Tóm tắt Luận án - Nghiên cứu hiện trạng sinh thái học quần thể nhằm đề xuất biện pháp bảo tồn loài rồng đất (physignathus cocincinus cuvier, 1829)

PGS.TS. Nguyễn Quảng Trường 1. Phản biện 1: 2. Phản biện 2: 3. Phản biện 3: Luận án sẽ được bảo vệ tại hội đồng chấm luận án cấp Đại học Huế họp tại: Vào hồi, .. giờ .. ngày .. tháng .. năm .. Cĩ thể tìm hiểu luận án tại thư viện: MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Rồng đất Physignathus cocincinus được Cuvier mơ tả lồi dựa trên mẫu chuẩn thu được ở miền Nam Việt Nam, lồi này phân bố khá rộng ở rừng nhiệt đới từ Nam Trung Quốc qua Việt Nam, Lào, về phía Nam tới Thái Lan. Ở Thừa Thiên Huế, Rồng đất phân bố ở rừng thường xanh thuộc các huyện A Lưới, Hương Thủy, Hương Trà, Phú Lộc và Nam Đơng. Rồng đất được xếp hạng ở bậc VU (sẽ nguy cấp) trong Sách Đỏ Việt Nam (2007). Tuy nhiên, quần thể lồi này đang bị săn bắt quá mức để làm thức ăn đặc sản và buơn bán ở thị trường trong và ngồi nước. Nhiều cơng trình xây dựng giao thơng xuyên qua các khu rừng, chặt phá rừng, đốt rừng làm nương rẫy cũng là nguyên nhân làm suy giảm hoặc mất sinh cảnh sống của lồi này. Nghiên cứu Rồng đất trên thế giới và ở Việt Nam tập trung vào mơ tả đặc điểm hình thái và ghi nhận phân bố. Năm 2007, cĩ nghiên cứu về đặc điểm dinh dưỡng và sinh sản của Rồng đất trong điều kiện nuơi nhốt ở huyện Nam Đơng tỉnh Thừa Thiên Huế. Năm 2009, cĩ nghiên cứu khả năng sinh sản và tăng trưởng của lồi này trong điều kiện nuơi nhốt ở tỉnh Bến Tre, nguồn con giống thu từ Nam Đơng, Thừa Thiên Huế và Đăk Nơng, năm 2012 cĩ nghiên cứu thử nghiệm nuơi làm cảnh Rồng đất. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của nghiên cứu này là đánh giá được hiện trạng quần thể, đặc điểm sinh thái, phân bố và dinh dưỡng của lồi Rồng đất Physignathus cocincinus trong điều kiện tự nhiên và đề xuất biện pháp bảo tồn lồi này ở tỉnh Thừa Thiên Huế. 3. Nội dung nghiên cứu 3.1. Đánh giá hiện trạng quần thể của lồi Rồng đất ở Phong Điền, A Lưới và Nam Đơng - Ước tính mật độ quần thể; - Ước tính kích thước quần thể; - Đánh giá cấu trúc quần thể theo địa điểm nghiên cứu, theo nhĩm tuổi và theo giới tính. 3.2. Đánh giá đặc điểm phân bố và sinh thái - Phân bố của Rồng đất theo đai độ cao và sinh cảnh; - Đặc điểm vi mơi trường sống và phạm vi hoạt động; - Phương thức hoạt động. 3.3. Thành phần thức ăn của Rồng đất - Thành phần thức ăn theo địa điểm nghiên cứu; - Thành phần thức ăn theo dạng sinh cảnh, theo nhĩm tuổi và theo giới tính. 3.4. Đánh giá nhân tố tác động và đề xuất các kiến nghị đối với cơng tác bảo tồn và sử dụng bền vững lồi Rồng đất - Xác định các nhân tố đe dọa đến sinh cảnh sống và quần thể của lồi. - Đề xuất bảo vệ sinh cảnh sống và sử dụng bền vững Rồng đất. