Tóm tắt Luận án - Văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh từ góc nhìn lý thuyết phân tích diễn ngôn

ôn ngữ học Việt Nam Phản biện 2: PGS.TS. Bùi Mạnh Hùng - Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh Phản biện 3: PGS.TS. Phạm Văn Tình - Viện Từ điển và Bách khoa thư Việt Nam Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Đại học Huế họp tại Thành phố Huế. vào hồi giờ. ngày tháng năm 2017 Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc Gia 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Phân tích diễn ngôn là một trong những hướng nghiên cứu ngôn ngữ mới theo hệ hình chức năng luận: nghiên cứu ngôn ngữ trong giao tiếp, trong quá trình sử dụng; nhấn mạnh đến chức năng và tính mục đích của các hình thức ngôn ngữ trong quá trình hành chức. Bên cạnh đó, chúng tôi nhận thấy văn chính luận nói chung và văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh nói riêng có những yếu tố phù hợp với hướng nghiên cứu của phân tích diễn ngôn (tính mục đích trong lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ, mối quan hệ giữa ngữ cảnh với ngôn ngữ, sự tác động của ngôn ngữ đối với người tiếp nhận) nhưng chưa được tiếp cận. Với những lý do trên, chúng tôi lựa chọn thực hiện đề tài nghiên cứu Văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh từ góc nhìn lý thuyết phân tích diễn ngôn. 2. Mục đích nghiên cứu – Làm sáng tỏ đặc điểm diễn ngôn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh từ quan điểm ngữ pháp chức năng hệ thống của Halliday về phương diện ngữ vực. – Góp phần chứng minh ngôn ngữ như một thực thể của xã hội, có mối quan hệ biện chứng với các yếu tố bên ngoài ngôn ngữ. – Góp phần vào việc phân tích những tác phẩm văn chính luận nói chung và văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trong nhà trường. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án xác định những nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản sau: – Nghiên cứu lý thuyết: + Xác lập khung lý thuyết áp dụng cho phương pháp phân tích diễn ngôn nhằm xác định những bước khảo sát, phân tích cụ thể và những nội dung trọng tâm mà luận án hướng tới; + Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và nghiên cứu tổng quan làm cơ sở cho việc nghiên cứu. – Khảo sát, thu thấp ngữ liệu. – Từ khung lý thuyết áp dụng và những vấn đề lý luận đã được xác định, luận án tiến hành khảo sát, phân tích ngữ liệu một cách có hệ thống trên các phương diện đặc trưng về Trường, Không khí và Cách thức. – Rút ra những nhận xét tổng quát về vấn đề nghiên cứu. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu – Đối tượng nghiên cứu của luận án là đặc điểm văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh qua các đặc trưng về Trường, đặc trưng về Không khí và đặc trưng về Cách thức. 2 – Luận án sử dụng 13 tác phẩm tiêu biểu được in trong Hồ Chí Minh tuyển tập (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2002) làm ngữ liệu để khảo sát vì đây là những ngữ liệu có tính chính danh và phổ biến nhất hiện nay. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp thu thập ngữ liệu 5.2. Phương pháp phân tích ngữ liệu 5.2.1. Phương pháp phân tích diễn ngôn: Tập trung sử dụng khung lý thuyết ngữ pháp chức năng hệ thống của Halliday để phân tích các đặc điểm ngôn ngữ văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh nhằm làm rõ các phương diện: đặc trưng về Trường, đặc trưng về Không khí và đặc trưng về Cách thức. 5.2.2. Ngoài ra, luận án còn sử dụng các thủ pháp nghiên cứu như thủ pháp miêu tả định lượng, thủ pháp miêu tả định tính. 6. Ý nghĩa/đóng góp của luận án 6.1. Về lý luận Luận án góp phần khẳng định thêm giá trị của phương pháp phân tích diễn ngôn: không chỉ quan tâm đến hệ thống cấu trúc ngôn ngữ mà còn quan tâm đến các chức năng của ngôn ngữ; xem xét đối tượng nghiên cứu trong tính tổng thể, ngôn ngữ hành chức, ngôn ngữ hoạt động, tương tác xã hội hay việc sử dụng ngôn ngữ; qua đó chứng minh ngôn ngữ như một thực thể của xã hội, có mối quan hệ biện chứng với xã hội. 6.2. Về thực tiễn – Việc phân tích đặc điểm ngôn ngữ xét theo quan điểm của Halliday về các chức năng ngôn ngữ cũng như đặt ngôn ngữ trong mối quan hệ với các yếu tố của tình huống giao tiếp cụ thể sẽ giúp làm sáng tỏ đặc điểm văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trên các phương diện: đặc trưng về Trường, Không khí và Cách thức; qua đó góp phần làm phong phú thêm hướng nghiên cứu cũng như những đặc điểm ngôn ngữ văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh. – Những kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần nâng cao hiệu quả tiếp nhận văn bản chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trong chương trình Ngữ văn phổ thông. – Luận án cũng có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc dạy và học văn bản chính luận nói chung và sự nghiệp văn chương của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh nói riêng trong chương trình Ngữ văn phổ thông. CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết phân tích diễn ngôn 1.1.1.1. Về lý thuyết phân tích diễn ngôn 3 a. Những nghiên cứu ở nước ngoài Những tác giả đầu tiên đề cập đến Phân tích diễn ngôn là Harris (1952), Mitchell (1957), Sinclair và Couthard (1975, 1977). Năm 1975, trong công trình Logic and conversation (Lôgích và hội thoại), Grice đã phác thảo lý thuyết về hàm ngôn (theory of implicature). Đến năm 1983, Brown và Yule trong Discourse Analysis (Phân tích diễn ngôn) đã nghiên cứu phân tích diễn ngôn một cách cụ thể cả về khái niệm, phương pháp và những cơ sở lý thuyết của việc phân tích diễn ngôn. Bên cạnh đó còn có các nhà ngôn ngữ khác có những nghiên cứu chuyên sâu về Phân tích diễn ngôn như Levinson (1983), Halliday (1985), Nunan (1997), b. Ở Việt Nam Thời kỳ đầu, khi đối tượng nghiên cứu của ngôn ngữ vượt khỏi câu để hướng đến đối tượng văn bản, tiêu biểu có các tác giả như Trần Ngọc Thêm (1985), Diệp Quang Ban (1998, 2002), đã bước đầu nghiên cứu các vấn đề liên quan đến giao tiếp, phân tích diễn ngôn và cấu tạo của văn bản. Ở giai đoạn tiếp theo, các tác giả như Nguyễn Thiện Giáp (2000), Đỗ Hữu Châu (2001) đã đề cập đến các vấn đề ngữ dụng học. Đặc biệt, với sự xuất hiện của những công trình của hai nhà nghiên cứu Nguyễn Hòa (Phân tích diễn ngôn: Một số vấn đề lý luận và phương pháp – 2003, Phân tích diễn ngôn phê phán, lý luận và phương pháp – 2006) và Diệp Quang Ban (Giao tiếp, diễn ngôn và văn bản – 2012), phân tích diễn ngôn mới thực sự được giới thiệu một cách cụ thể và có hệ thống. – Ngoài những tác giả đã nêu ở trên, chúng ta cũng cần nhắc đến một số tác giả khác như Cao Xuân Hạo (1991), Nguyễn Đức Dân (1996, 1998), Hoàng Phê (2003),... Những tác giả này, trong những công trình của mình, cũng đã đề cập đến các vấn đề liên quan đến diễn ngôn và phân tích diễn ngôn ở những góc độ khác nhau. 1.1.1.2. Về thực tiễn vận dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn vào nghiên cứu các thể loại diễn ngôn trong tiếng Việt. Ở Việt Nam có nhiều công trình ứng dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn vào nghiên cứu cụ thể với hai xu hướng: sử dụng cứ liệu ngôn ngữ trong các văn bản chính trị - xã hội và sử dụng cứ liệu là ngôn ngữ trong các tác phẩm văn học. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về văn chính luận NAQ – HCM a. Trên thế giới Những công trình cơ bản mang tính khái quát, tập trung nghiên cứu về hình tượng của tác giả cũng như tư tưởng, nội dung và nghệ thuật nói chung, chưa có những bài viết thực sự chuyên sâu về vấn đề ngôn ngữ. Tiêu biểu là các tác giả: N. I. Niculin (Nga), U. Bớcset (Úc), Apđen Malếch Khalin (Cộng hòa Ả Rập thống nhất), Saclơ Phuôc-ni-ô (Pháp), b. Ở Việt Nam b1. Những nghiên cứu chung về ngôn ngữ văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh. Chịu ảnh hưởng của khuynh hướng cấu trúc, các công 4 trình nghiên cứu thường tập trung vào những đặc điểm của những đơn vị riêng lẻ như từ, ngữ cố định, câu và các kiểu câu; chưa quan tâm đến các phạm trù thuộc về bản chất của hoạt động ngôn ngữ như tính mạch lạc và các mối quan hệ giữa ngôn ngữ, cộng đồng người sử dụng ngôn ngữ, sự tác động của các yếu tố từ ngữ cảnh tình huống. Vì vậy, giá trị khai thác tập trung vào nghĩa biểu hiện và đánh giá về phong cách tác gia. b2. Những nghiên cứu về chiến lược giao tiếp ngôn ngữ văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh: có góc nhìn khái quát về chiến lược trong cách lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ nhằm phù hợp với từng đối tượng tiếp nhận, từng ngữ cảnh cụ thể. Tuy nhiên, những công trình này chỉ mang tính định hướng, khái quát và tách rời từng đơn vị ngôn ngữ, do đó chưa nghiên cứu đối tượng một cách hệ thống, chưa thấy được các chức năng cơ bản của ngôn ngữ trong quá trình hành chức. Văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh cũng được nghiên cứu sinh, học viên cao học tham gia tìm hiểu, nghiên cứu với các phương diện như nhịp điệu, từ Hán Việt, nghệ thuật lập luận và phong cách, đặc điểm ngôn ngữ Hồ Chí Minh. 1.2. Một số vấn đề lý luận chung 1.2.1. Lý thuyết phân tích diễn ngôn 1.2.1.1. Một số khái niệm cơ bản a. Khái niệm diễn ngôn Theo chúng tôi, khái niệm của Widdowson (1984) là khái niệm cụ thể và toàn diện hơn cả khi tác giả đồng nghĩa hóa diễn ngôn với cách dùng chuỗi các câu để tạo nên các hành vi giao tiếp nối kết thành các đơn vị giao tiếp lớn hơn: Diễn ngôn là một quá trình giao tiếp. Kết quả về mặt tình huống của quá trình này là sự thay đổi trong sự thể: thông tin được chuyển tải, các ý định được làm rõ, và sản phẩm của quá trình này là văn bản. b. Khái niệm phân tích diễn ngôn Chúng tôi tán đồng khái niệm của Brown và Yule khi các tác giả đã nêu bật được đối tượng nghiên cứu của phân tích diễn ngôn là ngôn ngữ hành chức, nhấn mạnh đến chức năng và tính mục đích của các hình thức ngôn ngữ trong quá trình hành chức: Phân tích diễn ngôn nhất thiết là sự phân tích ngôn ngữ hành chức. Như vậy, không thể giới hạn phân tích diễn ngôn với việc miêu tả các hình thức ngôn ngữ mà không quan tâm đến mục đích hay chức năng mà các hình thức này tạo ra để đảm nhận trong thế giới hoạt động của con người. 1.2.1.2. Lý thuyết ngữ pháp chức năng hệ thống Theo Halliday, phân tích ngữ pháp là một quan điểm 3 bình diện, phân tích nghĩa theo 3 cấp độ. Đối với Halliday, ngữ pháp được xem là 5 hệ thống, chứ không phải là các quy tắc. Halliday đã đồng hóa nghĩa với chức năng và ông sử dụng cú như là một đơn vị cơ sở để giải thích chức năng ngôn ngữ. Ông khẳng định, ngôn ngữ là một công cụ giao tiếp, và phải thực hiện ba siêu chức năng: kinh nghiệm, liên nhân và tạo văn bản. Về bản chất, SFG là ngữ pháp hệ hình, nhìn nhận ngôn ngữ như là một nguồn lực tạo nghĩa, do đó việc sử dụng ngôn ngữ là sự lựa chọn các nguồn lực. Bên cạnh đó, SFG là lý thuyết hướng đến các chức năng ngôn ngữ trong hoạt động giao tiếp chứ không phải hướng đến chức năng tổ chức hệ thống tín hiệu. Vì vậy, những vấn đề như nội dung biểu hiện bên trong diễn ngôn – thông qua kinh nghiệm của người sử dụng ngôn ngữ; mối quan hệ liên nhân giữa người tạo lập và người giải mã; cách thức tổ chức thông điệp, liên kết diễn ngôn là những vấn đề trọng tâm của SFG và