Truyện ngắn An Giang 1975 - 2000: Những thành tựu chủ yếu

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH    NGUYỄN KIM NƯƠNG TRUYỆN NGẮN AN GIANG 1975 – 2000: NHỮNG THÀNH TỰU CHỦ YẾU LUẬN VĂN THẠC SỸ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TRẦN HỮU TÁ TP. HỒ CHÍ MINH - 2004 PHÇN Më §ÇU 1- Lý DO CHäN ®Ò TµI Tõ n¨m 1975, ®Êt n­íc b­íc sang mét giai ®o¹n lÞch sö míi. V¨n häc còng chuyÓn m×nh trong t­ thÕ dß t×m nh÷ng ph­¬ng thøc thÓ hiÖn tèt nhÊt ®Ó kÞp ph¶n ¸nh ®êi sèng x· héi ®a d¹ng tr­íc yªu cÇu míi cña thêi ®¹i. Do vËy mµ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc cã sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. V¨n xu«i ®· cã nh÷ng khëi s¾c vµ nh÷ng tÝn hiÖu míi; trong ®ã, víi ­u thÕ lµ mét lo¹i h×nh cã kh¶ n¨ng ®¸p øng nhanh nh¹y vµ ®a d¹ng, truyÖn ng¾n ®· giµnh ®­îc ­u thÕ. ThËt vËy, ch­a bao giê truyÖn ng¾n l¹i ®­îc “lªn ng«i” nh­ thêi kú sau 1975, nhÊt lµ trong thêi kú ®æi míi. TruyÖn ng¾n thu hót søc s¸ng t¹o cña c¸c thÕ hÖ cÇm bót, l«i cuèn giíi phª b×nh v¨n häc vµ ®Æc biÖt lµ t¹o nªn ®­îc mét bé phËn ®«ng ®¶o b¹n ®äc yªu truyÖn ng¾n. §ã lµ nãi trªn b×nh diÖn c¶ n­íc. Cßn ë miÒn Nam, sau mét thêi kú dµi bÞ chÕ ®é Mü ngôy bãp nghÑt, nay ®­îc luång giã tù do thæi vµo, v¨n häc nãi chung vµ truyÖn ng¾n nãi riªng nh­ sèng dËy, cïng c¶ d©n téc lao vµo mét cuéc chiÕn ®Êu míi: cuéc chiÕn chèng l¹i ®ãi nghÌo, l¹c hËu. ChØ trong ph¹m vi mét tØnh, An Giang quª t«i, h¬n 25 n¨m qua ®· næi lªn 39 c©y bót viÕt truyÖn ng¾n (chØ tÝnh nh÷ng ng­êi cã truyÖn ®­îc in s¸ch vµ ®­îc nhiÒu ®éc gi¶ biÕt ®Õn). Mét hiÖn t­îng v¨n häc mµ tr­íc 1975 ch­a hÒ cã t¹i An Giang - mét vïng ®Êt ®­îc xem lµ ch­a cã ®é dµy vÒ truyÒn thèng v¨n ch­¬ng. VËy mµ trong c¸c tr­êng phæ th«ng cña tØnh, nh÷ng tiÕt d¹y vÒ v¨n häc ®Þa ph­¬ng (theo quy ®Þnh cña Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o) l¹i bÞ bá trèng. Häc sinh kh«ng ®­îc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó tiÕp xóc víi nh÷ng s¸ng t¸c ë ®Þa ph­¬ng ®Ó t×m hiÓu xem trong thµnh tùu chung cña v¨n häc c¶ n­íc th× v¨n häc An Giang ®· mang vµo nh÷ng gi¸ trÞ g×? Riªng m¶ng truyÖn ng¾n, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung nh­ hÇu hÕt truyÖn ng¾n ViÖt Nam tõ sau 1975 th× truyÖn ng¾n An Giang cßn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm g× kh¸c? Cho nªn, viÖc t×m hiÓu tõng lo¹i h×nh v¨n häc ®Þa ph­¬ng ®Ó qua ®ã chän läc mét sè t¸c phÈm ®­a vµo giíi thiÖu trong nhµ tr­êng lµ rÊt cÇn thiÕt. B¶n th©n v¨n häc còng ®ßi hái sù tæng kÕt ë tõng giai ®o¹n ®Ó t¹o thÕ ®i lªn. Mäi ph­¬ng ph¸p, mäi phong c¸ch s¸ng t¸c ®Òu cÇn ®­îc khuyÕn khÝch t×m tßi, thÓ nghiÖm; song ®iÒu quan träng lµ sù t×m tßi, thÓ nghiÖm ®ã ph¶i ®­îc dùa trªn c¬ së c¨n b¶n v× môc ®Ých ®¸p øng ®êi sèng tinh thÇn lµnh m¹nh, bæ Ých cho c«ng chóng. TruyÖn ng¾n An Giang sau 1975 ®· sèng cïng víi c«ng chóng ®éc gi¶ h¬n mét phÇn t­ thÕ kû. Kho¶ng thêi gian ®ã còng võa ®ñ cho viÖc ®¸nh gi¸ cuéc t×m tßi, thÓ nghiÖm cña lùc l­îng cÇm bót ®Ó rót ra nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc hoÆc chØ ra nh÷ng h¹n chÕ trong mét giai ®o¹n s¸ng t¸c truyÖn ng¾n hÇu gióp cho v¨n häc ®Þa ph­¬ng thùc sù trë thµnh mét lùc l­îng c¸ch m¹ng trong sù nghiÖp x©y dùng quª h­¬ng, ®Êt n­íc. NghÞ quyÕt Trung ­¬ng 5 (kho¸ VIII) vÒ X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc còng ®Æt ra cho v¨n häc - nghÖ thuËt mét nhiÖm vô kh¸ nÆng nÒ lµ “s¸ng t¹o nªn nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ t­ t­ëng vµ nghÖ thuËt cao, thÊm nhuÇn tinh thÇn nh©n v¨n, d©n chñ, cã søc hÊp dÉn m¹nh mÏ vµ cã t¸c dông s©u s¾c x©y dùng con ng­êi”. NhiÖm vô nµy ®· khiÕn kh«ng chØ nh÷ng ng­êi s¸ng t¸c v¨n häc mµ c¶ nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý v¨n häc còng ph¶i nh×n l¹i qu¸ tr×nh s¸ng t¸c h¬n 25 n¨m qua ®Ó ®Þnh h­íng cho thêi gian tíi. Kh«ng ph¶i chØ bÊy nhiªu lùc l­îng s¸ng t¸c nh­ hiÖn nay mµ ph¶i cã thªm nhiÒu c©y bót truyÖn ng¾n n÷a, ®Æc biÖt lµ giíi trÎ. §ã lµ nh÷ng lý do th«i thóc ng­êi viÕt ®Õn víi ®Ò tµi “TruyÖn ng¾n An Giang 1975 - 2000: Nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu”. 2- Môc ®Ých nghiªn cøu Lµ mét bé phËn cña v¨n häc c¶ n­íc, v¨n häc mçi ®Þa ph­¬ng gãp phÇn cô thÓ trong thµnh tùu chung cña nÒn v¨n häc n­íc nhµ. V¨n häc ®Þa ph­¬ng, víi t¸c dông tÝch cùc cña nã, còng lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy c«ng cuéc x©y dùng, ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. C«ng viÖc nghiªn cøu m¶ng truyÖn ng¾n An Giang giai ®o¹n 1975 - 2000 cña chóng t«i, ngoµi môc ®Ých lµ c«ng tr×nh tèt nghiÖp, cßn lµ sù tæng kÕt cÇn thiÕt ®Ó b¶n th©n (hiÖn lµ c¸n bé theo dâi V¨n häc - NghÖ thuËt) tham m­u víi TØnh ñy, UBND tØnh: - ChØ ®¹o ngµnh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o biªn so¹n tµi liÖu h­íng dÉn gi¶ng d¹y phÇn v¨n häc ®Þa ph­¬ng t¹i c¸c tr­êng phæ th«ng trong tØnh. - ChØ ®¹o, ®Þnh h­íng cho lÜnh vùc s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng t¹i ®Þa ph­¬ng. Nh»m ®¹t ®­îc môc ®Ých nªu trªn, ®Ò tµi sÏ h­íng ®Õn môc tiªu lµ tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu vÒ néi dung còng nh­ nghÖ thuËt mµ qua 25 n¨m, truyÖn ng¾n An Giang ®· ®¹t ®­îc. 3- §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu §èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ truyÖn ng¾n An Giang - mét m¶ng cña v¨n häc ®Þa ph­¬ng. Cho ®Õn nay, ch­a cã mét tµi liÖu chÝnh thøc nµo ®Þnh nghÜa “v¨n häc ®Þa ph­¬ng” lµ g×. ThËt khã mµ v¹ch ranh giíi cho v¨n häc ®Ó ph©n biÖt “®Þa ph­¬ng”, “vïng” hay “c¶ n­íc” nh­ng buéc ph¶i lµm c«ng viÖc ®ã lµ v× trong ch­¬ng tr×nh gi¶ng d¹y ng÷ v¨n ë c¸c tr­êng phæ th«ng vµ cao ®¼ng s­ ph¹m, Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o cã dµnh cho v¨n häc ®Þa ph­¬ng mét thêi l­îng nhÊt ®Þnh. (VÝ dô: BËc THCS, mçi khèi líp cã 6 tiÕt chÝnh kho¸/n¨m häc). Trong thùc tÕ, nhiÒu ng­êi ®ång t×nh víi ý kiÕn xem “v¨n häc ®Þa ph­¬ng” lµ mét m¶ng v¨n häc mang ®Ëm s¾c th¸i ®Þa ph­¬ng vµ vÒ mÆt phæ biÕn t¸c phÈm còng chñ yÕu lµ ë ®Þa ph­¬ng. Dùa vµo c¸ch hiÓu nµy, vµ ®Ó ®¸p øng môc ®Ých nghiªn cøu, ®èi t­îng kh¶o s¸t cña ®Ò tµi sÏ bao gåm: - TruyÖn ng¾n cña nh÷ng ng­êi sinh sèng vµ c«ng t¸c t¹i An Giang s¸ng t¸c giai ®o¹n 1975 - 2000. - TruyÖn ng¾n do nh÷ng ng­êi quª An Giang nh­ng c«ng t¸c n¬i kh¸c, còng s¸ng t¸c trong 25 n¨m sau gi¶i phãng. §Ó viÖc kh¶o s¸t ®­îc tËp trung h¬n, xin x¸c ®Þnh tiªu chÝ: - §èi víi t¸c gi¶ ®Þa ph­¬ng: Cã t¸c phÈm ®¹t gi¶i th­ëng hoÆc cã gi¸ trÞ, ®­îc ng­êi ®äc chó ý. §ã lµ c¸c c©y bót: 1- §oµn V¨n §¹t 2- NguyÔn LËp Em 3- Ca Giao 4- TrÞnh Böu Hoµi 5- Mai Böu Minh 6- Ng« Kh¾c Tµi 7- Ph¹m Nguyªn Th¹ch - §èi víi c¸c nhµ v¨n quª An Giang nh­ng c«ng t¸c n¬i kh¸c: Cã nhiÒu truyÖn ng¾n viÕt vÒ An Giang giai ®o¹n 1975 - 2000 ®­îc ®éc gi¶ An Giang chó ý. §ã lµ: 1- NguyÔn Quang S¸ng 2- Lª V¨n Th¶o Hai nhµ v¨n Anh §øc vµ Mai V¨n T¹o quª An Giang nh­ng giai ®o¹n 1975 - 2000 Ýt cã truyÖn ng¾n viÕt vÒ An Giang nªn chóng t«i chØ giíi thiÖu l­ít qua vÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp chø kh«ng ®i s©u kh¶o s¸t c¸c s¸ng t¸c. 4 - LÞch sö vÊn ®Ò Nh­ trªn ®· nªu, truyÖn ng¾n tõ sau 1975 ®· ph¸t triÓn phong phó, trë thµnh ®èi t­îng quan t©m hµng ®Çu cña c¸c nhµ nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc. Trong c¸c s¸ch viÕt vÒ v¨n xu«i sau gi¶i phãng (Theo dßng v¨n häc cña BÝch Thu, Nxb KHXH, Hµ Néi, 1998; V¨n häc ViÖt Nam trong thêi ®¹i míi cña NguyÔn V¨n Long, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002 ...), phÇn nghiªn cøu vÒ truyÖn ng¾n chiÕm mét ®é dµy ®¸ng kÓ. Trªn T¹p chÝ V¨n häc, TuÇn b¸o V¨n nghÖ, V¨n nghÖ qu©n ®éi, Sµi Gßn thø b¶y vµ c¶ trªn c¸c nhËt b¸o Nh©n d©n, Sµi Gßn gi¶i phãng, r¶i r¸c còng cã bµi ®iÓm t¸c phÈm. VÒ thµnh tùu vµ ®Æc ®iÓm cña truyÖn ng¾n An Giang 1975-2000, cho ®Õn nay, ch­a cã t¸c gi¶ nµo nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng. §¸nh gi¸ vÒ thµnh tùu th× chØ cã trong c¸c b¸o c¸o tæng kÕt h»ng n¨m cña Héi V¨n häc nghÖ thuËt An Giang. Nh­ng còng chØ nªu ®­îc sè l­îng t¸c phÈm, c¸c gi¶i th­ëng vµ mét nhËn ®Þnh rÊt chung lµ “cã ph¸t triÓn”. §èi víi riªng tõng nhµ v¨n quª An Giang ®· kh¼ng ®Þnh tªn tuæi trong lµng v¨n nh­ NguyÔn Quang S¸ng, Lª V¨n Th¶o... th× ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu nh­ng phÇn lín lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu t¸c gia, hoÆc nh÷ng bµi ®iÓm t¸c phÈm . M¶ng truyÖn ng¾n cña NguyÔn Quang S¸ng sím ®­îc lµm ®èi t­îng nghiªn cøu cho nh÷ng ng­êi kh¸m ph¸ bé phËn v¨n häc miÒn Nam. N¨m 1992, Ng« ThÞ Kim Loan ®· tr×nh bµy “NghÖ thuËt truyÖn ng¾n NguyÔn Quang S¸ng” tr­íc Héi ®ång chÊm luËn v¨n tèt nghiÖp t¹i Tr­êng §¹i häc Tæng hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh. T¸c gi¶ ®· nhËn xÐt: “ HiÖn thùc kh¸ch quan trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Quang S¸ng lµ hiÖn thùc chiÕn tranh vµ chiÕn tranh còng lµ thùc tiÔn cuéc sèng cña «ng. Do ®ã, chiÕn tranh th­êng ®­îc «ng chän lµm ®Ò tµi trung t©m vµ «ng thiªn vÒ ca ngîi chÊt anh hïng, c¸i ®Ñp cña nh÷ng con ng­êi trong cuéc chiÕn; nhÊt lµ ng­êi n«ng d©n vµ ng­êi phô n÷ víi c¸ch nãi, nÕp sèng, nÕp nghÜ rÊt Nam Bé cña hä” (tr. 61). Sau ngµy ®Êt n­íc thèng nhÊt, trong truyÖn ng¾n cña m×nh, “NguyÔn Quang S¸ng ch­a x©y dùng ®­îc nh÷ng nh©n vËt ®¹t ®Õn møc ®iÓn h×nh. ¤ng ch­a kh¾c häa ®­îc h×nh ¶nh cña ng­êi thµnh phè trong c¶i t¹o x©y dùng x· héi míi” (tr.61). Phan Duy Quan khi t×m hiÓu ®Æc tr­ng truyÖn ng¾n NguyÔn Quang S¸ng còng cã nhËn xÐt: “NÐt riªng ®éc ®¸o trong viÖc thÓ hiÖn cuéc sèng vµ con ng­êi cña NguyÔn Quang S¸ng lµ bao giê «ng còng b¾t ®Çu tõ nh÷ng ®iÒu rÊt nhá cña cuéc sèng còng nh­ nh÷ng ®iÒu nhá nhÊt s©u kÝn nhÊt cña con ng­êi. HiÖn thùc trong truyÖn cña «ng do vËy kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn thùc hoµnh tr¸ng. HiÖn thùc Êy còng kh«ng ph¶i ®­îc t¹o nªn tõ nh÷ng sù kiÖn träng ®¹i mµ tõ nh÷ng c¶nh ®êi, nh÷ng sè phËn nhá bÐ trong lßng nh÷ng sù kiÖn träng ®¹i Êy. HiÖn thùc ®­îc ph¶n ¸nh tõ sè phËn cña con ng­êi nªn lu«n lu«n cã mét søc lay ®éng m¹nh mÏ còng nh­ vËy mµ nã cã søc sèng l©u bÒn. Trong c¶m nhËn vµ sù thÓ hiÖn vÒ con ng­êi, nhµ v¨n lu«n n©ng niu tr©n träng trong tinh thÇn nh©n b¶n s©u s¾c” (50, tr. 98). Nhµ v¨n Lª V¨n Th¶o còng ®­îc c¸c c©y bót phª b×nh v¨n häc chó ý. NguyÔn §×nh ChÝnh ®· l­u ý khi ®äc truyÖn ng¾n cña Lª V¨n Th¶o: “nªn ®Æc biÖt ch¨m chó tíi c¸i ®êi sèng bªn trong c¸c t¸c phÈm cña «ng. §ã lµ ®êi sèng t×nh c¶m t©m hån kÝn ®¸o lÆng lÏ, tuy cã chót trÔ n¶i, mái mÖt nh­ng rÊt tinh tÕ. Vµ chÝnh tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã l¹i t¹o nªn gi¸ trÞ t­ t­ëng trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Lª V¨n Th¶o” (47, tËp 6). VÒ viÖc sö dông ng«n tõ trong s¸ng t¸c, Lª V¨n Th¶o ®­îc xem lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n Nam Bé cã lèi viÕt trong s¸ng. T¸c phÈm cña anh vÉn mang s¾c th¸i nh÷ng vïng ®Êt Nam Bé, nh­ng ®éc gi¶ ë mäi vïng ®Êt n­íc ®Òu hiÓu ®­îc. §­îc hái vÒ vÊn ®Ò nµy, anh gi¶i thÝch: “Nhµ v¨n ViÖt Nam chóng ta viÕt ch÷ ViÖt. Tõng vïng, cã thÓ cã nhiÒu tõ ®Þa ph­¬ng lµm giµu thªm ng«n ng÷ tiÕng ViÖt, nh­ng còng cã nguy c¬ lµm mÊt ®i vÎ trong s¸ng cña c©u v¨n, h¹n chÕ sù giao l­u, th«ng hiÓu. Thãi quen dïng tõ ®Þa ph­¬ng cã nhiÒu nguyªn nh©n: kh«ng tËp trung chñ ®éng khi viÕt, bÞ “v¨n nãi” lÊn ¸t, thiÕu nh×n xa tr«ng réng, qu¸ tù tin vµo ng«n ng÷ ®Þa ph­¬ng m×nh. Nãi chung, dïng tõ ®Þa ph­¬ng nh­ con dao hai l­ìi. Dïng mét tõ “®¾t” sÏ lµm c©u v¨n s¸ng lªn, trë nªn mÒm m¹i, duyªn d¸ng. Nh­ng dïng kh«ng ®óng chç, c©u v¨n sÏ tèi nghÜa, khã hiÓu, kh«ng chØ trong viÖc dïng tõ mµ cßn c¸ch ®Æt c©u, c¸ch dïng