Triết học hy lạp cổ đại

Lêi më ®Çu Hy l¹p lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i thêi cæ ®¹i, lµ thêi k× ph¸t triÓn rùc rì cña x· héi loµi ng­êi. Hy l¹p cæ ®¹i kh«ng chØ lµ mét trung t©m kinh tÕ - x· héi mµ cßn lµ mét trung t©m v¨n ho¸. Thêi k× cæ ®¹i ë ®©y ®· tÝch tr÷ ®­îc mét khèi l­îng tri thøc khæng lå trªn nhiÒu lÜnh vùc: to¸n häc, vËt lý, thiªn v¨n häc, thuû v¨n... ®Æc biÖt kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi chÝnh lµ triÕt häc. TriÕt häc thêi k× nµy ®­îc ®¸nh gi¸ lµ rÊt ph¸t triÓn, víi nh÷ng c¸i tªn hÕt søc næi tiÕng : Acsimet, Talet, Hªraclit, §ªmocrit, Plat«n, Arixtèt. chÝnh c¸c ®¹i biÓu nµy ®· t¹o lªn mét nÒn triÕt häc ph¸t triÓn rùc rì mµ ngµy nay chóng ta ®· ®­îc thõa h­ëng. Ngµy nay, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt ®· vµ ®ang t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, vµ h¼n ai còng biÕt ®ã lµ nhê c¸c lÜnh vùc khoa häc cô thÓ nh­: ho¸ häc, vËt lý, sinh häc...nh­ng triÕt häc th× sao? chóng ta cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng kh«ng nhiÒu ng­êi trong chóng ta hiÓu ®­îc vai trß cña triÕt häc ®èi víi cuéc sèng cña con ng­êi, NhiÒu ng­êi vÉn ch­a hiÓu triÕt häc lµ g×. VËy triÕt häc lµ g×? vai trß cña nã nh­ thÕ nµo ®èi víi cuéc sèng cña chóng ta. ®©y chÝnh lµ nhiÖm vô cña nh÷ng sinh viªn. chóng ta cÇn ph¶i t×m hiÓu triÕt häc nãi chung vµ trong sè ®ã lµ triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i. Môc lôc Lêi më ®Çu 1 Môc lôc 2 ®Æt vÊn ®Ò 3 gi¸ tri vµ h¹n chÕ cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt hy l¹p cæ ®¹i 3 hoµn c¶nh ra ®êi vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i 3 hoµn c¶nh ra ®êi 3 ®Æc ®iÓm 5 c¸c nhµ triÕt häc duy vËt hy l¹p cæ ®¹i 6 tr­êng ph¸i Milª 6 Hªraclit 9 ThuyÕt nguyªn tö 13 Arixtèt 19 KÕt luËn 26 §Æt vÊn ®Ò TriÕt häc hy l¹p cæ ®¹i lµ mét thêi k× ph¸t triÓn rùc rì cña triÕt häc nh©n lo¹i víi nhiÒu thµnh tùu lín. Nh÷ng thµnh tùu thêi k× nµy cã thÓ nãi lµ hÕt søc to lín nÕu so víi nÒn khoa häc cô thÓ. Næi bËt trong sè c¸c gi¸ trÞ ®¹t ®­îc trong thêi k× nµy cã thÓ nãi lµ “thuyÕt nguyªn tö” vµ phÐp biÖn chøng. Víi nh÷ng gi¸ trÞ nµy triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i ®· trë thµnh mét nÒn t¶ng ®Ó ph¸t triÓn triÕt häc sau nµy. cã thÓ thÊy hÇu hÕt c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc hiÖn ®¹i ®Òu cã mÇm mèng cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i ®Ó l¹i. vËy v× sao víi mét nÒn khoa häc thùc nghiÖm kÐm ph¸t triÓn nh­ vËy l¹i cã thÓ n¶y sinh nh÷ng häc thuyÕt, nh÷ng tiªn ®o¸n tuyÖt vêi nh­ vËy? Vµ nh÷ng gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ cña nh÷ng häc thuyÕt nµy lµ g×? chóng ta sÏ ®i lµm râ nh÷ng vÊn ®Ò trªn Gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i Hoµn c¶nh ra ®êi vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i Hoµn c¶nh ra ®êi Hy l¹p cæ ®¹i lµ mét vïng ®Êt réng lín bao gåm : miÒn nam b¸n ®¶o ban c¨ng thuéc ch©u ©u ,nhiÒu hßn ®¶o ë biÓn Egiª vµ c¶ miÒn ven biÓn cña b¸n ®¶o tiÓu ¸ . ®iÒu kiÖn thuËn cho nªn tõ rÊt sím nghµnh n«ng nghiÖp,thñ c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp hy l¹p cæ ®· ph¸t triÓn. Tõ thÕ kØ 15 ®Õn 9 tr.CN ,chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû ë hy l¹p cæ ®¹i tan r· vµ h×nh thµnh chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ. thêi k× nµy ®· x¶y ra nh÷ng biÕn ®éng lín vÒ kinh tÕ vµ thiÕt chÕ x· héi . Vµo thÕ kØ thø 5 tr.CN ,®· x¶y ra cuéc chiÕn tranh hy l¹p – ba t­ , kÕt thóc b»ng chiÕn th¾ng thuéc vÒ hy l¹p , chiÕn th¾ng nµy ®· më ra thêi k× h­ng thÞnh vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña hy l¹p cæ ®¹i mét liªn minh gåm 300 quèc gia thµnh bang ®­îc thµnh lËp trong ®ã cã ATEN vµ SPAC lµ 2 thµnh bang hïng m¹nh nhÊt Thµnh bang aten, n»m ë vïng ®ång b»ng Attien thuéc trung bé hy l¹p , cã ®ôa lý thuËn lîi nªn trë thµnh mét trung t©m kinh tÕ , v¨n ho¸ lµ thÕt chÕ cña chñ n« d©n chñ Aten Thµnh bang Sp¸c n»m ë vïng b×nh nguyªn Iaconi , ®¸t ®ai thÝch hîp ®èi víi ph¸t triÓn n«ng nghiÖp lµ dinh luü cña bän chñ n« quÝ téc cha truyÒn con nèi. ®Ó th­c hiÖn cai trÞ theo truyÒn