Tóm tắt Luận án - Ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại

Lý Viện Nghiên cứu văn hóa, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam Phản biện 3: PGS. TS. Nguyễn Thị Quế Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh Luận án được bảo vệ trước Hội đồng đánh giá luận án cấp Học viện. Họp tại Vào hồi giờ, ngày tháng năm 2015. Có thể tìm hiểu Luận án tại Thư viện Quốc gia 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sau Chiến tranh Lạnh, cục diện thế giới có nhiều biến động. Trong xu thế toàn cầu hóa, cách mạng khoa học và công nghệ phát triển vượt bậc, phân công lao động thế giới sâu sắc, tương quan giữa các lực lượng thay đổi, các quốc gia ngày càng quan tâm hơn đến việc phát huy sức mạnh mềm trên trường quốc tế. Xu hướng này làm cho hoạt động ngoại giao văn hóa trở nên sôi động hơn, dần trở thành một phương thức hoạt động phổ biến của quan hệ quốc tế đương đại mà không quốc gia nào có thể đứng ngoài. Các chủ thể của quan hệ quốc tế, nhất là các quốc gia, coi ngoại giao văn hóa là một trong những công cụ hiệu quả để thực hiện các mục tiêu an ninh, phát triển và gia tăng ảnh hưởng trên trường quốc tế. Là một chủ thể tích cực và có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế, Việt Nam xác định ngoại giao văn hóa là một trong 3 trụ cột của nền ngoại giao hiện đại, cùng ngoại giao chính trị, ngoại giao kinh tế thực hiện thắng lợi các mục tiêu của chính sách đối ngoại. Với vai trò và tầm quan trọng của ngoại giao văn hóa, việc nghiên cứu ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại là cần thiết, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, giúp Việt Nam nhận diện tình hình, đánh giá hoạt động của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại, dự báo xu hướng phát triển của ngoại giao văn hóa trên thế giới, làm căn cứ định hướng và xây dựng chính sách để triển khai ngoại giao văn hóa ngày càng hiệu quả hơn. Vì vậy, nghiên cứu sinh chọn “Ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại” làm đề tài nghiên cứu của luận án. 2 2. Tình hình nghiên cứu vấn đề - Luận giải về những yếu tố dẫn đến sự hình thành và phát triển của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế, đã có một số công trình nghiên cứu của học giả trong nước và trên thế giới đề cập đến vấn đề này. Một trong những luận thuyết tiêu biểu là cuốn “Sự va chạm của các nền văn minh” (Nhà xuất bản Lao Động, Hà Nội, 2003) của Samuel Hungtington, ông cho rằng nguồn gốc của các cuộc xung đột trên thế giới sẽ không còn là hệ tư tưởng hay kinh tế, mà nguyên nhân bao trùm mọi sự chia rẽ và xung đột của loài người chính là văn hóa; sự đụng độ giữa các nền văn minh sẽ trở thành nhân tố chi phối chính trị thế giới. Cuốn“Quyền lực mềm: Phương tiện để đạt được thành công trong chính trị quốc tế” (Soft Power: The Means to Success in World Politics, PublicAffairs, 2004) của Joseph S. Nye nêu rõ những yếu tố cấu thành của quyền lực mềm, trong đó có văn hóa, các giá trị và chính sách của quốc gia, qua đó luận giải vai trò và tầm quan trọng của ngoại giao văn hóa. Cuốn “Culture in World Politics” do Dominique Jacquin-Berdal, Andrew Oros và Marco Verweij đồng chủ biên (MacMillan Press, UK, 1998) đề cập đến vai trò của văn hóa, quyền lực của văn hóa trong đời sống chính trị quốc tế, đặc biệt là trong giải quyết xung đột, mâu thuẫn sắc tộc, gìn giữ hòa bình. Cuốn “Quan hệ quốc tế thời hiện đại, những vấn đề mới đặt ra” do GS. TS. Đỗ Thanh Bình, PGS. TS. Văn Ngọc Thành đồng chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội 2012) đưa ra những vấn đề nổi bật trong quan hệ quốc tế sau Chiến tranh Lạnh, khi đối đầu được dần thay thế bằng đối thoại. Cuốn “Quyền lực trong quan hệ quốc tế-lịch sử và vấn đề” của PGS. TS. Hoàng Khắc Nam (Nxb Văn