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Kết quả nghiên cứu của luận án này cung cấp dẫn liệu cập nhật về hiện trạng quần thể làm cơ sở khoa học để đưa lồi này vào Danh lục Đỏ IUCN và cơng tác quy hoạch bảo tồn lồi Rồng đất ở tỉnh Thừa Thiên Huế. Các số liệu về đặc điểm sinh thái và dinh dưỡng là thơng tin hữu ích gĩp phần xây dựng quy trình nhân nuơi, phát triển lồi bị sát đang bị đe dọa này ở tỉnh Thừa Thiên Huế cũng như nhân rộng ra các địa phương khác. 5. Những đĩng gĩp mới của đề tài - Lần đầu tiên đĩng gĩp thơng tin về hiện trạng và cấu trúc quần thể lồi Rồng đất trong điều kiện tự nhiên ở Thừa Thiên Huế. - Xác định đặc điểm phân bố, phương thức hoạt động và sử dụng vi mơi trường sống của lồi Rồng đất trong điều kiện tự nhiên. - Xác định thành phần thức ăn, các nhĩm thức ăn quan trọng của lồi Rồng đất trong điều kiện tự nhiên. - Xác định được các nhân tố tác động đến sinh cảnh sống và quần thể lồi Rồng đất ở khu vực nghiên cứu. Đã đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển bền vững lồi Rồng đất ở tỉnh Thừa Thiên Huế. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU Qua các tài liệu đã tham khảo trên thế giới như: Cuvier (1829), Duméril và Bibron (1837), Boulenger (1885), Barbour (1912), Smith (1935), Taylor (1963), Nabhitabhata et al. (2000), Teynie et al. (2004), To (2005), Stuart et al. (2006), Grismer et al. (2007), Grismer et al. (2008a, 2008b), Hartmann et al. (2013) cho thấy nghiên cứu Rồng đất chỉ tập trung mơ tả đặc điểm hình thái và ghi nhận phân bố ở các quốc gia như: Trung Quốc, Thái Lan, Lào, Campuchia. Nghiên cứu sinh thái học của Rồng đất trong điều kiện nuơi nhốt cĩ: Smith (1935), Vosjoli (1992), Kaplan (1997), Foster và Smith (1997); Các cơng bố trên nêu một số kinh nghiệm nuơi nhốt Rồng đất làm cảnh, chưa cĩ đề xuất cụ thể từ nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh thái của lồi ngồi tự nhiên để áp dụng trong điều kiện nuơi nhốt. Ở Việt Nam, các nghiên cứu lưỡng cư và bị sát ở Đơng Dương của Bourret (1937, 1940, 1943) và nhiều cơng trình nghiên cứu của các nhà khoa học ở Việt Nam cũng chỉ mơ tả đặc điểm hình thái, phân bố, nơi ở của lồi Rồng đất tại nhiều địa điểm thuộc các vùng miền núi từ Bắc vào Nam. Nghiên cứu khả năng sinh sản và tăng trưởng của Rồng đất trong điều kiện nuơi nhốt cĩ Ngơ Đắc Chứng và cs. (2007), Ngơ Đắc Chứng và Bùi Thị Thúy Bắc (2009). Vì vậy, nghiên cứu hiện trạng sinh thái học quần thể nhằm đề xuất biện pháp bảo tồn lồi Rồng đất (Physignathus cocincinus Cuvier, 1829) ở Thừa Thiên Huế là cần thiết để cung cấp dẫn liệu khoa học cho những nghiên cứu tiếp theo và nhất là thực tiễn cho cơng tác bảo tồn, sử dụng bền vững lồi bị sát đang bị đe dọa này. CHƯƠNG 2 ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1.2. Thời gian nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu được thực hiện từ tháng 8 năm 2014 đến tháng 8 năm 2017. 2.2. Đối tượng nghiên cứu: Lồi Rồng đất (Physignathus cocincinus Cuvier, 1829), họ Nhơng (Agamidae), bộ Cĩ vảy (Squamata), lớp Bị sát (Reptilia). Tên gọi tại khu vực nghiên cứu là Nhơng xanh. 2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Khảo sát thực địa 2.3.1.1. Dụng cụ: Máy ảnh, đèn soi, định vị GPS, thước kẹp điện tử và thước dây, cân điện tử, máy đo nhiệt độ và độ ẩm, máy đo nhiệt độ cơ thể và bề mặt bám. Bút xĩa để đánh dấu và nhãn đánh dấu buộc vào vị trí Rồng đất bám. Lọ nhựa cĩ dán nhãn đựng mẫu thức ăn, cồn 70%, bộ dụng cụ rửa dạ dày và phiếu giám sát. 2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu 2.1.1. Địa điểm: Sinh cảnh ven bờ suối trong rừng thuộc huyện A Lưới, Nam Đơng và Phong Điền. Phỏng vấn về tình hình săn bắt, mua bán và sử dụng Rồng đất ở ba địa điểm nghiên cứu và một số nhà hàng cĩ mua bán và sử dụng động vật rừng ở thành phố Huế (Hình 2.1). 2.3.1.2. Khảo sát theo tuyến: Khảo sát 11 tuyến dọc theo các suối ở ba sinh cảnh: sinh cảnh rừng nguyên sinh, sinh cảnh rừng nguyên sinh xen lẫn rừng thứ sinh, sinh cảnh rừng thứ sinh xen lẫn rừng trồng (Bảng 2.1). 2.3.1.3. Thu thập số liệu điều kiện mơi trường sống và mẫu vật: - Ghi nhận điều kiện vi khí hậu: Đo nhiệt độ khơng khí và độ ẩm tương đối nơi phát hiện Rồng đất. Ghi nhận về thời tiết như: trời mưa, nắng, âm u. Đo nhiệt độ bề mặt tại vị trí Rồng đất bám và nhiệt độ cơ thể Rồng đất để đánh giá sự thay đổi nhiệt độ cơ thể của Rồng đất theo nhiệt độ mơi trường, ghi nhận về thời tiết. Hình 2.1. Bản đồ các địa điểm khảo sát, nghiên cứu Rồng đất ở vùng núi tỉnh Thừa Thiên Huế - Ghi nhận vi mơi trường sống: Loại bề mặt bám: cành cây, tán lá, dây leo, trên đá, bãi cát, thảm cỏ, Xác định đặc điểm suối tại nơi bắt gặp Rồng đất; Đo khoảng cách từ con vật bám đến mặt nước (m), khoảng cách được tính vuơng gĩc từ vị trí con vật bám đến giữa suối. Ước tính độ che phủ rừng (%) nơi con vật bám, ghi nhận tọa độ và độ cao tại vị trí phát hiện Rồng đất. - Quan sát tập tính hoạt động và đặc điểm hình thái: Quan sát các hoạt động của Rồng đất và ghi lại các thơng tin như: tập tính săn mồi, tập tính quan sát và chờ đợi, tập tính phơi nắng, hoạt động sinh sản, đánh nhau,... ghi nhận điều kiện vi khí hậu và vi mơi trường sống. Thu mẫu Rồng đất, quan sát các đặc điểm sinh dục thứ cấp như: màu sắc cơ thể, mức độ phát triển của gai gáy, gai lưng, lỗ đùi, các hàng vảy dưới cằm, cân