thèng , Sp¸c ®· x©y dùng 1 thiÕt chÕ nhµ n­íc qu©n chñ , th­c hiÖn sù ¸p bøc rÊt tµn khèc ®èi víi n« lÖ. Do s­ c¹nh tranh quyÒn b¸ chñ toµn hy l¹p , nªn ®· x¶y ra cuéc chiÕn tranh tµn khèc p«l«p«ne kÐo ®µu hµng chôc n¨m , vµ cuèi cïng dÉn tíi sù thÊt b¹i nÆng lÒ cña Aten . cuéc chiÕn tranh nµy ®· lµm ®Êt n­íc hy l¹p suy yÕu c¶ vÒ kinh tÕ vµ chinh trÞ qu©n sù . Sau ®ã hy l¹p bÞ n­íc Maxedoan x©m chiÕm. §Õn thÕ kØ 2, hy l¹p l¹i bÞ la m· x©m chiÕm. Qu¸ tr×nh lÞch sö ®ã g¾n liÒn víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ t­ t­ëng triÕt häc : triÕt häc (philosophia theo tiÕng hy l¹p cæ lµ t×nh yeu sù th«ng th¸i ) ®ång thêi xuÊt hiÖn ë c¶ hy l¹p , trung quèc , Ên ®é cæ ®¹i vµo kho¶ng thÕ kØ 6 trCN sù ra ®êi cña triÕt häc ®¸nh dÊu mét b­íc ph¸t triÓn cña t­ t­ëng nh©n lo¹i , tõ c¶m nhËn vò trô mét c¸ch trùc quan ®Õn thÕ giíi quan dùa trªn c¸c tri thøc mang tÝnh kh¸i qu¸t , trõu t­îng ho¸ cña t­ duy . TriÕt häc hy l¹p cæ ®¹i ph¸t triÓn trªn c¬ së kinh tÕ ®ã lµ quyÒn së h÷u cña chñ n« ®ãi víi t­ liÖu s¶n xuÊt vµ ng­êi n« lÖ . vµo thÕ kØ 9 -7 tr.CN nÒn s¶n xuÊt chiÕm h÷u n« lÖ ë hy l¹p cùc k× ph¸t triÓn . ®ã lµ thêi k× nh©n lo¹i chuyÓn tõ thêi ®¹i ®å ®ång sang thêi ®¹i ®å s¾t . víi viÖc xuÊt hiÖn quan hÖ tiÒn –hµng ®· lµm cho th­¬ng m¹i vµ trao ®æi hµng ho¸ ®­îc t¨ng c­êng . thêi k× nµy ng­êi hy l¹p ®· cã thÓ ®ãng nh÷ng thuyÒn lín cho phÐp hä v­ît biÓn ®Þa trung h¶i t×m ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt míi . nhê ®ã l·nh thæ cña hy l¹p vµ thuéc ®Þa cña nã ®­îc më réng , t¹o ®iÒu kiÖn cho sù giao l­u v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc. Sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ®· dÉn ®Õn c¸c quan hÖ vµ tæ chøc x· héi cò bÞ ®¶o lén . nÕu nh­ tr­íc ®©y c¸c tæ chøc x· héi cò nh­ bé téc , bé l¹c ... mang tÝnh céng ®ång cao , cuéc sèng mçi c¸ nh©n hÇu nh­ hoµn toµn “hoµ tan” vµo cuéc sèng céng ®ång , th× giê ®©y xuÊt hiÖn c¸c t­ t­ëng t­ h÷u vµ sau ®ã lµ chÕ ®é t­ h÷u vÒ cña c¶i , ®iÒu ®ã buéc mçi ng­êi cÇn ý thøc vµ suy nghÜ h¬n vÒ b¶n th©n m×nh , cÇn cã mét lËp tr­êng sèng riªng phï hîp víi hoµn c¶nh míi . nhu cÇu ®ã ®ßi hái sù ra ®êi cña triÕt häc . Thêi k× hy l¹p cæ ®¹i lµ mét thêi k× cña chÕ ®é n« lÖ, Lµ mét h×nh thøc ¸p bøc bãc lét tµn nhÉn , v« nh©n ®¹o nhÊt so víi tÊt c¶ c¸c h×nh thøc bãc lét. Tuy nhiªn chÕ ®é ¸p bøc bãc lét ®ã lµ c¬ së kinh tÕ trªn con ®­êng ph¸t triÓn cña hy l¹p cæ ®¹i. cã chÕ ®é ®ã giai cÊp chñ n« míi cã thÓ tho¸t ly ®­îc cuéc ®êi lao ®éng ch©n tay t¹o ra sù ph©n c«ng lao ®éng .tõ sù Ph©n c«ng lao ®éng ph¸t triÓn cho phÐp trong x· héi xuÊt hiÖn tÇng líp nh÷ng ng­êi chuyªn sèng b»ng lao déng trÝ ãc tõ ®ã t¹o ®iÒu kiÖn n¶y sinh c¸c tri thøc khoa häc , nghÖ thuËt ,vµ triÕt häc.. nh­ ¡ngghen ®· nhËn xÐt trong t¸c phÈm “Chèng §uyRinh”: ph¶i cã chÕ ®é n« lÖ míi x©y dùng ®­îc mét qui m« ph©n c«ng lao ®éng lín lao trong n«ng nghiÖp , c«ng nghiÖp míi x©y dùng ®­îc hy l¹p cæ ®¹i giµu cã . nÕu kh«ng cã chÕ ®é n« lÖ th× kh«ng cã hy l¹p vµ còng kh«ng cã nÒn khoa häc nghÖ thuËt ,vµ c¶ triÕt häc. Ngoµi ra , chÝnh sù xuÊt hiÖn tri thøc khoa häc s¬ khai, nh­ viÖc ph¸t minh ra lÞch mét n¨m cã 12 th¸ng , 365 ngµy cña Talet , nh÷ng ph¸t hiÖn cña Talet vµ Pitago vÒ to¸n häc , h×nh häc cña ¥clit, vËt lý cña Acsimet ...®· t¹o ®iÒu kiÖn rÊt lín thóc ®Èy sù h×nh thµnh cña triÕt häc . chóng lµm cho c¸c quan niÖm thÇn tho¹i truyÒn thèng vµ c¸c t«n gi¸o nguyªn thuû vµo kho¶ng thÕ kØ 7-6 tr.CN ®· kh«ng cßn ®¸p øng vµ lý gi¶i ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò míi cña thÕ giíi quan . nh÷ng kh¸m ph¸ khao häc ®Çu tiªn cña ng­êi cæ ®¹i ®· cho thÊy sù gi¶ dèi cña bøc tranh vò trô quan vµ nh©n sinh quan cña c¸c t«n gi¸o vµ thÇn tho¹i , ®ßi hái con ng­êi ph¶i cã c¸ch lý gi¶i míi vÒ thÕ giíi xung quanh vµ cuéc sèng cña m×nh . Mét sè nhµ ngiªn cøu ®· sai lÇm khi nãi r»ng triÕt häc cã xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n thÇn tho¹i b»ng con ®­êng ph¸t triÓn néi t¹i cña nã , tøc lµ sù thay ®æi h×nh thøc cña nã bëi sù thay thÕ c¸c h×nh ¶nh , h×nh t­îng b»ng cÊu tróc kh¸i niÖm vµ t­ duy l«gic . trªn thùc tÕ , mÆc dï triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i ra ®êi trªn nÒn t¶ng thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû nh­ng kh¸c víi chóng , triÕt häc lµ mét d¹ng thÕ giíi quan hoµn toµn míi dùa trªn c¬ së trÝ tuÖ s©u s¾c. nh÷ng kÕt luËn vµ tri thøc triÕt häc mang tÝnh lý luËn kh¸i qu¸t cao ®­îc n¶y sinh, ®· ®Èy c¸c d¹ng thÕ giíi quan kh¸c tr­íc chóng vµp lÜnh vùc ho¹t ®éng nghÖ thuËt hay s¸ng t¸c d©n gian. Sù n¶y në c¸c trµo l­u t­ t­ëng triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i cã liªn hÖ mËt thiÕt vµ chÞu ¶nh h­ëng cña triÕt häc ph­¬ng ®«ng cæ ®¹i . vµo thêi k× khoa häc ph¸t sinh ë hy l¹p , th× ë ph­¬ng ®«ng ®· tÝch luü ®­îc nh÷ng tri thøc ®¸ng kÓ vÒ thiªn v¨n häc , h×nh häc , ®¹i sè , y häc ...c¸c nhµ b¸c häc lín cña hy l¹p phÇn nhiÒu ®· tíi Aic©p Babilon ®Î nghiªn cøu vµ häc tËp . nh÷ng mÇm mèng vÒ quan niÖm duy vËt v« thÇn cña nh÷ng nhµ triÕt häc Aic©p vµ Babilon cÝ ¶nh h­ëng tÝch cùc ®ªn sù ph¸t triÓn cña triÕt häc ë hy l¹p cæ ®¹i . cã thÓ nãi triÕt häc ph­¬ng ®«ng , tr­íc hÕt lµ triÕt häc Aic©p vµ Babilon lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i . ®Æc ®iÓm cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i S­ ra ®êi cña triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: ThÓ hiÖn ë chç nã lµ thÕ giíi quan, ý thøc hÖ cña giai cÊp chñ n« thèng trÞ trong x· héi. Nh­ vËy ngay t­ ®Çu triÕt häc ®· mang tinh giai cÊp s©u s¾c . bÊt chÊp mäi bÊt c«ng trong x· héi thêi ®ã , triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i vÉn lµ mét c«ng cô lý luËn nh»m duy tr× trËt tù x· héi theo kiÓu chiÕm h÷u n« lÖ , b¶o vÖ sù thèng trÞ cña giai cÊp chñ n« . ch¼ng h¹n Plat«n coi ng­êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng lµ nh÷ng h¹ng ng­êi thÊp hÌn trong nhµ n­íc lý t­ëng cña «ng. TriÕt hoc ë thêi k× nµy bao trïm trªn mäi lÜnh vùc thÕ giíi quan cña con ng­êi cæ ®¹i.ra ®êi trong bèi c¶nh c¸c tri thøc khoa häc cßn qu¸ Ýt vµ s¬ khai nªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t­ t­ëng vµ cña v¨n ho¸ t­ t­ëng nh©n lo¹i nãi chung cßn thÊp lóc bÊy giê cßn thÊp. TriÕt häc hy l¹p cæ ®¹i ®· ®Ò cËp ®Ðn lÜnh vùc thÕ giíi quan cña con ng­êi nh­ : tån t¹i lµ g× ? nguån géc b¶n ch¸t thÕ giíi ra sao ? sè phËn cña con ng­êi nh­ thÕ nµo ?... viÖc lý gi¶i c¸c vÊn ®Ì ®ã do nhu cÇu hiÓu biÕt cña con ng­êi ®¹et ra vµ ®­îc coi lµ vÊn ®Ì c¬ b¶n cña triÕt häc. Sù ph©n chia vµ ®èi lËp gi÷a c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc , duy t©m vµ duy vËt , biÖn chøng vµ siªu h×nh , v« thÇn vµ h÷u thÇn lµ nÐt næi bËt trong qu¸ tr×nh ph¸t ph¸t triÓn triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i . trong ®ã ®iÓn h×nh lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a tr­êng ph¸i duy vËt vµ tr­êng ph¸i duy t©m : lµ cuéc ®Êu tranh cña c¸c nhµ triÕt häc cña tÇng líp chñ n« quÝ téc vµ cña tÇng líp chñ n« d©n chñ .tiªu biÓu lµ ®­êng lèi §ªm«crit vµ ®­êng lèi Plat«n . TriÕt häc duy vËt th­êng g¾n h÷u c¬ víi khoa häc tù nhiªn , c¸c nhµ triÕt häc duy vËt còng lµ khao häc tù nhiªn . C¸c hÖ thèng triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i nãi chung ®Òu cã xu h­íng ®i x©u gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn vµ nhËn thøc luËn – nh÷ng vÊn ®Ò cña mèi quan gi­a vËt chÊt vµ ý thøc. NÒn triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i nãi chung cßn ë tr×nh ®é trùc quan , chÊt ph¸c - ®Æc biÖt ®èi víi c¸c hÖ thèng triÕt häc duy vËt vµ biÖn chøng. Tuy vËy nã ®· ®Æy ra hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò triÕt häc c¬ b¶n , nã chøa ®ùng mÇm mèng cña tÊt c¸ thÕ giíi quan duy vËt. Coi träng vÊn ®Ò con ng­êi. MÆc dï nh÷ng nhµ triÕt häc vÉn cã nhiÒu bÊt ®ång vÒ vÊn ®Ò nµy nh­ng nh×n chung hä ®Òu kh¼ng ®Þnh con nguêi lµ tinh hao cao quÝ nhÊt cña t¹o ho¸. T­ t­ëng Êy thÓ hiÖn râ qua luËn ®iÓm næi tiÕng cña Pitago :”con ng­êi lµ th­íc ®o cña tÊt th¶y mäi vËt”. VÒ mÆt nhËn thøc triªt häc hy l¹p cæ ®¹i ®· cã khuynh h­íng cña chñ nghÜa duy gi¸c. C¸c nhµ triÕt häc duy vËt hy l¹p cæ ®¹i Ta lÇn l­ît xÐt ®Õn mét sè c¸c nhµ triÕt häc duy vËt hy l¹p cæ ®¹i tiªu biÓu : Tr­êng ph¸i Milª Milª lµ mét