Èn dô. §©u ph¶i nãi “ph¶i h«n” lµ ra ng­êi Nam Bé. B¶n s¾c ®Þa ph­¬ng lµ ë tÝnh c¸ch, ë c¸ch lµm, c¸ch nghÜ, ë t©m hån con ng­êi” (TrÇn Nh· Thôy, B¸o KiÕn thøc gia ®×nh - Xu©n Quý Mïi 2003). Trong sè c¸c c©y bót truyÖn ng¾n ë ®Þa ph­¬ng th× Ng« Kh¾c Tµi lµ ng­êi th­êng ®­îc b¸o chÝ nh¾c ®Õn. T« Hoµng trong mét bµi viÕt trªn b¸o Sµi Gßn gi¶i phãng (sè ngµy 24-11-2002) ®· thÊy ®­îc gi¸ trÞ c¸c tËp truyÖn ng¾n cña nhµ v¨n Ng« Kh¾c Tµi: “ThËt buån nÕu nh÷ng tËp truyÖn ng¾n, nh÷ng nh©n vËt cña Ng« Kh¾c Tµi cßn ch­a ®­îc chu du tíi miÒn Trung, ra miÒn B¾c”. T¸c gi¶ bµi b¸o nhËn xÐt: “Nh©n vËt chÝnh trong nh÷ng tËp truyÖn cña Ng« Kh¾c Tµi lÏ ®­¬ng nhiªn lµ nh÷ng con ng­êi b×nh th­êng ë miÒn T©y mµ anh kh¸ gÇn gôi, quen thuéc. VÊn ®Ò anh quan t©m lµ nh÷ng th©n phËn gÆp nhiÒu tr¾c trë nh­ng kh«ng chÞu khoanh tay ®Çu hµng mµ cè t×m c¸ch ngoi lªn”. ViÕt vÒ c¸c nhµ v¨n vµ nh÷ng ng­êi tham gia viÕt v¨n ë ®Þa ph­¬ng, ®¸ng chó ý nhÊt lµ tËp tiÓu luËn “Mét chÆng ®­êng v¨n häc An Giang” cña nhµ v¨n Mai V¨n T¹o, Héi V¨n nghÖ An Giang xuÊt b¶n n¨m 1992, dµy 51 trang. Lµ mét nhµ v¨n rÊt g¾n bã víi quª h­¬ng, l¹i lµ thµnh viªn cña Ban chÊp hµnh Héi V¨n nghÖ An Giang hai nhiÖm kú (1980-1987; 1987-1992), Mai V¨n T¹o ®äc nhiÒu, hiÓu nhiÒu v¨n häc ®Þa ph­¬ng. ¤ng tù hµo vÒ ®éi ngò cÇm bót trÎ cña quª h­¬ng. BiÕt m×nh “kh«ng ph¶i lµ nhµ lý luËn phª b×nh v¨n häc”, nªn «ng chØ chän ra 9 ng­êi (ch­a biÕt theo tiªu chÝ nµo - ­ng ý nhÊt ch¨ng?) ®Ó “t©m t×nh” víi hä. Trong ®ã cã 5 c©y bót viÕt truyÖn ng¾n: Ph¹m Nguyªn Th¹ch, TrÞnh Böu Hoµi, NguyÔn LËp Em, §oµn V¨n §¹t vµ Ng« Kh¾c Tµi. Riªng ®èi víi NguyÔn LËp Em, t¸c gi¶ tËp tiÓu luËn chØ nhËn xÐt vÒ ®Æc ®iÓm c¸c s¸ng t¸c th¬, kh«ng ®Ò cËp ®Õn truyÖn ng¾n. Mçi ng­êi ®Òu ®­îc nhµ v¨n Mai V¨n T¹o dµnh tõ 3 ®Õn 4 trang ®Ó giíi thiÖu vµi nÐt vÒ tiÓu sö, vÒ phong c¸ch s¸ng t¸c. Cã khi, nhµ v¨n còng m¹nh d¹n nªu lªn mÊy lêi khuyªn, nh­ kinh nghiÖm cña ng­êi ®i tr­íc ®Ó truyÒn l¹i cho thÕ hÖ sau. Ph¹m Nguyªn Th¹ch th× “cã lèi kÓ chuyÖn hån nhiªn, b×nh dÞ gÇn víi d©n gian. Anh rÊt giµu ng«n ng÷ vµ khÈu ng÷ b×nh d©n. Nh÷ng h¹t ®¸ quý ch­a mµi giòa Êy anh ®Æt ®óng chç vµ kh«ng l¹m dông, g©y cho ng­êi ®äc c¶m gi¸c thó vÞ nh­ xem tranh thñy mÆc” (60, tr.13). Nhµ v¨n Mai V¨n T¹o nhËn xÐt: “C¶m gi¸c ban ®Çu khi ®äc nh÷ng truyÖn ng¾n cña anh lµ chÊt hµi r¶i r¸c trong tõng ®o¹n v¨n méc m¹c cña anh. Mét chÊt hµi ®¾t gi¸ anh sö dông kh¸ chän läc ®Ó g©y Ên t­îng vµ kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt, néi t©m nh©n vËt kh¸ thµnh c«ng” (60, tr.13); cèt truyÖn th× “gi¶n dÞ, Ýt thÊy nh÷ng pha gay cÊn vµ xung ®ét lín. Cã ch¨ng, nh÷ng Ðo le, nghÞch c¶nh th«ng th­êng võa ®ñ nãi lªn th©n phËn vµ sè phËn con ng­êi trong nh÷ng lµng quª kh«ng nhiÒu biÕn ®éng” (60, tr.13), “kÕt thóc mçi truyÖn b»ng nh÷ng t×nh tiÕt rÊt hay, g©y cho ng­êi ®äc nhiÒu c¶m xóc vµ nghÜ ngîi” (60, tr.14). T¸c gi¶ tËp tiÓu luËn còng ®· chØ ra mét nh­îc ®iÓm mµ Ph¹m Nguyªn Th¹ch cÇn l­u ý trªn con ®­êng s¸ng t¹o truyÖn ng¾n: “NhiÒu ®o¹n håi øc, phôc hiÖn h¬i dµi, ®Ó cho nh©n vËt chÝnh khuÊt nÎo kh¸ xa råi míi gäi l¹i” (60, tr.14). §èi víi TrÞnh Böu Hoµi, nhµ v¨n Mai V¨n T¹o nhËn xÐt: “TruyÖn cña TrÞnh Böu Hoµi gÇn gòi víi cuéc sèng, ®êi th­êng. H­ vµ thùc ®an lÉn vµo nhau, khã t¸ch b¹ch chç nµo ng­êi viÕt s¸ng t¹o, chç nµo chÊt thùc mµ anh ch¾t chiu, gãp nhÆt trong thùc t¹i h»ng ngµy. Nh©n vËt cña anh th­êng lµ nh÷ng con ng­êi ta b¾t gÆp quanh quÈn ®©u ®©y, nh÷ng con ng­êi cã søc sèng, biÕt ­íc m¬, biÕt hµnh ®éng v× m×nh, v× ng­êi kh¸c, biÕt yªu say ®¾m vµ biÕt tù kiÒm chÕ, dõng l¹i bªn bê vùc th¼m t×nh yªu vµ c¸m dç” (60, tr.23). §èi víi §oµn V¨n §¹t, «ng l­u ý ®Õn “lèi viÕt ng¾n gän, xóc tÝch, ng«n ng÷ s¸ng, m¹ch v¨n kh«ng gót m¾c, nhÞp ®iÖu dån dËp, nhanh (…) Anh viÕt b×nh dÞ nh­ kÓ chuyÖn ngoµi ®êi, l©u l©u ®iÓm vµo mét c©u hµi h­íc tØnh b¬, lµm cho ng­êi nghe thó vÞ bËt c­êi kh«ng thµnh tiÕng” (60, tr.38); “§oµn V¨n ®¹t cã c¸i nh×n vµo thùc tÕ ®êi sèng, con ng­êi kh¸ s¾c s¶o vµ tinh tÕ. Anh nh×n nhiÒu phÝa, nhiÒu gãc ®é, c¶ bi lÉn hµi. Kh«ng h¼n “thÝch t×m c¸i bÊt b×nh th­êng trong ®êi th­êng”. Anh viÕt kü, viÕt ch¾c, kh«ng véi vµng. TruyÖn ng¾n cña anh khã thÊy chi tiÕt thõa hoÆc nh÷ng c©u nh÷ng tõ dÔ d·i. ChuyÓn ý, chuyÓn ®o¹n tÕ nhÞ, rÊt hay” (60, tr.40). PhÇn cuèi tËp tiÓu luËn lµ nh÷ng ý kiÕn cña t¸c gi¶ vÒ nhµ v¨n Ng« Kh¾c Tµi. Mai V¨n T¹o nhËn xÐt: “Ng« Kh¾c Tµi cã lèi viÕt truyÖn ng¾n nhÑ nhµng, dÝ dám nh­ kÓ chuyÖn “ch¬i ch¬i” (…), cã mét giäng ch©m biÕm c¸i ¸c xÊu ®Õn l¹nh lïng. Ngßi bót cña anh l¸ch thËt s©u, thËt hiÓm vµo c¸i ¸c vµ nh÷ng con ng­êi tåi, hîm hÜnh, bÊt l­¬ng” (60, tr.47). Nh÷ng nh©n vËt trong truyÖn ng¾n Ng« Kh¾c Tµi th­êng lµ líp thÞ d©n nghÌo vµ líp ng­êi c¬ cùc ë lµng quª; cã khi, v× nghÌo khæ qu¸ dÉn ®Õn tha ho¸ vµ sa ®äa vÒ nh©n phÈm. Theo Mai V¨n T¹o, anh ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ sinh ®éng, dï r»ng “anh kh«ng thÓ tr¸nh khái ®«i chç non tay vµ dÔ d·i. VÝ nh­ kiÓu triÕt lý kh«ng cÇn thiÕt võa tèi nghÜa võa r­êm rµ. Vèn sèng anh giµu cã nhiÒu khi anh sö dông th¶ giµn, kh«ng tiÕt chÕ. Anh m« t¶ l¹nh lïng nh­ nhµ phÉu thuËt ®­a mòi dao vµo u b­íu” (60, tr.51). Ng­êi ®äc cã thÓ tæng hîp tõ c¸c bµi viÕt trong tËp tiÓu luËn ®Ó rót ra mét vµi ®Æc ®iÓm chung cña nh÷ng c©y bót truyÖn ng¾n ë An Giang, nh­ng kh«ng nhiÒu l¾m. Vµ cã lÏ do giíi h¹n vÒ khu«n khæ bµi viÕt, nªn c¸c ®Æc ®iÓm Êy ch­a ®­îc minh häa mét c¸ch ®Çy ®ñ, thµnh ra søc thuyÕt phôc ch­a cao. TËp tiÓu luËn còng kh«ng cã nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t vÒ thµnh tùu cña mét chÆng ®­êng v¨n häc An Giang. Sau tËp tiÓu luËn cña nhµ v¨n Mai V¨n T¹o, ®Õn nay, ch­a cã mét c«ng tr×nh nµo tiÕp tôc nghiªn cøu v¨n häc An Giang mét c¸ch cã hÖ thèng. Nh×n chung, nh÷ng tµi liÖu ®· ®­îc tiÕp cËn tuy ch­a ph¶i lµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu s¸t víi vÊn ®Ò mµ luËn v¨n ®· ®Æt ra nh­ng tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng gîi ý quý b¸u ®Ó chóng t«i ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu cña truyÖn ng¾n An Giang 25 n¨m sau ngµy gi¶i phãng. 5- NhiÖm vô nghiªn cøu Môc ®Ých vµ ®èi t­îng, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi ®· ®Æt ra cho ng­êi nghiªn cøu ph¶i thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô sau: - S­u tÇm, tËp hîp c¸c truyÖn ng¾n An Giang ®­îc s¸ng t¸c tõ 1975 ®Õn 2000. - §¸nh gi¸ thµnh tùu vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña truyÖn ng¾n An Giang giai ®o¹n nµy. (§i s©u vµo c¸c s¸ng t¸c cña c¸c t¸c gi¶ ®­îc chän) - §Ò xuÊt viÖc gi¶ng d¹y vµ giíi thiÖu v¨n häc ®Þa ph­¬ng (truyÖn ng¾n) trong Tr­êng §¹i häc An Giang vµ c¸c tr­êng phæ th«ng trong tØnh. 6- Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu - Ph­¬ng ph¸p luËn: Dùa vµo c¬ së lý luËn cña chñ nghÜa Duy vËt biÖn chøng, Duy vËt lÞch sö vµ T­ t­ëng Hå ChÝ Minh. - Ph­¬ng ph¸p chuyªn ngµnh: + Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu LÞch sö - ph¸t sinh ®Ó t×m hiÓu qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m¶ng truyÖn ng¾n An Giang giai ®o¹n 1975 - 2000. + Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu LÞch sö - chøc n¨ng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é tiÕp nhËn cña ®éc gi¶ ®èi víi m¶ng v¨n häc nµy trong bèi c¶nh v¨n ho¸ - x· héi 25 n¨m sau ngµy gi¶i phãng. + Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu HÖ thèng - cÊu tróc, chñ yÕu t×m hiÓu quan ®iÓm s¸ng t¸c, ph©n tÝch ®Æc ®iÓm. + Ph­¬ng ph¸p So s¸nh v¨n häc ®Ó ®èi chiÕu c¸c t¸c gi¶ vµ c¸c t¸c phÈm, t×m nh÷ng nÐt chung vµ nÐt riªng ®Æc thï; so s¸nh thµnh tùu truyÖn ng¾n An Giang giai ®o¹n 1975-2000 víi giai ®o¹n tr­íc 1975 vµ víi thµnh tùu truyÖn ng¾n c¶ n­íc. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, ng­êi viÕt sÏ vËn dông nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i kÕt hîp víi c¶m thô truyÒn thèng ®Ó kh¶o s¸t vµ nhËn ®Þnh t¸c phÈm theo quan niÖm cña m×nh. Thao t¸c nghiªn cøu: Thèng kª. Pháng vÊn (trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp) t¸c gi¶, ®éc gi¶ vµ mét sè nhµ phª b×nh v¨n häc. Ph©n tÝch - tæng hîp. 7- KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn Më ®Çu vµ KÕt luËn, luËn v¨n gåm 3 ch­¬ng: Ch­¬ng I (19 trang): Tr×nh bµy s¬ l­îc ®Æc ®iÓm vïng ®Êt An Giang vÒ c¸c mÆt x· héi, chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, v¨n häc. Ch­¬ng II (28 trang): NhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh tùu vÒ ph­¬ng diÖn néi dung cña truyÖn ng¾n An Giang. Ch­¬ng III (30 trang): TËp trung nghiªn cøu nh÷ng thµnh tùu vÒ ph­¬ng diÖn nghÖ thuËt cña hÖ thèng truyÖn ng¾n nµy.  Phô lôc (72 trang): Giíi thiÖu tiÓu sö t¸c gi¶ vµ mét sè truyÖn ng¾n tiªu biÓu. *** CH¦¥NG I §ÆC §IÓM VïNG §ÊT AN GIANG 1.1- Vµi ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ nh©n v¨n An Giang ngµy nay tr¶i réng trªn diÖn tÝch 3.424 km2, n»m ë b¾c - t©y b¾c Nam Bé, phÝa b¾c gi¸p n­íc Campuchia víi ®­êng biªn giíi dµi gÇn 100 km. D©n sè kho¶ng 2,2 triÖu ng­êi, ®«ng nhÊt ®ång b»ng s«ng Cöu Long. X­a kia, vïng ®Êt nµy thuéc Thñy Ch©n L¹p. V× lµ vïng ®Êt thÊp, bïn lÇy n­íc ®äng, th­êng bÞ ch×m trong bÓ n­íc mªnh m«ng vµo mïa n­íc næi nªn gÇn nh­ lµ mét vïng ®Êt hoang. §Õn ®Çu thÕ kû XVII, míi cã nh÷ng ®oµn ng­êi ViÖt tõ miÒn Trung vµo. Hä lµ nh÷ng ng­êi nghÌo tha ph­¬ng cÇu thùc hoÆc lµ nh÷ng téi ®å trèn vµo Nam ®Ó m­u cÇu sù sèng. §Ó sinh tån, hä ®· ph¶i lao ®éng vÊt v¶, ®Êu tranh víi thiªn nhiªn, chèng chäi l¹i víi thó d÷, v­ît qua biÕt bao gian khæ. Nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kû XVIII, triÒu chÝnh n­íc Ch©n L¹p cã biÕn, ng­êi trong hä hµng chÐm giÕt lÉn nhau ®Ó tranh ng«i b¸u. Chóa NguyÔn cho qu©n sang dÑp yªn. §Ó ®Òn ¬n cøu m¹ng, vua cña Ch©n L¹p lµ NÆc T«n ®· d©ng ®Êt TÇm Phong Long cho chóa NguyÔn. Chóa lÊy ®Êt Êy lËp ®¹o Ch©u §èc. BÊy giê, t¹i vïng ®Êt nµy d©n c­ còng cßn rÊt th­a thít, nhiÒu chç bá hoang. §Çu ®êi Gia Long, vua cho mé d©n ®Õn ë, gäi lµ Ch©u §èc T©n C­¬ng - mét phÇn cña An Giang ngµy nay. §êi Minh M¹ng, nhiÒu chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch míi cña nhµ n­íc phong kiÕn khuyÕn khÝch viÖc khai hoang nh­ miÔn gi¶m thuÕ vµi ba n¨m cho ruéng míi vì, phong th­ëng cho nh÷ng ng­êi cã thµnh tÝch mé d©n, lËp lµng ë vïng ®Êt míi. Nhê vËy mµ d©n sè t¨ng nhanh. V× An Giang cã ®Þa h×nh thÊp nªn h»ng n¨m, cø ®é th¸ng 6, th¸ng 7 ©m lÞch th× lò s«ng Mªk«ng ®æ vÒ. N­íc s«ng TiÒn, s«ng HËu l¹i d©ng cao, trµn bê, ch¶y vµo ®ång ruéng. N¨m nµo n­íc nhá (mùc n­íc thÊp) th× lóa thÊt mïa; n­íc võa th× thãc ®Çy bå; n­íc lín, cuèn tr«i nhµ cöa, ruéng v­ên th× ®ãi khæ. Êy thÕ mµ cø 3- 4 n¨m l¹i lò lín mét lÇn, thµnh ra “®èn cñi 3 n¨m thiªu mét giê”. V× vËy mµ hÇu hÕt ng­êi d©n n¬i ®©y, tr­íc khi cã c¸c c«ng tr×nh thñy lîi, c«ng tr×nh v­ît lò, lµm lông vÊt v¶ mµ kh«ng ®ñ ¨n, nãi chi ®Õn x©y nhµ, s¾m xe. Trong d©n gian, ng­êi ta hay nh¾c bµi th¬ “N­íc lôt” cña Tó Qu× (1857-1926)*: M­a tõng chÆp, giã tõng håi, Ngo¶nh l¹i giang s¬n ngËp c¶ råi. Lò kiÕn bÊt tµi ®eo ngän cá, Chßm rªu v« lùc ®ãng bÌ tr«i. Linh lang v­ên réng nghe chim hãt, Láng kháng gi­êng cao thÊy chã ngåi. Th­¬ng bÊy h¹ d©n sao xiÕt kÓ, Nµo «ng H¹, Vò ë ®©u råi. Lò lôt ®· g©y nhiÒu thiÖt h¹i, nh­ng ng­êi d©n n¬i ®©y vÉn g¾n bã víi m¶nh ®Êt mµ x­a kia tæ tiªn ®· dµy c«ng khai ph¸, vÉn b¸m ®Êt ®Ó sèng, t¹o lËp c¬ nghiÖp cho líp líp con ch¸u vÒ sau. Con n­íc mªnh m«ng træ vµng b«ng ®iªn ®iÓn, Anh cã th­¬ng em th× ë l¹i ®©y. Can chi ph¶i xuèng biÓn lªn rõng. _________________________________ * Cã ý kiÕn cho r»ng bµi nµy do NguyÔn §×nh ChiÓu s¸ng t¸c. Nãi ®i anh! §õng cã ng¹i ngïng. ChÕt th× chung nhau chÕt, chí ®õng véi xa nhau! (H¸t ru) An Giang lµ vïng ®Êt quÇn c­ cña kh¸ nhiÒu d©n téc anh em g¾n bã nhau tõ thêi më ®Êt. D©n téc Khmer hiÖn nay cã ®Õn h¬n 80 ngµn ng­êi (4,2% d©n sè tØnh), sèng nhiÒu nhÊt ë hai huyÖn Tri T«n, TÞnh Biªn vµ r¶i r¸c ë c¸c huyÖn Tho¹i S¬n, Ch©u Phó. Ng­êi Ch¨m Ýt h¬n, kho¶ng 16 ngµn ng­êi, tËp trung ë huyÖn An Phó vµ T©n Ch©u. Ng­êi Hoa còng cã mÆt t¹i An Giang rÊt sím. Do giái nghÒ bu«n b¸n nªn hä th­êng sèng n¬i thµnh thÞ, ®«ng nhÊt ë Long Xuyªn, Ch©u §èc. Hä rÊt gÇn gòi víi ng­êi ViÖt, nãi th¹o tiÕng ViÖt. C¸c d©n téc víi b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng ®· lµm phong phó thªm nh÷ng nÐt sinh ho¹t cña céng ®ång d©n c­ An Giang. §iÒu kiÖn thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt khi x­a ®· lµm cho c¸c d©n téc trªn vïng ®Êt míi nµy ®oµn kÕt ®Ó sinh tån. VÒ t«n gi¸o, do nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh lÞch sö nªn An Giang cã nhiÒu t«n gi¸o. Nh÷ng ®¹o mµ ®Õn nay cßn kh¸ ®«ng tÝn ®å lµ: ®¹o PhËt, Thiªn Chóa, Tin Lµnh, ®¹o Håi, Cao §µi; c¸c t«n gi¸o b¶n ®Þa: Böu S¬n Kú H­¬ng, Tø ¢n HiÕu NghÜa vµ ®¹o PhËt Gi¸o Hoµ H¶o - t«n gi¸o cã ®«ng tÝn ®å nhÊt t¹i An Giang vµ cã lóc (tr­íc 1975), sè tÝn ®å cña t«n gi¸o nµy t¹i ®ång b»ng s«ng Cöu Long lªn ®Õn h¬n 2 triÖu ng­êi. T«n gi¸o b¶n ®Þa ph¸t triÓn rÊt m¹nh trong thêi kú chiÕn tranh vµ mang ®Çy mµu s¾c thÇn bÝ, gãp phÇn thÓ hiÖn nÐt ®Æc thï trong ®êi sèng sinh ho¹t cña céng ®ång d©n c­ n¬i ®©y. NhiÒu huyÒn tho¹i ra ®êi t¹i vïng ThÊt S¬n kú bÝ ®­îc l­u truyÒn trong d©n gian cho ®Õn ngµy nay. §Æc biÖt, vïng nói ThÊt S¬n cßn lµ c¨n cø ®Þa cña c¸c sÜ phu yªu n­íc thêi chèng Ph¸p vµ lµ mÆt trËn kiªn c­êng cña qu©n gi¶i phãng suèt thêi kú chèng Mü x©m l­îc. An Giang tuy lµ vïng ®Êt ®­îc më mang sau cïng trªn b­íc ®­êng Nam tiÕn cña c¸c chóa NguyÔn; nh­ng víi ®Æc ©n cña thiªn nhiªn lµ h»ng n¨m ®­îc nhËn phï sa mµu mì tõ s«ng TiÒn vµ s«ng HËu, vïng ®Êt nµy ®· trë thµnh n¬i “®Êt lµnh chim ®Ëu”, kinh tÕ n«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ næi tiÕng nhê ®¹t tæng s¶n l­îng l­¬ng thùc cao nhÊt n­íc: 2,5 triÖu tÊn/n¨m (n¨m 2000); nghÒ nu«i c¸ bÌ còng ph¸t triÓn m¹nh, nhÊt lµ tõ sau gi¶i phãng. VÒ gi¸o dôc, do lµ vïng ®Êt ®­îc ng­êi ViÖt ®Õn khai hoang, lËp Êp sau cïng nªn viÖc tæ chøc häc hµnh chËm h¬n so víi c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long. Nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, tõ viÖc më tr­êng ®Õn viÖc m­ín thÇy d¹y häc ®Òu do d©n tù lo liÖu. Nh­ng chØ lÎ tÎ chø kh«ng nhiÒu. Cho ®Õn n¨m 1837, An Giang míi cã HuyÖn häc ë huyÖn §«ng Xuyªn; n¨m 1842 míi më TØnh häc ë Ch©u §èc. N¨m 1864, khi qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm ba tØnh miÒn §«ng, triÒu ®×nh HuÕ quyÕt ®Þnh dêi tr­êng thi Gia §Þnh vÒ ®Æt t¹i An Giang nh­ng sau ®ã, v× giÆc Ph¸p tiÕp tôc ®¸nh chiÕm ba tØnh miÒn T©y nªn kú thi bÞ hñy bá. N¨m 1867, qu©n Ph¸p chiÕm nèt ba tØnh miÒn T©y, hoµn thµnh viÖc x©m chiÕm toµn vïng ®Êt Nam Kú. Nh»m ®µo t¹o mét ®éi ngò ®äc th«ng, viÕt th¹o ng«n ng÷ Ph¸p - ViÖt ®Ó gióp viÖc cho bé m¸y thùc d©n, Ph¸p ®· më mét sè tr­êng häc. V× lµ vïng ®Êt ®­îc ng­êi Ph¸p “b×nh ®Þnh” muén nhÊt ë Nam Kú nªn viÖc më tr­êng häc t¹i An Giang (gåm c¶ Long Xuyªn vµ Ch©u §èc) chËm h¬n nhiÒu so víi c¸c tØnh kh¸c. ë vïng B¶y Nói, häc sinh ph¶i häc trong c¸c nhµ chïa. §Õn n¨m 1930, An Giang ch­a cã tr­êng trung häc. ViÖc d¹y ch÷ Nho còng chØ r¶i r¸c ë vïng n«ng th«n. Tuy ng­êi theo häc kh«ng nhiÒu nh­ng ë c¸c líp häc Êy, nh÷ng «ng ®å Nho ®· kh¬i gîi lßng yªu n­íc, hun ®óc tinh thÇn ®Êu tranh chèng x©m l¨ng cho thÕ hÖ trÎ. Mét sè häc trß ch÷ Nho ë lµng quª ngµy Êy ®· h­ëng øng phong trµo §«ng Du xuÊt d­¬ng sang NhËt hoÆc cïng víi nghÜa binh khëi nghÜa chèng Ph¸p ë B¶y Th­a - L¸ng Linh, §ång Th¸p M­êi v.v... Sau HiÖp ®Þnh GenÌve, gi¸o dôc ë An Giang t¹i vïng t¹m chiÕm vµ c¶ vïng gi¶i phãng cã ph¸t triÓn h¬n. §Õn n¨m 1970, Gi¸o héi PhËt gi¸o Hoµ H¶o më ViÖn §¹i häc Hoµ H¶o t¹i Long Xuyªn, cã kho¶ng 2000 sinh viªn víi 5 ngµnh häc. ViÖn míi ®µo t¹o ra tr­êng ®­îc mét kho¸ vµo n¨m 1973. Sau 30/4/1975, ViÖn §¹i häc Hoµ H¶o ng­ng ho¹t ®éng. D©n sè ®«ng, tr­êng líp Ýt nªn ng­êi nghÌo vµ ng­êi ë vïng s©u, vïng xa kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó häc hµnh. V× vËy, n¨m 1975, sè ng­êi mï ch÷ ë An Giang cßn rÊt ®«ng. M­êi ng­êi d©n míi cã mét ng­êi ®­îc ®i häc. §ã lµ mét g¸nh nÆng cho chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö - ®Þa lý - sinh th¸i vµ v¨n ho¸, x· héi nªu trªn kh«ng nh÷ng t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh lao ®éng mµ cßn ¶nh h­ëng ®Õn ®êi sèng v¨n ho¸ vµ t©m linh cña con ng­êi, t¹o thµnh nÐt c¸ tÝnh ®éc ®¸o cña ng­êi n«ng d©n vïng ®Êt míi: can tr­êng, gan gãc, kh«ng chÞu lïi b­íc tr­íc trë ng¹i thiªn nhiªn, còng nh­ kh«ng chÞu luån cói tr­íc søc m¹nh phi nghÜa: “Trêi sanh c©y cøng l¸ dai. Giã lay mÆc giã, chiÒu ai kh«ng chiÒu” (Ca dao Nam Bé). C¸ tÝnh ®ã cã nguån céi s©u xa tõ b¶n lÜnh cña nh÷ng ng­êi “®Õn n­íc liÒu ph¶i ra ®i”, ®­îc t«i luyÖn trong gian lao, ®­îc thö th¸ch tr­íc mét thiªn nhiªn ®a d¹ng, bÝ Èn ®Ó m­u cÇu cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n h«m qua. MÆt kh¸c, do cã cïng c¶nh ngé, cïng th©n phËn, cïng tr¶i qua nh÷ng khã kh¨n, vÊt v¶ trong qu¸ tr×nh chinh phôc thiªn nhiªn n¬i ®Êt míi nªn ng­êi d©n n¬i ®©y sím nhËn ra r»ng: muèn chiÕn th¾ng mäi trë lùc th× ph¶i kÕt víi nhau thµnh mét khèi, ph¶i c­u mang, ®ïm bäc lÉn nhau. N¬i ®Êt míi réng r·i, con ng­êi kh«ng cÇn sù bon chen nh­ ë c¸c vïng ®Êt hÑp ng­êi ®«ng. Hä sèng réng r·i, cëi më, tù do vµ phãng kho¸ng. Nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch Êy ®· chi phèi toµn bé ®êi sèng x· héi cña ng­êi d©n An Giang hµng mÊy tr¨m n¨m nay. 1.2- TruyÒn thèng x©y dùng vµ ®Êu tranh b¶o vÖ quª h­¬ng, ®Êt n­íc An Giang ®­îc coi lµ “phªn dËu quèc gia” phÝa t©y nam Tæ quèc. Vïng ®Êt An Giang x­a th­êng diÔn ra c¸c cuéc chiÕn tranh gi÷a ng­êi ViÖt víi qu©n Xiªm, gi÷a ng­êi ViÖt víi ng­êi Miªn bÞ Xiªm xói giôc. DÞch bÖnh l¹i x¶y ra liªn miªn lµm chÕt nhiÒu ng­êi. §Ó tån t¹i trªn mét vïng ®Êt míi ®Çy hiÓm ho¹ nh­ thÕ nµy, ng­êi d©n n¬i ®©y kh«ng thÓ sèng riªng lÎ mµ ph¶i hîp søc cïng nhau, trong ®Êu tranh chèng x©m l­îc còng nh­ trong lao ®éng s¶n xuÊt. TruyÒn thèng ®oµn kÕt sím ®­îc h×nh thµnh. ë vïng ®Êt nµy kh«ng cã vÊn ®Ò kú thÞ chñng téc. N¨m 1818, kho¶ng 1.500 ng­êi ViÖt vµ ng­êi Khmer, d­íi sù chØ huy cña NguyÔn V¨n Tho¹i, cïng hîp søc ®µo kªnh Tho¹i Hµ dµi h¬n 30 km. N¨m 1819, theo lÖnh vua Gia Long, NguyÔn V¨n Tho¹i ®iÒu ®éng d©n binh ng­êi ViÖt vµ Khmer ®µo kªnh VÜnh TÕ dµi h¬n 60 km. Nh©n c«ng lªn ®Õn 80.000 l­ît ng­êi. VËy mµ rßng r· ®Õn 5 n¨m míi ®µo xong. BiÕt bao gian khæ, hiÓm nguy. BiÕt bao ng­êi ph¶i vïi th©y vÜnh viÔn n¬i ®Êt nói kh« c»n ®Ó cho ®êi sau ®­îc Êm no bªn dßng n­íc m¸t! Kh«ng chØ cã vÊn ®Ò lo c¸i ¨n, c¸i mÆc, c­ d©n An Giang x­a kia th­êng ph¶i ®èi mÆt víi thiªn tai, dÞch bÖnh. Khoa häc trÞ liÖu ch­a ®Õn ®­îc n¬i ®©y, ng­êi d©n th­êng ph¶i b¸m vÝu vµo t«n gi¸o ®Ó nhê phÐp mÇu cña mét ®Êng thiªng liªng nµo ®ã chèng l¹i tö thÇn. ThÕ nªn ng­êi ta rÊt dÔ theo ®¹o. Gi÷a thÕ kû XIX, t­¬ng truyÒn «ng §oµn Minh Huyªn ®· chÆn ®­îc mét trËn dÞch t¶ b»ng bïa phÐp vµ d­îc th¶o. ThÕ lµ ng­êi ta theo «ng rÊt ®«ng, t«n «ng lµ §øc PhËt ThÇy. PhËt ThÇy tiÕp tôc ch÷a bÖnh theo c¸ch riªng cña m×nh vµ truyÒn b¸ gi¸o lý “Tu nh©n, häc PhËt”, lËp nªn gi¸o ph¸i Böu S¬n Kú H­¬ng. §iÒu ®Æc biÖt lµ gi¸o ph¸i Böu S¬n Kú H­¬ng rÊt quan t©m ®Õn viÖc khÈn hoang lËp lµng. Hä ®i tõng ®oµn, tõng ®oµn tíi nh÷ng vïng hoang vu, xa x«i, hÎo l¸nh, cã khi lµ ®Çm lÇy nh­ L¸ng Linh - B¶y Th­a, cã khi lµ biªn giíi hiÓm trë nh­ ThÊt S¬n. Nh÷ng “tr¹i ruéng” x­a, nay ph¸t triÓn thµnh nh÷ng c¸nh ®ång b¸t ng¸t, cß bay th¼ng c¸nh, lµ chøng tÝch cña truyÒn thèng cÇn cï, siªng n¨ng, chÞu th­¬ng, chÞu khã trong lao ®éng cña ng­êi d©n An Giang. Qu¸ tr×nh më ®Êt gian nan nh­ thÕ, gi÷ ®Êt l¹i cµng khæ h¬n. Víi ®­êng biªn giíi gi¸p Campuchia (s¸ch sö x­a th­êng gäi lµ Ch©n L¹p) gÇn 100 km, An Giang ph¶i th­êng xuyªn chèng l¹i kÎ thï x©m l­îc. MÆc dï tr­íc ®©y NguyÔn ¸nh vµ n­íc Xiªm cã mèi quan hÖ tèt ®Ñp (cuèi thÕ kû XVIII), nh­ng cµng vÒ sau cµng n¶y sinh m©u thuÉn gay g¾t do tranh giµnh ¶nh h­ëng ®èi víi n­íc Ch©n L¹p, nhÊt lµ vµo thêi Minh M¹ng, ThiÖu TrÞ. N¨m 1833, Xiªm m­în cí cÇu viÖn cña Lª V¨n Kh«i ®em qu©n sang x©m l­îc n­íc ta. An Giang lµ mÆt trËn cã nhiÖm vô ng¨n chÆn qu©n x©m l­îc tõ Nam Vang (Campuchia) trµn xuèng. GiÆc ®· chiÕm ®­îc Ch©u §èc. S«ng Vµm Nao ®­îc chän lµ n¬i quyÕt chiÕn chiÕn l­îc víi qu©n Xiªm. MÆc dï thÕ giÆc rÊt m¹nh, nh­ng qu©n ta chiÕn ®Êu rÊt anh dòng. Qu©n Xiªm ph¶i rót lui. Nh©n d©n ta gi÷ ®­îc thµnh qu¶ lao ®éng cña m×nh trªn m¶nh ®Êt võa khai ph¸. Thua trËn nh­ng qu©n Xiªm vÉn ch­a tõ bá ý ®å chèng ph¸ n­íc ta. Th¸ng giªn._.g n¨m Gi¸p Ngä (1834), qu©n Xiªm l¹i kÐo qu©n sang ®¸nh ph¸ vµ bÞ qu©n ta gi¸ng tr¶ mét ®ßn chÝ tö. Chóng th­êng xói giôc ng­êi Campuchia trµn xuèng ®¸nh ph¸ vïng biªn giíi ThÊt S¬n. Nh©n d©n kh«ng ®­îc yªn æn lµm ¨n. N¨m 1842, qu©n Xiªm trµn xuèng l·nh thæ cña ta, NguyÔn Tri Ph­¬ng mang ®¹i binh dÑp tan qu©n giÆc. §Êt An Giang x­a cßn in dÊu ch©n biÕt bao tiÒn nh©n lçi l¹c: Tæng suÊt Tr­¬ng Phóc Du, m­u l­îc t­íng Do·n UÈn, NguyÔn Tri Ph­¬ng, NguyÔn C«ng Trø... N¨m 1867, Ph¸p chiÕm nèt ba tØnh miÒn T©y Nam Kú. An Giang lät vµo vßng cai trÞ cña bän thùc d©n. Tõ ®ã, kh«ng cam chÞu sèng d­íi gãt giµy x©m l­îc cña giÆc Ph¸p, nh©n d©n An Giang lu«n phÊt cao ngän cê ®Êu tranh chèng x©m l­îc; khi th× ®Çu qu©n d­íi tr­íng cña c¸c sÜ phu yªu n­íc nh­ l·nh binh Lª V¨n Sanh, §ç V¨n Tµu, khi l¹i bÝ mËt tËp hîp lùc l­îng d­íi danh nghÜa t«n gi¸o nh­ TrÇn V¨n Thµnh, Ng« Lîi ®Ó chèng qu©n giÆc, gi¶i phãng quª h­¬ng. §Êt An Giang, nhê cã vïng ThÊt S¬n ®Þa h×nh hiÓm trë nªn cßn lµ n¬i “Tþ ®Þa” cña sÜ phu VÜnh - An - Hµ (VÜnh Long, An Giang, Hµ Tiªn). Cô NguyÔn Sinh S¾c - th©n sinh Hå Chñ tÞch - còng ®· tõng sèng ë n¬i ®©y. Vµ Tr­¬ng Gia M«, mét chÝ sÜ yªu n­íc cña phong trµo Duy T©n, sau viÖc m­u s¸t tªn Toµn quyÒn Pasquier kh«ng thµnh, n¨m 1924, «ng buån b· lui vÒ Hµ Tiªn, råi vÒ An Giang. Cuèi n¨m 1929, «ng ®Õn nói Sam (Ch©u §èc) chän con ®­êng quyªn sinh. §µnh yªn mét giÊc ngh×n thu, Ch©u §èc h¸ r»ng quª qu¸n kh¸ch Trãt hÑn chiÕc th©n bèn bÓ, ViÖt Nam ®©u còng n­íc non nhµ (Lêi ®iÕu cô Tr­¬ng Gia M« cña thi sÜ §«ng Hå) An Giang còng lµ quª h­¬ng cña Chñ tÞch T«n §øc Th¾ng. Nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XX, tõ cï lao ¤ng Hæ - mét miÒn quª b×nh dÞ vïng s«ng n­íc - ng­êi thanh niªn T«n §øc Th¾ng mang nÆng nçi ®au cña ng­êi d©n mÊt n­íc ®· ra ®i ®Ó hoµ vµo phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n chèng thùc d©n x©m l­îc. Ngµy 3 th¸ng 2 n¨m 1930, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®­îc thµnh lËp. §Õn th¸ng 4/1930, chi bé §¶ng Céng s¶n ®Çu tiªn cña tØnh ®­îc thµnh lËp ë x· Long §iÒn (huyÖn Chî Míi). L¸ cê ®á sao vµng ®­îc mét ng­êi d©n bÝ mËt treo lªn d©y thÐp, tung bay phÊt phíi gi÷a s«ng TiÒn, th¸ch thøc bän thùc d©n x©m l­îc. Tõ ®ã, phong trµo c¸ch m¹ng næi lªn kh¾p n¬i d­íi sù l·nh ®¹o cña c¸c tæ chøc §¶ng. M¸u cña nh÷ng ng­êi yªu n­íc còng ®· ®æ nhiÒu l¾m míi cã ®­îc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m 1945. T­ëng ®· cã mét n­íc ViÖt Nam tù do, d©n chñ, nµo ngê kÎ thï l¹i v« cïng ngoan cè, vÉn tiÕp tôc x©m l¨ng. Nh©n d©n An Giang cïng c¶ n­íc b­íc vµo cuéc kh¸ng chiÕn tr­êng kú. Phong trµo ®Êu tranh cña häc sinh, sinh viªn An Giang nh÷ng n¨m 60 còng ®· gãp phÇn kh«ng nhá vµo th¾ng lîi vinh quang cña ®Êt n­íc. Lµm sao kÓ hÕt nh÷ng tÊm g­¬ng hy sinh anh