trọng lượng cơ thể và đo các chỉ số hình thái. - Thu mẫu thức ăn của Rồng đất: Thu mẫu thức ăn trong dạ dày Rồng đất theo phương pháp của Solé et al. (2005). B - Ước tính mật độ và kích thước quần thể Rồng đất bằng phương pháp “bắt - đánh dấu - thả - bắt lại” được áp dụng theo Van Schingen et al. (2014). Bảng 2.1. Các tuyến (suối) khảo sát tại Phong Điền, Nam Đơng và A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế Địa điểm Tuyến Tọa độ điểm đầu Tọa độ điểm cuối Độ cao (m) Chiều dài tuyến (m) Phong Điền T-1 N 16o28' 24.9'' E 107o18'08.9'' N 16o28' 04.8'' E 107o18'54.7'' 44-90 860 T-2 N 16o28' 06.2'' E 107o18'38.5'' N 16o28' 04.8'' E 107o18'5.4'' 43-75 1.300 A Lưới T-3 N 16o04'55.3'' E 107o28'87.9'' N 16o04'61.9'' E 107o28'87.9'' 706-780 320 T-4 N 16o05'14.1'' E 107o27'32.6'' N 16o05'21.2'' E 107o27'33.6'' 720-820 250 T-5 N 16o05'12.6'' E 107o28'67.6'' N 16o05'26.4'' E 107o28'86.1'' 623-770 420 T-6 N 16o09'27.4'' E 107o27'01.0'' N 16o09'17.3'' E 107o26'48.1'' 176-250 950 T-7 N 16o09'20.2'' E 107o27'15.1'' N 16o09'10.8'' E 107o27'03.9'' 179-214 700 Nam Đơng T-8 N 16o07'55.9'' E 107o48'11.2'' N 16o07'32.9'' E 107o48'06.5'' 129-179 1.400 T-9 N 16o08'22.6'' E 107o48'52.9'' N 16o08'51.4'' E 107o48'56.9'' 173-269 1.300 T-10 N 16o08'11.4'' E 107o47'57.8'' N 16o08'22.6'' E 107o48'16.9'' 111-145 1.000 T-11 N 16o08'22.9'' E 107o47'22.2'' N 16o08'32.6'' E 107o47'18.2'' 105-129 460 2.3.2. Đánh giá hiện trạng, cấu trúc quần thể và đặc điểm dinh dưỡng 2.3.3.1. Xác định tuổi: Phân chia Rồng đất thành ba nhĩm tuổi: trưởng thành cĩ SVL ˃ 140 mm, gần trưởng thành cĩ 100 mm < SVL ≤ 140 mm và con non cĩ SVL ≤ 100 mm. 2.3.2.2. Xác định giới tính: Xác định giới tính dựa vào SVL và các đặc điểm sinh dục thứ cấp. Đánh giá sai khác về kích thước (SSD-Sexual Size Dimorphism) giữa con đực và con cái trưởng thành theo Cox et al. (2003), Ngơ Đắc Chứng và Nguyễn Quảng Trường (2015): SSD = [SVL trung bình của con đực/SVL trung bình của con cái] - 1 2.3.2.3. Ước tính mật độ quần thể: Áp dụng cơng thức của Regassa & Yirga (2013) là: D = n×s/(2L×W), cĩ điều chỉnh theo tập tính sống của lồi này: D = n×s/[L×(W1 + W2)]. Trong đĩ: D là mật độ quần thể ước tính; n là số nhĩm cá thể nhìn thấy được; s là giá trị trung bình số cá thể/nhĩm; L là chiều dài tuyến khảo sát; W1 và W2 là khoảng cách trung bình theo đường vuơng gĩc của nhĩm cá thể nhìn thấy được bên phải và bên trái tuyến. 