Tóm tắt Luận án Vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong Giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay

ính trị Quốc gia Hồ Chí Minh Phản biện 2: PGS.TS Trần Thị An Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Thị Thọ Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Phản biện 1: GS.TS Nguyễn Văn Huyên Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh Phản biện 2: PGS.TS Nguyễn Thế Kiệt Học Luận án được bảo vệ tại Hội đồng đánh giá luận án, tại Học viện Khoa học xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam .,, 2017 3 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1. Nguyễn Ngọc Ánh (2011), Giáo trình Mỹ học cơ sở, Nxb Giáo dục. (Tham gia phần 4.4. Hình tượng nghệ thuật, tr.134-159). 2. Nguyễn Ngọc Ánh (2011), sách Nghệ thuật học, Nxb Thông tin và Truyền thông, Hà Nội. (Tham gia chương VI: tr.222-259). 3. Nguyễn Ngọc Ánh, Đàm Thế Vinh (2014), “Tăng cường công tác giáo dục giá trị truyền thống dân tộc cho thế hệ trẻ Việt Nam theo tư tưởng Hồ Chí Minh”, Tạp chí Giáo dục lý luận, số (7). 4. Nguyễn Ngọc Ánh (2015), “Vai trò của giáo dục thị hiếu thẩm mỹ cho thế hệ trẻ ở nước ta hiện nay”, Tạp chí Truyền thống và phát triển, số 9+10. 5. Nguyễn Ngọc Ánh (2015), “Bàn về tính đặc thù của quan điểm thẩm mỹ mác-xít”, Tạp chí Giáo dục lý luận, số (10). 6. Nguyễn Ngọc Ánh (2016), “Giáo dục thẩm mỹ thông qua hoạt động văn hóa nghệ thuật”, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 1(98). 4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam, đất nước ta bước sang một trang mới, đó là thời kỳ đổi mới toàn diện với những chính sách mở cửa hội nhập, giao lưu cùng các nước trong khu vực và trên thế giới cả về chính trị, kinh tế, văn hóa. Trong quá trình đó, bên cạnh sự chuyển biến lớn lao của đời sống kinh tế, đời sống văn hóa tinh thần, trong đó có các quan điểm, thị hiếu, nhu cầu thẩm mỹ của người dân cũng đang biến đổi rất nhanh chóng. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã đưa ra nhiệm vụ trong tâm: “Phát huy nhân tố con người trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; tập trung xây dựng con người về đạo đức, nhân cách, lối sống, trí tuệ và năng lực làm việc; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh” [26, tr.434]. Mặc dù vậy trong lĩnh vực đời sống thẩm mỹ hiện nay, bên cạnh những biểu hiện của các quan điểm thẩm mỹ lành mạnh, tích cực, đang xuất hiện không ít quan điểm trái chiều với những diễn biến phức tạp, đáng lo ngại. Do tác động của kinh tế thị trường trong thời đại toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, cuộc đấu tranh giữa các giá trị văn hóa, thẩm mỹ chân chính với những cái tầm thường, thấp hèn ở nước ta diễn ra ngày một quyết liệt dưới mọi hình thức. Bên cạnh việc tiếp biến những giá trị thẩm mỹ tiến bộ của nhân loại, không ít những cái xấu đang len lỏi vào đời sống tư tưởng của người dân. Sự du nhập của những tư tưởng, trào lưu văn hóa, nghệ thuật từ bên ngoài tuy làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân song cũng làm cho việc định hướng giá trị trở nên phức tạp, tạo sự hoài nghi về những giá trị tốt đẹp của dân tộc, trong đó có những giá trị của chủ nghĩa xã hội. Những mặt xấu này không những đã khơi dậy các quan điểm sai trái, những thị hiếu tầm thường, mà còn có tác động kìm hãm sự phát triển những quan điểm thẩm mỹ cao đẹp, lành mạnh, làm suy thoái các giá trị truyền thống đã từng in sâu vào tâm hồn, tình cảm, tư tưởng của nhân dân ta qua nhiều thế hệ. Trong khi đó, việc quản lý các hoạt động thông tin đại chúng và văn hóa phẩm còn lỏng