dòng trong ®Êu tranh chèng ®Õ quèc Mü! Th¸ng 5/1975, nh©n d©n An Giang cïng víi c¶ n­íc h©n hoan chµo mõng chiÕn th¾ng, nh­ng... niÒm vui ch­a trän vÑn! Bän P«npèt - Iªng Xary ®· më hµng lo¹t cuéc lÊn chiÕm vµ khiªu khÝch trªn toµn tuyÕn biªn giíi T©y Nam. T×nh h×nh cµng phøc t¹p khi nhµ cÇm quyÒn Campuchia ®uæi hµng v¹n ViÖt kiÒu, Hoa kiÒu ch¹y vÒ An Giang. §Þch ngoan cè, cuéc xung ®ét biÕn thµnh cuéc chiÕn tranh biªn giíi thùc sù vµo th¸ng 4/1977. Nh÷ng chiÕc ®Çu l©u ë Nhµ Må Ba Chóc hiÖn nay lµ chøng tÝch téi ¸c chiÕn tranh do bän diÖt chñng P«npèt - Yªng Xary g©y ra. Cho ®Õn ngµy 7/1/1979, víi sù gióp søc cña ta, nh©n d©n Campuchia ®· ®Ëp tan bé m¸y diÖt chñng P«npèt. Tõ ®Êy, vïng biªn giíi An Giang míi ®­îc t¹m yªn. Qu¸ tr×nh x©y dùng vµ b¶o vÖ quª h­¬ng An Giang suèt mÊy tr¨m n¨m thËt gian khæ mµ còng rÊt vinh quang. BiÕt bao bËc tiÒn nh©n ®· ®Õn n¬i ®©y khai s¬n, ph¸ th¹ch, t¹o dùng c¬ ®å cho con ch¸u mai sau! BiÕt bao ®øa con cña An Giang ®· rêi quª h­¬ng ®Ó ®i theo tiÕng gäi cña hån thiªng s«ng nói! §ã lµ niÒm tù hµo lín lao cña thÕ hÖ h«m nay vµ còng lµ nguån c¶m høng ®Ó dßng v¨n ch­¬ng cña ®Þa ph­¬ng ch¶y m·i kh«ng bao giê v¬i! 1.3- T×nh h×nh chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ x· héi ë An Giang tõ 1975 ®Õn 2000 An Giang lµ tØnh ®­îc gi¶i phãng sau cïng. T×nh h×nh chÝnh trÞ sau ngµy gi¶i phãng næi lªn nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p; trong ®ã ®Æc biÖt nhÊt lµ cuéc chiÕn tranh biªn giíi T©y Nam vµ c¸c ho¹t ®éng chèng ph¸ c¸ch m¹ng cña nh÷ng phÇn tö ¸c «n, ngoan cè trong bé m¸y ngôy quyÒn, cña mét sè kÎ ®éi lèt t«n gi¸o lÐn lót mãc nèi víi t×nh b¸o, gi¸n ®iÖp n­íc ngoµi. §¶ng vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ®· dùa vµo nh©n d©n ®Ó ®Ëp tan mäi ©m m­u chèng ph¸ c¸ch m¹ng, dÇn dÇn æn ®Þnh chÝnh trÞ vµ an ninh trËt tù. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë thêi ®iÓm 1975 n¨ng suÊt thÊp, chñ yÕu lµ ®éc canh c©y lóa mïa, tæng s¶n l­îng l­¬ng thùc chØ kho¶ng 500 ngµn tÊn, b×nh qu©n 370 kg/ng­êi, kh«ng ®ñ cung cÊp l­¬ng thùc cho nh©n d©n trong tØnh. H»ng n¨m, trung ­¬ng ph¶i chi viÖn cho tØnh 5.000 tÊn l­¬ng thùc vµ cøu ®ãi cho h¬n 3.000 hé d©n. S¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp kÐm ph¸t triÓn v× c«ng nghÖ l¹c hËu. MÆt b»ng d©n trÝ rÊt thÊp. Tr­êng häc Ýt. N¹n mï ch÷ rÊt trÇm träng. H¬n 150.000 trÎ trong ®é tuæi ®i häc ch­a ®­îc ®Õn tr­êng. Sau ngµy gi¶i phãng, toµn §¶ng, toµn qu©n, toµn d©n ®· b¾t tay ngay vµo viÖc kh¾c phôc hËu qu¶ nÆng nÒ do chiÕn tranh ®Ó l¹i, dån søc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt, æn ®Þnh an ninh chÝnh trÞ, x©y dùng l¹i quª h­¬ng trong ®iÒu kiÖn xuÊt ph¸t ®iÓm ban ®Çu rÊt thÊp. MÆt kh¸c, n»m ë l­u vùc ®Çu nguån s«ng Cöu Long, An Giang cßn ph¶i th­êng xuyªn ®èi phã vµ ph¶i v­ît qua nhiÒu thö th¸ch nghiÖt ng· cña thiªn tai lò lôt tõng g©y nhiÒu thiÖt h¹i vÒ tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña nh©n d©n. Còng nh­ c¶ n­íc, mÆc dï §¶ng vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ®· dån hÕt t©m trÝ vµo c«ng cuéc c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa nh­ng hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi m­êi n¨m sau gi¶i phãng ®­îc ®¸nh gi¸ lµ thÊp. HËu qu¶ cña tæng ®iÒu chØnh gi¸ l­¬ng tiÒn n¨m 1985 ®· lµm cho s¶n xuÊt ®×nh trÖ. Tõ ®ã, ®êi sèng cña nh©n d©n lao ®éng, c«ng nh©n viªn chøc vµ lùc l­îng vò trang ngµy cµng khèn khã, ¶nh h­ëng ®Õn niÒm tin cña nh©n d©n ®èi víi §¶ng vµ Nhµ n­íc. Thùc hiÖn tinh thÇn ®æi míi cña §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn VI, An Giang ®i ®Çu trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch giao ®Êt ruéng vµ ®Êt nói hoang ho¸ cho hé gia ®×nh vµ tËp thÓ, xo¸ kh¸i niÖm x©m canh t¹o ®iÒu kiÖn khai th¸c c¸c vïng hoang ho¸, t¨ng c­êng c«ng t¸c thñy lîi ®Ó chuyÓn lóa mét vô thµnh hai vô... Råi hµng lo¹t nh÷ng chñ tr­¬ng vµ chÝnh s¸ch míi ra ®êi nh»m ­u tiªn gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ ruéng ®Êt vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. §Çu nh÷ng n¨m 90, ®êi sèng cña ng­êi d©n ®· cã sù n©ng lªn râ rÖt. §Õn n¨m 2000, b×nh qu©n l­¬ng thùc ®Çu ng­êi ®­îc gÇn 1.200kg, gÊp 3,2 lÇn so víi n¨m 1975. Nu«i trång thñy s¶n, nhÊt lµ nghÒ nu«i c¸ bÌ còng t¨ng nhanh nhê ph¸t triÓn c«ng nghiÖp chÕ biÕn (1975: 662 bÌ, s¶n l­îng: 6.440 tÊn; 2000: h¬n 3000 bÌ, s¶n l­îng: 122.290 tÊn). VÒ ph¸t triÓn v¨n ho¸, chØ m­êi n¨m sau ngµy gi¶i phãng, bé mÆt v¨n ho¸ cña tØnh tõ thµnh thÞ ®Õn n«ng th«n ®· thay ®æi kh¸ nhiÒu nhê tØnh ®· thµnh lËp ®­îc 5 ®oµn biÓu diÔn nghÖ thuËt chuyªn nghiÖp, 150 ®éi v¨n nghÖ nghiÖp d­, 23 ®¬n vÞ chiÕu bãng, 145 phßng ®äc s¸ch t¹i x·. Nh÷ng ®éi ®ên ca tµi tö ë n«ng th«n ®­îc kh«i phôc t¹o nªn mét phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng kh¾p vïng s«ng n­íc. §ã lµ ch­a kÓ nh÷ng lo¹i h×nh v¨n nghÖ cña c¸c d©n téc Ýt ng­êi, th­êng ®­îc biÓu diÔn vµo dÞp lÔ héi cña c¸c ®Þa ph­¬ng. NhiÒu di tÝch v¨n ho¸ ë An Giang hÊp dÉn du kh¸ch. C¸c di tÝch v¨n ho¸ ë An Giang còng ®· ®­îc tØnh ®Çu t­ n©ng cÊp ®Ó trë thµnh ®Þa ®iÓm tham quan cña du kh¸ch. Sau 25 n¨m, mÆc dï møc h­ëng thô v¨n ho¸ cña ng­êi d©n ®· ®­îc n©ng lªn mét b­íc, nh­ng c¸c thiÕt chÕ v¨n ho¸ c¬ së vÉn cßn thiÕu nhiÒu nªn ng­êi d©n ë n«ng th«n vÉn cßn thiÖt thßi. VÒ gi¸o dôc, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng sau 1975 ®· cè g¾ng kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n do hËu qu¶ cña thiªn tai, ®Þch häa, x©y dùng m¹ng l­íi tr­êng häc ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho con em nh©n d©n ®Õn líp häc hµnh. Th¸ng 3 n¨m 1977, An Giang ®­îc Bé Gi¸o dôc c«ng nhËn xo¸ mï ch÷ c¬ b¶n, n¨m 1998, ®¹t chuÈn quèc gia vÒ chèng mï ch÷ - phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc. N¨m 2000, tØnh kh«ng cßn phßng häc tranh tre, häc sinh kh«ng ph¶i häc ca ba. C¬ së vËt chÊt ®­îc chó träng ®Çu t­ nªn quy m« häc sinh t¨ng nhanh ë mäi ngµnh häc. Tuy nhiªn, v× ®iÓm xuÊt ph¸t thÊp, ®éi ngò gi¶ng d¹y ch­a ®¸p øng yªu cÇu vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng nªn gi¸o dôc An Giang cßn ph¶i phÊn ®Êu rÊt nhiÒu. Tû lÖ huy ®éng häc sinh ®Õn tr­êng h»ng n¨m ch­a ®¹t chØ tiªu kÕ ho¹ch. N¹n bá häc sím ®Ó lao ®éng m­u sinh ch­a ®­îc kh¾c phôc tèt lµm cho mét bé phËn thanh niªn b­íc vµo ®êi khi ch­a ®­îc chuÈn bÞ nghÒ nghiÖp. T×nh h×nh lao ®éng viÖc lµm cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n nªn møc sèng ®¹i ®a sè nh©n d©n cßn thÊp, mét bé phËn cßn nghÌo khæ. TÖ n¹n x· héi ch­a ®­îc ng¨n chÆn, thËm chÝ, cã lóc, cã n¬i cßn gia t¨ng. Tû lÖ nhiÔm HIV/AIDS t¹i An Giang ®øng thø 5 so víi c¶ n­íc. N¹n m¹i d©m ngµy cµng phøc t¹p; nhÊt lµ hiÖn t­îng b¸n th©n trªn ®Êt Campuchia. Khã kh¨n vÉn cßn nhiÒu, song nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®­îc lµ tiÒn ®Ò thuËn lîi ®Ó An Giang chuyÓn sang thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸, chuÈn bÞ hµnh trang v÷ng b­íc tiÕn vµo thiªn niªn kû míi. 1.5- T×nh h×nh v¨n häc ë an giang 1.5.1- Thêi kú tr­íc 1975 §oµn ng­êi di d©n vµo miÒn Nam x­a kia tr­íc hÕt lµ n«ng d©n, råi ®Õn téi ®å; sau ®ã lµ c¸c binh sÜ vµ viªn chøc chÝnh quyÒn. Do vËy, phÇn lín ®Òu Ýt ch÷ nghÜa. Buæi ®Çu, c«ng viÖc khÈn hoang, lËp Êp lµ trªn hÕt nªn viÖc häc hµnh ch­a ®­îc ch¨m lo. S¸ch sö ghi l¹i cho ®Õn n¨m 1864, ®Êt An Giang míi cã mét ng­êi ®ç cö nh©n nh­ng kh«ng cã (hoÆc kh«ng cßn) mét bµi th¬ nµo cña vÞ cö nh©n nµy. Mét sè t¸c phÈm (v¨n häc viÕt) ®­îc s¸ng t¸c giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XIX (chñ yÕu lµ nh÷ng bµi th¬ §­êng luËt) cßn l­u gi÷ ®Õn nay phÇn lín lµ cña c¸c sÜ phu yªu n­íc trong phong trµo “tþ ®Þa” nh­ Phan V¨n TrÞ, NguyÔn H÷u Hu©n, hoÆc cña nho quan triÒu NguyÔn (kh«ng ph¶i ng­êi An Giang). Bµi §i thuyÒn qua nói SËp cña Bïi H÷u NghÜa ®­îc nh©n d©n ë ®Þa ph­¬ng cÊt gi÷ trong lßng nh­ g×n gi÷ mét tÊm g­¬ng c­¬ng trùc, yªu n­íc th­¬ng d©n: Mét thuyÒn cÇm h¹c mét m×nh ta, §­êng hiÓm gian nan kh¾p tr¶i qua. Nói SËp sÊm rÒn vang tiÕng muçi, Vµm Nao n­íc ch¶y ®øt ®u«i xµ. V¨n ch­¬ng míi thö n¨m hay b¶y, Vâ l­îc ch­a truyÒn s¸u víi ba. Gµ g¸y häc ®ßi ng­êi dËy móa, Luèng e n¨m th¸ng ®Ó ta ®µ. Ngµy nay, kÓ vÒ bËc tiÒn bèi trong lµng viÕt v¨n, viÕt b¸o ch÷ quèc ng÷ ë An Giang, ng­êi ta th­êng nh¾c ®Õn, tr­íc hÕt lµ NguyÔn Ch¸nh S¾t. ¤ng sinh t¹i x· Long Phó, huyÖn T©n Ch©u, tØnh An Giang. Thuë nhá, «ng theo häc ch÷ H¸n víi tó tµi TrÇn H÷u Th­êng råi sau ®ã qua Ch©u §èc häc tr­êng TiÓu häc Ph¸p ViÖt. Lín lªn, lËp gia ®×nh, cuéc sèng vÊt v¶, NguyÔn Ch¸nh S¾t ph¶i l­u l¹c nhiÒu n¬i ®Ó t×m kÕ sinh nhai. Sau, «ng ®Õn sèng ë Sµi Gßn chän nghÒ viÕt b¸o vµ dÞch truyÖn Tµu. N¨m 1900, NguyÔn Ch¸nh S¾t lµ chñ bót tê N«ng cæ mÝn ®µm, 1906 sang lµm chñ bót tê Lôc tØnh t©n v¨n. ¤ng s¸ng t¸c kh¸ nhiÒu tiÓu thuyÕt, ®­îc ng­êi ®äc miÒn Nam ­a thÝch. Thêi Êy, ng­êi ta hay gäi «ng b»ng mét c¸i tªn kh¸c lµ: Monsieur Ch¨n Cµ Mum. Ch¨n Cµ Mum lµ tªn cña nh©n vËt chÝnh trong tiÓu thuyÕt NghÜa hiÖp kú duyªn, in trong s¸ch VÖ sinh chØ nam cña nhµ thuèc NhÞ Thiªn §­êng, xuÊt b¶n n¨m 1919. Ngoµi nh÷ng t×nh tiÕt Ðo le hÊp dÉn, NghÜa hiÖp kú duyªn cßn thu hót ng­êi ®äc ë ®Þa ph­¬ng nhê t¸c gi¶ ®· t¹o mét kh«ng gian trong t¸c phÈm nh­ thËt, khiÕn cho ng­êi ta ngì nh÷ng nh©n vËt trong Êy lµ cã thËt, ®ang sèng ë gÇn ®©u ®Êy. Nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kû XX, trong sè nh÷ng ng­êi con cña An Giang tho¸t ly gia ®×nh ®i kh¸ng chiÕn chèng Mü næi lªn c¸c nhµ v¨n: Mai V¨n T¹o, Anh §øc, NguyÔn Quang S¸ng, Lª V¨n Th¶o... Mai V¨n T¹o gia nhËp Céng hoµ vÖ binh sau khi tham gia c­íp chÝnh quyÒn t¹i Ch©u §èc. ¤ng mª say v¨n häc, võa lµm t×nh b¸o qu©n sù võa viÕt ký sù. N¨m 1954, «ng tËp kÕt ra B¾c, ®­îc lµm viÖc trong m«i tr­êng thuËn lîi cho viÖc viÕt v¨n. Ngµy trë l¹i miÒn Nam (1973), «ng vÉn tiÕp tôc s¸ng t¸c. Ngãt 30 quyÓn s¸ch ®· in, hÇu nh­ «ng chØ xoay quanh ®Ò tµi “®Êt n­íc - quª h­¬ng”, cho nªn kh«ng Ýt ng­êi gäi «ng lµ “nhµ v¨n cña hån quª Nam Bé”. Nhµ v¨n Anh §øc tho¸t ly gia ®×nh ®i kh¸ng chiÕn khi míi 12 tuæi. Tõ nhá, «ng ®· ®­îc ®äc nhiÒu s¸ch v¨n häc tõ tñ s¸ch gia ®×nh. §i kh¸ng chiÕn, nhê sèng trong m«i tr­êng v¨n nghÖ nªn cã ®iÒu kiÖn ®Ó s¸ng t¸c. N¨m 1954, «ng tËp kÕt ra B¾c, gi÷a n¨m 1962 th× vÒ Nam. Ngoµi B¾c trong Nam, theo b­íc ch©n «ng lµ nh÷ng trang truyÖn ng¾n, bót ký vµ tiÓu thuyÕt mµ nh÷ng nh©n vËt trong ®ã (chÞ T­ HËu, chÞ Sø...) víi chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng cao c¶ ®· hun ®óc thªm ý chÝ vµ nghÞ lùc cho ng­êi chiÕn sÜ trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. NguyÔn Quang S¸ng còng rêi lµng quª bªn bê s«ng TiÒn ®Ó xung phong vµo bé ®éi khi míi 14 tuæi. N¨m 1954, «ng tËp kÕt ra B¾c råi trë l¹i chiÕn tr­êng miÒn Nam trong nh÷ng ngµy cuéc chiÕn ®Êu chèng giÆc Mü cña qu©n vµ d©n ta b¾t ®Çu trë nªn ¸c liÖt (1966). Tõ ý nguyÖn muèn viÕt mét cuèn tiÓu thuyÕt ®Ó thøc tØnh bµ con tÝn ®å Hoµ H¶o thÊy ®­îc bi kÞch cña chÝnh m×nh, cïng nhau ®i theo §¶ng ®¸nh Ph¸p, ngay khi cßn sèng ë miÒn B¾c, NguyÔn Quang S¸ng ®· viÕt “§Êt löa” - t¸c phÈm kh¼ng ®Þnh cho sù nghiÖp v¨n ch­¬ng cña nhµ v¨n. H¬n 45 n¨m cÇm bót, NguyÔn Quang S¸ng ®· gãp phÇn h×nh thµnh vµ t¹o nªn diÖn m¹o phong phó vµ c¸c gi¸ trÞ míi cña nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng n­íc nhµ, nhÊt lµ m¶ng t¸c phÈm ®Ò tµi chiÕn tranh. Lª V¨n Th¶o còng yªu thÝch v¨n ch­¬ng tõ nhá nh­ng kh«ng cã ®iÒu kiÖn häc tËp, trau giåi kiÕn thøc v¨n häc. §Õn khi vµo chiÕn khu, anh míi cã dÞp ë chung víi c¸c nhµ v¨n cã kinh nghiÖm, råi b¾t ®Çu viÕt truyÖn ng¾n. Nh÷ng ngµy ®Çu miÒn Nam míi gi¶i phãng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, anh