cũng là những vấn đề luận án chúng tôi muốn hướng tới. 1.2.1.3. Lý thuyết ngữ vực Chúng tôi tán đồng với quan niệm của Halliday (1989) về ngữ vực khi tác giả cho rằng: Ngữ vực là một kiểu biến thể ngôn ngữ trong sử dụng, gắn liền với một tình huống giao tiếp nhất định, một cấu hình nghĩa và đề cập đến một nội dung hoặc một lĩnh vực nhất định. Như vậy, theo Halliday, ngữ vực là một cấu hình nghĩa có tính chất tiềm năng của văn bản, gắn liền với đặc điểm tình huống, được đặc trưng bởi Trường (field), Không khí (tenor) và Cách thức (mode). Ba đặc trưng này ứng với ba siêu chức năng ngôn ngữ: kinh nghiệm, liên nhân và tạo văn bản. Bên cạnh những nội dung trên, trong luận án, chúng tôi cũng trình bày một số vấn đề liên quan đến phân tích diễn ngôn như: tính chất quan yếu của diễn ngôn; quy chiếu và bản chất của quy chiếu trong phân tích diễn ngôn; cấu trúc diễn ngôn và chức năng xã hội của diễn ngôn; mạch lạc trong diễn ngôn. Các khái niệm và những đặc tính riêng của lý thuyết phân tích diễn ngôn sẽ là cơ sở lý luận để chúng tôi xem xét, phân tích những đặc điểm của diễn ngôn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, qua đó thấy được mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ và các tình huống giao tiếp, thấy được các chức năng của ngôn ngữ trong quá trình hoạt động của nó. 1.2.2. Khái quát về văn chính luận và văn chính luận NAQ – HCM Luận án nhấn mạnh đến những đặc trưng của văn chính luận cũng như một số đặc điểm nổi trội của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, đặc biệt là vấn đề ngữ cảnh; qua đó thấy được văn chính luận nói chung và văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh nói riêng là những cứ liệu phù hợp với khung lý thuyết đã xác định. 6 CHƢƠNG 2 ĐẶC TRƢNG VỀ TRƢỜNG TRONG VĂN CHÍNH LUẬN NGUYỄN ÁI QUỐC – HỒ CHÍ MINH Trường diễn ngôn là một trong ba yếu tố thuộc ngữ cảnh tình huống thể hiện chức năng kinh nghiệm, đặc biệt là ở khía cạnh kinh nghiệm được giải thích bởi hệ thống chuyển tác. Chuyển tác được miêu tả như nguồn gốc của sự diễn giải kinh nghiệm dưới dạng hình thể của các quá trình, các tham tố tham gia vào quá trình và các chu cảnh liên quan đến quá trình trong cú, qua đó nghĩa kinh nghiệm được giải thích. Những hình thể này được khẳng định bằng hai hệ thống: các kiểu quá trình và chu cảnh hóa. Đây cũng chính là hai nội dung chính chúng tôi sẽ tìm hiểu trong chương này nhằm làm nổi rõ những đặc trưng về Trường trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh. 2.1. Đặc trƣng về Trƣờng trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh qua các quá trình chuyển tác Bảng 2.1. Thống kê các kiểu quá trình trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh Trƣớc năm 1945 Sau năm 1945 TT Kiểu quá trình Số lượng Tỷ lệ (%) Số lượng Tỷ lệ (%) 1 Quá trình vật chất 826 59,3 293 58,8 2 Quá trình tinh thần 98 7,0 39 7,8 3 Quá trình hành vi 51 3,7 4 0,8 4 Quá trình phát ngôn 134 9,6 12 2,5 5 Quá trình quan hệ 237 17,0 146 29,3 6 Quá trình tồn tại 48 3,4 4 0,8 Tổng 1.394 100 498 100 2.1.1. Quá trình vật chất a. Quá trình vật chất trong diễn ngôn chính luận trước năm 1945 Bảng 2.2. Thống kê quá trình vật chất với các Hành thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trƣớc năm 1945 Quá trình vật chất Số lƣợng Tỷ lệ (%) Hành thể Kẻ thù 641 77,6 Người dân bản xứ 155 18,8 Chủ thể diễn ngôn 30 3,6 Tổng 826 100 Tác giả tập trung phản ánh các quá trình vật chất do đối tượng kẻ thù làm Hành thể tác động đến Đích thể là người dân bản xứ (641 trường hợp, chiếm 77,6%). Trọng tâm của các quá trình này là hệ thống các động từ chỉ hoạt động vật lý với nhiều phạm trù nghĩa khác nhau như: đàn áp 7 (Ví dụ: đánh: 28 lượt, bắt: 22 lượt, giết: 22 lượt, bắn: 9 lượt,...); nô