hóa-Thông tin, Hà Nội, 2011) đề cập sâu đến quyền lực và 3 sử dụng quyền lực - vấn đề cốt lõi trong quan hệ quốc tế, trong đó có quyền lực mềm, liên quan trực tiếp đến ngoại giao văn hóa. - Về chính sách và thực tiễn ngoại giao văn hóa của một số nước trên thế giới: Một số công trình nghiên cứu có giá trị như: Cuốn “Chính sách đối ngoại của Pháp dưới nền cộng hòa thứ V” do PGS. TS. Dương Văn Quảng chủ biên (Học viện Quan hệ quốc tế, 2003). Cuốn “Các vấn đề nghiên cứu về Hoa Kỳ” do PGS. TS. Nguyễn Thái Yên Hương và PGS. TS. Tạ Minh Tuấn đồng chủ biên (Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011) trong đó phân tích yếu tố văn hóa trong chính sách đối ngoại của Mỹ, vai trò của văn hóa đối với việc mở rộng “giá trị” Mỹ ra thế giới. Cuốn “Ngoại giao nhân dân trong quan hệ đối ngoại của Mỹ” của TS. Nguyễn Thị Thanh Thủy (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010). Cuốn “Ngoại giao văn hóa và sức mạnh mềm Trung Quốc: Một góc nhìn toàn cầu hóa” của tác giả Bành Tân Lương (Nxb Giảng dạy và Nghiên cứu Ngoại ngữ, Bắc Kinh, 2008). Cuốn “Chiến lược và chính sách ngoại giao của Trung Quốc” do Sở Thụ Long – Kim Uy chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013), cuốn “Ngoại giao Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 20 năm đầu Thế kỷ XXI” (Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội, 2011) của TS. Lê Văn Mỹ chủ biên đều có phân tích về ngoại giao văn hóa Trung Quốc. Đặc biệt, cuốn “Ngoại giao văn hóa: Cơ sở lý luận, kinh nghiệm quốc tế và ứng dụng” do PGS. TS. Phạm Thái Việt chủ biên (Nxb Chính trị-Hành chính, Hà Nội, 2012) đã đi sâu nghiên cứu làm rõ vai trò và chức năng của truyền thông đại chúng và văn hóa đại chúng trong ngoại giao văn hóa, nhất là phân tích thực trạng của việc sử dụng truyền thông cho ngoại giao văn hóa ở Việt Nam trên cơ sở những phân tích thực tiễn ngoại giao văn hóa của một số quốc gia, lý thuyết truyền thông và lý thuyết về văn hóa đại chúng và việc sử 4 dụng các lý thuyết này trong hoạt động ngoại giao văn hóa. - Về chính sách đối ngoại và ngoại giao văn hóa Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu có giá trị như cuốn “Định hướng chiến lược đối ngoại Việt Nam” do Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Phạm Bình Minh chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011). Cuốn “Tư tưởng ngoại giao Hồ Chí Minh” của nguyên Bộ trưởng Nguyễn Di Niên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002). Cuốn “Ngoại giao Việt Nam hiện đại vì sự nghiệp Đổi mới (1975-2002) do TS. Vũ Dương Huân chủ biên (Học viện Quan hệ quốc tế, Hà Nội, 2002). Cuốn “Chính sách đối ngoại đổi mới của Việt Nam: 1986-2010) của PGS. TS. Phạm Quang Minh (Nxb Thế giới, Hà Nội, 2012). Cuốn “Sự đa dạng văn hóa và đối thoại giữa các nền văn hóa - một góc nhìn từ Việt Nam” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2008), nhà nghiên cứu Phạm Xuân Nam đã đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống và tương đối toàn diện về sự đa dạng văn hóa và đối thoại giữa các nền văn hóa; phân tích những đặc trưng, cơ hội và thách thức, dự báo những chiều hướng phát triển của văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. - Về dự báo xu hướng đời sống chính trị quốc tế, trong đó có ngoại giao văn hóa. Cuốn “Cục diện thế giới đến 2020” do Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012) phân tích, đánh giá cục diện khu vực, thế giới và dự báo sự vận động của nó trong thời gian tới, trong đó có những yếu tố tác động đến ngoại giao văn hóa. Cuốn “Thế giới trong 50 năm qua (1945 - 1995) và thế giới trong 25 năm tới (1996 - 2020)” (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội 1998) của nguyên Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm cung cấp một