s¸ng t¸c ®­îc kh¸ nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ. Tõ n¨m 1962, víi sù ra ®êi cña tËp san V¨n nghÖ, c¸c v¨n nghÖ sÜ c¸ch m¹ng cña tØnh còng ®· cã nhiÒu s¸ng t¸c, gãp phÇn ®éng viªn, cæ vò tinh thÇn ®Êu tranh, gi¶i phãng d©n téc. Vïng t¹m chiÕm cã c¸c c©y bót s­u kh¶o: NguyÔn V¨n KiÒm, NguyÔn V¨n HÇu. Liªm Ch©u th× rÊt sung søc víi s¸ng t¸c th¬ vµ tiÓu thuyÕt. NhiÒu c©y bót trÎ (chñ yÕu lµ häc sinh, sinh viªn) xuÊt hiÖn víi t×nh c¶m d¹t dµo ®èi víi quª h­¬ng ®Êt n­íc, víi nçi b¨n kho¨n, tr¨n trë cña tuæi häc trß tr­íc tiÕng gäi cña hån thiªng s«ng nói. Hä viÕt nhiÒu trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ, thµnh lËp hµng chôc bót nhãm. Long Xuyªn cã c¸c nhãm tiªu biÓu: Lêi ca tr¸i tim, Tr×nh diÖn ®êi thÇm, Khuynh h­íng, H­¬ng lóa HËu Giang; Ch©u §èc cã: HiÖn diÖn, Tr×nh diÖn tuæi ®Êt, Khai ph¸. ChiÕn tranh ngµy cµng ¸c liÖt, hä cµng viÕt nhiÒu h¬n. V× mang tÝnh chÊt tù ph¸t, l¹i thiÕu ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng nªn c¸c nhãm chØ tån t¹i l©u nhÊt lµ chõng vµi ba n¨m, nh­ng cø nèi tiÕp nhau nh­ lµ mét nhu cÇu tÊt yÕu cña ®êi sèng häc sinh, sinh viªn bÊy giê, cho ®Õn ngµy gi¶i phãng. Mét sè c©y bót nhê vËy mµ tr­ëng thµnh vµ ®· theo nghiÖp v¨n ch­¬ng cho ®Õn ngµy nay nh­ TrÞnh Böu Hoµi, NguyÔn LËp Em... Cã thÓ h×nh dung v¨n häc An Giang buæi ®Çu nh­ nh÷ng l¹ch n­íc nhá, r¶i r¸c, len lái t×m tßi mét h­íng ch¶y ra s«ng. Cã nh÷ng l¹ch n­íc loanh quanh m·i, ®Ó råi c¹n dÇn v× n¾ng h¹n; sè cßn l¹i b¾t ®­îc s«ng, hoµ vµo dßng ch¶y réng lín cña v¨n häc c¶ n­íc. 1.5.2- Thêi kú 1975 -2000 Th¾ng lîi mïa xu©n 1975 ®· më ra mét trang sö míi cho v¨n häc An Giang - v¨n häc cña thêi kú b­íc vµo c«ng cuéc hµn g¾n vÕt th­¬ng chiÕn tranh vµ x©y dùng mét n­íc ViÖt Nam ®éc lËp, tù do, giµu m¹nh. Sau 1975, ®éi ngò s¸ng t¸c cña tØnh gåm ba lùc l­îng: nh÷ng ng­êi ®· tõng viÕt trong kh¸ng chiÕn, nh÷ng ng­êi s¸ng t¸c tr­íc 1975 trong vïng t¹m chiÕm vµ nh÷ng c©y bót tr­ëng thµnh sau 1975. PhÇn lín lµ nh÷ng c©y bót cña ®Þa ph­¬ng th­êng hä Ýt chuyªn s©u mµ viÕt nhiÒu thÓ lo¹i. An Giang cã ®­îc kh¸ ®«ng nh÷ng ng­êi con cÇm bót tõ thêi kh¸ng chiÕn. Cã ng­êi ®· thµnh nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh ®­îc tªn tuæi cña m×nh trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i cña n­íc ta nh­ Mai V¨n T¹o, Anh §øc, ViÔn Ph­¬ng, NguyÔn Quang S¸ng, Lª V¨n Th¶o... Hä ®· trë thµnh nh÷ng nhµ v¨n chuyªn nghiÖp. §èi víi quª h­¬ng An Giang, hä lµ nh÷ng c¸nh chim ®Çu ®µn, lµ niÒm tù hµo, ®éng viªn, khuyÕn khÝch cho ®éi ngò s¸ng t¸c ®ang sèng vµ lµm viÖc t¹i tØnh. Mét sè kh¸c còng viÕt v¨n trong vïng c¨n cø kh¸ng chiÕn. Cã ng­êi lóc ®Çu, v× nhiÖm vô mµ viÕt, viÕt ®Ó vËn ®éng, tuyªn truyÒn cho sù nghiÖp c¸ch m¹ng; viÕt nhiÒu thµnh quen, råi ham thÝch v¨n ch­¬ng mµ tiÕp tôc s¸ng t¸c, c¶ khi kh«ng cßn lµm c«ng t¸c tuyªn huÊn n÷a. Sau 1975, hä vÉn s¸ng t¸c. §ã lµ c¸c c©y bót: Vò Quang Minh, Mai V¨n Nh·, Lª Th¶o, Minh NhÞ, Tr×nh Minh, Anh S¾c, Xu©n Th¾ng... §¸ng chó ý lµ lùc l­îng trÎ, chñ yÕu tr­ëng thµnh tõ phong trµo s¸ng t¸c trong nhµ tr­êng nh÷ng n¨m ®Êu tranh chèng Mü. Nh÷ng “con chim ®Çu ®µn” thêi Êy nay ®· thËt sù g¾n bã víi nghiÖp v¨n ch­¬ng nh­ TrÞnh Böu Hoµi, Ng« Kh¾c Tµi, NguyÔn LËp Em... Buæi ®Çu sau ngµy gi¶i phãng (1976), anh em nghÖ sÜ tËp hîp thµnh TiÓu ban V¨n nghÖ, g¾n víi ho¹t ®éng cña Ty V¨n ho¸ Th«ng tin An Giang. Cho ®Õn th¸ng 4 n¨m 1979, khi ñy ban nh©n d©n tØnh cho phÐp thµnh lËp Ban vËn ®éng Héi V¨n nghÖ An Giang, th× c¸c ho¹t ®éng v¨n nghÖ míi dÇn dÇn t¸ch riªng ®Ó thµnh ho¹t ®éng cña mét Héi chuyªn ngµnh. N¨m 1980, Héi V¨n häc NghÖ thuËt An Giang ®­îc thµnh lËp; n¨m 2000 ®­îc 168 héi viªn, riªng Ph©n héi V¨n häc ®­îc 71 héi viªn. Héi V¨n häc NghÖ thuËt An Giang còng ®· tÝch cùc båi d­ìng ®éi ngò s¸ng t¸c, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c héi viªn cã nhiÒu t¸c phÈm ®­îc ®¨ng trªn t¹p chÝ ThÊt S¬n (cña Héi), c¸c b¸o vµ t¹p chÝ trung ­¬ng; ®­îc in thµnh s¸ch phæ biÕn kh¸ réng r·i. Ph©n héi V¨n häc ®· tæ chøc thµnh c«ng 6 tr¹i s¸ng t¸c v¨n häc trong nh÷ng n¨m: 1978, 1982, 1985, 1990, 1993 vµ 1999. Qua ®ã, mét sè t¸c phÈm ®­îc ®¸nh gi¸ lµ kh¸, vµ n¨ng lùc cña c¸c c©y bót ®Þa ph­¬ng tõng b­íc còng ®­îc n©ng lªn. Nh×n l¹i 25 n¨m, v¨n häc An Giang ®· ®¹t ®­îc mét sè thµnh tùu ®¸ng kÓ, võa ®ãng gãp cho thµnh tùu chung cña v¨n häc c¶ n­íc, võa lµ nh÷ng nh©n tè tÝch cùc lµm tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn v¨n häc ®Þa ph­¬ng trong thêi kú míi - thêi kú x©y dùng quª h­¬ng giµu ®Ñp. Tr­íc hÕt lµ sù ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i vµ sù th¾ng thÕ cña v¨n xu«i. NÕu tr­íc 1975, Th¬ lµ thÓ lo¹i chiÕm ­u thÕ th× sau ngµy gi¶i phãng, Th¬ ®· nh­êng cho TruyÖn ng¾n vÞ trÝ “®Çu b¶ng”, nhiÒu ng­êi viÕt vµ nhiÒu ng­êi thÝch ®äc truyÖn ng¾n, nhÊt lµ kho¶ng tõ 1993 vÒ sau. KÕ ®Õn lµ Ký, TruyÖn ký vµ Håi ký. Cuéc sèng, chiÕn ®Êu chèng thùc d©n Ph¸p, ®Õ quèc Mü ®­îc t¸i hiÖn b»ng ngßi bót cña nh÷ng con ng­êi ®· tõng vµo sinh ra tö d­íi ®¹n bom. Tõ 1988 ®Õn 1992, thêi kú ®Çu ®æi míi, Ký xuÊt hiÖn nhiÒu trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ ph¶n ¸nh sinh ®éng mét cuéc sèng ®æi míi víi nhiÒu l¹c quan vµ lo ©u lÉn lén. TiÓu thuyÕt tr­íc 1975 rÊt hiÕm, nh­ng tõ n¨m 1987, víi sù khëi ®Çu cña T×nh yªu ®©u ph¶i trß ch¬i, TrÞnh Böu Hoµi ®· tiÕp tôc cho ra m¾t h¬n 10 tiÓu thuyÕt chØ trong vßng 8 n¨m. T­êng V©n viÕt 6 tiÓu thuyÕt trong 4 n¨m. Mét ®iÓm ®¸ng chó ý n÷a lµ sau 1975, ®óng h¬n lµ tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 trë vÒ sau, v¨n häc An Giang cã nhiÒu khëi s¾c kh«ng chØ ë ph¹m vi ®Ò tµi, chñ ®Ò mµ cßn ë c¶m høng s¸ng t¹o nghÖ thuËt, ë thi ph¸p. Kh¶o s¸t chØ riªng ë thÓ lo¹i TruyÖn ng¾n sau ®©y còng cã thÓ chøng minh ®­îc nh÷ng thµnh tùu mµ v¨n häc An Giang ®· ®¹t ®­îc 25 n¨m sau ngµy gi¶i phãng. *** CH¦¥NG II CUOÄC SOÁNG VAØ CON NGÖÔØI TRONG TRUYEÄN NGAÉN AN GIANG T¸c phÈm v¨n häc lµ mét chØnh thÓ nghÖ thuËt ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së liªn kÕt c¸c yÕu tè theo nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh. Mçi yÕu tè cña t¸c phÈm nh­ cèt truyÖn, ng«n ng÷, nh©n vËt... ®Òu cã néi dung vµ h×nh thøc cña chóng. §óng ra, “kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i quy yÕu tè nµo lµ yÕu tè néi dung, yÕu tè nµo lµ yÕu tè h×nh thøc mét c¸ch m¸y mãc” (4, tr. 9); tuy nhiªn, ®Ó t×m hiÓu vÒ mét giai ®o¹n s¸ng t¸c, ë ®©y lµ giai ®o¹n s¸ng t¸c truyÖn ng¾n ë ®Þa ph­¬ng, ng­êi viÕt xin ®­îc ph©n chia thµnh “nh÷ng yÕu tè néi dung” vµ “nh÷ng yÕu tè nghÖ thuËt” theo quan niÖm truyÒn thèng trªn c¬ së vÉn xem néi dung cña t¸c phÈm lµ nh÷ng g× ®­îc ®Ò cËp ®Õn, cßn nghÖ thuËt lµ néi dung ®ã ®· ®­îc thÓ hiÖn nh­ thÕ nµo. Trªn tinh thÇn ®ã, vÒ ph­¬ng diÖn néi dung, xin ®­îc ®iÓm qua mét vµi thµnh tùu næi bËt trong truyÖn ng¾n An Giang 25 n¨m sau ngµy gi¶i phãng. 2.1- NH×N L¹I CUéC CHIÕN TRANH Nh÷ng truyÖn ng¾n viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vÉn chiÕm mét vÞ vÝ ®¸ng kÓ, ®èi t­îng ph¶n ¸nh ®a d¹ng h¬n. Sau 30 th¸ng 4 n¨m 1975, An Giang cïng c¶ n­íc h©n hoan mõng chiÕn th¾ng. ThÕ nh­ng, cuéc chiÕn tranh biªn giíi T©y Nam ®· lµm cho niÒm vui ph¶i lïi l¹i. §¹n thï vÉn tiÕp tôc ph¸ n¸t lµng quª. N­íc m¾t vÉn ®Çm ®×a trªn khu«n mÆt khæ ®au cña ng­êi d©n vïng biªn giíi khãc cho nh÷ng ng­êi th©n vÜnh viÔn kh«ng cßn ®­îc h­ëng c¸i h¹nh phóc x©y dùng quª h­¬ng ngµy n­íc nhµ ®éc lËp, tù do. Cã lÏ ®ã lµ lý do chÝnh khiÕn cho ®Ò tµi chiÕn tranh vÉn ®­îc nhiÒu ng­êi cÇm bót ®Þa ph­¬ng khai th¸c. H¬n hai thËp niªn ®Çu sau gi¶i phãng, mét khèi l­îng kh¸ lín truyÖn ng¾n cña c¸c c©y bót trong hµng ngò kh¸ng chiÕn ®· ®­îc in thµnh tËp xuÊt b¶n nh­ Ng­êi tï vµ con s¸o (NhiÒu t¸c gi¶, 1981), Trªn nÒn nhµ cò (Xu©n Th¾ng, 1983), N¬i gëi g¾m (NguyÔn Träng NghÜa, 1983), H­¬ng d¹ lý (TrÇn H÷u Ph­íc, 1991), Sau bøc trÇn ®iÒu (Xu©n Th¾ng, 1993) tiÕp tôc ngîi ca tinh thÇn chiÕn ®Êu kh«ng mÖt mái cña qu©n gi¶i phãng vµ nh©n d©n ®Þa ph­¬ng trong cuéc ®Êu tranh chèng Mü, c¶ trong cuéc chiÕn tranh biªn giíi T©y Nam. §ã lµ mét tµi s¶n quý gi¸ mµ c¸c nhµ v¨n - chiÕn sÜ ®· bæ sung vµo kho tµng v¨n häc ë ®Þa ph­¬ng. §iÒu ®¸ng chó ý ë ®©y lµ, cïng víi c¸c c©y bót ®Þa ph­¬ng, nh÷ng ®øa con, sau mÊy m­¬i n¨m xa xø, nay trë vÒ quª h­¬ng trong c¶nh n­íc nhµ hoµ b×nh, ®éc lËp, bªn c¹nh niÒm h©n hoan, hå hëi lµ nçi ­u t­, tr¨n trë v× nçi ®au cña vÕt th­¬ng chiÕn tranh. NguyÔn Quang S¸ng, 14 tuæi ®· lªn ®­êng ®i chiÕn ®Êu. Tuæi th¬ cña nhµ v¨n lµ mét qu·ng ®êi ®Çy ¾p nh÷ng kû niÖm cña mét lµng quª kh«ng yªn b×nh, mét lµng quª võa khæ ®au d­íi gãt giµy cña qu©n x©m l­îc võa xãt xa v× c¶nh nåi da x¸o thÞt. Cho nªn, phÇn lín t¸c phÈm cña «ng ®Òu g¾n víi ®Ò tµi chiÕn tranh. Sau ba m­¬i n¨m xa quª h­¬ng, ngµy trë l¹i víi c¶nh cò ng­êi x­a còng lµ lóc nhµ v¨n hoµi niÖm vÒ cuéc chiÕn ®Êu gian khæ cña nh÷ng con ng­êi b×nh dÞ mµ giµu lßng yªu n­íc, hay vÒ nh÷ng mÊt m¸t ®au th­¬ng mµ ng­êi d©n ë c¸i lµng nghÌo bªn bê s«ng TiÒn ph¶i chÞu ®ùng cho ®Õn ngµy h«m nay. Nh÷ng con ng­êi, nh÷ng m¶nh ®êi nh­ thÕ th­êng xuÊt hiÖn trong nh÷ng truyÖn ng¾n sau 1975 cña nhµ v¨n. C¸i tªn “Quang” (lÏ ra lµ Oan) - tªn cña ®øa con c« B¶y Quyªn mang c¶ mét “sù tÝch” kh¸ ly kú. Chång c« ®i lµm “ViÖt céng”, bÞ giÆc “b¾n chÕt”. Råi c« l¹i chöa hoang; mµ l¹i chöa víi c¸i th»ng sÜ quan ngôy ®· giÕt chång c« kia chø! Ai còng nghÜ nh­ thÕ. Mét m×nh sèng víi nçi oan øc, chua xãt, ®¾ng cay, bÞ ruång bá, nhôc m¹. Råi c« l¹i ®­îc chÞ Ba PhÊn chÞu nhËn lµm “vî bД cña chång chÞ. C« vÉn cè g¾ng cam chÞu, v­ît qua b»ng nghÞ lùc cña mét ng­êi vî chung thñy víi chång, kiªn trung víi c¸ch m¹ng ®Ó chê ngµy “trêi quang ®·ng” - c¸i ngµy mµ ®iÒu bÝ Èn cña vî chång c« sÏ s¸ng ra (Tªn cña ®øa con - NguyÔn Quang S¸ng). Cho nªn, chiÕn th¾ng vÜ ®¹i cña d©n téc ta võa qua nµo ph¶i chØ lµ c«ng cña nh÷ng ng­êi cÇm sóng! HiÖn thùc cña cuéc chiÕn võa qua cßn ®Ó l¹i di h¹i cho nh÷ng ®o¹n ®êi khæ ®au h«m nay v× nçi ®au th­¬ng mÊt m¸t trong chiÕn tranh. Mét “B¸c T¸m” m­în r­îu ®Ó “lµm n­”. C¸i kiÓu lµm n­ kh¸c ng­êi mµ ®øa con g¸i cña b¸c ®· kÓ l¹i: “Ai ®êi! Anh biÕt ®ã, nhµ em lµ tiÖm thuèc b¾c ë gi÷a chî, l¹i s¸t t­êng v¸ch víi th»ng c¶nh s¸t. VËy mµ, mçi lÇn uèng r­îu lµ æng giËt tÊm h×nh th»ng ThiÖu xuèng æng ®Æt nã xuèng nÒn nhµ, råi æng rót c©y roi m©y dµi, æng quÊt xuèng mÆt nã chan ch¸t. æng võa quÊt, võa chöi v× nã mµ anh Cøng cña em mÊt”. §øa con trai duy nhÊt hy sinh, suèt hai m­¬i ba n¨m trêi, ®ªm nµo b¸c còng uèng r­îu. Uèng riÕt råi ®©m ra “nghiÖn ngËp be bÐt”. Sau gi¶i phãng th× ngµy ®ªm g× b¸c còng uèng lu bï, mµ mçi lÇn uèng th× kÐo tÊm h×nh th»ng ThiÖu ra mµ ®¸nh, hÔ muèn ®¸nh th»ng ThiÖu th× uèng. Mét con ng­êi mµ tr­íc ®©y cã tiÕng lµ “nÒ nÕp vµ nghi lÔ” ®· bÞ lßng c¨m thï biÕn thµnh mét kÎ n¸t r­îu, lµm trß c­êi cho ®¸m con nÝt! MÊt m¸t, ®au th­¬ng Êy lÊy g× bï ®¾p næi! (B¹n hµng xãm - NguyÔn Quang S¸ng). §Ò tµi chiÕn tranh còng ®­îc mét sè c©y bót trÎ ®Þa ph­¬ng khai th¸c ë gãc ®é míi: viÕt vÒ nh÷ng ng­êi lÝnh “céng hoµ” ë bªn kia bê chiÕn tuyÕn víi mét c¸i nh×n c¶m th«ng, chia sÎ. ThËt ra, tõ tr­íc 1975, ë ®Þa ph­¬ng còng ®· cã mét vµi t¸c phÈm v¨n häc (c«ng khai) viÕt vÒ ng­êi lÝnh, nh­ng chØ míi d¸m ®Ò cËp chót Ýt ®Õn nçi gian lao, cùc khæ ë chiÕn tr­êng. Sau gi¶i phãng, chiÕn th¾ng to lín qu¸, vinh quang qu¸ lµm cho ng­êi ta ph¶i tËp trung ph¶n ¸nh nh÷ng g× lµm nªn lÞch sö vÎ vang cña d©n téc. V¶ l¹i, cßn lµ do quan ®iÓm “b¹n - thï” ph¶i r¹ch rßi ®Ó b¶o vÖ thµnh qu¶ cña c¸ch m¹ng. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao m·i ®Õn 1994, §oµn V¨n §¹t míi “d¸m” cho ra m¾t b¹n ®äc hai truyÖn ng¾n vÒ ng­êi lÝnh “céng hoµ”: §µi quan s¸t vµ T¸i chiÕm. Kh«ng gian chiÕn trËn ë ®©y kh«ng ph¶i lµ lµng quª An Giang, mµ ë tËn miÒn Trung. T¸c gi¶ ®· cã mét thêi lµm ng­êi lÝnh trËn (1971-1973), dï trong kho¶ng thêi gian kh«ng l©u nh­ng vèn sèng Êy vµ bao t©m t­ cña mét thêi lµm ng­êi lÝnh kh«ng lý t­ëng ®· gióp anh nh×n l¹i mét sù thËt cña cuéc chiÕn. §µi quan s¸t diÔn l¹i c¶nh thi hµnh nhiÖm vô cña mét “kÝp ®Ò-l«” t¹i ®åi 418 (B×nh §Þnh) gåm cã ba ng­êi: ThiÕu óy Du, trung sÜ §»ng vµ lÝnh Bét. Nh÷ng con ng­êi mang träng tr¸ch “quan s¸t” nµy ®· tõng “mét m×nh v¸c c©y M16 tung hoµnh c¸c qu¸n r­îu, ®éng thæ vung tiÒn ch¬i sang nh­ h¹ng c«ng tö” nhê “ph¸t m·i ®­îc sè tµi s¶n trêi cho” - thïng ®¹n vµ ®Çu nh«m; ®· tõng ®i s¸u, b¶y s¾c lÝnh, nh­ng mçi n¬i “chØ vïi vµi th¸ng, ra tr­êng bî xong tiÒn r¸p-pen ®Çu qu©n lµ t×m c¸ch d«ng ngay, cßn lêi thªm mét mí qu©n trang. VÒ nhµ «m ®Ýt vî mét thêi gian, hÕt tiÒn lµ ®¨ng lÝnh”. Hä sèng gi÷a chiÕn tr­êng ¸c liÖt mµ kh«ng hÒ cã mét lý tr­ëng chiÕn ®Êu nµo c¶. §¹n næ xong lµ ®i l­îm vá ®¹n, råi “kiÕm con mÑ vî quan, vî lÝnh nµo lµm ®Çu nËu, ®æi lÊy còng ®­îc vµi bÞch c¬m sÊy, vµi gãi thuèc th¬m”. T¹i ®µi quan s¸t, hä reo lªn v× b¾t gÆp “mét chïm ®o ®á” gîi nhí gîi th­¬ng tuæi häc trß: “¤i! Míi ®ã mµ ®· ba mïa ph­îng ®i qua råi. B¹n bÌ ngµy x­a ai cßn c¾p s¸ch ®Õn tr­êng, ai ®· ra ®êi l¨n lãc giã s­¬ng? Th»ng häc trß líp 11 A3 ngµy hÌ nµo cÇm trªn tay cµnh ph­îng, thËp thß muèn trao ai ®Ó nãi lêi chia tay mµ kh«ng d¸m...” ChiÕn tranh vÉn tiÕp diÔn, vµ nh÷ng “ng­êi lÝnh bÊt ®¾c dÜ” téi nghiÖp Êy vÉn tiÕp tôc bÞ bän quan thÇy nÐm vµo löa ®¹n, hÕt n¬i nµy råi ®Õn n¬i kh¸c, cho ®Õn khi ®­îc bã trong chiÕc p«ng-s« “nh­ nh÷ng ®ßn thÞt nguéi” tõ trùc th¨ng khiªng xuèng chÊt ®Çy bªn vÖ ®­êng. (§µi quan s¸t - §oµn V¨n §¹t) Tõ sau HiÖp ®Þnh Paris (1/1973), chÝnh phñ “ViÖt Nam céng hoµ” lu«n hß hÐt ph¶i t¸i chiÕm l·nh thæ. T¸i chiÕm cña §oµn V¨n §¹t viÕt vÒ mét “trËn” giµnh l¹i c¨n cø Mª Linh ë qu©n ®oµn II. Mét ®oµn qu©n (ngôy) ®­îc trang bÞ “nµo lµ xe t¨ng M.18, ®¹i ph¸o 175 ly, toµn lµ thø c¸u c¹nh, vËy mµ suèt mét th¸ng trêi × ¹ch tiÕn qu©n lªn mét lèi mßn ®éc ®¹o ®Çy m×n vµ B40, qu©n ®ãng tíi ®©u bÞ ph¸o kÝch tíi ®ã, th­¬ng vong ch¼ng sao kÓ xiÕt, cuèi cïng chØ lµm ®­îc cã mçi viÖc: chiÕm mét môc tiªu bá trèng!”. ThÕ lµ mét kÞch b¶n ®­îc dµn dùng ®Ó quay phim, bëi v× “mét cuéc hµnh qu©n quy m«, hao ng­êi tèn cña mµ ch¼ng cã lÊy mét x¸c Vici lµm b»ng chøng th× b¸o c«ng tr¹ng lªn ai tin?”. §ã còng lµ lý do dÉn ®Õn sù “hy sinh” oan nghiÖt cña nh÷ng “lao c«ng ®µo binh” - nh÷ng ng­êi lÝnh “ViÖt Nam céng hoµ” ch¹y trèn cuéc chiÕn ®Êu v« nghÜa nh­ng kh«ng tho¸t ®­îc. Hä trë thµnh “th»ng lÝnh tï khæ sai, ®Çu kh«ng nãn, ch©n kh«ng giµy, mÆc ¸o xÐ b©u, chuyªn phôc dÞch chiÕn tr­êng, tõ viÖc t¶i th­¬ng, t¶i ®¹n, ®µo hÇm hè, lµm cÇu tiªu... Sèng ¨n kh«ng ®ñ no, chÕt kh«ng giÊy b¸o tö”. Giê, ph¶i ®ãng vai ViÖt céng ®Ó cÊp trªn x¶ sóng vµo, lµm b»ng chøng b¸o c«ng víi th­îng cÊp, ®Ó ®­îc th­ëng! §ã lµ nh÷ng vÕt th­¬ng chiÕn tranh kh«ng ®­îc b¨ng bã, vÉn cßn rØ m¸u kh«ng biÕt cho ®Õn bao giê! T¸i chiÕm cña §oµn V¨n §¹t ®· cïng víi ng­êi ®äc quay vÒ víi nh÷ng sè phËn bÊt h¹nh, nh÷ng n¹n nh©n trong cuéc chiÕn võa qua ®Ó nhËn ra r»ng, ngoµi niÒm h©n hoan cña chiÕn th¾ng vÎ vang mµ d©n téc ta ®· giµnh ®­îc, cßn cã nçi ray røt, xãt xa cho t×nh ®ång lo¹i. Tõ ®ã mµ x¸c ®Þnh râ h¬n kÎ thï cña d©n téc; ®Ó ®oµn kÕt nhau h¬n trong céng ®ång d©n c­, th­¬ng yªu nhau h¬n trong cuéc sèng míi, cïng nhau x©y dùng quª h­¬ng. 2.2- C¤NG CUéC X¢Y DùNG QU£ H¦¥NG VËn ®éng trong mét giai ®o¹n lÞch sö x· héi víi nh÷ng biÕn ®æi to lín vµ phøc t¹p, l¹i lµ mét thÓ lo¹i giµu tÝnh n¨ng ®éng, truyÖn ng¾n sau 1975 thùc sù ®· lµ bøc tranh cña cuéc sèng h»ng ngµy víi bao niÒm suy t­, tr¨n trë cña nhµ v¨n. M­êi n¨m sau ngµy gi¶i phãng, truyÖn ng¾n viÕt vÒ ®Ò tµi x©y dùng quª h­¬ng ë An Giang kh«ng nhiÒu. V× cuéc sèng bÞ x¸o trén, kinh tÕ tr× trÖ, x· héi cµng lóc cµng bÒ bén thªm lªn, mµ kh«ng cã mét lêi gi¶i thÝch chÝnh thøc. Giíi cÇm bót cã lÏ còng lóng tóng khi chän, t×m c¶m høng vÒ h×nh ¶nh t­¬ng lai cña mét x· héi x· héi chñ nghÜa. Cßn ®èi víi nh÷ng mÆt yÕu kÐm trong qu¸ tr×nh qu¶n lý cña chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng th× hä ng¹i ngïng... kh«ng d¸m viÕt. Cho nªn sau 1986, khi NghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng lÇn thø VI kªu gäi ph¶i nh×n th¼ng vµo sù thËt, t¹o c¬ së t­ t­ëng cho xu h­íng d©n chñ ho¸ trong v¨n häc th× tiÕng nãi ®Êu tranh x©y dùng trong truyÖn ng¾n An Giang míi ®­îc cÊt lªn. Mét sè chÝnh s¸ch c¶i t¹o x· héi m­êi n¨m ®Çu sau gi¶i phãng ®· ®­îc nh×n tõ gãc ®é ng­êi d©n. Vµ khuynh h­íng phª ph¸n béc lé rÊt râ trong nhiÒu lÜnh vùc. Tr­íc hÕt lµ mèi m©u thuÉn gi÷a ng­êi n«ng d©n vµ chÝnh s¸ch c¶i t¹o n«ng nghiÖp cña Nhµ n­íc sau ngµy gi¶i phãng. Cã lµ ng­êi tõng ®i khai hoang ë vïng ®Êt míi nµy th× míi hiÓu hÕt nçi vÊt v¶, khæ nhäc vµ nghÜa nÆng t×nh s©u cña ng­êi n«ng d©n víi m¶nh ®Êt cña hä. T­ Khanh (Ng­êi ch¹y trèn qu¸ khø - Mai Böu Minh) lµ mét n«ng d©n tèt. Tr­íc 1975, «ng ®· tõng cøu sèng c¸n bé c¸ch m¹ng. Cøu gióp v× ®._.îc coi nh­ c« hån sèng, chóng uµ vµo chiÕc bµn Êy ®Ó tranh giµnh thøc ¨n. Chóng x« ®Èy ngau b¸n sèng b¸n chÕt. ¤ng S¸u kþ l¾m nh­ng kh«ng tr¸nh khái ®iÒu kþ. Sau buæi lÔ, T©n vÒ nhµ bao giê bông còng no ãc ¸ch nh­ng m×nh mÈy líp bÞ pháng v× nhang ®Ìn, líp bÞ pháng v× nh÷ng ®øa trÎ kh¸c m¹nh h¬n x« tÐ vµo ®èng un. Ch­a hÕt, r¹ch M­¬ng Tr©u th­êng cã nh÷ng lÔ tèng «n. Ng­êi cóng lµm mét chiÕc tµu buåm b»ng nh÷ng th©n chuèi ghÐp l¹i. ChiÕc tµu buåm y nh­ tµu thËt nh­ng rùc rì. Chung quanh tµu ng­êi ta treo nh÷ng l¸ cê ®u«i nheo c¾t tõ nh÷ng tÊm giÊy mµu ngò s¾c... Tuú theo ng­êi cóng tèng, trong tµu cã khi cã nguyªn mét c¸i ®Çu heo, mét dÜa tam sanh, mét con vÞt, mét con gµ luéc, mét dÜa g¹o muèi, cã khi l¹i cã c¶ mét bé bµi cµo! §å cóng trªn tµu buåm ch¼ng ai d¸m ¨n v× ®ã lµ ®å cóng cña c« hån c¸c ®¶ng, ¨n ®å ®ã lµ tù chuèc vµo m×nh ®iÒu xui xÎo, tai v¹. Th»ng T¸m ã §©m ®i lÝnh ngôy phÕ th¶i vÒ v× tróng ®¹n gÉy x­¬ng tay, tÐt mét bªn mÆt. VÕt th­¬ng ch¹m ph¶i d©y thÇn kinh, mçi lÇn h¸ miÖng ra c¸i m«i bÞ giùt mÐo xÑo nh­ng nã ham ¨n hèt uèng kh«ng ai b»ng. Nã ¨n bÊt cø mãn g×, dï cã mãn ng­êi ta chª bá, vÉn khen ngät sít: “Ngon qu¸! Ngon qu¸!” vµ chÐp miÖng thµnh tiÕng. Nh­ng ®èi víi ®å cóng tÕ trªn tµu buåm nã kh«ng hÒ d¸m rí! Cã ®©u... «ng S¸u ®· gÆp t¹i trËn ë doi ®Êt lµng, n¬i c©y cèi um tïm, kh«ng biÕt cã bao nhiªu må hoang m· l¹n Êy mµ th»ng T©n lµm “thñ l¶nh” ®¸m con nÝt ®ang xÐ c¸i ®uåi gµ ®Þnh chia nhau ¨n. Tøc m×nh, «ng S¸u nh¶y xæ vµo ®¸m con nÝt nh­ng ch¼ng chôp tróng ®øa nµo. Chóng ch¹y t¸n lo¹n vµ bá l¹i bé bµi cµo, cßn con gµ th× T©n s½n tay d«ng mÊt! T©n ®· cÇm ®Çu ®¸m con nÝt ®ãn chiÕc tµu tèng «n th¶ ngoµi ®Çu vµm r¹ch tr«i vµo vµ lÊy s¹ch ®å cóng tÕ trªn Êy. Nã ®o¸n biÕt thÕ nµo chiÕc tµu tèng tr«i ngang doi ®Êt lµng còng tÊp vµo... Sím biÕt ®­îc “ch©n t­íng” cña T©n nªn vî chång ót Mãt c¶ ®Õn «ng S¸u ®Òu ®ång ý cho T©n ®i häc ch÷ thay v× häc nghÒ cña «ng S¸u. B©y giê T©n vµ H¹nh ®· lín. H¹nh ®ang thêi kú træ m· con g¸i, lµ b«ng hoa h­¬ng s¾c cña r¹ch M­¬ng Tr©u. “N÷ thËp tam, nam thËp lôc”, huèng g× H¹nh ®· 19, 20 tuæi råi. NhiÒu n¬i gÊm ghÐ, ®¸nh tiÕng d¹m hái. Cã ®«i ba ®¸m ®Õn “coi m¾t” H¹nh nh­ng ch¼ng ®¸m nµo xong. ViÖc «ng S¸u bu«ng ®òa d»n chÐn ch¼ng ph¶i ®©y lµ lÇn ®Çu. Bµ Hai Mèi tõ tr­íc ®Õn giê næi danh ¨n nãi khÐo, lµm mai ®©u lµ dÝnh ®ã vËy mµ ph¶i tøc muèn ãi m¸u khi ®Ých th©n ®Õn hái con H¹nh cho th»ng ch¸u ruét cña m×nh. Cuèn s¸ch ch÷ nho ¸m mµu vµng sÉm, b×a bäc kü b»ng giÊy dÇu ®­îc më ra vµ ®Ó l¹i b»ng bµn tay cã nh÷ng chiÕc mãng dµi cong nh­ dÊu ã. ¤ng S¸u thËn träng ®­a ngãn tay trá cña m×nh rµ tõng ch÷ tõng dßng trang s¸ch. Im lÆng mét lóc, «ng ngÈng mÆt lªn, trÞch gäng kiÕng lµn xuèng nh×n bµ Hai, chËm r·i nãi: - Nghe c« nãi víi vî chång th»ng ót nhµ tui, c¸i th»ng mµ c« lµm mai lµ ch¸u ruét cña c« tui mõng l¾m. T«i biÕt chç ®ã lµ chç giµu cã, kh¸ gi¶, d­ ¨n d­ ®Ó. Th»ng ®ã siªng n¨ng, giái viÖc ®ång b¸i, thiÖt t×nh tui th­¬ng l¾m! Bµ Hai ®­îc lêi nh­ cëi tÊm lßng. ¤ng S¸u gâ gâ nhÑ bé mãng cña m×nh trªn mÆt bµn, trÇm giäng: - Nh­ng c« Hai µ, tiÒn vinh hËu nhôc, phu thª chi ®¹o; t¹i chñ hå thiªn, phó quý chi thêi, vèn nam tö, kú n÷ chu toµn chung nghi v« nghÜa, kú gia h÷u biÕn, tinh chñ h÷u th­îng thä d· c­. Chång can MËu mµ kÕt h«n víi tuæi Tþ kh«ng ®­îc ®©u, c« Hai! Ban ®Çu th× nã vinh nh­ng sau nµy th× nhiÒu nhôc nh· l¾m! LiÖu mµ cho c­íi g¶ nhau, ¨n ë th× ®­îc hµo cña mµ mÊt hµo con. Vî chång nÕu cã sanh chØ cã sanh con g¸i chí kh«ng sanh con trai. Con g¸i sau nµy còng bÊt hiÕu, cã khi ph¶i b¸n phÊn bu«n h­¬ng n÷a lµ kh¸c! Gia ®×nh gÆp nhiÒu tai biÕn. Bµ Hai Mèi cè vít v¸t, giäng lÔ ®é: - Th­a «ng S¸u bªn ®µn trai hä còng cã coi thÇy. ¤ng thÇy Ba Nói Sam nãi hai tuæi nµy ¨n ë nhau hîp l¾m! GiËn. §ét nhiªn «ng S¸u næi giËn. R©u hµm «ng run run: - H¶? C« hai nãi thÇy Ba nµo? T«i mÊy chôc n¨m nay lµm nghÒ, cha truyÒn con nèi cã thÇy tæ chøng gi¸m. Tñ s¸ch cña t«i ®Çy thuèc nhãc kia k×a. Tui thÒ, «ng S¸u M­¬ng Tr©u nµy coi mµ trËt th× ®èt hÕt s¸ch vë! - Bµ Hai Mèi ®µnh l¼ng lÆng ra vÒ. H¹nh vÉn treo gi¸ ngäc v× tuæi t¸c hÕt kþ ng­êi nµy ®Õn xung kh¾c ng­êi kh¸c. Ba bèn n¨m trêi rßng r·, thØnh tho¶ng vî chång ót Mãt l¹i më tñ lÊy nh÷ng bé ®å dïng mÆc khi ®i ®¸m tiÖc ra mÆc vµo tiÕp kh¸ch. TiÕp kh¸ch xong l¹i giÆc giò ph¬i phong cÊt vµo tñ, l¹i lÊy ra... H¹nh thÊp thám ®îi vÒ nhµ chång nh­ng kh«ng ®¸m nµo ®Õn r­íc ®i. ¤ng S¸u nãi con H¹nh cao sè nªn ph¶i lÊy chång muén. Bän trai tr¸n trong lµng r¾p t©m b¾n sÎ nh­ng lu«n bÞ gi÷ cung, c­íp tªn, øc qu¸ bÌn ®Æt vÌ: TrÌo lªn chãt vãt c©y kh« Ngã ra vµm r¹ch thÊy hai c« ch­a chång S¸ Tiªn giµ, ë vËy... chæng m«ng! Ba H¹nh thÌm chång b¸o ng¸o, b¬ ng¬... H¹nh nghe buån kh«ng nãi ®­îc, ch¶y n­íc m¾t. TrÇy trËt nh­ng cuèi cïng còng cã cÇm ng­êi trÇu cau ®Õn nhµ ót Mãt. H¬n ai hÕt «ng S¸u ngoµi hiÓu biÕt cã s½n, «ng lôc t×m hÕt s¸ch nµy ®Õn s¸ch kh¸c ®Ó coi tuæi cho H¹nh. Con ch¸u m×nh, M×nh ph¶i cÈn thËn ®Ó khái hèi hËn vÒ sau. Cã khi nöa ®ªm thøc dËy, vî chång ót Mãt cßn thÊy cha m×nh ngåi mét m×nh bªn ngän ®Ìn dÇu lay l¾t ®äc s¸ch, lÇn tay tÝnh tuæi tÝnh cung... - Nã ph¶i duyªn ph¶i nî råi ®ã! Vî tuæi Tþ chång n»m can Êt, vÝ nh­ kh¸ch tôc thµnh tiªn. V­ên ®µo gÆp gì ch¾c ch¾n vî chång nã sÏ ®­îc thµnh danh. NÕu kh«ng vµo chèn quan tr­êng th× còng lµ bËc ®¹o sÜ, nghÜa lµ cã danh gi¸, thiªn h¹ kÝnh v×. Gia ®×nh ®ã l¹i lµ gia ®×nh cã ph­íc léc v­îng, cã thanh thÕ. Th»ng anh chång nã lµ ®¹i uý tiÓu ®oµn tr­ëng nghe ®©u còng s¾p söa vÒ ngåi ghÕ phã quËn. C­íi nhau råi vî chång con H¹nh sÏ ®­îc h­ëng giµu sang phó quíi, lu«n sum vÇy. Vî chång ®Òu tr­êng thä. Tôc kh¸ch thµnh tiªn. §µo huª yÕn héi. SÜ h÷u ®¨ng khoa. Chi b¶n phó t¾c. T¨ng ®¹o chi nh¬n! Qua tru«ng. ¤ng S¸u b»ng lßng. §¸m c­íi cña H¹nh ®­îc tæ chøc r×nh rang. Kh«ng kÓ bªn néi bªn ngo¹i, ®¸m c­íi mêi ®©u trªn hai tr¨m thiÖp. Gµ vÞt mua tõ nöa th¸ng tr­íc nhèt trong chuång, vî chång ót Mãt cho giÕt hai con heo, mçi con trªn tr¨m ký l« ®Ó lµm tiÖc. Treo th­îng trªn c©y tre cao nghÖu dùng cÆp h«ng nhµ kh¸ch lµ hai c¸i loa s¾t h×nh b«ng bÝ, bÊt kÓ ngµy ®ªm ph¸t thanh dËy sím dËy lµng, hÕt väng cæ tíi t©n nh¹c råi c¶i l­¬ng... §éi kh¨n ®èng, nËn nËn “cñ nõng” cho ngay ng¾n, ch÷ng ch¹c, «ng S¸u ngåi ghÕ tr­ëng th­îng vuèt r©u h¶ hª. H×nh nh­ ai còng bá nhµ ra ®øng ngoµi mÐ r¹ch coi ®­a d©u, tµu ch¹y s¸ng n­íc! Nh×n n­íc s«ng ch¶y qua cï lao Me nhiÒu nhiÒu ng­êi tá ý lo ng¹i. N­íc n¨m nay cã mßi lín, ch¶y xiÕc h¬n mäi n¨m. NhiÒu lÇn «ng S¸u ra doi ®Êt nh×n n­íc