dịch về văn hóa, chính trị; và bóc lột, áp bức về kinh tế (Ví dụ, cướp: 16 lượt, vơ vét: 3 lượt,...) qua đó nêu bật giá trị tố cáo tội ác của chủ nghĩa thực dân. Ngược lại, quá trình Hành thể là người dân bản xứ chiếm tỷ lệ thấp hơn tập, trung chủ yếu vào quá trình không có tác động Đích thể, phản ánh những hoạt động buộc phải thực hiện dưới sự áp bức của kẻ thù về mọi mặt: chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội (Ví dụ, chết: 24 lượt, lẩn trốn/trốn đi lính: 8 lượt, đóng/nộp thuế: 5 lượt, đi phu/đi tạp dịch: 5 lượt,...). b. Quá trình vật chất trong diễn ngôn chính luận sau năm 1945 Bảng 2.4. Thống kê quá trình vật chất với các Hành thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh sau năm 1945 Quá trình vật chất Số lƣợng Tỷ lệ (%) Hành thể Kẻ thù 88 30 Nhân dân Việt Nam 197 67,2 Chủ thể diễn ngôn 8 2,8 Tổng 293 100 Nếu như trong diễn ngôn trước năm 1945, Hành thể trong các quá trình vật chất chủ yếu là đối tượng thực dân thì sau 1945 Hành thể lại tập trung vào đối tượng là nhân dân Việt Nam với 197 quá trình, chiếm 67,2 %, phù hợp với thể loại, kêu gọi, hiệu triệu. Sự chuyển đổi này đã phản ánh cụ thể những hoạt động, sự kiện như lao động và chiến đấu một cách chủ động, hăng say của các tầng lớp nhân dân Việt Nam trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ (Ví dụ: đoàn kết, chiến đấu, tiến công, đánh,). 2.1.2. Quá trình tinh thần a. Quá trình tinh thần trong diễn ngôn chính luận trước năm 1945 Bảng 2.6. Thống kê quá trình tinh thần với các Cảm thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trƣớc năm 1945 Quá trình tinh thần Số lƣợng Tỷ lệ (%) Cảm thể Kẻ thù 45 45,9 Người dân bản xứ 24 24,5 Chủ thể diễn ngôn 29 29,6 Tổng 98 100 Trong giai đoạn này, tác giả tiếp tục tập trung xây dựng quá trình tinh thần do đối tượng kẻ thù làm Cảm thể nhằm phản ánh tâm lý đối tượng này với nhiều trường nghĩa: hung hãn, tàn bạo (Ví dụ: nổi cơn thịnh nộ, 8 khùng lên,); dối trá, lừa bịp, mị dân (Ví dụ: khao khát, căm tức,); đớn hèn, ngu xuẩn (Ví dụ: hoảng sợ, lo sợ,). Việc sử dụng quá trình tinh thần ít so với quá trình vật chất (45 so với 641 trường hợp) cũng cho thấy việc đối tượng kẻ thù không có sự đắn đo, dằn vặt trước những tội ác mà chúng đã gây ra đối với người dân bản xứ, qua đó giá trị tố cáo được đẩy lên cao độ. Ngược lại, tâm lý của người dân bản xứ cùng chung một trạng thái duy nhất là bị động, mất tự chủ trước sự áp bức, đàn áp của chế độ thực dân (Ví dụ: khiếp sợ, lo sợ,). b. Quá trình tinh thần trong diễn ngôn chính luận sau năm 1945 Bảng 2.8. Thống kê quá trình tinh thần với các Cảm thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh sau năm 1945 Quá trình tinh thần Số lƣợng Tỷ lệ (%) Cảm thể Kẻ thù 4 10,3 Nhân dân Việt Nam 35 89,7 Chủ thể diễn ngôn Tổng 39 100 Qua bảng số liệu 2.8 chúng ta thấy, hoàn cảnh lịch sử thay đổi dẫn đến những thay đổi trong diễn ngôn văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh: Sau 1945, quá trình tinh thần mà Cảm thể là nhân dân Việt Nam chiếm đa số (35 trường hợp. chiếm 89,7%) với những động từ tâm lý mang tính chất “tích cực” với trường nghĩa khác nhau: quyết tâm, đoàn kết; hy vọng, tin tưởng,... vào những thắng lợi to lớn của dân tộc trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ. Ngược lại, qua quá trình tinh thần, kẻ thù thể hiện sự hoang mang, khiếp sợ trước sức mạnh của Việt Nam và sự thất bại tất yếu của chúng. 