2.3.2.4. Ước tính kích thước quần thể - Chỉ số Schnabel: áp dụng với những tuyến nghiên cứu được lặp lại khảo sát nhiều lần theo cơng thức sau: Trong đĩ: N là kích thước quần thể ước tính; Mi là tổng số cá thể đã đánh dấu ở lần khảo sát thứ i; Ci là số cá thể bắt gặp ở lần khảo sát thứ i; Ri là số cá thể bắt gặp lại ở lần khảo sát thứ i. Với mức sai số tính theo Schlüpmann, Kupfer (2009): Trong đĩ: k là số cá thể bắt lại; Pi là số cá thể bắt gặp ở lần khảo sát thứ i. - Chỉ số Lincoln & Petersen: Áp dụng với những tuyến khảo sát lặp lại chỉ một lần theo cơng thức sau: Trong đĩ: P là kích cỡ quần thể ước tính; n1 là số cá thể được đánh dấu và thả lại trong lần khảo sát thứ nhất; n2 là số cá thể mới đánh dấu trong lần khảo sát thứ hai; m2 là số cá thể bắt gặp lại. 2.3.2.5. Xác định loại thức ăn: Tài liệu định loại mẫu cơn trùng và động vật khơng xương sống dựa theo Millar et al. (2000), Triplehorn & Johnson (2005) và Edward et al. (2004). Thể tích mẫu thức ăn được tính theo cơng thức sau: V=43π×L2×(W2)2 Trong đĩ: V là thể tích mẫu thức ăn (mm3), L là chiều dài mẫu thức ăn (mm), W là chiều rộng mẫu thức ăn (mm, phần rộng nhất) (Magnusson et al., 2003). Chỉ số quan trọng (Index of Relative Importance, IRI) loại thức ăn được tính theo theo cơng thức sau: IRI=F%+N%+V%3 Trong đĩ: IRI là chỉ số quan trọng, F% là tần suất xuất hiện loại thức ăn, N% là phần trăm số lượng từng loại thức ăn, V% là phần trăm thể tích từng loại thức ăn (Caldart et al., 2012). Dùng chỉ số đa dạng Simpson (1949) để tính đa dạng về thành phần thức ăn của Rồng đất, cơng thức tính như sau: D=ni(ni-1)N(N-1) Trong đĩ: D là chỉ số đa dạng, ni là số lượng mẫu thức ăn trong loại thức ăn thứ i, N là tổng số mẫu thức ăn của các loại thức ăn. Chỉ số đa dạng được trình bày dưới dạng nghịch đảo 1/D, khi 1/D càng lớn thì đa dạng càng cao. Ứớc tính mức độ đồng đều giữa các loại thức ăn của Rồng đất, sử dụng chỉ số Shannon’s evenness, cơng thức tính như sau: E=H'Hmax Trong đĩ: E là chỉ số đồng đều (0 < E ≤ 1), khi E = 1 thì độ đồng đều cao nhất, Hmax = lnS (S là tổng số loại thức ăn của bộ mẫu), H’ là chỉ số đa dạng Shannon-Weiner. Chỉ số H’ được tính như sau: H'=- pi ×lnpi Trong đĩ: pi = ni/N (ni là số lượng mẫu thức ăn trong loại thức ăn thứ i, N là tổng số mẫu thức ăn của các loại thức ăn). Sử dụng phương pháp Rarefaction để đánh giá số lượng loại thức ăn kỳ vọng giữa cá thể trưởng thành, gần trưởng thành và con non (mức độ tin cậy 95%). Cơng thức tính tốn như sau: ESn=i=1S1- N- NinNn Trong đĩ: E(Sn) là số lượng loại thức ăn kỳ vọng, S là tổng số các loại thức ăn, Ni là số lượng mẫu thức ăn thứ i, N là tổng số mẫu thức ăn trong bộ mẫu, n là giá trị kích thước mẫu được chọn ngẫu nhiên từ sự chuẩn hĩa (n ≤ N) và Nn=N!/n!(N ­ n)! là số lượng kết hợp của n mục thức ăn cĩ thể được chọn ra từ một tập hợp của N mẫu thức ăn (Hurlbert, 1971; Simberloff, 1972; Krebs, 1999). 