thµnh phè th­¬ng nghiÖp kh¸ ph¸t triÓn thêi bÊy giê. Lµ n¬i s¶n sinh ra nh÷ng nhµ triÕt häc ®Çu tiªn cña hy l¹p cæ ®¹i còng nh­ ph­¬ng t©y : Talet (624-547 tr.CN): C¸c quan niÖm: Talet lµ mét nhµ triÕt häc duy vËt . thµnh tùu næi bËt cña «ng lµ quan niÖm triÕt häc duy vËt. ¤ng cho r»ng lµ n­íc lµ yÕu tè ®Çu tiªn , lµ b¶n nguyªn cña mäi vËt trong thÕ giíi. Mäi vËt ®Ìu sinh ra tõ n­íc vµ khi ph©n huû l¹i trë thµnh n­íc. Theo Talet vËt chÊt (n­íc ) tån t¹i vÜnh viÔn , cßn mäi vËt do nã sinh ra ®Òu biÕn ®æi kh«ng ngõng , sinh ra vµ chÕt ®i . toµn bé thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt mµ nÒn t¶ng lµ n­íc . Gi¸ trÞ: Quan niÖm triÕt häc cña «ng giíi thiÖu thÕ giíi tuy cßn th« s¬ méc m¹c , nh­ng ®· cã ý nghÜa v« thÇn , chèng l¹i thÕ giíi quan t«n gi¸o ®­¬ng thêi vµ chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng tù ph¸t . H¹n chÕ: «ng ®­îc gäi lµ nhµ “triÕt häc ®Çu tiªn”, “to¸n häc ®µu tiªn” , “thiªn v¨n häc ®µu tiªn”, . song nhµ khoa häc ®Çu tiªn nµy ch­a thÓ tho¸t khái ¶nh h­ëng cña quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gio¸ nguyªn thuû , ®iÒu nµy thÓ hiÖn ë chç ;«ng cho r»ng thÕ gií ®Çy d·y nh÷ng vÞ thÇn linh vµ khi kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®­îc hiÖn t­îng tõ tónh cña nam ch©m th× «ng kh¼ng ®Þnh r»ng nã lµ linh hån . Anaxim¨ng®r¬(610-546 tr.CN): C¸c quan niÖm: ¤ng lµ nhµ triÕt häc duy vËt lµ b¹n cña Talet. Kh¸c víi Talet khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn triÕt häc , «ng cho r»ng , c¬ së cña sù h×nh thµnh v¹n vËt trong vò trô lµ tõ mét d¹ng vËt chÊt ®¬n nhÊt , v« ®Þnh , v« h¹n vµ tån t¹i mét c¸ch vÜnh viÔn :®ã lµ Apeiron. C¸c triÕt gia thêi cæ ®¹i ®· cã nh÷ng gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ Apeiron :®ã lµ vËt mang tÝnh vËt chÊt; lµ hçn hîp cña c¸c yÕu tè nh­ ®Êt, n­íc , löa, kh«ng khÝ ; lµ c¸i trung gian gi÷a löa vµ kh«ng khÝ ;lµ c¸i kh«ng x¸c ®Þnh (Arixt«t). Apeir«n kh«ng chØ lµ nguån gèc sinh ra mäi vËt mµ cßn lµ c¬ së vËn ®éng cña v¹n vËt. Apeir«n lµ nguån gèc sinh ra mäi c¸i , ®ång thêi lµ nguån gèc vµ sù thèng nhÊt cña c¸c sù vËt ®èi lËp nhau :nãng-l¹nh , sinh ra- chÕt ®i, ... toµn bé vò trô tån t¹i nh­ mét vßng tuÇn hoµn biÕn ®æi kh«ng ngõng . ¤ng còng tiªn ®o¸n vÒ nguån gèc sù sèng , cho r»ng , mäi vËt trªn tr¸i ®¸t ®Ìu xuÊt hiÖn d­íi biÓn sau ®ã mét sè lªn trªn c¹n sinh sèng . con ng­êi sinh ra tõ mét loµi c¸ to, lÝc nhá sèng d­íi n­íc , sau ®ã lªn trªn c¹n sinh sèng . Gi¸ trÞ : Nh­ vËy , so víi Talet , Anaxim¨ng®r¬ cã mét b­íc ph¸t triÓn xa h¬n trong sù kh¸i qu¸t trõu t­îng vÒ ph¹m trï vËt chÊt. ë Talet , v¹t chÊt ®Çu tiªn lµ n­íc mang tÝnh Ýt trõu t­îng h¬n so víi ë Anaxim¨ng®r¬ lµ Apeir«n – mét chÊt v« ®Þnh h×nh mµ ng­êi ta kh«ng thÓ trùc quan thÊy ®­îc. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö hy l¹p cæ ®¹i , vËt chÊt kh«ng bÞ ®ång nhÊt víi vËt cô thÓ. §ã lµ b­íc tiÕn míi trong t­ duy trõu t­îng cña ng­êi hy l¹p . Quan niÖm vÒ nguån gèc sù sèng cña «ng tuy lµ mét quan niÖm ng©y th¬ , chÊt ph¸c , nh­ng nã còng cã nh÷ng t¸c dông nhÊt ®Þnh vµo thêi Êy , gióp chèng l¹i thÕ giíi quan t«n gi¸o ®­¬ng thêi . H¹n chÕ : Còng nh­ Talet , chÞu ¶nh h­ëng c¸c quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o , kh¼ng ®Þnh ®iÓm tËn cïng giíi h¹n cña thÕ giíi . mäi sinh vËt theo «ng ®Ìu sinh ra tõ Apeir«n vµ cã lçi lÇm víi nhau nh÷ng lçi lÇm cña chóng ph¸ vì c¸c chuÈn mùc vµ giíi h¹n cña chóng. Mäi c¸i cuèi cïng ®Òu trë thµnh Apeir«n.theo nghÜa nµy , Apeir«n trë thµnh mét c¸i Ýt nhiÒu mang tÝnh thÇn bÝ . Anaximen (585-525 tr.CN) : Lµ häc trß cña Anaxim¨ng®r¬. ®øng trªn quan diÓm duyvËt chÊt ph¸c , «ng nghiªn cøu thiªn v¨n häc vµ triÕt häc . §ång quan ®iÓm víi ng­êi thÇy vÒ thuyÕt ®Þa t©m , «ng cho r»ng , mÆt trêi , mÆt tr¨ng vµ c¸c v× tinh tó ®Òu tõ tr¸i ®¸t mµ ra , do tr¸i ®Êt quay nhanh mµ b¾n ra xa , ®iÒu nµy ®Õn nay ®· bÞ b¸c bá nh­ng ë thêi Êy cã gi¸ trÞ lín trong viÖc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m , t«n gi¸o vÒ vò trô vÒ cuéc sèng x· héi.