cái nhìn tổng quát, một bức tranh toàn cảnh những diễn biến to lớn và sâu sắc 5 của thế giới trong 50 năm qua, đồng thời đưa ra những dự báo cho 25 năm tới. Cuốn “Trật tự thế giới mới thứ hai – những vấn đề địa chính trị nan giải” của Nhicolai Zlobin (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012) phân tích những vấn đề tác động đến đời sống chính trị quốc tế, trong đó có những vấn đề thuộc văn hóa như xung đột sắc tộc, tôn giáo. Cuốn “Một số vấn đề chính trị quốc tế trong giai đoạn hiện nay” do PGS. TS. Nguyễn Hoàng Giáp chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013) đã phân tích những vấn đề chính trị quốc tế hiện tại tác động đến đời sống quan hệ quốc tế, trong đó có văn hóa. Cuốn “Những vấn đề toàn cầu trong hai thập niên đầu của Thế kỷ XXI” do GS. TS. Nguyễn Trọng Chuẩn chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006). Cuốn “Trật tự thế giới sau Chiến tranh Lạnh: Phân tích và dự báo” do Viện Thông tin Khoa học xã hội xuất bản năm 2001 tập hợp những nghiên cứu về trật tự thế giới sau Chiến tranh Lạnh, những vấn đề được dư luận quan tâm, trong đó có sức mạnh mềm. Những công trình nghiên cứu trên thế giới và trong nước khá đa dạng, là các tài liệu rất hữu ích để tham khảo về lý luận và thực tiễn, đồng thời cũng là nguồn tham khảo rất có giá trị về phương pháp nghiên cứu cũng như cách thức xử lý vấn đề. Nhiều công trình nghiên cứu và phân tích sâu về chính sách và thực tiễn ngoại giao văn hóa của một quốc gia cụ thể, hoặc làm rõ những nhân tố tác động, những mục tiêu chiến lược mà chính sách ngoại giao văn hóa của quốc gia đó hướng tới. Tuy nhiên, có thể nói còn thiếu hụt các công trình nghiên cứu chuyên sâu về đặc điểm, vị trí, vai trò, hoạt động, xu hướng vận động của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại nói chung, đối với Việt Nam nói riêng, nhất là trong bối cảnh thế giới sau Chiến tranh Lạnh, khi các quốc gia trên thế giới đều có những điều chỉnh cơ bản trong chính sách đối ngoại, cũng như 6 xuất hiện nhiều yếu tố tác động đến đời sống chính trị quốc tế. Đặc biệt, ở trong nước, kể từ khi bắt tay vào công cuộc Đổi mới, nhất là từ khi bước sang Thiên niên kỷ mới, với những thay đổi mạnh mẽ của tình hình thế giới, với xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế thì vấn đề nghiên cứu ngoại giao văn hóa nhằm phục vụ cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày càng trở nên cấp thiết. Trong lúc đó, hiện tại vẫn còn quá ít ỏi những công trình nghiên cứu về vấn đề này một cách cụ thể từ góc nhìn của Việt Nam. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu chủ yếu của luận án là làm rõ vị trí và hoạt động của ngoại giao văn hóa trên thế giới trong quan hệ quốc tế đương đại, nghiên cứu ngoại giao văn hóa của một số chủ thể quốc tế, dự báo triển vọng của ngoại giao văn hóa trên thế giới, từ đó đề xuất một số kiến nghị cho Việt Nam nhằm tăng cường hơn nữa hiệu quả của ngoại giao văn hóa Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án là hoạt động ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế. Phạm vi nghiên cứu: Về ngoại giao văn hóa trên thế giới, luận án đặt khung thời gian từ sau Chiến tranh Lạnh đến nay. Về khung địa lý: luận án tập trung nghiên cứu chính sách và thực tiễn hoạt động ngoại giao văn hóa của Pháp, Mỹ, Trung Quốc và của Hàn Quốc - quốc gia có nhiều nét tương đồng về văn hóa-xã hội với Việt Nam. Đối với Việt Nam: Từ sau Chiến tranh Lạnh, đặc biệt là làm rõ thực trạng ngoại giao văn hóa kể từ Hội nghị Ngoại giao lần thứ 25 năm 2006 đến nay, làm cơ sở đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả công tác ngoại giao văn hóa của đất nước trong thời gian tới. 7 5. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu quan hệ quốc tế kết hợp với các phương pháp nghiên cứu truyền thống và liên ngành, trong đó có phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, phương pháp phân tích tổng hợp và phân tích hệ thống, phương pháp phân tích thực tiễn và so sánh nhằm làm rõ cơ sở khoa học và thực tiễn ngoại giao văn hóa trong chính sách đối ngoại của một số nước trên thế giới; đồng thời phân tích, luận giải hoạt động ngoại giao văn hóa trong công tác đối ngoại của Đảng và Nhà nước thời gian qua. 6. Đóng góp của Luận án Luận án góp phần hệ thống hóa và đưa ra một cách nhìn tổng quan từ góc độ Việt Nam về ngoại giao văn hóa trên thế giới trong mối tương quan với quan hệ quốc tế; làm rõ hơn những tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước về ngoại giao văn hóa; phân tích khoa học về chính sách và thực tiễn ngoại giao văn hóa của một số nước trong quan hệ quốc tế; dự báo xu hướng phát triển của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế; phân tích, đánh giá thực trạng ngoại giao văn hóa Việt Nam thời gian qua, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác ngoại giao văn hóa của Việt Nam trong tình hình mới. Đối với Việt Nam, luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong giảng dạy và nghiên cứu về ngoại giao văn hóa. Ở một góc độ nhất định, kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các nhà hoạch định và thực thi chính sách nhằm nâng cao hiệu quả công tác ngoại giao văn hóa thời gian tới. 8 7. Kết cấu của Luận án: Luận án gồm 3 chương Chương 1: Một số vấn đề lý luận về ngoại giao văn hóa: Phân tích những khái niệm cơ bản, tạo cơ sở, khuôn khổ lý luận làm định hướng nghiên cứu ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế, gồm: quyền lực mềm, văn hóa, giao lưu và tiếp biến văn hóa, văn hóa đối ngoại, ngoại giao văn hóa. Tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về ngoại giao văn hóa. Chương 2. Ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế từ sau Chiến tranh Lạnh đến nay: Phân tích những yếu tố tác động, đặc điểm, vai trò và xu hướng của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế; chính sách và thực tiễn ngoại giao văn hóa của một số nước từ sau Chiến tranh Lạnh như Pháp, Mỹ, Trung Quốc, Hàn Quốc. Chương 3. Ngoại giao văn hóa Việt Nam - Thực trạng và một số kiến nghị : Phân tích quá trình hình thành, những thành tựu, hạn chế của ngoại giao văn hóa Việt Nam từ sau Chiến tranh Lạnh, đặc biệt là từ khi được chính thức nhìn nhận là một trong ba trụ cột của nền ngoại giao hiện đại Việt Nam tại Hội nghị Ngoại giao lần thứ 25 năm 2006 đến nay; một số kiến nghị nhằm đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả công tác ngoại giao văn hóa của Việt Nam thời gian tới. CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGOẠI GIAO VĂN HÓA 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Quyền lực mềm Quyền lực mềm là khả năng tác động thông qua sự hấp dẫn và sức thuyết phục để người khác làm theo những gì mình muốn. Quyền lực mềm được xây dựng trên nền tảng văn hóa, các giá trị chính trị và chính sách của quốc gia. Một số học giả cho rằng cần bổ sung thêm 9 những thành tố hữu dụng khác như hình ảnh, uy tín của đất nước, khả năng lãnh đạo, nhất là khả năng thuyết phục của những người thực thi quyền lực, mức độ cởi mở của xã hội, sức hấp dẫn của nền văn hóa Quyền lực mềm của một quốc gia là sự kết tinh từ những giá trị cốt lõi, tinh hoa của nền văn hóa quốc gia đó. Quyền lức mềm chỉ phát huy hiệu quả trong quan hệ quốc tế khi được truyền bá ra thế giới bên ngoài. Đây chính là nền tảng cơ sở để ngoại giao văn hóa hình thành và phát triển, trở thành một hoạt động không thể thiếu trong đời sống chính trị quốc tế. 1.1.2. Văn hóa Trên thế giới có rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn hóa. Tuy nhiên, luận án