2.3.2.6. Xác định các nhân tố đe dọa và đề xuất các biện pháp bảo tồn - Các nhân tố đe dọa đến sinh cảnh sống của lồi. - Đánh giá hiện trạng khai thác và sử dụng. - Xác định địa điểm ưu tiên bảo tồn theo hình thức xếp hạng bằng cách chấm điểm theo các tiêu chí cho từng địa điểm nghiên cứu. 2.3.2.7. Xử lý số liệu và phân tích thống kê: Kiểm tra mức sai khác ý nghĩa bằng phần mềm MINITAB 16.0 và SPSS 19.0. Các biểu đồ được vẽ trên phần mềm OriginPro 8.5.1 và SigmaPlot 12.0. CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 3.1. Hiện trạng quần thể 3.1.1. Cấu trúc quần thể 3.1.1.1. Đặc điểm hình thái B A 20 mm 20 mm Đã xác định trọng lượng cơ thể và đo 15 chỉ số hình thái của 250 cá thể Rồng đất thuộc ba nhĩm tuổi và giới tính ở ba địa điểm nghiên cứu. Về sai khác giới tính, kích cỡ con đực trưởng thành thường lớn hơn con cái trưởng thành (Hình 3.1). Hình 3.1. Rồng đất trưởng thành (A: con đực, SVL = 260 mm; B: con cái, SVL = 165 mm) A B D C E F Hình 3.2. Con đực: mào gáy (A), hàng vảy dưới cằm (B), lỗ đùi (C); Con cái: mào gáy (D), vảy dưới cằm (E), lỗ đùi (F) Căn cứ vào chiều dài mút mõm-lỗ huyệt (SVL), các cá thể Rồng đất cĩ SVL từ 140 mm trở lên là trưởng thành, vì các đặc điểm sinh dục thứ cấp đã phát triển đầy đủ, cĩ thể phân biệt được rõ giới tính của từng cá thể (Hình 3.2). 3.1.1.2. Mối quan hệ giữa kích cỡ và trọng lượng cơ thể Đã đo 15 chỉ số hình thái của Rồng đất ở ba nhĩm tuổi. Chỉ số SSD dương (SSD = 0,21), chứng tỏ ở lồi Rồng đất, con đực và con cái cĩ sự sai khác về SVL. Các chỉ số đo về kích thước đầu như: AG, HL, HW, HH ở con đực đều lớn hơn con cái. Mối quan hệ giữa SVL và trọng lượng cơ thể Rồng đất (W) được biểu thị qua phương trình hồi quy tuyến tính: W = 1,987×SVL - 2,226 (F1,200 = 353,76, P < 0,0001), với R2 = 0,64 được đánh giá cĩ mối quan hệ chặt chẽ. Mối quan hệ giữa SVL và HL được biểu thị qua phương trình hồi quy tuyến tính: HL = 0,936×SVL - 0,402, với R2 = 0,943 (F1,197 = 211,60, P < 0,0001). Mối quan hệ giữa SVL và HW được biểu thị qua phương trình hồi quy tuyến tính: HW = 0,479×SVL - 0,243, với R2 = 0,892 (F1,197 = 1.620,96, P < 0,0001). Mối quan hệ giữa SVL và HH cũng được biểu thị phương trình hồi quy: HH = 0,817×SVL - 0,427, với R2 = 0,891 (F1,196 = 1.598,62, P < 0,0001). 3.1.1.3. Cấu trúc quần thể - Cấu trúc tuổi: Ở A Lưới: Năm 2016, kết quả hai đợt khảo sát ghi nhận số lượng nhĩm con non nhiều nhất (46,6%), sau đĩ là nhĩm gần trưởng thành (31,4%), thấp nhất là nhĩm trưởng thành (22,0%). Ở Phong Điền: Năm 2017, cấu trúc tuổi Rồng đất thay đổi theo thời gian: trong tháng 4 nhĩm con non chiếm ưu thế, sau đĩ là nhĩm tuổi trưởng thành; trong tháng 6 tuổi gần trưởng thành chiếm ưu thế, sau đĩ nhĩm tuổi trưởng thành. Hai đợt khảo sát, nhĩm