lẻo, xu hướng thương mại hóa, chiều theo những thị hiếu thấp kém, làm cho chức năng giáo dục tư tưởng và thẩm mỹ của văn học nghệ thuật bị suy giảm. Trong thời gian qua, nghệ thuật học, mỹ học Việt Nam đã trải qua không ít những bước thăng trầm cùng những biến chuyển của lịch sử, nhưng qua mỗi bước phát triển đó, quan điểm thẩm mỹ của dân tộc ta đều thấm nhuần tư tưởng cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin và Đảng Cộng sản Việt Nam. Cuộc đấu tranh bảo vệ những tư tưởng, quan điểm thẩm mỹ tốt đẹp, chân chính trước sự xuất hiện của những văn hóa lai căng, thấp hèn càng đòi hỏi chúng ta phải quán triệt sâu sắc hơn nữa quan điểm thẩm mỹ của Mác - Lênin trong sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc trong xu thế hội nhập hiện nay. Nhận thức rõ tầm quan trọng của quan điểm thẩm mỹ đối với sự nghiệp xây dựng con người Việt Nam mới, trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa 5 XI, Đảng ta đã xác định rõ nhiệm vụ: “Hướng các hoạt động văn hóa, giáo dục, khoa học vào việc xây dựng con người có thế giới quan khoa học, hướng tới chân - thiện - mỹ. Gắn xây dựng, rèn luyện đạo đức với thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Nâng cao trí lực, bồi dưỡng tri thức cho con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, của kinh tế tri thức và xã hội học tập. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị chuẩn của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế” [25, tr.49-50]. Trong bối cảnh đó, giáo dục thẩm mỹ là một bộ phận quan trọng trong mỹ học Mác - Lênin, có nhiệm vụ lớn trong xây dựng nền văn hóa mới, con người mới ở nước ta mà mục tiêu trọng tâm là tạo cơ sở đúng đắn cho mọi hoạt động thưởng thức, đánh giá và sáng tạo thẩm mỹ của chủ thể. Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI tiếp tục nhấn mạnh: “Tăng cường giáo dục nghệ thuật, nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho nhân dân, đặc biệt là thanh niên, thiếu niên. Phát huy vai trò của văn học - nghệ thuật trong việc bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người. Bảo đảm quyền hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của mỗi người dân và của cộng đồng” [25, tr.50]. Giáo dục thẩm mỹ không chỉ bó hẹp trong giáo dục nhà trường mà còn chịu sự tác động của đời sống thẩm mỹ với các quan điểm thẩm mỹ phong phú, đa dạng. Nội dung tư tưởng của giáo dục thẩm mỹ ở nước ta thấm nhuần quan điểm của Đảng, Nhà nước về các giá trị cao quý của con người. Nó hướng tới hình thành những thị hiếu tốt, tình cảm phong phú, lý tưởng thẩm mỹ cao đẹp để con người có sự phát triển hài hòa giữa cá nhân và cộng đồng, giữa truyền thống và hiện đại. Điều 2 Luật Giáo dục Việt Nam năm 2005 cũng đã nhấn mạnh: “Mục tiêu giáo dục là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [16]. Tuy nhiên, việc giáo dục thẩm mỹ ở nước ta vẫn tồn tại những bất cập và chưa được quan tâm đúng mức. Trong khi thực tiễn đang vận động và biến đổi không ngừng; công nghệ truyền thông có thể nối liền mọi khoảng cách; đặc biệt thế hệ trẻ Việt Nam năng động và không ngừng học tập, tìm hiểu những nhu cầu thẩm mỹ mới lạ thì chúng ta lại quá xem nhẹ việc mở rộng các hình thức giáo dục thẩm mỹ, chưa chú ý nhiều tới phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ, chưa sát sao trong việc quản lý các kênh truyền thông đại chúng. Trong thời gian qua đã xuất hiện sự lệch lạc trong xu hướng thương mại hóa nghệ thuật khiến bản chất của một số loại hình nghệ thuật bị mất đi giá trị ban đầu. Một bộ phận người dân có xu hướng sùng bái các tác phẩm văn hóa, nghệ thuật