không đặt mục đích đi tìm một định nghĩa mới về văn hóa, mà sử dụng định nghĩa của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người đã sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, luật pháp, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó chính là văn hóa”. Bên cạnh đó, luận án cũng sử dụng luận điểm trong Tuyên bố toàn cầu về Đa dạng văn hóa của UNESCO năm 2001 để luận giải thêm những phân tích trong luận án. 1.1.3. Giao lưu và tiếp biến văn hóa Giao lưu văn hóa là một quy luật của thời đại, là hiện tượng phổ biến của xã hội loài người. Giao lưu văn hóa là sự tiếp xúc và trao đổi qua lại trong một quá trình lâu dài, trực tiếp giữa hai nền văn hóa của hai cộng đồng người khác nhau. Giao lưu văn hóa là sự vận động thường xuyên của văn hóa. Nó không chỉ là động lực phát triển của văn hóa mà còn là động lực của sự tiến hóa của xã hội. Giao lưu văn hóa là sự bổ sung các giá trị văn hóa giữa các dân tộc. Giao lưu văn 10 hóa có vai trò rất quan trọng đối với mỗi nền văn hóa, là quy luật tất yếu mà không một nền văn hóa nào có thể đứng ngoài. Đây là một trong những nguyên nhân thúc đẩy ngoại giao văn hóa. 1.1.4. Văn hóa đối ngoại Văn hóa đối ngoại là một bộ phận quan trọng trong chính sách đối ngoại của mỗi quốc gia, bên cạnh các chính sách về chính trị đối ngoại, kinh tế đối ngoại, là đường lối chính sách và hoạt động thực tiễn để thực hiện các mục tiêu của chính sách đối ngoại. Văn hóa đối ngoại là các chủ trương đường lối, chính sách, chiến lược, kế hoạch và các hoạt động hợp tác, giao lưu văn hóa mà một quốc gia thực hiện hướng ra thế giới bên ngoài nhằm quảng bá các giá trị văn hóa dân tộc ra thế giới, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. 1.1.5. Ngoại giao văn hóa Trên thế giới còn nhiều cách hiểu khác nhau về ngoại giao văn hóa: “Là những phương thức mà một quốc gia sử dụng để quảng bá các giá trị văn hóa và chính trị ra thế giới” (Viện Ngoại giao văn hóa, Đức), “Là sự giao lưu những tư tưởng, trao đổi thông tin, nghệ thuật, lối sống, hệ giá trị, truyền thống, tín ngưỡng và các phương diện khác của văn hóa nhằm thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau giữa các quốc gia và dân tộc” (Milton C. Cummings Jr.), “Là một hình thức ngoại giao nhấn mạnh tới sự thừa nhận văn hóa và hiểu biết lẫn nhau như là một cơ sở của đối thoại” (Simeon Adebolu), Ở Việt Nam cũng chưa có một khái niệm chung nhất về ngoại giao văn hóa mặc dù đã có nhiều hội thảo bàn về vấn đề này. Qua nghiên cứu nội hàm của ngoại giao văn hóa và quan điểm của một số học giả trong và ngoài nước, luận án xây dựng khái niệm: “Ngoại giao văn hóa là hình thức ngoại giao, do nhà nước làm chủ đạo, điều phối, với sự tham gia của nhiều chủ thể phi nhà nước khác trong xã 11 hội, thể hiện qua sự quảng bá, giới thiệu, giao lưu các giá trị văn hóa, văn học, nghệ thuật, phong tục, tập quán, tín ngưỡng và các phương diện khác của văn hóa giữa một quốc gia với một hoặc nhiều quốc gia khác trên thế giới, nhằm đạt được những mục tiêu của chính sách đối ngoại của đất nước”.. 1.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về ngoại giao văn hóa 1.2.1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về ngoại giao văn hóa Nghiên cứu tư tưởng của Người có thể thấy toát lên những luận điểm sâu sắc về ngoại giao văn hóa. Người chỉ rõ, văn hóa phải làm cho thế giới hiểu thêm về sự nghiệp cách mạng của nhân dân Việt Nam; muốn làm tốt ngoại giao văn hóa, trước hết phải xây dựng một nền văn hóa Việt Nam có tính chất dân tộc, khoa học và đại chúng; ngoại giao văn hóa là hiểu rõ văn hóa thế giới, tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới làm giàu văn hóa Việt Nam; ngoại giao văn hóa là không ngừng kế thừa, phát huy truyền thống đối ngoại của dân tộc, thực hiện thắng lợi nhiệm vụ đối ngoại của đất nước; ngoại giao văn hóa là giữ gìn bản sắc văn hóa trong cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, gắn kết kiều bào với quê hương, đất nước; ngoại giao văn hóa là tôn trọng và trân trọng giá trị văn hóa của các dân tộc khác. 1.2.2. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về ngoại giao văn hóa Đảng Cộng sản Việt Nam xác định văn hóa là nhân tố then chốt làm nên sức mạnh toàn dân tộc, văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển của đất nước, khẳng định vai trò quan trọng của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Ngoại giao văn hóa giữ vai trò quan trọng trong công tác đối ngoại và hội nhập quốc tế, góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa, gắn với tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới để làm giàu, làm phong phú văn hóa dân tộc. Giữ 12 gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc chính là nâng cao bản lĩnh, trí tuệ văn hóa Việt Nam trong hội nhập, tiếp biến tinh hoa văn hóa thế giới. Ngoại giao văn hóa là một trong các công cụ quan trọng để thực hiện các nhiệm vụ của công tác đối ngoại. Ngoại giao văn hóa phải góp phần thực hiện tốt công tác về người Việt Nam ở nước ngoài. CHƯƠNG 2 NGOẠI GIAO VĂN HÓA TRONG QUAN HỆ QUỐC TẾ TỪ SAU CHIẾN TRANH LẠNH ĐẾN NAY 2.1. Những nhân tố tác động, vai trò, đặc điểm và xu hướng phát triển của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế 2.1.1. Những nhân tố tác động đến ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế 2.1.1.1. Xu hướng hợp tác và hội nhập quốc tế Hợp tác, hội nhập quốc tế để phát triển trở thành xu thế dẫn dắt trong quan hệ quốc tế, đòi hỏi các nước điều chỉnh chính sách, tăng cường đối thoại, trao đổi, giao lưu, đẩy mạnh ngoại giao văn hóa nhằm thúc đẩy hiểu biết lẫn nhau, xây dựng, củng cố lòng tin, tạo dựng môi trường hòa bình, ổn định, an toàn, thân thiện mến khách để thúc đẩy quan hệ chính trị, ngoại giao, kinh tế, thương mại, thu hút đầu tư và du lịch. 2.1.1.2. Toàn cầu hóa Toàn cầu hóa vừa mang lại những thuận lợi, vừa mang lại những thách thức to lớn đối với các nước, nhất là các nước đang phát triển, trong đó có thách thức về văn hóa. Các quốc gia đẩy mạnh ngoại giao văn hóa để bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc trước vòng xoáy và trước những tác động của toàn cầu hóa, nhất là trước nguy cơ “xâm lăng văn hóa”, đồng thời tận dụng điều kiện thuận lợi của toàn cầu hóa để 13 nâng cao hình ảnh, sức hấp dẫn, thúc đẩy phát triển kinh tế, mở rộng quan hệ thương mại, đầu tư, hợp tác, thu hút khách du lịch. 2.1.1.3. Cách mạng khoa học và công nghệ Cách mạng khoa học và công nghệ, nhất là công nghệ thông tin, tác động mạnh mẽ đến ngoại giao văn hóa, làm thay đổi căn bản hình thức và nâng cao hiệu quả hoạt động ngoại giao văn hóa. 2.1.1.4. Các vấn đề an ninh phi truyền thống Các vấn đề an ninh phi truyền thống đang đặt ra cho tất cả các quốc gia trên thế giới yêu cầu cấp bách trong đẩy mạnh hợp tác để cùng giải quyết, trong đó một số vấn đề an ninh phi truyền thống có tác động đến ngoại giao văn hóa, nhất là những vấn đề như khủng bố, xung đột sắc tộc và tôn giáo, di cư,... Ngoại giao văn hóa là một trong những giải pháp tích cực trong xây dựng và củng cố lòng tin, nâng cao hiểu biết lẫn nhau, qua đó thúc đẩy hợp tác cùng giải quyết. 