¤ng còng cã nh÷ng tiªn ®o¸n : tr¸i ®Êt cã h×nh c¸i trèng , tù xoay quanh m×nh nã, m­a ®¸ lµ kÕt qu¶ ®ãng thµnh b¨ng cña c¸c tia n­íc trªn cao , khi b¨ng bÞ kh«ng khÝ lµm tan ra th× thµnh tuyÕt . Theo «ng , kh«ng khÝ lµ nguån gèc lµ b¶n chÊt cña mäi c¸i lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi , v× nã gi÷ vai trß quan träng trong ®êi sèng cña tù nhiªn vµ con ng­êi . ngay c¶ c¸c vÞ thÇn còng ®­îc sinh ra tõ kh«ng khÝ . «ng cho r»ng, h¬i thë chÝnh lµ kh«ng khÝ, ng­êi ta kh«ng thÓ sèng nÕu kh«ng thë , t©m hån con ng­êi rung ®éng theo h¬i thë m¹nh, yÕu. Kh«ng khÝ lµ c¸i v« ®Þnh h×nh , mµ b¶n th©n Apeir«n còng chØ lµ mét thuéc tÝnh cña kh«ng khÝ . kh«ng khÝ sinh ra mäi vËt b»ng hai c¸ch lo·ng ra vµ c« ®Æc l¹i :kh«ng khÝ lo·ng thµnh löa ; ®Æc thµnh giã , m©y ; ®Æc n÷a thµnh n­íc ; ®Æc n÷a thµnh ®Êt ,®¸ . Gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ : còng nh­ hai nhµ triÕt häc trªn nh÷ng quan niÖm cña «mg vÉn mang nÆng tÝnh ng©y th¬ , chÊt ph¸c; nh­ng nã phÇn nµo còng cã gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh trong thêi k× ®ã. Tãm l¹i : tr­êng ph¸i triÕt häc Milª lµ tr­êng ph¸i triÕt häc duy vËt. Hä quan tam cè g¾ng t×m ra mét b¶n nguyªn vËt chÊt ®Î gi¶i thÝch thÕ giíi nh­ mét chØmh thÓ thèng nhÊt cña c¸c dù vËt mu«n mµu , mu«n vÎ . mÆc dÇu cßn méc m¹c ng©y th¬ , song nh÷ng quan niÖm cña hä ®· ®Æt ra nÌn mãng cho sù ph¸t triÓn cña c¸c t­ t­ëng duy vËt trong thêi k× vÒ sau. Hªraclit : (520-460 tr. CN) Hªraclit sinh ra ë thµnh phè Ephed¬ - mét trung t©m kinh tÕ , v¨n ho¸ næi tiÕng cña hy l¹p cæ ®¹i. xuÊt th©n tõ tÇng líp chñ n« quý téc , ®­îc cha truyÒn cho quyÒn cai trÞ theo cha truyÒn con nèi. Nh­ng «ng lµ ng­êi say mª ngiªn cøu khoa häc nªn ®· nh­êng quyÒn cai trÞ kÕ ngiÖp cho em m×nh . C¸c quan niÖm : C¸c quan niÖm vÒ b¶n thÓ luËn : ë thêi cæ ®¹i hyl¹p , ng­êi ta quan niÖm triÕt häc nghÜa lµ “yªu mÕn sù th«ng th¸i” vµ nh÷ng nhµ triÕt häc lµ nh÷ng nhµ th«ng th¸i hiÓu biÕt nhiÒu , hªraclit l¹i coi ph­¬ng ch©m nghiªn cøu cña m×nh lµ kh«ng dõng l¹i ë sù th«ng th¸i , hiÓu biÕt nhiÒu , mµ quan träng lµ ph¶i biÕt ®­îc c¸i “logos” tøc b¶n chÊt quy luËt cña sù vËt. Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn m¸c-lªnin , hªraclit lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng , h¬n n÷a , «ng cßn lµ ng­êi x©y dùng phÐp biÖn chøng trªn lËp tr­êng duy vËt . Còng nh­ c¸c nhµ triÕt häc tiÒn bèi Talet vµ Anaximen, Hªraclit ®· ®øng trªn lË tr­êng duy vËt cæ ®¹i ®Î gi¶i quyÕt vÊn ®Ò “c¬ së ®Çu tiªn” cña thÕ giíi tõ mét d¹ng vËt chÊt cô thÓ . song , «ng l¹i kh¸c víi hä ë chç cho r»ng , d¹ng vËt chÊt ®Çu tiªn b¶n nguyªn cña thÕ giíi lµ löa. Löa lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn cña tÊt c¶ mäi sù vËt , hiÖn t­îng tù nhiªn. «ng lÊy löa ®Î gi¶i thÝch mäi hiÖn t­îng tù nhiªn : “tÊt c¶ ®Ìu trao ®æi víi löa , vµ löa trao ®æi víi tÊt c¶ nh­ vµng troa ®æi víi hµng ho¸ vµ hµng ho¸ trao ®æi víi vµng” . theo «ng , c¸c vËt chÊt ®Òu ph¸t sinh tõ löa . d­íi t¸c ®éng cña c¸c d¹ng löa , ®Êt trë thµnh n­íc, n­íc trë thµnh kh«ng khÝ ... vµ ng­îc l¹i. Tuú theo ®é löa mµ mäi vËt cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh c¸c d¹ng kh¸c nhau theo hai chiÒu :löa- ®¸t (thÎ r¾n)- n­íc (thÓ láng) – kh«ng khÝ (thÓ h¬i) lµ con ®­êng ®i lªn ; theo h­íng ng­îc l¹i , lµ chuyÓn ho¸ ®i xuèng . Hªraclit cho r»ng , vò trô kh«ng do mét lùc l­îng xiªu nhiªn nµo t¹o ra mµ nã “m·i m·i ®·, ®ang vµ sÏ lµ bgän löa vÜnh viÔn ®ang kh«ng ngõng bïng ch¸y vµ tµn lôi”. Nh­ vËy löa theo quan niÖm cña hªraclit , kh«ng ph¶i mang nghÜa th«ng th­êng , mµ lµ löa vò trô , s¶n sinh ra kh«ng chØ c¸c sù vËt mµ c¶ nh÷ng hiÖn t­îng tinh thÇn , kÓ c¶ linh hån con ng­êi. PhÐp biÖn chøng cña hªraclit ch­a ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng hÖ thèng mét c¸c luËn ®iÓm nh­ sau nµy , nh­ng hÇu hÕt c¸ luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng cña «ng ®· ®­îc ®Ò cËp d­íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca triÕt lý. C¸c t­ t­ëng cña «ng : Mét lµ, quan niÖm vÒ vÊn ®Ì vËn ®éng vÜnh viÔn cña v¹t chÊt. Theo «ng , kh«ngcã sù vËt nµo cña thÕ giíi lµ ®øng yªn tuyÖt ®èi , mµ tr¸i l¹i , tÊt c¶ ®Ìu trong tr¹ng th¸i vËn ®éng vµ chuyÓn ho¸ dÉn ®Õn c¸i kh¸c , vµ ng­îc l¹i. ¤ng nãi “n­íc sinh ra tõ c¸i chÕt cña ®¸t , kh«ng khÝ sinh ra tõ c¸i chÕt cña n­íc, löa sinh ra tõ c¸i chÕt cña kh«ng khÝ vµ ng­îc l¹i” ; “chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng”. “ngay c¶ mÆt trêi còng mâi ngµy mét míi”. Hªghen nhËn xÐt “Khi nãi r»ng mäi c¸i ®ang tr«i ®i, Hªraclit coi sinh thµnh lµ ph¹m trï cña mäi sù tån t¹i”. Theo quan ®iÓm cña hªraclit, löa chÝnh lµ gèc cña mäi sù thay ®æi . tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c cña vËn ®äng chØ lµ tr¹ng th¸i vËm ®éng cña löa mµ th«i. nh­ vËy, hªraclit ®· nªu kh¸ râ nÐt vÒ tÝnh thèng nhÊt cña vò trô : vò trô lµ mét ngän löa duy nhÊt. Hai lµ , Hªraclit ®· nªu nªn t­ t­ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c mÆt ®èi lËp trong mäi sù vËt , hiÖn t­îng. ®iÒu ®ã thÓ hiÖn trong pháng ®o¸n cña «ng vÒ vai trß cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËn ®éng phæ biÕn cña tù nhiªn , vÒ “sù trao ®æi cña c¸c mÆt ®èi lËp” ; vÒ sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. «ng cho r»ng : “cïng mét c¸i trong chóng ta – sèng vµ chÕt , thøc vµ ngñ , trÎ vµ giµ . vµ r»ng c¸i nµy mµ biÕn ®æi lµ c¸i kia , vµ ng­îc l¹i c¸i kia mµ biÕn ®æi lµ c¸i nµy “c¸i l¹nh nãng lªn , c¸i nãng l¹nh ®i ; c¸i ­ít kh« ®i , c¸i kh« ­ít l¹i” ; “g¾n bã víi nhau : toµn bé vµ kh«ng toµn bé , hîp l¹i vµ ph©n c¸ch , hoµ hîp vµ kh«ng hoµ hîp, vµ tõ mäi sinh vËt duy nhÊt , tõ duy nhÊt sinh ra mäi vËt”. “c¸i thï ®Þch thèng nhÊt l¹i, tõ nh÷ng ®iÓm ph©n c¸ch xuÊt hiÖn c¸i ®Ñp nhÊt , vµ mäi sinh vËt sinh ra qua ®Êu tranh”. “ bÖnh tËt lµm cho søc khoÎ quý h¬n , c¸i ¸c lµm cho c¸i thiÖn cao c¶ h¬n , c¸i ®ãi lµm cho c¸i no dÔ chÞu h¬n , mÖt mái lµm cho nghØ ng¬i dÔ chÞu h¬n”. “mét con khØ dï ®Ñp ®Õn ®©u nh­ng vÉn lµ xÊu nÕu ®em so s¸nh víi con ng­êi”. Qua c¸c ®o¹n trÝch trªn ®©y , ta cã thÓ thÊy Hªraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ph©n ®«i cña mét thÓ thèng nhÊt thµnh nh÷ng mÆt ®èi lËp , bµi trõ nhau , nh­ng g¾n liÒn víi nhau ; vÒ sù ®Êu tranh vµ th«ng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp Êy. «ng viÕt “n­íc biÓn võa s¹ch vµ lai võa kh«ng s¹ch” vµ “tÊt c¶ lµ thèng nhÊt : c¸i ph©n chia ®­îc vµ kh«ng ph©n chia ®­îc , c¸i ®­îc sinh ra vµ c¸i kh«ng ®­îc sinh ra , c¸i chÕt vµ c¸i kh«ng chÕt, c¸i toµn bé vµ c¸i kh«ng toµn bé c¸i quy tô vµ c¸i ph©n t¸n , c¸i ®éng vµ c¸i bÊt ®éng” ë thêi cæ ®¹i , xÐt trong hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c nh­ vËy , d­íi con m¾t trùc quan ng­¬id ta kh«ng thÓ hiÓu ®­îc t¹i sao “c¸i mét” vµ “c¸i nhiÒu” l¹i thèng nh¸t, c¸i nµy võa lµ nã l¹i kh«ng ph¶i lµ nã , cïng mét vËt võa kh«ng tèt l¹i võa tèt , võa ®Ñp l¹i kh«ng ®Ñp , nghÜa lµ tÊt c¶ ®Òu võa tån t¹i l¹i kh«ng tån t¹i. V× vËy nhiÒu ng­êi ®­¬ng thêi gäi triÕt häc cña Hªraclit lµ triÕt häc “tèi nghÜa”. Nh­ng chÝnh nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s¬ khai cña Hªraclit nµy ®· ®­îc c¸c nhµ biÖn chøng cæ ®iÓn ®øc kÕ thõa , vµ c¸c nhµ s¸ng lËp triÕt häc Macxit ®¸ng gi¸ cao. Ba lµ , theo Hªraclit sù v©n ®éng kh«ng ngõng cña thÕ giíi lµ do quy luËt kh¸c quan (mµ «ng gäi lµ Logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸c quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ lêi nãi, suy nghÜ , häc thuyÕt, tõ ng÷ cña con ng­êi ; ®­îc hiÓu nh­ lµ chuÈn mùc cña mäi hµnh ®éng, suy nghÜ, tu t­ëng cña con ng­êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸c quan. Ng­êi nµo cµng tiÕp cËn víi logos kh¸c quan bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Ngoµi vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn «ng cßn nªu lªn vÊn ®Ò lý luËn nhËn thøc vµ vÊn ®Ò nh©n b¶n häc : Lý luËn nhËn thøc: lý luËn nhËn thøc cña Hªraclit tuy cã tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai nh­ng vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n: Trong lý luËn nhËn thøc , vÊn ®Ò quan träng nhÊt tr­íc tiªn lµ quan niÖm nh­ thÕ nµo (duy vËt hay duy t©m) vÒ c¶m gi¸c. Bëi v× c¶m gi¸c lµ “cöa ngâ” cña nhËn thøc (Lªnin).v× vËy ta sÏ xem xÐt quan niÖm cña Hªraclit vÒ “c¶m gi¸c”. Hªraclit cho r»ng , nhËn thøc b¾t ®Çu tõ c¶m gi¸c , kh«ng cã c¶m gi¸c