nước ngoài một cách thái quá làm ảnh hưởng đến việc xây dựng nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Như vậy, từ thực trạng những biểu hiện quan điểm thẩm mỹ hiện nay ở 6 nước ta và những định hướng giáo dục thẩm mỹ trong các văn kiện của Đảng gần đây cho thấy việc tiếp tục khẳng định và phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong việc hình thành nhân cách con người Việt Nam hiện đại đang là đòi hỏi cấp bách không chỉ về mặt lý luận mà còn cả về thực tiễn. Vì vậy, nghiên cứu sinh lựa chọn vấn đề “Vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án là làm sáng tỏ vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ, thực trạng phát huy vai trò đó trong giáo dục thời gian qua, từ đó đề xuất những giải pháp nhằm phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án có nhiệm vụ: Thứ nhất, phân tích làm rõ khái niệm, nội dung, những đặc trưng cơ bản của quan điểm thẩm mỹ và giáo dục thẩm mỹ, vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ. Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay, từ đó xác định những vấn đề đặt ra từ thực trạng. Thứ ba, đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trong phạm vi mỹ học và khuôn khổ của luận án tiến sĩ triết học, luận án tập trung nghiên cứu vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta gắn với việc phát huy các giá trị thẩm mỹ truyền thống dân tộc và đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng Cộng sản Việt Nam. Về không gian, luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ trong nhà trường, gia đình, xã hội gắn với bối cảnh văn hóa - chính trị - kinh tế - xã hội của đất nước và quốc tế. Về thời gian, luận án nghiên cứu từ năm 1986, khi thực hiện đường lối đổi mới do Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo. Những vấn đề được cập nhật trong thời gian khác chỉ nhằm so sánh và làm rõ các vấn đề trình bày ở giai đoạn này. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên cơ sở lý luận của mỹ học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về các vấn đề mỹ học 7 và văn hóa nghệ thuật. Luận án có kế thừa một số thành tựu của các công trình nghiên cứu liên quan đã công bố của các tác giả đi trước. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Trên nền tảng phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, luận án lấy mỹ học Mác - Lênin làm cơ sở lí luận kết hợp với sử dụng một số phương pháp sau: - Phương pháp lịch sử - logic: Đối tượng nghiên cứu luôn được đặt trong mối quan hệ với những điều kiện lịch sử cụ thể để thấy được logic vận động của vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ. - Phương pháp hệ thống: Đây là phương pháp quan trọng giúp nghiên cứu sinh có cách tiếp cận hợp lý về vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong tương quan chung của nội dung giáo dục thẩm mỹ, giữa giáo dục thẩm mỹ và các hình thức giáo dục khác. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Thông qua việc tổng hợp, phân tích các tư liệu liên quan đã làm cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc đánh giá thực trạng và giải pháp phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. - Phương pháp so sánh: Phương pháp này giúp nhận diện được bản chất và hiện tượng, nội dung và hình thức trong nghiên cứu vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ. Qua đó, một mặt thấy được những đặc trưng cơ bản về vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ, mặt khác, tiếp thu có chọn lọc những hạt nhân hợp lý trong những nghiên cứu về vai trò của quan điểm thẩm mỹ ở trong và ngoài nước, để giải