2.1.3. Quá trình phát ngôn a. Quá trình phát ngôn trong diễn ngôn chính luận trước năm 1945 Bảng 2.10. Thống kê quá trình phát ngôn với các Phát ngôn thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trước năm 1945 Quá trình phát ngôn Số lƣợng Tỷ lệ (%) Phát ngôn thể Kẻ thù 73 54,5 Người dân bản xứ 20 14,9 Chủ thể diễn ngôn 41 30,6 Tổng 134 100 Bảng kết quả số liệu 2.10 cho thấy có sự chênh lệch rất lớn về các quá trình phát ngôn giữa các Phát ngôn thể khác nhau. Nếu như Phát ngôn thể thực hiện quá trình phát ngôn là đối tượng kẻ thù chiếm tỷ lệ cao nhất (73 trường hợp với tỷ lệ 54,5%) tập trung vào các động từ chỉ 9 hoạt động nói năng thuộc nhóm điều khiển, trình bày, cam kết và tuyên bố (Ví dụ: ra lệnh, yêu cầu, khoe, hứa hẹn, cam kết, tuyên bố,) biểu hiện trường nghĩa quyền lực; gian dối, mị dân thì con số các quá trình phát ngôn của người dân bản xứ chỉ là 20 trường hợp (chiếm 14,9%) chủ yếu là các động từ chỉ hoạt động nói năng thuộc nhóm điều khiển (Ví dụ: van xin, van nài, kêu van,), qua đó phản ánh hiện thực xã hội bất công: người dân bản xứ “thấp cổ bé họng” khó có thể nói lên tiếng nói đòi dân chủ, nhân quyền trong khi chế độ thực dân thể hiện sự tàn bạo, độc đoán của chúng cho dù chỉ ở khía cạnh phát ngôn. b. Quá trình phát ngôn trong diễn ngôn chính luận sau năm 1945 Bảng 2.12. Thống kê quá trình phát ngôn với các Phát ngôn thể khác nhau trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh sau năm 1945 Quá trình phát ngôn Số lƣợng Tỷ lệ (%) Phát ngôn thể Kẻ thù 2 16,7 Nhân dân Việt Nam 10 83,3 Chủ thể diễn ngôn Tổng 12 100 Sau năm 1945, trong kiểu quá trình phát ngôn, tác giả tập trung vào những phát ngôn có tính quyền lực, công vụ (Ví dụ: tuyên bố, cảm ơn, chào mừng,...) do Phát ngôn thể là tác giả diễn ngôn – Chủ tịch Hồ Chí Minh, đại diện cho Chính phủ và nhân dân Việt Nam. Dù không nhiều nhưng những quá trình phát ngôn này cũng góp phần vào phản ánh bức tranh lịch sử của dân tộc trong thời kỳ mới: thời kỳ độc lập, chủ quyền. 2.1.4. Quá trình quan hệ Bảng 2.13. Thống kê quá trình quan hệ trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh Giai đoạn Trƣớc 1945 Sau 1945 Kiểu quá trình Số lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ % Quan hệ sâu 183 77,2 98 67,1 Quan hệ chu cảnh 23 9,7 9 4,1 Quan hệ sở hữu 31 13,1 42 28,8 Tổng 237 100 146 100 a. Quá trình quan hệ trong diễn ngôn chính luận trước năm 1945 Chủ yếu là quá trình quan hệ đồng nhất với sự có mặt của Bị đồng nhất thể và Đồng nhất thể. Hình thức này không chỉ làm rõ bản chất Bị đồng nhất thể mà còn tạo nên sự so sánh giữa hai thực thể: Với Bị đồng nhất thể là bọn thực dân hoặc tay sai thì thuộc tính thể hiện rõ bản chất, tâm địa độc ác, tàn bạo cũng như lừa đảo, mị dân; với Bị đồng nhất thể là 10 người dân các nước thuộc địa thì quá trình quan hệ lại thể hiện số phận tủi cực, bị chà đạp, bóc lột,... đến cùng cực. b. Quá trình quan hệ trong diễn ngôn chính luận sau năm 1945 Tác giả tập trung xây dựng quá trình quan hệ sâu và quá trình quan hệ sở hữu, đặc biệt là quá trình quan hệ sở hữu với Sở hữu thể là dân tộc Việt Nam như là một sự khẳng định rõ ràng, đanh thép chủ quyền dân tộc, vừa nhắc nhở, cảnh báo và khẳng định sức mạnh của dân tộc trước kẻ thù vừa tạo nên sức mạnh niềm tin nhằm động viên tinh thần đoàn kết toàn dân trong công cuộc xây dựng và giải phóng dân tộc. Chẳng hạn: Chúng ta có chính nghĩa, có sức mạnh đoàn kết của toàn dân từ Bắc đến Nam, có truyền thống đấu tranh bất khuất 2.2. Đặc trƣng về Trƣờng trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh qua chu cảnh chuyển tác (1) Chu cảnh không gian, trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc trước 1945, xuất hiện nhiều loại chu cảnh không gian khác nhau: không gian chỉ những địa danh cụ thể tương ứng với chủ đề (tiểu chủ đề) cũng như hoàn cảnh sáng tác của tác giả diễn ngôn là ở Pháp và các nước thuộc địa; không gian gọi tên theo chức năng là kiểu không gian tù đày, nô dịch, chiến tranh, phản ánh đúng bối cảnh hiện thực đang diễn ra ở các nước thuộc địa mà diễn