th× kh«ng cã bÊt cø nhËn thøc nµo. «ng nãi “ m¾t, tai lµ ng­êi thÇy tèt nhÊt , nh­ng m¾t lµ nh©n chøng nhÝnh x¸c h¬n tai”. Coi träng nhËn thøc c¶m tÝnh nh­ng «ng kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ giai ®o¹n nµy. «ng viÕt “thÞ gi¸c th­êng bÞ lõa bëi tù nhiªn thÝch giÊu m×nh” , nªn kh«ng ®Ï dµng nhËn thøc ®­îc. NhiÖm vô cña nh¹n thøc lµ ph¶i ®¹t tíi c¸i “Logos” cña sù vËt , nghÜa lµ ph¶i chØ ra ®­îc c¸i b¶m chÊt, quy luËt cña sù vËt. Hªraclit cµn nªu nªn tÝnh t­¬ng ®èi cña nhËn thøc , tuú theo hä vµ ®iÒu kiÖn mµ thiÖn - ¸c, xÊu – tèt , lîi – h¹i .. chuyÓn ho¸ cho nhau. Nh©n b¶n häc : Hªraclit cho r»ng , linh hån lµ vËt chÊt lµ mét tr¹ng th¸i cña löa. Quan niÖm nµy d­íi ¸nh s¸ng cña khao häc hiÖn ®¹i , râ rµng ®· kh«ng cßn ®óng. Nh­ng nã ®· cã gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh vµo thêi ®ã. MÆt kh¸c, do trong con ng­êi kh«ng chØ cã löa mµ cßn cã c¶ nh÷ng chç Èm ­ít, v× vËy sÏ xuÊt hiÖn ng­êi tèt ng­êi xÊu. Linh hån con ng­êi lµ sù thèng nhÊt cña löa vµ Èm ­ít. ë ng­êi nµo yÕu tè löa cµng nhiÒu bao nhiªu th× anh ta cµng tèt bÊy nhiªu, v× linh hån anh ta kh« r¸o. vµ chÝnh yÕu tè löa trong t©m hån con ng­êi lµ “Logos” cña nã. Nh­ng phÇn ®«ng mäi ng­êi chñ yÕu theo suy nghÜ vÇ quan niÖm riªng cña m×nh mµ ch­a tu©n theo “Logos” do vËy mµ hä lµ nhÏng ng­êi tÇm th­êng. H¹nh phóc kh«ng ph¶i lµ sù h­ëng l¸c thuÇn tuý vÒ thÓ x¸c mµ lµ ë viÖc biÕt suy nghÜ , nãi vµ hµnh ®éng tu©n theo thÕ giíi tù nhiªn. ë ®©y nhµ b¸c häc ®· cã quan niÑm ®óng ®¾n vµ s©u s¾c. lªnin ®· ®¸nh gi¸ cao nh÷ng quan niÖm ®ã cña Hªraclit cho r»ng chóng ®· thÓ hiÖn mét trong nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. Gi¸ trÞ: Hªraclit ®· ®­a triÕt häc duyvËt cæ ®¹i tiÕn len mét b­íc míi víi nh÷ng quan ®iÓm duy vËt vµ nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. Häc thuyÕt cña «ng sau nµy ®· nhµ triÕt häc cËn ®¹i hiÖn ®¹i kÕ thõa. Mçi nhµ triÕt häc tõ lËp tr­êng triÕt äc cña m×nh ®· tiÕp cËn vµ ®¸nh gi¸ kh¸c nhau vÒ triÕt häc Hªraclit. ¤ng lµ ®¹i biÓu xuÊt x¾c cña phÐp biÖn chøng hy l¹p cæ ®¹i. ¡gghen viÕt : “quan niÖm vÒ thÒ giíi mét c¸ch nguyªn thuû , ng©y th¬ , nh­ng c¨n b¶n lµ ®óng lµ quan niÖm cña c¸c nhµ triÕt häc thêi cæ , vµ Hªraclit lµ ng­êi ®Çu tiªn diÔn ®¹t quan niÖm Êy : mäi vËt ®Òu lu«n lu«n tån t¹i nh­ng còng ®åmg thêi kh«ng tån t¹i , v× mäi vËt ®Òu “tr«i ®i”, mäi vËt ®Òu kh«ng ngõng thay ®æi, mäi vËt lu«n lu«n trong qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn vµ biÕn ®i”. Khi «ng cho r»ng linh hån con ng­êi lµ mét tr¹ng th¸i cña löa, tuy quan niÖm nµy d­íi ¸nh s¸ng cña khoa häc hiÖn ®¹i, r· rµng lµ sai lÇm,nh­ng gi¸ trÞ cña quan niÖm nµy lµ ë chç : «ng ®· ®i t×m b¶n chÊt cña tinh thÇn kh«ng ph¶i lµ ë ngoµi vËt chÊt mµ chÝnh lµ ë trong thÕ giíi vËt chÊt ; gi¸ trÞ Êy cã tÝnh ®Þnh h­íng cho viÖc t×m b¶n chÊt ®Ých thùc cña ®êi sèng tinh thÇn . H¹n chÕ : Quan niÖm cña «ng kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ cña nh÷ng nhµ triÕt häc thêi tr­íc ®ã lµ sù ng©y th¬, chÊt ph¸c, c¶m tÝnh trong nh÷ng quan niÖm cña m×nh. ¤ng cßn cã nh÷ng sai lÇm vÒ mÆt chÝnh trÞ. §ã lµ tÝnh chÊt ph¶n ®éng , thï ®Þch víi nh©n ®©n , víi th­êng d©n , ®em mét sè ng­êi mµ «ng gäi lµ “­u tó”®èi lËp víi quÇn chóng nh©n d©n ; vµ «ng chñ tr­¬ng ph¶i dïng chÝnh quyÒn ®Ó dËp t¾t nhanh chãng phong trµo d©n chñ. ThuyÕt nguyªn tö cña L¬xÝp, §ªm«crÝt, Epiquya. L¬xÝp (500-440 tr.CN): Lµ ng­êi ®Çu tiªn ë hy l¹p cæ ®¹i nªu len häc thuyÕt nguyªn tö. C¸c t¸c phÈm tr×nh bµy häc thuyÕt c¶u «ng kh«ng ®­îc l­u gi÷ , ng­êi ta biÕt ®Õn qua ng­êi häc trß §ªm«crit hoÆc nh÷ng trÝch dÉn ë c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ triÕt häc kh¸c. C¸c quan niÖm: «ng tiÕp thu quan ®iÓm cña Empec¬l¬ vÒ ®a khëi nguyªn cña vËt chÊt , nh­ng «ng cho r»ng khëi nguyªn cña vËt chÊt kh«ng ph¶i lµ 4 c¨n nguyªn mµ lµ v« sè nguyªn tö. L¬xÝp cho r»ng , mäi sù vËt ®­îc cÊu thµnh tõ nh÷ng nguyªn tö. ®ã lµ nh÷ng h¹t vËt chÊt tuyÖt ®èi kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc, nã v« h¹n vÒ sè l­îng vµ v« h¹n vÒ h×nh thøc : nã v« cïng bÐ , kh«ng thÓ thÈm thÊu ®­îc , kh«ng cã chÊt