quyết những vấn đề đặt ra trong luận án. - Phương pháp liên ngành: Luận án có sử dụng thành tựu của các ngành khoa học xã hội và nhân văn như: triết học, mỹ học, lý luận và phê bình văn học nghệ thuật, đạo đức học, tâm lý học, giáo dục học, xã hội học để làm rõ bản chất chính trị, xã hội, thẩm mỹ của vai trò quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ. - Phương pháp điều tra xã hội học: Với việc sử dụng bảng hỏi điều tra xã hội học với đối tượng là một bộ phận người dân, sinh viên trên địa bản Hà Nội đã cung cấp cho luận án những số liệu thực tiễn quan trọng trong nghiên cứu thực trạng hình thành và phát huy vai trò quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay, từ đó có những giải pháp cụ thể hơn nhằm phát huy vai trò quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. 5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án Về mặt lý luận: Luận án góp phần làm rõ vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ. Thông qua sự phân tích khái niệm, nội dung, những đặc trưng cơ bản của quan điểm thẩm mỹ và giáo dục thẩm mỹ, luận án góp phần khẳng định tầm quan trọng của vai trò của quan điểm thẩm mỹ đối với giáo dục thẩm mỹ, nội dung cốt lõi, ảnh hưởng và mức độ thành công của việc giáo dục thẩm mỹ bằng quan điểm thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. Về mặt thực tiễn: Luận án phân tích, đánh giá thực trạng vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta thời gian qua, từ đó đề xuất 8 một số giải pháp phát huy vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án góp phần bổ sung và phát triển những vấn đề lý luận về quan điểm thẩm mỹ, giáo dục thẩm mỹ và vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay, từ đó khẳng định việc chủ động vận dụng quan điểm thẩm mỹ tiến bộ trong giáo dục thẩm mỹ có ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng trong hình thành và phát triển các năng lực thẩm mỹ của con người. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân nghiên cứu và giảng dạy mỹ học, đặc biệt là các hoạt động gắn liền với giáo dục thẩm mỹ, giúp các cán bộ, giáo viên, học sinh, sinh viên nâng cao nhận thức về quan điểm thẩm mỹ và ảnh hưởng của nó trong hoạt động giáo dục thẩm mỹ; từ đó có những quan điểm thẩm mỹ đúng đắn trong nhận thức, thưởng thức và sáng tạo nghệ thuật. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 10 tiết. Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Tổng quan tình hình nghiên cứu cho thấy, cùng với các vấn đề về văn học, nghệ thuật, thẩm mỹ, giáo dục đã được các tác giả nước ngoài nghiên cứu từ khá sớm và có tính chất đi trước. Các quan điểm về vấn đề này có tính chất đa chiều, và có phần chịu sự tác động của các điều kiện kinh tế, văn hóa, lịch sử mang yếu tố khu vực, yếu tố vùng và đặc trưng quốc gia. Tuy nhiên, các tác giả khá thống nhất khi đồng nhất quan điểm thẩm mỹ với quan điểm về cái đẹp dưới hai con mắt duy tâm hoặc duy vật. Ở Việt Nam, vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ là một một vấn đề được quan tâm nghiên cứu khá nhiều trong thời gian gần đây, đặc biệt là khi đất nước phát triển, bước vào quá trình hội nhập sâu rộng hơn. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp với hướng nghiên cứu của đề tài, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như: “Quan điểm thẩm mỹ và sử thi trong văn học” của tác giả Lã Nhâm Thìn; “Giáo dục thẩm mỹ và xây dựng con người mới” của tác giả Lê Anh Trà (1982); “Giáo dục thẩm mỹ - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Đỗ Huy (1987); “Kế thừa giá trị truyền thống văn hóa dân tộc trong xây dựng nền văn hóa nghệ thuật Việt Nam”, luận án tiến sĩ của tác giả Cù Huy Chử (1995); “Vai trò của văn học trong giáo dục thẩm mỹ 9 ở nước ta hiện nay”, luận án tiến sĩ của tác giả Lê Quang Vinh (1996); “Quan hệ giữa cái thẩm mỹ với đạo đức trong cuộc sống và trong nghệ thuật” của tác giả Nguyễn Văn Phúc (1997); “Giáo dục thẩm mỹ, món nợ lớn đối với thế hệ trẻ” của tác giả Đỗ Xuân Hòa (1997); “Vai trò của nghệ thuật trong giáo dục thẩm mỹ”, luận án tiến sĩ của tác giả Trần Túy (1998); “Vai trò của truyền thông đại chúng trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay”, luận án tiến sĩ của tác giả Trần Ngọc Tăng (2001); “Giáo dục thẩm mỹ trong việc hình thành lối sống văn hóa cho thanh niên vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện nay” luận án tiến sĩ của tác giả Lương Thanh Tân (2009), “Giải pháp của việc giáo dục quan điểm thẩm mỹ đối với việc hình thành ý thức thẩm mỹ cho con người trong nền kinh tế thị trường” của tác giả Phạm Thị Tuân (2014), “Bàn về tính đặc thù của quan điểm thẩm mỹ mác-xít”, Tạp chí Giáo dục lý luận, số (10) của Nguyễn Ngọc Ánh (2015), Các tác giả đã đưa ra những tiền đề lý luận và thực tiễn thực hiện vai trò của văn hóa, nghệ thuật, thẩm mỹ trong giáo dục, hướng tới phát huy chất lượng đời sống con người thời gian qua; từ đó đề xuất một số giải pháp như: hoàn thiện hệ giá trị, phát triển các thiết chế, xây dựng đời sống văn hóa mới nhằm xây dựng nền văn hóa Việt Nam đa dạng, kết hợp những tinh túy trong bản sắc dân tộc với lối sống hiện đại của giai đoạn đất nước đang chuyển sang công nghiệp hóa, hiện đại hóa. 1.2. Đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Sau khi tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, nghiên cứu sinh đã chỉ rõ những kết quả nghiên cứu đã đạt được; những vấn đề còn bỏ ngỏ, từ đó lựa chọn những vấn đề luận án cần tiếp tục làm rõ. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu trên đã cung cấp những cứ liệu quan trọng cho quá trình nghiên cứu về vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở Việt Nam hiện nay. Nghiên cứu sinh trân trọng, kế thừa thành quả mà các công trình đi trước đã để lại. Tuy nhiên, việc nghiên cứu một cách hệ thống vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ, đặc biệt là việc đánh giá thực trạng của việc phát huy vai trò quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục hiện nay vẫn là một khoảng trống. Vì vậy, nghiên cứu sinh chọn vấn đề “Vai trò của quan điểm thẩm mỹ trong giáo dục thẩm mỹ ở nước ta hiện nay” làm đề tài nghiên cứu luận án. Chương 2 VAI TRÒ CỦA QUAN ĐIỂM THẨM MỸ TRONG GIÁO DỤC THẨM MỸ - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN 2.1. Một số vấn đề lý luận về quan điểm thẩm mỹ và giáo dục thẩm mỹ 2.1.1. Quan điểm thẩm mỹ 2.1.1.1. Khái niệm về quan điểm thẩm mỹ Quan điểm thẩm mỹ là một đối tượng nghiên cứu cụ thể của khoa học mỹ học. Nó không chỉ biểu hiện trình độ giáo dục thẩm mỹ của xã hội mà còn thể hiện quá trình tự phát triển của cá nhân. Mặt khác, quan điểm thẩm mỹ không 10 thể xa rời các định hướng giá trị tiên tiến của thời đại, tính chủ quan thuần túy thực sự không tồn tại trong quan điểm thẩm mỹ. Nói cách khác, quan điểm thẩm mỹ là sự khái quát nhu cầu thẩm mỹ của xã hội và hoạt động thẩm mỹ của con người. Đó là những nguyên tắc tiếp cận các hiện tượng thẩm mỹ ngoài đời sống và trong nghệ thuật. Do vậy, quan điểm thẩm mỹ chỉ đạo mọi hoạt động thẩm mỹ, từ hoạt động sống đời thường đến hoạt động nghệ thuật của người nghệ sĩ. Từ sự phân tích ở trên, có thể hiểu Quan điểm thẩm mỹ là hệ thống