s«ng cuén ch¶y råi nh×n mÆt ®Êt. Doi ®Êt ch­a cã dÊu hiÖu nµo cho thÊy nã s¾p nhµo xuèng dßng n­íc. MÆt ®Êt ch­a cã mét vÕt r¨n. C©y me n­íc lín h¬n vßng tay ng­êi «m ®øng cheo leo ngoµi doi ®Êt vÉn cßn ®ã. S¸ng chÝ chiÒu t¸ng c©y vÉn rén rµng tiÕng chim kªu chiªm chiÕp... LÏ ra «ng S¸u ph¶i mØm c­êi v× c¸i doi ®Êt nµy cßn lµ c¸i uy tÝn «ng cßn. MÊy th¸ng nay trõ nh÷ng lóc tiÕp kh¸ch ®Õn xin bïa coi quÎ, «ng S¸u bá thãi quen mçi chiÒu n»m trªn ghÕ Ph«-t¬i tr­íc hiªn, «ng gi¨ng vâng bªn ch¸i h«ng nhµ n»m nÝn thinh. ¤ng nghÜ ®Õn T©n. Cã lóc nh×n thÊy mï tÞch kh«ng hiÓu næi ®øa ch¸u ®Ých t«n cña m×nh. T©n ®· lµm «ng S¸u ng¹c nhiªn kh«ng xiÕt. Tõ ngµy gÆp th»ng cËu ruét “ViÖt céng” t­ëng ®©u ®· chÕt b©y giê cßn lµm viÖc sê sê ngoµi tØnh, nã sèng chung råi th»ng cËu nã cho häc ®¹i häc ®¹i hiÕc g× ®ã, sau ®ã nã ®i lµm viÖc, «ng lo l¾ng l¾m. MÊy cha “ViÖt céng” ®©u cã ­a c¸i nghÒ bïa chó, xñ quÎ! MÊy «ng ë c¬ quan nµy c¬ quan nä còng ®©u cã thÝch! ¤ng S¸u sî T©n s½n cã gèc “ trît bóa” bÞ ¶nh h­ëng, ai dÌ ... c¸i th»ng “ trËt ®ßn däc” ngµy tr­íc b©y giê nã hiÒn kh«. Bé d¹ng lÊc khÊc, mÆt nghinh nghinh cña nã biÕn ®i ®©u mÊt biÖt. Hy väng truyÒn nghÒ cho ch¸u bÊy l©u rôi tµn b©y giê l¹i ph­ên ph­ît lªn... MÊy lÇn T©n vÒ ch¬i «ng d¹y s¬ s¬ råi ®­a mÊy cuèn s¸ch «ng dÞch sang ch÷ “An Nam” cho T©n häc ®Ó thö nghiÖm, T©n thuéc liÒn. ¤ng cho T©n coi bãi, ®o¸n quÎ. T©n nãi tróng phong phãc lµm kh¸ch ®Õn coi tay xem quÎ nhiÒu lóc ph¶i to¸t må h«i l¹nh. Bµ chñ tÞch x· lÐn chång ®Õn xem quÎ còng ngîi khen kh«ng tiÕc lêi. MÊy lÇn ngåi nghe T©n bµn quÎ, coi tay «ng thÊy h×nh nh­ T©n tréi h¬n c¶ m×nh. ¤ng mõng l¾m, cã chÕt ngay còng ®­îc! NghÜ mµ tøc, t¹i sao th»ng §iÒn ®éi tr­ëng ®éi b¶o vÖ v¨n hãa cø tíi lui khuyªn nhñ «ng bá nghÒ hoµi! VËy mµ th»ng T©n “bÎ chÜa” ngang x­¬ng. MÊy th¸ng tr­íc T©n vÒ xin phÐp lÊy vî, thêi buæi míi, nã th­¬ng ai lµ tù ý, «ng th«ng c¶m nh­ng kh«ng thÓ nãi sù viÖc buéc «ng ph¶i nãi: - MÇy biÕt coi bãi, biÕt ®ñ hÕt s¸ch vë mµ T©n ! Tuæi mÇy víi tuæi con nhá ®ã mµ lÊy nhau h¶ ? Tao nãi lÇn chãt cho mÇy nghe, vî chång ¨n ë víi nhau ch­a n¸t chiÕc chiÕu th× t¸n m¹ng. MÇy con chuét, nã con mÌo. MÌo gÆp chuét nã ®Ó yªn cho chuét ch¹y h¶ ? ¤ng s¸u t­ëng nãi vËy råi T©n th«i kh«ng tÝnh to¸n chuyÖn lÊy con nhá ®ã n÷a, v¶ l¹i, vî chång ót Mãt ®· n¨m lÇn b¶y l­ît bµn ra... T©n ph¸ böng, lµm ®¸m tuyªn h«n. Vî chång ót Mãt c¶m thÊy nh­ ai b«i tro tr¸t trÊu lªn mÆt m×nh nh­ng th­¬ng con ®µnh Ðp lßng ®i dù ®¸m. VÒ nhµ, vî chång ót Mãt kh«ng d¸m nãi ra nh­ng ®Òu cã suy nghÜ gièng nhau. ChÌn ¬i, con nhá mÆt mµy s¸ng rì, ¨n nãi lÔ ®é, ng­êi cã häc thøc nãi chuyÖn sao mµ nghe m¸t c¸i lç tai ! T¹i nã qu¸ th­¬ng th»ng T©n nhµ m×nh chí khi kh«ng ®õng hßng ®ông tíi ®Çu c¸i ngãn ch¬n cña nã ! Vî chång ót Mãt thÊy m×nh h¬i l·ng. Gi÷a kh¸ch khøa ®«ng gÊp hai ®¸m c­íi con H¹nh, ng­êi nµo ng­êi nÊy h×nh nh­ ai còng cã chøc phËn; hä vui vÎ chóc tông h¹nh phóc vî chång th»ng T©n, trong ®ã cã kÓ ®Õn m×nh mµ mÆt mµy m×nh ... ch¾c lóc ®ã gièng c¸i b¸nh bao chiÒu l¾m ! ¤ng S¸u giËn vî chång ót Mãt c·i lêi «ng ®i dù ®¸m tuyªn h«n nh­ng «ng còng thÊy téi nghiÖp cho vî chång ót Mãt. GiËn con, chÐm bÒ sèng chí ai chÐm bÒ l­ìi ? ChuyÖn lì råi, «ng S¸u tù an ñi, ®¸m tuyªn h«n cã l¹y lôc g× ai ®©u, kh«ng l¹y lôc th× th¸nh thÇn nµo mµ hay biÕt mµ quë ph¹t nã ? Cã ®iÒu th»ng T©n lµm vËy lµ nã k×nh, nã chèng «ng, nã ch¼ng coi nghÒ nghiÖp cña «ng vµo ®©u. BÊy l©u nã häc nghÒ cña «ng lµ nã giìn mÆt víi «ng. “ViÖt céng” nhËp nã råi ! ¤ng S¸u thÊt väng n·o nÒ. - Th­a thÇy th»ng T­ Phãn nã ph¶n m×nh ? Ba chuét - ng­êi ®Ö tö ®­îc «ng S¸u coi nh­ ch©n tay - ®ang khóm nóm bªn vâng. ¤ng s¸u kh«ng hÒ hay biÕt Ba Chuét vµo nhµ nÕu Ba Chuét kh«ng lªn tiÕng. Nhím m×nh, hai tay n¾m hai mÐp vâng, «ng S¸u bËt ngåi lªn: - ThiÖt ... thiÖt... thiÖt vËy h¶ ? ¤ng S¸u hái nh­ ng­êi cµ l¨m. Ngåi chåm hæm trªn ®Êt, chõng nh­ ®Ó «ng S¸u ®Þnh thÇn ®Þnh trÝ. Ba Chuét chÇm chËm lÊy bÞch thuèc th¬m ra hót. Ba Chuét rÝt mét h¬i thuèc råi thë dµi, khãi vät ra lç mòi cã luång: - ThÇy ChÝn C¸i Võng mua chuéc nã l©u råi mµ m×nh kh«ng hay kh«ng biÕt. H«m qua, ch¼ng biÕt ai bµy tiÖc nhËu t¹i nhµ Ba T×nh, cã c¶ thÇy ChÝn. Tr­íc ®«ng ®¶o mäi ng­êi, T­ Phãn míi ngµ ngµ say ®· “quËy” theo sù gîi ý cña thÇy ChÝn. Nã téi nghiÖp cho Ba T×nh, «ng S¸u M­¬ng Tr©u muèn lÊy tiÕng mét chót ch¬i mµ Ba T×nh ®µnh ph¶i bá nghÒ, cã heo quÐo g× thµnh tinh ®©u? ChÝnh «ng S¸u M­¬ng Tr©u s¾p ®Æt hÕt mäi chuyÖn vµ biÓu nã lµm, nã kh«ng lµm mµ nhê ng­êi kh¸c lµm v× ín chuyÖn cã ®æ bÓ ra Ba T×nh giËn x¸ch con giao ra thÞt heo x¶ nã mét c¸i th× ®êi tµn! Th»ng cha N¨m LÝt ë xãm §«ng An s½n ghÐt Ba T×nh kh«ng b¸n chÞu thÞt heo nªn nã sai th»ng ch¸u hä víi nã ch¹y loan tin heo thµnh tinh. ThiÖt ch¼ng ai chÞu cha ¨n c­íp. N¨m LÝt muèn tr¸nh tiÕng... T­ Phãn cßn nãi vô lªn ®ång b÷a ®ã uèng r­îu nÕp ngon tËn m¹ng nh­ng tíi lóc nhai c¸i ly dï b»ng thñy tinh gi¶ nh­ng r¨ng cá còng ª Èm qu¸ trêi! Dßi trong x­¬ng dßi ra. ¤ng S¸u nghe m×nh mÈy nãng rang. ¤ng chôp tay Ba Chuét dÆt dÆt nh­ thÓ ®ang chôp tay t­ Phãn: - MÇy chÕt ! Tao Õm néi trong b¶y ngµy n÷a mÇy giÉy ®µnh ®¹ch nh­ gµ vÞt bÞ c¾t cæ, chÕt cho mµ coi. Nãi xong, «ng S¸u quµy qu¶ ®i: «ng lÊy ba c©y nhan tróc ®Çu xuèng ngän ®Ìn èng khãi nhá ®ang chong trªn bµn thê tæ. Qu¸ giËn m¾t l¹i kh«ng mang kiÕng, tay «ng S¸u lËt bËt, mét c©y nhang l¶y ra ®Çu ch¹m xuèng tim ®Ìn. §Ìn t¾t ngóm. Ba Chuét ®øng ngoµi nghe «ng S¸u lÇm bÇm c©u g× ®ã kh«ng râ. Cai ®¾ng t×nh ®êi, ng­êi ®Çu Êp tay gèi cña m×nh «ng S¸u còng kh«ng nãi nöa lêi. Bµ S¸u ch¼ng d¸m hái han. Tõ ngµy lÊy «ng S¸u ®Õn giê, bµ hiÓu t¸nh chång h¬n ai hÕt, nh÷ng lóc «ng S¸u nÝn thinh mÆt lÇm lÇm mµ lÐo nhÐo bªn tai «ng dï bÊt cø chuyÖn g×, «ng còng ®æ qu¹u ! ThÊy cha chång kÐm ¨n uèng, vî ót Mãt nÊu ch¸o víi trøng gµ ®Ó hµnh r¾c tiªu th¬m phøc dän d©ng «ng S¸u, nh­ng «ng chØ hóp vµi muçng. Nghe «ng S¸u trï Õm m×nh, T­ Phãn miÖng hïm mµ gan søa, ngoµi lµm bé tØnh nh­ng trong bông rèi nïi. Rñi bïa «ng S¸u linh biÕt ®­êng ®©u mµ gì ? Lì d¹i måm d¹i miÖng... õ, lì ph¶i liÒu... ¨n thua m×nh gan, tíi ®©u hay tíi ®ã. NghÜ vËy T­ Phãn tèi ngµy n»m nhµ håi hép theo dâi biÕn chuyÓn cña c¬ thÓ. T­ Phãn dÆn vî nÕu tõ ®©y tíi ngµy thø b¶y mµ thÊy m×nh nguy qu¸ th× ph¶i d¾t bÇy con ®Õn nhµ «ng S¸u dËp ®Çu l¹i xin «ng S¸u x¸ lçi. C¶ gia ®×nh ë ®î ®Ó chuéc téi còng ®­îc. MiÔn sao m×nh ®­îc sèng! Ngµy thø nhøt, ngµy thø hai ... ngµy thø n¨m ... bçng d­ng ®Çu T­ Phãn nãng rùc, nh¾m m¾t thÊy h×nh ¶nh chËp chên, miÖng ®¾ng nghÐt. Th«i råi, bïa cña «ng S¸u b¾t ®Çu hiÖu nghiÖm. T­ Phãn than thÇm. T­ Phãn võa rªn võa kh«ng ngít miÖng kªu vî l¹i gÇn m×nh: - ¦ ... ­... m×nh ¬i, ch¾c tui kh«ng sèng ®­îc ®©u, nÕu cã g× r¸n nu«i s¾p nhá nghen... ­...­ nh¾m coi tui chÞu kh«ng xuÓ th× liÖu mµ l¹i nhµ «ng S¸u ... Vî T­ Phãn h«m ®i chî Cï lao Me bÞ nhøc ®Çu chãng mÆt nªn cã ghÐ cöa hµng mua hai viªn thuèc, uèng mét viªn thÊy hÕt bÖnh nªn kh«ng uèng n÷a. Vî T­ Phãn thÊy chång bÞ bïa hµnh sao na n¸ nh­ m×nh bÖnh h«m tr­íc, trùc nhí viªn thuèc, lËt ®Ët t×m vµ b¾t chång uèng thÝ ®¹i! T­ Phãn uèng xong viªn thuèc, trïm mÒn, rªn... Téi nghiÖp, vî T­ Phãn ngåi kiÒn bªn chång suèt c¶ buæi trêi. “May thÇy ph­íc chñ”, vî T­ Phãn trë thµnh thÇy thuèc ®¹i tµi. XÕ chiÒu, T­ Phãn hÕt nhøc ®Çu, miÖng bít ®¾ng. Ngµy thø b¶y tr«i qua ... ªm ru ! Kháe nh­ võa tróc g¸nh nÆng ngµn c©n, T­ Phãn b¾t gµ lµm thÞt nÊu ch¸o. ThÇy ChÝn C¸i Võng còng ©m thÇm theo dâi ®Þnh m¹ng cña T­ Phãn nªn “t×nh cê” ®Õn lóc T­ Phãn bµy m©m. Hai ng­êi nhËu ®Õn “xØn”. Xiªu xiªu vÑo vÑo, thÇy ChÝn quµng vai T­ Phãn ®i ngang qua nhµ «ng S¸u. ¤ng S¸u trong nhµ ngã ra, m¾t muèn næ ®om ®ãm. T­ Phãn vµ thÇy ChÝn l¹i cè t×nh ghÐ qu¸n cèc cña bµ S¸u mua thuèc hót. ThÇy chÝn lÌ nhÌ: - R­îu ... T­ Phãn ! R­îu nã giÕt m×nh... hÒ hÒ... chí th»ng nµo giÕt ®­îc? “RÇm !” «ng S¸u ®ãng m¹nh cöa c¸i råi ngåi phÞch xuèng ghÕ, thë ... tay «ng n¾m chÆt l¹i bu«ng ra. ¤ng nghiÕn... n­íu, m¾t nh×n bµn thê tæ ! H¬n tuÇn lÔ sau «ng S¸u nhuèm bÞnh. ¤ng n»m im l×m trªn bé v¸n gâ mun ë gian nhµ tr­íc. Nh×n d¸ng «ng n»m, nÕu kh«ng cã c¸nh tay èm nhom v¾t ngang tr¸n ai còng t­ëng x¸c chÕt. Bçng «ng S¸u giËt m×nh. ë nhµ sau vî chång ót Mãt lµm g× mµ Ý íi víi nhau d­êng nh­ l¨n x¨n lén xén l¾m. Bµ S¸u nãi nghe tiÕng ®­îc tiÕng kh«ng. Bµ khãc, vî ót Mãt còng khãc! ¤ng b­íc xuèng khái bé v¸n, b­íc vµo nhµ trong. Vî ót Mãt ®ang xØu lªn xØu xuèng. ót Mãt m×nh cßn lÊm lem bïn ®Êt - ch¾c ë ngoµi ®ång míi vÒ, d×u vî ®i ra, theo sau cã bµ S¸u vµ em chång cña H¹nh. Vî ót Mãt gÆp «ng S¸u bçng oµ khãc: - Ba ¬i lµ ba ¬i ! Con H¹nh nã chÕt råi ba ¬i ! Trêi ¬i lµ trêi! H¹nh con ¬i ! Vî ót Mãt l¹i xØu. ¤ng S¸u nh­ trªn trêi rít xuèng. Tr¨m ngµn tÕ bµo trong «ng bçng bõng nãng råi trë l¹i l¹nh tanh, m«i «ng mÊp m¸y kh«ng thµnh tiÕng. ót Mãt kÒm lßng kh«ng ®­îc, bËt khãc theo vî. TiÕng khãc cña ót Mãt nghe thiÖt l¹, ai ch¼ng thÊy ót Mãt khãc cø nghÜ mét ng­êi nµo ®ã ®ang c­êi lín, c­êi thµnh trµng dµi. Ha... ha... c¸i sµn n­íc g·y, nã tÐ ha ... ha... c¸i thai trong bông nã chÕt ha ... ha... chë nã gÇn tíi nhµ th­¬ng th× nã chÕt ba ¬i! ha... ha... Vî ót Mãt nh­ con bón thiu, b­íc vµi b­íc l¹i xØu, tØnh l¹i nøc në: - Trêi ¬i! Sè m¹ng con sao vËy H¹nh ¬i ? Sao con bá m¸... ót Mãt m¾t mòi chÌm nhÌm cè d×u vî xuèng bÕn, bµ S¸u còng b¬i b¬i hai tay ®i theo, chiÕc ghe m¸y chê s½n ë bÕn. Em chång cña H¹nh giùt m¸y kÐo hÕt ga, chiÕc ghe lao ®i... ¤ng S¸u ë l¹i thui thñi mét m×nh, ba bèn thoi nhåi mét châ! ¤ng muèn khãc nh­ng kh«ng khãc ®­îc. C¨n nhµ «ng tõng ë, tr­íc kia «ng chª chËt hÑp v× ®å ®¹c qu¸ nhiÒu, b©y giê tÊt c¶ vÉn cßn nguyªn ®ã nh­ng sao «ng thÊy réng thªnh thang. Ch­a bao giê «ng thÊm thÝa nçi c« ®éc ®Õn h·i hïng nh­ b©y giê. ¤ng ®i tíi ®i lui, ch¼ng biÕt m×nh ph¶i lµm g×. NhÊc b×nh trµ rãt vµo t¸ch, «ng tîp mét ngôm. N­íc nguéi ng¾t ! ¤ng ra s©n, v« t×nh ng­íc nh×n m¸i nhµ. C¸i m¸i thÊp lÌ tÌ, ngãi ©m d­¬ng c¸i sÊp c¸i ngöa b¸m rªu tèi sÇm. Håi n¨m ngo¸i ë ®©u bçng bay vÒ hai con chim heo lµm æ trªn c¸nh Ðn. §ªm khuya, nghe tiÕng chim kªu eng Ðc lµm bµ S¸u rîn ãc. Chim heo lµm æ trong nhµ lµ b¸o hiÖu ®iÒm xui, vËn suy. ¤ng ®· b¾c thang trÌo lªn ph¸ æ. Nh­ng nÕu xui lµ «ng xui tõ n¨m ngo¸i chí sao l¹i n¨m nay? Trë vµo «ng ngåi trªn ng¹ch cöa ngã m«ng ra ngoµi, dï «ng biÕt x¸c H¹nh kh«ng thÓ vÒ kÞp trong ®ªm nay. Chît d­ng sù lõng khõng v× chím bÞnh cña «ng S¸u biÕn ®©u mÊt. §ªm Êy, cè dç giÊc nh­ng m¾t vÉn më trao tr¸o, «ng S¸u nghÜ suy lung l¾m. ¤ng tù hái m×nh cã cßn buån giËn th»ng T©n n÷a kh«ng? ChÝnh th»ng T©n, c¸i th»ng «ng tin t­ëng råi l¹i tin t­ëng, nã häc nghÒ cña «ng ®Ó phñ nhËn «ng kh«ng mét chót th­¬ng tiÕc. ¤ng thua, ch¼ng v× ®«i ch©n giµ nua thÞt da nh·o nhÑt cña «ng mµ «ng kh«ng ®uæi kÞp... ¤ng tho¸ng nghe trong tµng me n­íc ngoµi doi ®Êt thØnh tho¶ng bÇy chim kªu lªn nh÷ng tiÕng khÏ khµng. TiÕng chim lµm «ng thªm liªn t­ëng tíi T©n. Cã ph¶i th»ng T©n nh­ con chim bÞ nhèt vµ nã ®· xoi lßng l¸ch m×nh qua khái nh÷ng chiÕc nan giam gi÷ vï c¸nh bay lªn? ChiÕc lång cò kü ch¼ng cßn l¹i g×, cã ch¨ng lµ c¸i mÑt cét d­íi ®¸y lång dÝnh ®Çy ®å phÕ th¶i cña chim! ¤ng cã kh¸c g× chiÕc lång Êy? ¤ng cßn l¹i mÊy cuèn s¸ch cæ x­a d¹y bãi to¸n, cµng nh×n nã cµng chua ch¸t cho m×nh. H¹nh chÕt qu¸ bÏ bµng. S¸ch vë «ng coi kü l¾m mµ! ¤ng thËn träng tõng giê tõng phót kh«ng d¸m sai lÖch mét gi©y. B÷a ®¸m c­íi, bªn chång con H¹nh tíi, «ng kh«ng cho lªn bê, mäi ng­êi ph¶i ngåi mái cøng d­íi ghe gÇn hai tiÕng ®ång hå v× tíi sím h¬n giê qui ®Þnh r­íc d©u! ¤ng ®· tõng biÓu con H¹nh xße bµn tay ®Ó «ng coi, «ng ®o¸n ... H¹nh ¬i, ®­êng m¹ng ®¹o cña ch¸u ®Ëm vµ dµi l¾m mµ sao