l­îng. C¸c nguyªn tö chØ kh¸c nhau vÒ kÝch th­íc vµ h×nh thøc, së dÜ cã nh÷ng sù vËt kh¸c nhau lµ v× cã nh÷ng h×nh thøc s¾p xÕp kh¸c nhau cña c¸c nguyªn tö. T¸n thµnh quan niÖm vÒ tån t¹i cña P¸cmªnÝt nheng kh¸c víi P¸cmªnÝt ë chç, «ng kh«ng phñ nhËn c¸i kh«ng- tån t¹i. theo «ng , c¸i kh«ng -tån t¹i chÝnh lµ kho¶ng ch©n kh«ng –“kh«ng gian rçng” nhê cã kh«ng gian rçng nµy mµ mµ c¸c nguyªn tö vµ c¸c vËt thÓ cã thÓ vËn ®éng, kÕt hîp vµ ph©n t¸n. «ng hiÓu sù vËn ®éng lµ sù thay ®æi vÞ trÝ trong kh«ng gian. L¬xÝp ®· ®Ì cËp ®Ðn tÝnh nh©n qu¶ tÊt yÕu trªn quan ®iÓm luËn duy vËt, chèng l¹i môc ®Ých luËn cña chñ nghÜa duy t©m. «ng kh¼ng ®Þnh: “kh«ng mät sù vËt nµo ph¸t sinh mét c¸ch v« cí mµ tÊt c¶ ®Òu ph¸t sinh trªn mét c¨n cø nµo ®Êy, vµ do tÝnh tÊt nhiªn”. Gi¸ trÞ : «ng lµ ng­êi ®Çu tiªn nªu len häc thuyÕt nguyªn tö , ®· ®ua triÕt häc hy l¹p cæ ®¹i lªn mét tÇm cao míi. Mµ gi¸ trÞ cña häc thuyÕt nµy vÉn cßn ®Ðn ngµy nay. H¹n chÕ : Tuy häc thuyÕt cña «ng lµ mét tiªn ®o¸n tuyÖt vêi, nh­ng «ng còng kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ nh­ c¸c nhµ triÕt häc thêi tr­íc, do tr×nh ®é khoa häc thêi nµy cßn thÊp, ®ã lµ triÕt häc cña «ng mang nÆng tÝnh chÊt ph¸c, th« s¬. §ªm«crit(460-370 tr.CN): Lµ häc trß giái cña L¬xÝp. «ng ®· ®Ðn AicËp, Babilon, ¢n®é t×m hiÓu vµ ®· tiÕp xóc víi nh÷ng tri thøc triÕt häc xuÊt hiÖn ë ph­¬ng ®«ng cæ ®¹i. «ng hiÓu x©u réng nhiÒu lÜnh vùc: triÕt häc, ®¹o ®øc häc, mü häc, ng«n ng÷ häc, kü thuËt, ©m nh¹c. nh÷ng nhµ nghiªn cøu vÒ §ªm«rÝt cho r»ng, «ng ®· viÕt ®­îc 70 t¸c phÈm vÒ c¸c lÜnh vùc nãi trªn. theo ®¸nh gi¸ cña M¸c vµ ¡ngghÎntong t¸c phÈm “HÖ t­ t­ëng ®øc”: §ªm«crit lµ mét bé ãc b¸ch khoa ®Çu tiªn trong sè nh÷ng ng­êi hy l¹p. C¸c quan ®iÓm: Quan ®iÓm vÒ b¶n chÊt thÕ giíi : §ªm«crÝt ®ång quan ®iÓm víi L¬xÝp - ng­êi thÇy cña m×nh vµ ph¸t triÓn häc thuyÕt nguyªn tö lªn mét tr×nh ®é míi. «ng cho r»ng, nguyªn tö vµ kho¶ng kh«ng lµ c¬ së cÊu t¹o nªn mäi vËt ; nguyªn tö lµ h¹t vËt chÊt cùc nhá, kh«ng nh×n thÊy , kh«ng ph©n chia ®­îc , kh«ng mïi vÞ , kh«ng ©m thanh , kh«ng mµu s¾c kh«ng cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt mµ chØ cã sù kh¸c nhau vÒ h×nh thøc, trËt tù vµ t­ thÕ. ¤ng cho r»ng , mçi nguyªn tö cã mét h×nh thøc nhÊt ®Þnh, nguyªn tö kh«ng nh÷ng v« h¹n vÒ sè l­îng mµ cßn v« h¹n vÒ h×nh thøc; mäi sù vËt ®Òu ®­îc cÊu thµnh tõ c¸c nguyªn tö, sù kÕt hîp ®ã kh«ng ph¶i lad tuú tiÖn, ngÉu nhiªn mµ kÕt hîp theo quy luËt trËt tù, còng nh­ b¶g ch÷ c¸i , tõ ®ã thùc hiÖn sù kÕt hîp theo thø tù nhÊt ®Þnh t¹o thµnh tõ. Nguyªn tö còng kh¸c nhau vÒ t­ thÕ, gièng nh­ t­ thÕ cña c¸c ch÷ c¸i.sù vËt kh¸c nhau lµ do sù vËt ®­îc cÊu t¹o tõ nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau;sù s¾p xÕp theo trËt tù kh¸c nhau;vµ ®­îc xoay ®Æt theo nh÷ng t­ thÕ kh¸c nhau. Mäi sù biÕn ®æi cña sinh vËt thùc chÊt lµ sù biÐn ®æi tr×nh tù s¾p xÕp cña c¸c nguyªn tö t¹o nªn chóng, cßn b¶n th©n nguuyªn tö – h¹t vËt chÊt nhá nhÊt th× kh«ng thay ®æi g× c¶. ë ®©y mét mÆt , §ªm«crit t¸n thµnh lý thuyÕt “tån t¹i” duy nhÊt bÊt biÕn cña Patmªnit, coi nguyªn tö lµ bÊt biÕn ; mÆt kh¸c «ng kÕ thõa quan ®iÓm cña Hªraclit cho r»ng mäi sù vËt kh«ng ngõng biÕm ®æi . NÕu nh­ c¸c nhµ triÕt häc ph¸i Elª phñ nhËn sù tån t¹i thùc cña c¸i kh«ng - tån t¹i, th× §ªm«crit vµ c¸c nhµ nguyªn tö luËn kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña c¸i kh«ng – tån t¹i. theo nhËn xÐt cña Arixt«t thËm chÝ cßn cho r»ng “c¸i tån t¹i cã thùc kh«ng h¬n g× c¸i kh«ng tån t¹i , bëi v× sù vËt tån t¹i kh«ng m¶y may h¬n g× kho¶ng kh«nng vµ c¶ hai ®Òu cã nguyªn nh©n vËt chÊt”. C¸i kh«ng – tån t¹i chÝnh lµ kho¶ng kh«ng trèng rçng, nã kh«ng chÞu ¶nh h­ëng g× c¸c sùvËt (tøc c¸i tån t¹i) trong nã c¶. Gi÷a tån t¹i vµ kh«ng tån t¹i cã nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c nhau. C¸c nguyªn tö th× ®Ëm ®Æc hoµn toµn, cßn kho¶ng kh«ng l¹i hoµn toµn trèng rçng. C¸c nguyªn tö th× rÊt ®a d¹ng trong khi kho¶ng kh«ng l¹i thuÇn nhÊt. C¸c nguyªn tö bao giê còng cã kÝch th­íc h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh (§em«crit ch­a ®¹t ®Õn quan niÖm nguyªn tö cã khèi l­îng) nh­ng kho¶ng k._.