con non nhiều nhất (45,9%), sau đĩ là nhĩm gần trưởng thành (29,6%), thấp nhất là nhĩm trưởng thành (24,5%). Chứng tỏ, cấu trúc tuổi Rồng đất tại các tuyến này thay đổi theo chiều hướng ổn định. Ở Nam Đơng: Năm 2017, số lượng cá thể các nhĩm tuổi đều giảm trên các tuyến khảo sát, đặc biệt nhĩm trưởng thành giảm mạnh. Nhĩm con non nhiều nhất (60,0%), sau đĩ là nhĩm gần trưởng thành (24,9%), thấp nhất là nhĩm trưởng thành (9,1%). Cấu trúc tuổi Rồng đất ở Nam Đơng thay đổi theo hướng khơng ổn định. Cấu trúc tuổi Rồng đất ở A Lưới, Nam Đơng và Phong Điền ghi nhận nhĩm con non nhiều nhất (52,9%), nhĩm gần trưởng thành (28,6%), nhỏ nhất là nhĩm trưởng thành (18,5%). - Cấu trúc giới tính: Ở A Lưới: Hai đợt khảo sát ghi nhận số lượng con cái (19,5%) nhiều hơn con đực (18,6%), tuy nhiên, sự chênh lệch giữa đực và cái khơng nhiều. Ở Phong Điền: Hai đợt khảo sát ghi nhận số lượng con cái (24,0%) nhiều hơn 1,5 lần con đực (14,8%). Ở Nam Đơng: Hai đợt khảo sát ghi nhận số lượng con cái (15,4%) nhiều hơn gấp hai lần con đực (6,6%). Như vậy, cấu trúc giới tính Rồng đất ở ba địa điểm nghiên cứu A Lưới, Phong Điền và Nam Đơng qua hai đợt khảo sát ghi nhận con cái (18,4%) nhiều hơn con đực (13,1%). 3.1.2. Mật độ quần thể 3.1.2.1. Ở Phong Điền: Năm 2017, ước tính mật độ quần thể Rồng đất trên hai tuyến trong tháng 4 là 93 cá thể/10.000 m2, trong tháng 6 là 101 cá thể/10.000 m2. Trung bình tháng 4 và tháng 6 khoảng 97 cá thể/10.000 m2. Mật độ quần thể Rồng đất tăng nhưng khơng đáng kể. 3.1.2.2. Ở A Lưới: Ước tính mật độ quần thể Rồng đất trên năm tuyến trong tháng 4 và tháng 6 năm 2016 khoảng 44 cá thể/10.000 m2. Ước tính mật độ quần thể Rồng đất hai tuyến vào tháng 6/2017 khoảng 64 cá thể/10.000 m2. 3.1.2.3. Ở Nam Đơng: Trong tháng 4 và tháng 6 năm 2017, ước tính mật độ quần thể Rồng đất trên bốn tuyến khoảng 28 cá thể/10.000 m2. Mật độ Rồng đất vào tháng 6 cĩ xu hướng giảm so với tháng 4 trong cùng một năm, nguyên nhân chính do săn bắt quá mức, đặc biệt, ở Nam Đơng và A Lưới. Ước tính mật độ quần thể Rồng đất ở Phong Điền cao nhất (khoảng 97 cá thể/10.000 m2), A Lưới khoảng 44 cá thể/10.000 m2 và thấp nhất là Nam Đơng (28 cá thể/10.000 m2). Mật độ quần thể lồi Rồng đất ở ba địa điểm nghiên cứu chênh lệch khá nhiều. Mật độ quần thể Rồng đất phân bố ở đai độ cao dưới 100 m (97 cá thể/10.000 m2) nhiều hơn gấp hai lần so với độ cao từ 100-300 m (48 cá thể/10.000 m2) và hơn gấp ba lần so với đai độ cao từ 600-800 m (27 cá thể/10.000 m2). 