l¹i nh­ vËy? ¤ng néi ®· hôt ch©n vuét ®âi råi sao? ¤ng S¸u cÇm ®Ìn ®Õn bªn tñ s¸ch ®Þnh më tñ, nghÜ sao ®ã l¹i th«i. ¤ng khÏ l¾c ®Çu. ¤ng kh«ng ngê gÇn cuèi ®êi m×nh l¹i cã nh÷ng mÊt m¸t qu¸ lín lao, bi th¶m. BÊy l©u «ng nh­ ng­êi mang mÆt n¹ mµu mÌ sèng tØnh tuång gi÷a mäi ng­êi. Mét loµi kú nh«ng biÕn ®æi mµu s¾c tõng lóc theo mµu l¸, mµu ®Êt... ¤ng ®· lµm nh÷ng viÖc lçi lÇm mét c¸ch an t©m, cã khi thÊy vinh dù v× nã! ¤ng S¸u ra vâng n»m. Vâng ®u ®­a. Sãng, «ng nghÜ ®Õn sãng. Tr¨m ngµn con sãng nµo ®ã ®­a «ng tíi bÕn bê l¹ qu¾c... vµ «ng mét m×nh bi ®¸t v× nh÷ng sôp ®æ kh«ng thÓ nÝu kÐo l¹i ®­îc. ¤ng cån cµo nghe râ tõng tiÕng th»n l»n chÆc l­ìi trong gãc nhµ. Con v¹c ®i ¨n ®ªm bÊt chît kªu thª thiÕt gi÷a trêi. TiÕng kªu l¹c loµi, hiu h¾t tan vµo kh«ng gian tÜnh mÞch, ®­îm buån ! - Çm ! ¤ng S¸u bËt ngåi dËy ng¬ ng¸c. ¤ng më cöa ngã ra ngoµi. Trêi tèi ngöa bµn tay kh«ng thÊy. XÕ xÕ trªn nhµ «ng mét chót ch¼ng biÕt ®Êt lë chç nµo! ¤ng ®øng ch«n ch©n, im lÆng. ¤ng ®øng mµ ngì th©n x¸c ai ®øng. Tù trong s©u th¼m cña ®¸y lßng v¼ng lªn nh­ mét tiÕng than: - Con s«ng n­íc ®· ®æi dßng råi... C¨n nhµ nµy ph¶i dì... oOo 23/9/85 TrÞnh böu hoµi TrÞnh Böu Hoµi sinh ngµy 16 th¸ng 5 n¨m 1952 t¹i x· Mü §øc, huyÖn Ch©u Phó, tØnh An Giang. Håi cßn häc tiÓu häc, anh ®· yªu thÝch v¨n ch­¬ng, nhÊt lµ th¬. Lªn trung häc, anh cïng mét sè b¹n bÌ lËp nhãm th¬ v¨n, gëi bµi ®¨ng trªn c¸c b¸o ë Sµi Gßn. Tr­íc 1975, trong phong trµo ®Êu tranh cña häc sinh sinh viªn An Giang, TrÞnh Böu Hoµi lµ mét trong nh÷ng c©y bót viÕt kháe, nh»m kh¬i gîi lßng yªu quª h­¬ng ®Êt n­íc cña líp trÎ bÊy giê. Sau gi¶i phãng, anh tiÕp tôc lµm th¬, viÕt v¨n. N¨m 1981, anh phô tr¸ch Chi héi V¨n häc - NghÖ thuËt thÞ x· Ch©u ®èc vµ tiÕp tôc lµ ñy viªn Ban chÊp hµnh Héi V¨n häc - NghÖ thuËt An Giang nhiÒu nhiÖm kú. §¹i héi V¨n häc - NghÖ thuËt tØnh nhiÖm kú 1999-2004, anh ®­îc bÇu vµo chøc vô Chñ tÞch Héi V¨n häc - NghÖ thuËt An Giang. TrÞnh Böu Hoµi ®Õn víi v¨n ch­¬ng sím vµ anh s¸ng t¸c kh¸ ®Òu ®Æn. HiÖn anh lµ héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, héi viªn Héi Nhµ b¸o ViÖt Nam, héi viªn Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam, ñy viªn ñy ban toµn quèc c¸c Héi liªn hiÖp V¨n häc NghÖ thuËt ViÖt Nam. T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Th¬ t×nh (tËp th¬, 1974); Ng­êi hµnh h­¬ng t×nh yªu (tËp th¬, 1974); Mïa tr¨ng (tËp th¬, 1984); Gi÷a hai mïa hÑn ­íc (tr­êng ca, 1985); 48 giê vßng quanh nói Sam (du ký, 1985); Xãm l¸ sen (bót ký, 1986); Con chim t¾m c¸t (tËp truyÖn, 1987); Anh chØ muèn yªu em vµ lµm th¬ (tËp th¬ , 1987); T×nh yªu ®©u ph¶i lµ trß ch¬i (tiÓu thuyÕt, 1987); T×nh yªu trong veo (tiÓu thuyÕt, 1988); Nhí nhau tõ mét sím mai (th¬, 1988); Vô ¸n v­ên Tao ngé (truyÖn, 1989); Tai biÕn cña t©m hån (tiÓu thuyÕt, 1989); Nöa tuÇn tr¨ng mËt (tiÓu thuyÕt,1989); HiÕn th©n (tiÓu thuyÕt, 1990); Ng­êi t×nh trong s©n tr¨ng (tiÓu thuyÕt, 1990); §Þa ngôc trong ¸nh m¾t thiªn ®­êng trong ®«i m«i (tiÓu thuyÕt, 1991); H×nh s­¬ng bãng khãi (tiÓu thuyÕt, 1991); Mét chót t×nh x­a (tiÓu thuyÕt, 1991); Ng­êi t×nh soi g­¬ng (tiÓu thuyÕt, 1992); Th¬ tÆng riªng ng­êi (tËp th¬, 1992); Ng­êi xa ng­êi (tiÓu thuyÕt, 1993); Th¬ thêi ¸o tr¾ng (th¬, 1993); Xø cña yªu th­¬ng (th¬, 1994); §«i m«i h×nh tr¸i tim (tiÓu thuyÕt 1994); Quª xa (th¬, 1994); LÏo ®Ïo bôi hång (th¬, 1995); HuyÒn tho¹i tµ ¸o tr¾ng (truyÖn dµi, 1995); C¸i ®Ñp cña ¶o t­ëng (tËp truyÖn ng¾n, 1996); Mïa héi vÝa (bót ký, 1996); Th¬ t×nh mïa xu©n (th¬, 1997); Th¬ t×nh mïa h¹ (th¬, 1997); Gëi mét ng­êi ph­¬ng xa (th¬, 1998); ThÇy t«i vµ b¹n t«i (bót ký, 1998); Th¬ t×nh mïa thu (th¬, 1998); Th¬ t×nh mïa ®«ng (th¬, 1998); V­ên chim ¸o tr¾ng (th¬, 1998); Non n­íc Hµ Tiªn (du ký, 1999); Tø tuyÖt mïa xu©n (th¬, 2000). Gi¶i th­ëng: - TiÓu thuyÕt Ng­êi xa ng­êi: Héi VHNT An Giang tÆng th­ëng 20 n¨m v¨n häc sau gi¶i phãng. - LÞch sö miÕu Bµ Chóa Xø nói Sam: Gi¶i th­ëng Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam. _____________ TIÕNG HãT TRONG LåNG rêi ban cho chÞ giäng h¸t hay. Nh­ng tõ thuë nhá t«i biÕt chÞ kh«ng thÝch nghÒ ca h¸t. Thêi ®i häc thØnh tho¶ng chÞ h¸t trong nh÷ng buæi tiÖc vui cña b¹n bÌ. Nhan s¾c chÞ trung b×nh, kh«ng ®Ñp s¾c s¶o nh­ng cã duyªn. Mµu da tr¾ng gióp cho g­¬ng mÆt chÞ s¸ng vµ quyÕn rò. LÇn ®Çu tiªn nghe chÞ h¸t, t«i cã c¶m gi¸c nh­ ®ang ®¾m m×nh trong dßng ch¶y rÐo r¾t cña mét dßng suèi. Thó thËt, t«i kh«ng muèn ng­íc nh×n mÆt chÞ, v× giäng h¸t ®Ñp qu¸, trong qu¸. T«i liªn t­ëng nh÷ng ©m thanh mª hoÆc Êy ®ang to¸t ra tõ ®«i m«i cña mét vÇng tr¨ng. T«i lµm quen víi chÞ. Vµ t«i v« cïng thÊt väng khi nghe chÞ vÝ m×nh nh­ con chim s¬n ca ngøa cæ hãt ch¬i. Con ®­êng t­¬ng lai cña chÞ lµ nh÷ng ­íc väng cao xa. T«i kh«ng hiÓu víi løa tuæi m­êi s¸u chÞ t×m ®©u ra nh÷ng ­íc m¬ tét ®Ønh vµ h·o huyÒn Êy. Trong khi tiÕng h¸t cña chÞ ®èi víi t«i lµ nh÷ng h¹t kim c­¬ng lÊp l¸nh, nh­ng ®èi víi chÞ l¹i lµ nh÷ng hßn bi nhá ®Ó ®ïa ch¬i kho¶nh kh¾c! ChiÕn tranh bïng næ, t«i ra ®i. H¬n m­êi n¨m sau t«i míi trë vÒ vµ ®­îc biÕt chÞ hiÖn lµ diÔn viªn cña mét ®oµn c¶i l­¬ng tØnh. T«i rÊt mõng khi chÞ ®· trë thµnh nghÖ sÜ ®óng víi ®iÒu t«i mong muèn. T«i ©m thÇm t×m ®Õn n¬i chÞ diÔn ®Ó ®­îc nghe l¹i tiÕng h¸t ngµy x­a, còng ®Ó xem con chim s¬n ca cã cßn ngøa cæ hãt ch¬i hay ®· thùc sù lµm chao ®¶o lßng ng­êi. D­íi ¸nh ®Ìn s©n khÊu, chÞ léng lÉy trong xiªm y cña mét bµ hoµng hËu quyÒn uy. T«i chît mØm c­êi khi nhí ®Õn m¬ ­íc cña chÞ ngµy x­a. B©y giê chÞ ®· to¹i nguyÖn, nh­ng l¹i ë trªn s©n khÊu! T«i ®Þnh khi nµo gÆp nhau, t«i sÏ trªu chÞ chuyÖn nµy. Khi chÞ cÊt tiÕng h¸t, t«i ngåi chÕt lÆng, kh«ng ph¶i c¸i chÕt lÆng cña kÎ ®ang say s­a uèng tõng lêi ca ®Ó nghe tr¸i tim m×nh thæn thøc mµ c¸i chÕt lÆng cña sù thÊt väng. T«i cè g¾ng nghe, cè th¶ hån m×nh quyÖn vµo tiÕng ca Êy, nh­ng sao lßng vÉn tr¬ tr¬. Giäng h¸t hån nhiªn, ch©n chÊt, xuÊt th©n cña chÞ ngµy x­a kh«ng cßn n÷a. ChÞ ®ang cè luyÕn l¸y, uèn giäng ®Ó ®­a ©m thanh väng vµo tai mäi ng­êi vµ h©n hoan ®ãn nhËn nh÷ng trµng ph¸o tay hß hÐt, cæ vò cña ®¸m kh¸n gi¶ choai choai. T«i buån. Thuë nµo chÞ ngøa cæ h¸t ch¬i nh­ng l¹i lµ tiÕng h¸t cña ®¸y lßng, b©y giê chÞ h¸t thËt nh­ng chØ lµ ©m thanh cña sù gi¶ t¹o. T«i ra vÒ, lßng nÆng trÜu. T«i chît hiÓu v× sao ®· b­íc qua tuæi ba m­¬i mµ chÞ vÉn cßn lµ c« ®µo khiªm nh­êng ë tØnh lÎ, lÏ ra chÞ ph¶i lµ mét tµi danh. Håi ®ã ®Õn giê, chÞ cã bao giê tin ë giäng h¸t cña m×nh ®©u! Cho ®Õn h«m nay, khi ®øng trªn s©n khÊu, chÞ cè söa giäng cho kh¸c ®i. T«i thÇm tiÕc mét tµi hoa. T«i ®Õn th¨m chÞ. ChÞ mõng rì khi gÆp l¹i ng­êi b¹n thiÕu thêi vµ kÓ lÓ nhiÒu nçi tru©n chuyªn: - Sao khi anh bá tr­êng ra ®i, t«i lÊy b»ng tó tµi toµn phÇn vµ thi ®Ëu vµo ®¹i häc LuËt khoa Sµi Gßn. Nh­ng chØ häc ®­îc hai n¨m, t«i lÊy chång. Chång t«i lµ thiÕu t¸ quËn tr­ëng... T«i nghÜ thÇm, th× ra chÞ vÉn cè ®¹t ®­îc ­íc väng “lµm bµ”. - ... Chång t«i lín h¬n t«i m­êi tuæi, lµ mét ng­êi tõng tr¶i vµ ®µo hoa, kh«ng chung thñy. T«i cßn trÎ, cÇn cã sù ch¨m sãc, chiÒu chuéng, nh­ng sím r¬i vµo nçi qu¹nh hiu nªn rÊt khæ t©m. §êi sèng tinh thÇn thiÕu thèn, t«i kh«ng cã h¹nh phóc nh­ m¬ t­ëng. Sau ngµy gi¶i phãng, chång t«i ®i häc tËp, t«i kh«ng biÕt lµm g× ®Ó sèng. Nhí l¹i giäng ca cña m×nh, t«i ®i theo nghÒ h¸t ®Õn ngµy nay. Nh­ng c¶i l­¬ng b©y giê xuèng dèc, thu nhËp kÐm, buån l¾m anh ¬i. - Mçi suÊt h¸t chÞ ®­îc thï lao bao nhiªu? - N¨m m­¬i ngµn. TiÒn son phÊn, ¨n ë, ph¶i tiÕt kiÖm. Mïa m­a nghØ h¸t, cuéc sèng cßn khã kh¨n h¬n. - T«i biÕt hiÖn nay cã mét sè nghÖ sÜ rÊt giµu. - §ã lµ nh÷ng ng«i sao. Mét ®ªm diÔn cña hä gi¸ vµi triÖu ®ång. T Suy nghÜ gi©y l¸t, t«i nãi th¼ng: - Håi ®ã giäng h¸t cña chÞ rÊt hay, mét sè tµi danh b©y giê còng ch­a b»ng. Xin lçi, ®ã lµ nhËn xÐt chñ quan cña t«i. ChÞ l¾c ®Çu: - NghÒ nµy cã nhiÒu c¸i b¹c bÏo l¾m. Lóc tr­íc t«i còng ®i nh÷ng ®oµn lín, nh­ng kh«ng tiÕn th©n ®­îc. ChÞ kÓ tªn mét sè c« ®µo næi danh b©y giê tr­íc kia lµ ®µn em cña chÞ. T«i muèn biÕt v× sao chÞ kh«ng tiÕn th©n ®­îc n¬i xø ng­êi mµ ph¶i trë vÒ quª h¸t ë mét ®oµn nhá. ChÞ b¶o nhiÒu ®iÒu tÕ nhÞ kh«ng nãi ra ®­îc. T«i chît hái chÞ: - T¹i sao nh÷ng ®µn em cña chÞ b©y giê l¹i thµnh danh? - Tôi nã trÎ ®Ñp dÔ thu hót kh¸n gi¶, l¹i ®­îc l¨ng - xª nªn lªn nhanh. §iÒu chÞ nãi lµm t«i ngËm ngïi. Thêi trÎ thanh s¾c vÑn toµn, chÞ xem tiÕng h¸t lµ mét trß vui ®Ó theo ®uæi tiÒn tµi, danh vÞ. Khi ®· qu¸ thêi, cuéc sèng bÕ t¾c, chÞ quay l¹i dïng tiÕng h¸t cña m×nh ®Ó m­u sinh. Cã bao giê chÞ h¸t b»ng tÊm lßng yªu v¨n nghÖ, kh«ng sèng thËt, kh«ng nh×n thÊy ®­îc m×nh, cø vµo vai nh÷ng c« g¸i trÎ trung, xinh ®Ñp. Líp phÊn son vµ giäng ca nhÝ nh¶nh kh«ng kÐo l¹i ®­îc tuæi trÎ cho chÞ, mµ nã cßn lµm t¨ng thªm sù gi¶ t¹o, tr¬ trÏn. S©n khÊu lµ gi¶, nh­ng ng­êi diÔn viªn ph¶i sèng thËt. ChÞ cã thÓ lõa dèi m×nh chí kh«ng lõa ®­îc kh¸n gi¶.  N¨m n¨m sau, vµo mét buæi chiÒu xu©n cã hai ng­êi b¹n ®Õn mêi t«i ®i uèng vµi ly r­îu ®Çu n¨m. TiÕt trêi lµnh l¹nh, nghe tíi r­îu còng thÌm thÌm, t«i hái b¹n: - M×nh ®i ®©u? - Vµo qu¸n H­¬ng, ®Çu n¨m t­¬i m¸t mét tÝ. T«i h¬i s­îng. Mét phÇn v× n¬i ®ã mang tiÕng lµ qu¸n bia «m, mét phÇn v× t«i ng¸n bia. NhËn ra sù l­ìng lù cña t«i, b¹n hái: - Sao vËy, sî bµ x· µ? T«i l¾c ®Çu: - §iÒu ®ã ch¼ng quan träng, nh­ng kh«ng khÝ nÇy uèng bia sao hîp? - Kh«ng uèng bia th× uèng r­îu T©y, ph¸ lÖ mét b÷a ®i. B¹n nãi ph¸ lÖ lµ hiÓu ý t«i. B¶n chÊt t«i x­a nay kh«ng thÝch nhËu r­îu T©y. T«i uèng r­îu T©y nh­ nghe ®µn Piano, kh«ng c¶m næi; cßn uèng r­îu ®Õ nh­ nghe ®µn bÇu, t©m hån l©ng l©ng bay bæng. ThÊy t«i chÇn chõ, b¹n nãi tiÕp: - Qu¸n H­¬ng b÷a nay cã con nhá h¸t väng cæ rÊt tuyÖt. Rñ mµy v« ®ã lµ ®Ó nghe h¸t. B¹n t«i ®¸nh tróng ®ßn t©m lý v× biÕt t«i kho¸i v¨n nghÖ. Khi ngåi vµo bµn, t«i tõ chèi c« tiÕp viªn ngåi bªn c¹nh. B¹n t«i hiÓu ý, cho mêi c« “ca sÜ“. B¹n ghÐ vµo tai t«i: - C« ta tõng lµ ®µo ch¸nh. TuyÖt, tuyÖt l¾m. C« “®µo ch¸nh” võa b­íc ®Õn ng­ìng cña bçng sùng l¹i khi nh×n thÊy t«i. §ã lµ chÞ. ChÞ ®á mÆt trong khi t«i s÷ng sèt. §Ó tr¸nh sù lóng tóng cho chÞ, t«i véi ®øng lªn mêi chÞ ngåi vµo bµn. H×nh nh­ hai tay chÞ run, dï ®ang n¾m chÆt vµo nhau. B¹n t«i hái: - Cã biÕt nhau tr­íc µ? - Chóng t«i lµ b¹n häc håi trÎ. - VËy th× hay qu¸. Quen nhau c¶. Mêi c« tù nhiªn. B¹n t«i høng khëi vµ vån v· mêi chÞ n©ng ly. ChÞ e dÌ nh×n t«i. T«i còng b­ng ly ch¹m ly víi chÞ. ChÞ nãi rÊt khÏ, d­êng nh­ ®ñ m×nh t«i nghe: - Sao anh l¹i ®Õn ®©y? T«i muèn nãi c©u ®ã ®Ó t«i hái chÞ míi ph¶i. Sî chÞ mÆc c¶m nªn t«i tr¶ lêi: - VÞ t×nh b¹n bÌ míi vµo ®©y. ChÞ nh×n t«i ¸nh m¾t h¬i buån. T«i ®äc ®­îc trong ¸nh m¾t ®ã ®ang cÇn mét sù th«ng c¶m. T«i an ñi chÞ: - L©u qu¸ kh«ng gÆp nhau, b©y giê chÞ ë ®©y tuy bÊt ngê nh­ng còng lµ duyªn may, ta uèng mõng t¸i ngé ®i. T«i n©ng ly mêi chÞ. ChÞ gËt ®Çu hµm ý c¸m ¬n khi thÊy t«i vÉn kÝnh träng chÞ. ChÞ nhÕch m«i c­êi. Nô c­êi kh«, chÊt chøa nhiÒu t©m tr¹ng. B¹n t«i yªu cÇu chÞ h¸t. T«i cè gi÷ vÎ lÞch sù, gi¶ vê ngåi im l¾ng nghe dï trong lßng ®· thùc sù ngao ng¸n. Nh­ng sù gi¶ vê Êy chØ x¶y ra trong gi©y l¸t. TiÕng h¸t cña chÞ bçng cuèn hót t«i vµo khung trêi ®Çy m­a giã, x« hån t«i l¹c vµo câi ®au th­¬ng thèng thiÕt. T«i nh­ kÎ thÊt thÇn ®øng gi÷a ®«i bê méng thùc ngÊt ng©y say, nh­ng kh«ng ph¶i do men r­îu mµ v× tiÕng h¸t to¸t ra tõ tr¸i tim mét con ng­êi. Khi c¸c b¹n vç tay t¸n th­ëng, t«i míi hay bµi h¸t ®· kÕt thóc vµ ®­a m¾t nh×n chÞ. ChÞ còng nh×n t«i, c¸i nh×n ®ång c¶m. T«i thÇm tiÕc, trªn s©n khÊu chÞ kh«ng h¸t ®­îc nh­ vËy! ¤i, lÏ nµo chÞ lµ con chim s¬n ca ngøa cæ hãt ch¬i, lóc tung c¸nh trªn trêi xanh th× bá quªn tiÕng hãt cña m×nh, khi bÞ nhèt trong lång míi cÊt tiÕng kªu bi th¶m? _______//_______ ._.