những phán đoán, nhận định, khái quát, kết luận về các hiện tượng thẩm mỹ, bộc lộ năng lực cảm thụ, đánh giá bằng lý trí của con người. Nó là kết tinh của tổng hòa các hoạt động thẩm mỹ của cá nhân và cộng đồng được hình thành theo những chuẩn mực giá trị xã hội nhất định trong sự thống nhất với các điều kiện của một hình thái kinh tế - xã hội cụ thể. Quan điểm thẩm mỹ là kết quả kết tinh ý kiến của xã hội và những nhận định riêng của mỗi cá nhân. Hay nói khác đi, con người có một thước đo thẩm mỹ gắn liền với lịch sử sáng tạo của nó, và quan điểm thẩm mỹ là sản phẩm riêng của con người xã hội. Tuy có những quan điểm thẩm mỹ mang màu sắc cá nhân riêng nhưng chúng đều được kiểm nghiệm bằng các thước đo xã hội, từ đó người ta phân biệt được quan điểm thẩm mỹ đúng đắn với quan điểm thẩm mỹ sai lệch, chưa đúng chuẩn. Vì vậy, quan điểm thẩm mỹ mang đậm màu sắc của những tư tưởng, những quan điểm, đường lối văn hóa văn học, nghệ thuật của mỗi quốc gia, dân tộc. Xét trong phạm vi nước ta, ngoài yếu tố chủ quan của mỗi cá nhân, quan điểm thẩm mỹ không tách rời khỏi quan điểm văn hóa văn nghệ và thẩm mỹ của chủ tịch Hồ Chí Minh, cũng như đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng và Nhà nước. 2.1.1.2. Một số đặc trưng của quan điểm thẩm mỹ Thứ nhất: Quan điểm thẩm mỹ mang tính trừu tượng Nếu như cảm xúc thẩm mỹ, thị hiếu thẩm mỹ, lý tưởng thẩm mỹ tồn tại trong dạng cụ thể sinh động, thì quan điểm thẩm mỹ tồn tại ở dạng trừu tượng. Nó bộc lộ trực tiếp qua các khái niệm, phạm trù mỹ học trong hệ thống lý luận về mỹ học, và bộc lộ gián tiếp qua hình tượng nghệ thuật và các hiện tượng thẩm mỹ do con người xây dựng nên. Từ những ngày đầu hình thành khoa học mỹ học, tính trừu tượng đã được coi là một nét đặc thù của quan điểm thẩm mỹ. Nó là hệ thống các ký hiệu được dùng như những phương tiện không thể thiếu trong việc giao lưu, truyền tải thông tin của con người. Trên các vách đá, thân cây, trên mặt đất, thậm chí ngay trên mặt của người dân các bộ tộc, bộ lạc đều có các ký hiệu mang tính chất tượng trưng, trừu tượng, hàm ý những ý nghĩa thẩm mỹ và văn hóa đặc thù. Do vậy, tính trừu tượng trong quan điểm thẩm mỹ của chủ thể thể hiện ra như một tiêu chuẩn để đánh giá các giá trị thẩm mỹ. Trước sự đa dạng, phong phú của rất nhiều chủ thể thẩm mỹ và những hiện tượng thẩm mỹ mới, chủ thể thể hiện quan điểm của mình như một công cụ chuẩn xác để bình xét thẩm mỹ 11 và bày tỏ ý kiến chủ quan của mình trước các hoạt động thẩm mỹ, từ đó hình thành nên những chuẩn mực về quan điểm thẩm mỹ xã hội. Nếu thiếu tính trừu tượng, quan điểm thẩm mỹ sẽ khó mà bộc lộ được hết những giá trị hiện thời cũng như giá trị tương lai của mình. Như vậy, tính trừu tượng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc làm rõ bản chất của quan điểm thẩm mỹ, mà nếu không có nó quan điểm thẩm mỹ sẽ không thể đạt được tới trình độ lý luận khái quát, tổng hợp và không thể hoàn thiện được. Thứ hai: Quan điểm thẩm mỹ mang tính giai cấp, tính dân tộc, tính thời đại Quan điểm thẩm mỹ mang tính chất giai cấp, tính chất dân tộc một cách rõ ràng. Tư tưởng mỹ học của nhân loại từ trước đến nay là sự đối lập quyết liệt, gay gắt giữa hai khuynh hướng quan điểm duy tâm, phản động và duy vật, cách mạng. Các nhà triết học, mỹ học, lý luận nghệ thuật...luôn đứng trên quan điểm giai cấp, dân tộc để bày tỏ ý kiến của mình về những vấn đề mỹ học, lý giải những vấn đề mỹ học. Những luận điểm đó cho thấy, chỉ đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật lịch sử mới có thể lý giải và nhận thức được đúng đắn nguồn gốc của nghệ thuật và văn học, tính quy luật, khuynh hướng phát triển và vai trò của nó trong đời sống xã hội. Bên cạnh tính dân tộc, quan điểm thẩm mỹ của mỗi thời đại luôn phản ánh những tính chất, đặc trưng của thời đại đó. Tính thời đại, tính giai cấp và tính dân tộc trong quan điểm thẩm mỹ không bài trừ lẫn nhau mà luôn hòa quyện thống nhất, hỗ trợ nhau. Tính thời đại không chỉ giúp quan điểm thẩm mỹ truyền thống thích nghi và phát triển mà còn giúp nền thẩm mỹ dân tộc có khả năng thỏa mãn tốt nhất những nhu cầu thẩm mỹ mới nảy sinh trong đời sống thẩm mỹ hiện đại. Mặt khác, không phải bất cứ quan điểm thẩm mỹ nào nảy sinh trong hiện tại cũng có giá trị và được xã hội đón nhận. Xã hội luôn có những nhu cầu và thị hiếu rõ ràng, tiếp thu có chọn lọc giá trị tích cực có thể cộng sinh cùng tính dân tộc, tính giai cấp. Cho nên, một quan điểm thẩm mỹ chỉ có thể phát triển khi nó bao hàm trong đó tính dân tộc, tính giai cấp và không ngừng được bổ sung các giá trị tiên tiến của thời đại. Thứ ba: Quan điểm thẩm mỹ vừa có tính cá nhân vừa có tính xã hội Quan điểm thẩm mỹ vừa mang tính cá nhân vừa mang tính xã hội. Đây là hai đặc tính quan trọng hình thành nên cộng đồng, dân tộc. Quan điểm thẩm mỹ sẽ không thể tồn tại nếu thiếu một trong hai đặc tính này. Bởi lẽ, cá nhân hình thành và phát triển nhờ cộng đồng và cộng đồng tồn tại và duy trì được nhờ vào cá nhân. Từ những nét đặc trưng thẩm mỹ mang tính cá nhân riêng biệt, con người kết hợp với nhau tạo thành những tập đoàn người có chung những quan điểm, tư tưởng giống nhau hình thành nên tập đoàn xã hội Tính chất cá nhân của quan điểm thẩm mỹ hình thành và tồn tại trong mỗi cá nhân phong phú, đa dạng, muôn màu muôn vẻ, không ai giống ai. Sự muôn màu muôn vẻ của quan điểm thẩm mỹ cá nhân tạo nên tính đa dạng, phong phú của quan điểm thẩm mỹ xã hội. Đời sống thẩm mỹ sẽ trở nên đơn điệu, nghèo 12 nàn nếu như tất cả mọi người đều có quan điểm thẩm mỹ giống nhau. Tính chất cá nhân làm đời sống thẩm mỹ rộn ràng màu sắc và xúc cảm hơn. Mặt khác, sự hình thành, vận động và phát triển của cá nhân không tách rời các yếu tố xã hội như giai cấp, dân tộc, thời đại. Bởi vậy, quan điểm thẩm mỹ là quan hệ biện chứng giữa yếu tố cá nhân và yếu tố xã hội. Nói cụ thể hơn, trong sự cảm thụ, thưởng thức, trong thái độ đánh giá thẩm mỹ của từng cá nhân đã được thẩm thấu trong đó những quan niệm về chính trị, xã hội, triết học, đạo đức...tức là các yếu tố mang bản chất xã hội. Sự chi phối của các yếu tố xã hội vào quan điểm thẩm mỹ cá nhân của con người cũng là một tất yếu. Nói như quan niệm mác-xít, chủ thể thẩm mỹ không phải là một cá nhân biệt lập với xã hội, mà trước hết, đó là một con người xã hội - hiểu theo nghĩa nó là con người của một giai cấp, một dân tộc và thuộc về một thời đại lịch sử nhất định. 2.1.2. Giáo dục thẩm mỹ 2.1.2.1. Bản chất của giáo dục thẩm mỹ Giáo dục thẩm mỹ là hình thức giáo dục sử dụng các biện pháp, cách thức nhằm rèn luyện và hoàn thiện thái độ, tình cảm và năng lực cảm thụ, đánh giá, sáng tạo của con người trong cuộc sống và nghệ thuật, hướng tới những giá trị chân - thiện - mỹ. Từ đó có thể thấy, bản chất của giáo dục thẩm mỹ xét đến cùng là sự tác động tích cực, đồng bộ, có định hướng, có kế hoạch những nội dung thẩm mỹ vào ý thức của con người, nâng cao khả năng nhận thức thẩm mỹ và hướng dẫn con người hành động theo một chương trình, mục tiêu cụ thể nhằm giáo dục con người đi theo những mục tiêu chuẩn về chân - thiện - mỹ. Bản chất của giáo dục thẩm mỹ là hình thành một chủ thể thẩm mỹ có năng lực thụ cảm nhạy bén và khả năng sáng tạo trong