ngôn hướng tới; không gian mang tính phiếm chỉ vừa là cách sử dụng đại từ thay thế nhưng cũng nhằm tạo nên thế đối lập giữa không gian thuộc địa và chính quốc, có giá trị nâng tính khái quát của hiện thực được phản ánh. (2) Chu cảnh thời gian, trước 1945, bên cạnh những chu cảnh thời gian xác định còn có chu cảnh thời gian theo hành động, sự kiện như: ngay khi, sau khi,... hay Chu cảnh thời gian không xác định như: một hôm, một hôm khác, cứ mỗi khi,.. nhằm tăng tính khái quát, tính lặp lại của sự tình. Sau năm 1945, do mục đích tái hiện những sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc, Chu cảnh không gian trong các văn bản chính luận của Hồ Chí Minh thường mang tính xác định. (3) Chu cảnh cách thức cũng được chú ý sử dụng trong diễn ngôn chính luận của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh cả trước và sau 1945, nhất là sau 1945, đặc biệt là loại Chu cảnh cách thức chất lượng với những từ ngữ mang hàm nghĩa đánh giá ở thang độ cao. (4) Chu cảnh nguyên nhân: Chu cảnh nguyên nhân nhượng bộ thể hiện những mâu thuẫn, những nghịch lý, bất công trong xã hội chế độ thực dân trước năm 1945; trong khi đó Chu cảnh nguyên nhân lý do và Chu cảnh nguyên nhân mục đích lại chỉ rõ bản chất bịp bợm, tàn bạo của kẻ thù (trước năm 1945) hoặc khẳng định lý tưởng chiến đấu vì chính nghĩa, vì độc lập dân tộc của nhân dân Việt Nam (sau năm 1945). 11 (5) Bên cạnh đó, các kiểu Chu cảnh còn lại như Chu cảnh vấn đề, Chu cảnh quan điểm hay Chu cảnh vai diễn cũng có những vai trò cụ thể trong việc tạo nên “hậu cảnh” hay “tình huống” nhằm giải thích rõ quá trình, sự kiện hay sự tình đang được hướng tới. CHƢƠNG 3 ĐẶC TRƢNG VỀ KHÔNG KHÍ TRONG VĂN CHÍNH LUẬN NGUYỄN ÁI QUỐC–HỒ CHÍ MINH Ở chương này, chúng tôi tìm hiểu những đặc trưng về Không khí trong diễn ngôn văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh thể hiện qua chức năng liên nhân và được cụ thể hóa qua hệ thống Thức trong các kiểu cú phân theo mục đích nói năng (bao gồm cú nhận định; cú nghi vấn; cú cầu khiến, cú cảm thán) và hệ thống Tình thái qua các yếu tố tình thái, các biểu thức quy chiếu, lớp từ ngữ ẩn dụ, các cặp từ xưng hô, từ Hán Việt và hệ thống tính từ đánh giá. 3.1. Đặc trƣng về Không khí trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh qua các kiểu cú phân theo mục đích nói năng Bảng 3.1. Thống kê các loại cú trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh Trƣớc năm 1945 Sau năm 1945 TT Các loại cú Số lượng Tỷ lệ (%) Số lượng Tỷ lệ (%) 1 Cú nhận định 2.031 91,4 281 87,3 2 Cú nghi vấn 127 5,7 3 0,9 3 Cú cầu khiến 31 1,4 23 7,1 4 Cú cảm thán 34 1,5 15 4,7 Tổng 2.223 100 322 100 3.1.1. Cú nhận định Trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh ở cả hai giai đoạn khác nhau, tỷ lệ cú nhận định đều chiếm đa số (lần lượt là 91,4% và 87,3%). Kết quả này cho thấy, bên cạnh việc thể hiện những nhận định, những thông tin của tác giả về thế giới hiện thực còn phản ánh tính mục đích trong việc lựa chọn các kiểu cú để xây dựng nội dung chủ đề trong từng giai đoạn khác nhau: Trước năm 1945, là những nhận định sâu sắc về sự thật của cái gọi là “công cuộc khai hóa” của chủ nghĩa thực dân tại các nước thuộc địa, qua đó cũng làm nổi rõ về cuộc sống và số phận người dân bản xứ; sau 1945, các cú nhận định cung cấp những thông tin về công cuộc xây dựng, đấu tranh của nhân dân Việt Nam trong thời đại mới, đồng thời, cũng thể hiện những nhận định cũng như sự khẳng định vào sức mạnh, niềm tin và chiến thắng của dân tộc. 12 3.1.2. Cú nghi vấn Trước năm 1945, người hỏi là tác giả hoặc chuyển vai hỏi cho người dân bản xứ và Tiếp ngôn thể là đối tượng kẻ thù bằng sắc thái mỉa mai, châm biếm với mục đích khẳng định thông tin và hướng đến vạch trần tâm