2.1.2. Vai trò của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế Ngoại giao văn hóa góp phần củng cố và làm sâu sắc mối quan hệ ngoại giao giữa các quốc gia trên thế giới, đặc biệt là tăng cường hiểu biết lẫn nhau, gia tăng sự gắn kết và củng cố lòng tin, qua đó góp phần gìn giữ hòa bình, ổn định và hợp tác trên thế giới; gắn kết chặt chẽ và làm sâu sắc hơn hợp tác đa phương; góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong quan hệ quốc tế; đóng góp xây dựng hệ giá trị văn hóa chung của nhân loại, tôn trọng bản sắc văn hóa và đa dạng văn hóa, thúc đẩy sự phát triển của các nền văn hóa trên thế giới; hỗ trợ cho ngoại giao chính trị và ngoại giao kinh tế; nâng cao và củng cố quyền lực mềm của quốc gia trên trường quốc tế. 14 2.1.3. Một số đặc điểm của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế đương đại Nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong triển khai thực hiện công tác ngoại giao văn hóa, với công cụ hữu hiệu nhất là các trung tâm văn hóa ở nước ngoài. Bên cạnh đó, do tính đặc thù của ngoại giao văn hóa, ngày càng có nhiều chủ thể tham gia vào ngoại giao văn hóa. Một trong những mục tiêu được các nước quan tâm nhất là phổ quát văn hóa và ngôn ngữ quốc gia ra thế giới. Ngoại giao văn hóa là quá trình tương tác hai chiều, có đi có lại, với đối tượng tác động chính yếu là nhân dân, nhất là giới trẻ của các nước. Ngoại giao văn hóa là hoạt động đòi hỏi tính thường xuyên, liên tục và dài lâu. 2.1.4. Xu hướng phát triển của ngoại giao văn hóa trong quan hệ quốc tế Ngoại giao văn hóa tiếp tục là phương thức ngoại giao hiệu quả trong quan hệ quốc tế hiện đại, thu hút sự quan tâm của các chủ thể của quan hệ quốc tế, nhất là các quốc gia. Bên cạnh ngoại giao văn hóa song phương, các quốc gia sẽ đẩy mạnh ngoại giao văn hóa qua các cơ chế hợp tác đa phương bởi tính hiệu quả của nó cũng như xu thế phát triển của hợp tác đa phương trên thế giới. 2.2. Ngoại giao văn hóa trong chiến lược đối ngoại của một số quốc gia trên thế giới 2.2.1. Ngoại giao văn hóa Cộng hòa Pháp Mục tiêu ngoại giao văn hóa Pháp gồm: (i) truyền bá văn hóa và ngôn ngữ Pháp ra thế giới; (ii) nâng cao nhận thức về văn hóa Pháp và văn hóa Cộng đồng Pháp ngữ; (iii) thúc đẩy đa dạng văn hóa trên thế giới. Để thực hiện chính sách này, Pháp có mạng lưới khổng lồ gồm các cơ quan đại diện, các viện trao đổi văn hóa (Alliance Française) và các trung tâm văn hóa ở nước ngoài (The Institut français) để thực hiện nhiệm vụ. Song song với triển khai ở nước ngoài, Pháp rất quan tâm đến các hoạt động ngoại giao văn hóa ở 15 trong nước với việc tổ chức nhiều lễ hội, sự kiện văn hóa, thể thao lớn tại Pháp. Pháp đẩy mạnh hỗ trợ, giúp đỡ các nước tổ chức các sự kiện ngoại giao văn hóa tại Pháp nhằm khẳng định vị trí trung tâm văn hóa, nghệ thuật, thể hiện vai trò nước lớn, khẳng định vị thế không thể thiếu của Pháp trong chính sách đối ngoại của các nước; tạo cảm tình và củng cố quan hệ giữa Pháp với các nước, đồng thời đẩy mạnh thu hút khách du lịch quốc tế đến Pháp. Đẩy mạnh ngoại giao văn hóa trong Cộng đồng Pháp ngữ (Francophonie) và UNESCO được Pháp đặc biệt coi trọng nhằm qua cơ chế này tập hợp lực lượng, củng cố vị thế và ngăn chặn ảnh hưởng của Mỹ vào khu vực được coi là ảnh hưởng của Pháp. 2.2.2. Ngoại giao văn hóa Hợp chủng quốc Hoa Kỳ Là cường quốc vượt trội về mọi mặt từ quân sự, kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục và khoa học, Mỹ luôn tự hào với cái gọi là “giá trị Mỹ” và luôn cho rằng Mỹ có sứ mệnh phải gieo đi mọi nơi trên thế giới. Sau Chiến tranh Lạnh, một số chương trình giao lưu văn hóa chính thức của Hoa Kỳ với nước ngoài bị giảm sút do những khó khăn kinh tế. Tuy nhiên, sau vụ khủng bố 11/9/2001, Mỹ đã sớm điều chỉnh chính sách ngoại giao văn hóa với nhiều cải cách tích cực. Ngoại giao văn hóa được xác định là then chốt của ngoại giao công chúng, có ý nghĩa quyết định trong bảo vệ an ninh và truyền bá giá trị văn hóa Mỹ ra thế giới. Nhiều chương trình ngoại giao văn hóa lớn được tổ chức ở quy mô toàn cầu, đặc biệt Mỹ thiết kế những dự án ngoại giao văn hóa riêng cho thế giới Ảrập và Hồi giáo, khu vực có ý nghĩa chiến lược về an ninh đối với Mỹ. 2.2.3. Ngoại