mọi hoạt động sống, là phát triển một cách hài hòa các hoạt động cá nhân và xã hôi của con người. Và để đạt được mục tiêu cao quý đó, giáo dục thẩm mỹ phải bao gồm trong đó giáo dục trong nhà trường và ngoài xã hội, tự giáo dục và cả giáo dục lại. Nói cách khác, giáo dục thẩm mỹ là sự tác động vào ý thức con người một cách có định hướng, có kế hoạch nhằm nâng cao khả năng nhận thức và sáng tạo thẩm mỹ theo chương trình, mục tiêu xã hội. Bản chất của giáo dục thẩm mỹ không chỉ gói gọn trong công tác đào tạo thông thường. Giáo dục thẩm mỹ còn hàm chứa ý nghĩa hình thành thẩm mỹ. Đó là quá trình con người trưởng thành về nhu cầu, thị hiếu, quan điểm thẩm mỹ thông qua hoạt động lao động. Bằng lao động, con người đã tác động vào tự nhiên, cải tạo tự nhiên, biến tự nhiên phục vụ cho mình, đồng thời con người cũng tự cải biến mình từ con người cá nhân thành con người xã hội, từ những cá thể đơn lẻ thành một cộng đồng có tổ chức, có những giá trị văn hóa, xã hội chung. Từ đó có thể nhận thấy: Bản chất của giáo dục thẩm mỹ là quá trình sử dụng các hình thức giáo dục có kế hoạch, tác động vào đối tượng thẩm mỹ, nhằm rèn luyện và hoàn thiện thái độ, tình cảm, năng lực cảm thụ, đánh giá, 13 sáng tạo của con người trong cuộc sống và nghệ thuật; từ đó hình thành khát khao đưa cái đẹp vào cuộc sống, hướng tới các giá trị chân - thiện - mỹ. 2.1.2.2. Vai trò và hình thức của giáo dục thẩm mỹ Giáo dục thẩm mỹ có vai trò quan trọng trong việc hình thành lối sống văn hóa nói riêng và hoàn thiện nhân cách con người nói chung theo chiều hướng tiến bộ, nhân văn và vận động theo quy luật của cái đẹp. Giáo dục thẩm mỹ là sự xã hội hóa cá nhân về mặt thẩm mỹ thông qua mối quan hệ thẩm mỹ của con người với thực tiễn cuộc sống để phát triển con người một cách toàn diện, hài hòa. Giáo dục thẩm mỹ có vai trò phát huy những giá trị thẩm mỹ tích cực và tiến bộ trong truyền thống văn hóa dân tộc, phát huy chủ nghĩa yêu nước, truyền thống đoàn kết dân tộc, ý thức độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, từng bước tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, tạo một đời sống thẩm mỹ phong phú nhằm đào tạo đội ngũ cử nhân khoa học lý luận có lý tưởng cao đẹp, giàu lòng yêu nước, vững vàng về chính trị, có tri thức thẩm mỹ, có tinh thần nhiệt tình và đạo đức. Thực chất, vai trò của giáo dục thẩm mỹ chính là những ảnh hưởng, tác động của các giá trị thẩm mỹ trong các hoạt động của con người với đối tượng thẩm mỹ. Những tác động đó có thể kể đến cụ thể như sau: Giáo dục thẩm mỹ góp phần hình thành các nhu cầu thẩm mỹ lành mạnh Giáo dục thẩm mỹ góp phần bồi dưỡng lý tưởng thẩm mỹ xã hội Giáo dục thẩm mỹ góp phần phát triển khả năng sáng tạo Sự nghiệp giáo dục thẩm mỹ là sự nghiệp giáo dục có hệ thống và đòi hỏi phải có một hệ thống giáo dục toàn diện. Nó có ý nghĩa quan trọng trong thời đại ngày nay, khi khoa học kỹ thuật và công nghệ thông tin phát triển như vũ bão, nhu cầu tiếp cận những thị hiếu thẩm mỹ dễ dàng được đáp ứng, dễ dàng tuyên truyền; điều này đồng nghĩa với việc những yêu cầu của hình thức giáo dục thẩm mỹ sẽ càng cao hơn và việc giáo dục thẩm mỹ một cách có hệ thống càng trở nên quan trọng và cần thiết hơn bao giờ hết. Do vậy, để tạo sự nghiệp giáo dục thẩm mỹ vừa có cơ chế tự nó, vừa có cơ chế đồng bộ tạo điều kiện cho cái tốt, cái đẹp, cái lành mạnh gặp gỡ và thâm nhập vào nhau thì cần có một chiến lược tầm quốc gia về giáo dục thẩm mỹ. Trong đó, cần coi trọng cả bốn hình thức cơ bản trong giáo dục thẩm mỹ, là: Giáo dục thẩm mỹ bằng lao động và thông qua lao động, giáo dục thẩm mỹ bằn