địa và tội ác của Tiếp ngôn thể; ngược lại, với Tiếp ngôn thể là người dân thuộc địa và người dân Pháp chân chính thì tác giả lại có một thái độ gần gũi, thân tình, kéo họ về phía quan điểm của mình, cùng đồng tình với mình. Sau cách mạng, người hỏi chính là tác giả với tư cách là Chủ tịch nước, đại diện cho tiếng nói dân tộc Việt Nam đã chất vấn, vạch trần tội ác của kẻ thù và tác động mạnh vào tâm lý của các tầng lớp nhân dân khi đứng trước quyền lợi cá nhân và quyền lợi dân tộc, trước vận mệnh một mất một còn của đất nước,... qua đó có tác dụng rất lớn trong việc phục vụ cho mục đích xây dựng chủ đề của diễn ngôn giai đoạn này. 3.1.3. Cú cầu khiến Trước 1945, cú cầu khiến xuất hiện chủ yếu với phụ từ hãy và chủ ngữ là ngôi một (chủ thể diễn ngôn) hoặc ngôi hai (đối tượng thực dân) hoặc khuyết chủ ngữ. Với việc sử dụng ngữ điệu mang sắc thái tương đối trung tính, cú cầu khiến ở đây như một hình thức dẫn dắt sự kiện nhằm phản ánh, tố cáo khách quan. Khi chuyển đối tượng giao tiếp với người dân thuộc địa, tác giả bộc lộ tình cảm, thái độ rõ nét hơn, với mục đích kêu gọi đoàn kết, thống nhất hành động để đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng cho người dân khỏi áp bức. Sau 1945, chủ thể diễn ngôn là lãnh đạo tối cao của Cách mạng Việt Nam nên cú cầu khiến vừa hướng tới kẻ thù vừa hướng tới nhân dân Việt Nam cũng như người dân yêu chuộng hòa bình thế giới. Chủ ngữ ngôi một thường là dân tộc, chúng tôi, chúng ta,... Sắc thái liên nhân tập trung vào mục đích động viên, hiệu triệu. Trong khi đó, những cú cầu khiến ngôi ba là kẻ thù lại mang sắc thái mệnh lệnh đanh thép, thể hiện quyết tâm đánh đuổi hết quân xâm lược của toàn thể dân tộc cũng như bộc lộ quan điểm độc lập, chủ quyền rõ ràng của tác giả. 3.1.4. Cú cảm thán Trước 1945, tác giả lựa chọn và sử dụng các cú cảm thán không chỉ bộc lộ những trạng thái, cảm xúc và thái độ, tình cảm của mình trước đối tượng phản ánh mà đây cũng là một phương thức hữu hiệu để tác giả tạo mối quan hệ liên nhân với người tiếp nhận, qua đó tranh thủ sự đồng tình ủng hộ của họ đối với những vấn đề mình nêu ra. Sau 1945, để kêu gọi toàn dân tộc tham gia công cuộc xây dựng, chiến đấu thống nhất nước nhà, cú cảm thán tập trung bày tỏ thái độ dứt khoát, tinh thần đấu tranh bất khuất của nhân dân Việt Nam trước âm ưu thâm độc của kẻ thù, cũng như tình cảm nồng ấm của tác giả dành cho đồng bào, chiến sĩ cả nước. (Ví dụ: Hỡi đồng bào thân mến! Hỡi chiến sĩ cả nước!) 13 3.2. Đặc trƣng về Không khí trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh qua các yếu tố tình thái 3.2.1. Các yếu tố tình thái nhận thức (epistemic modality) 3.2.1.1. Các yếu tố tình thái thực hữu (factive) Trước năm 1945, các cú nhận định có những phụ ngữ xác suất: chắc rằng, chắc chắn là (16 lượt), tất nhiên (7 lượt),... viết về đối tượng kẻ thù không chỉ nhấn mạnh đến các nhận định mà còn bộc lộ sắc thái mỉa mai, tố cáo, qua đó khẳng định tâm địa cũng như tội ác của thực dân Pháp. Ngược lại, khi viết về đối tượng là người dân bản xứ, thông qua các phụ ngữ xác suất này, tác giả lại thể hiện một cách sâu sắc những nhận định của mình, đặc biệt là niềm tin vào chính nghĩa, vào những người dân lương thiện Pháp cũng như các nước văn minh trên thế giới sẽ đứng về phía lẽ phải, đứng về phía người dân bản xứ trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Sau cách mạng, những yếu tố tình thái như nhất định (21 lượt), chắc (chắn) (8 lượt), sự thật là (3 lượt) có tác dụng khẳng định hiện thực đấu tranh cách mạng đầy nhiệt huyết của nhân dân Việt Nam; thể hiện rõ niềm tin, niềm vui, niềm hạnh phúc, tính chủ động, tính quyền lực của người nói, cũng như khẳng định chiến thắng tất yếu của dân tộc và sự thất bại tất yếu