giao văn hóa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Từ cuối thế kỷ XX, bước sang đầu thế kỷ XXI, Trung Quốc “trỗi dậy” đi lên như một cường quốc ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương, có tầm ảnh hưởng trên thế giới và bắt đầu tập trung vào ngoại giao văn hóa. Đại hội lần thứ 17 Đảng Cộng sản Trung Quốc 16 (năm 2007) đánh dấu sự thay đổi tư duy về ngoại giao văn hóa với quan điểm cho rằng nắm được văn hóa là nắm quyền chủ động trong cuộc cạnh tranh quốc tế, Trung Quốc không thể trở thành cường quốc toàn diện nếu chỉ dựa vào sức mạnh kinh tế và quân sự. Trung Quốc triển khai mọi khía cạnh và phương diện của ngoại giao văn hóa. Xây dựng trên 400 Viện Khổng Tử trên thế giới và đặt mục tiêu 1000 Viện Khổng Tử vào năm 2020, tổ chức hàng ngàn hoạt động giới thiệu văn hóa Trung Quốc ở nước ngoài mỗi năm, truyền bá văn hóa qua điện ảnh, truyền hình, võ thuật, đăng cai tổ chức các sự kiện văn hóa, thể thao lớn cấp khu vực và thế giới, đẩy mạnh ngoại giao văn hóa trong các cơ chế đa phương như ASEAN và Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO). 2.2.4. Ngoại giao văn hóa Đại Hàn Dân Quốc Là quốc gia thành công về phát triển kinh tế, những năm gần đây Hàn Quốc tập trung đẩy mạnh ngoại giao văn hóa nhằm nâng cao hiểu biết của cộng đồng thế giới về Hàn Quốc. Hàn Quốc triển khai nhiều biện pháp ngoại giao văn hóa như: thành lập Hội đồng Tổng thống về thương hiệu quốc gia, đẩy mạnh việc ký kết các Hiệp định hợp tác văn hóa với các nước, tích cực tham gia vào hoạt động của UNESCO, thành lập Quỹ Hàn Quốc (KF), Trung tâm Văn hóa Hàn Quốc ở nước ngoài, giao nhiệm vụ cho các Đại sứ quán ở nước ngoài trong tổ chức các hoạt động ngoại giao văn hóa, đăng cai tổ chức các sự kiện thể thao, triển lãm quốc tế. Đặc biệt, “Làn sóng Hàn Quốc” - làn sóng quảng bá văn hóa, thể thao, xuất khẩu điện ảnh, truyền hình, nhạc pop, ẩm thực, mỹ phẩm, hàng hóa Hàn Quốc ra nước ngoài - được đánh giá là một công cụ hữu hiệu của ngoại giao văn hóa, có tác dụng lớn trong nâng cao hình ảnh của Hàn Quốc và tăng cường quyền lực mềm của quốc gia này trên trường quốc tế. 17 CHƯƠNG 3 NGOẠI GIAO VĂN HÓA VIỆT NAM - THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 3.1. Khái quát quá trình hình thành ngoại giao văn hóa Việt Nam Trong lịch sử Cách mạng Việt Nam, ngoại giao văn hóa luôn được chú trọng. Ngoại giao văn hóa đã làm tốt nhiệm vụ tranh thủ sự ủng hộ, đồng tình của nhân dân thế giới đối với sự nghiệp cách mạng, kháng chiến thống nhất đất nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Bước sang thời kỳ Đổi mới, và đặc biệt là sau Chiến tranh Lạnh, Đảng đã sớm điều chỉnh đường lối, chính sách đối ngoại phù hợp với xu thế của thời đại và yêu cầu của nhiệm vụ Cách mạng. Ngoại giao văn hóa từng bước khẳng định vị trí vai trò quan trọng trong thực hiện các nhiệm vụ đối ngoại của đất nước, tiến tới chính thức được coi là một trong ba trụ cột ngoại giao tại Hội nghị Ngoại giao năm 2006. 3.2. Ngoại giao văn hóa Việt Nam từ sau Chiến tranh Lạnh đến nay 3.2.1. Những kết quả đạt được Ngoại giao văn hóa đã góp phần thực hiện thắng lợi các mục tiêu của công tác đối ngoại, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định; củng cố, tăng cường quan hệ hữu nghị, hợp tác với các nước, các tổ chức quốc tế trên thế giới, nâng cao vị thế, hình ảnh đất nước, con người, văn hóa Việt Nam trên thế giới, góp phần tích cực trong vận động UNESCO công nhận nhiều di sản của Việt Nam là di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới. Nâng cao tính chủ động trong tổ chức các sự kiện quốc tế tại Việt Nam; cơ bản xây dựng được hệ thống văn bản quy phạm pháp luật cụ thể hóa đường lối, chủ trương của Đảng về ngoại giao văn hóa; nâng cao nhận thức của các Bộ, ngành, địa phươn