3.1.3. Kích thước quần thể 3.1.3.1. Ở A Lưới: Năm 2016, khảo sát hai đợt trên năm tuyến (dài 2.640 m). Tháng 4 ước tính kích thước quần thể nhiều nhất tại tuyến T-7 (38 cá thể), tiếp theo là tuyến T-6 (35 cá thể), tuyến T-5 cĩ 12 cá thể, ít nhất là tuyến T-3 và T-4 cĩ 6 cá thể/tuyến. Tổng cộng trong tháng 4 ước tính kích thước quần thể Rồng đất được 97 cá thể/năm tuyến. Tháng 6 khảo sát lặp lại năm tuyến trên, ước tính kích thước quần thể Rồng đất tuyến T-6 nhiều nhất (42 cá thể), tiếp theo là tuyến T-7 cĩ 33 cá thể, tuyến T-4 cĩ 9 cá thể, tuyến T-5 cĩ 6 cá thể và ít nhất là tuyến T-3 cĩ 5 cá thể, tổng cộng tháng 6 ước tính được 95 cá thể. Trung bình trong tháng 4 và tháng 6 năm 2016 ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại năm tuyến được 96 cá thể. Năm 2017, tháng 6 khảo sát hai tuyến T-6 và T-7 (dài 1.650 m), ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến T-6 được 35 cá thể, tuyến T-7 được 24 cá thể. Trong tháng 6 ước tính tại tuyến T-6 và T-7 là 59 cá thể. So sánh hai tuyến T-6 và T-7 của năm 2016 (75 cá thể) và năm 2017 (59 cá thể) cho thấy kích thước quần thể Rồng đất giảm rõ rệt, cĩ thể các tuyến này đang bị tác động. 3.1.3.2. Ở Phong Điền: Năm 2017, khảo sát hai tuyến T-1 và T-2 (dài 2.160 m). Tháng 4, ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến T-2 được 124 cá thể. Tháng 6, ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến T-1 được 56 cá thể, tuyến T-2 được 87 cá thể. Tổng cộng tháng 6 ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại hai tuyến được 143 cá thể. Trung bình trong tháng 4 và tháng 6 ước tính kích thước quần thể Rồng đất trên hai tuyến T-1 và T-2 là 81 cá thể. Số lượng Rồng đất tại tuyến T-2 giảm rõ rệt qua hai đợt khảo sát, chứng tỏ ở tuyến T-2 quần thể Rồng đất đang bị săn bắt quá mức. 3.1.3.3. Ở Nam Đơng: Năm 2107 đã khảo sát hai đợt trên bốn tuyến T-8, T-9, T-10 và T-11 (dài 4.160 m). Tháng 4, khảo sát hai tuyến T-8 và T-9 (dài 2.700 m), ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến T-8 là 74 cá thể, tuyến T-9 là 52 cá thể. Tổng cộng trong tháng 4 ước tính kích thước quần thể Rồng đất trên hai tuyến khảo sát là 126 cá thể. Tháng 6, khảo sát hai tuyến T-10 và T-11, riêng tuyến T-11 chỉ khảo sát một lần, vì vậy khơng ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến này. Ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại tuyến T-10 (dài 1.000 m) được 30 cá thể. Trung bình trong tháng 4 và tháng 6 ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại ba tuyến khảo sát là 78 cá thể. Kết quả khảo sát 10 tuyến ở ba địa điểm nghiên cứu cho thấy đa số kích thước quần thể Rồng đất ở các tuyến trong tháng 6 cĩ chiều hướng giảm so với tháng 4. Nguyên nhân chính do trong tháng 5 và tháng 6, người dân địa phương thường xuyên săn bắt Rồng đất. Như vậy, năm 2016 ước tính kích thước quần thể Rồng đất ở A Lưới là 96 cá thể/5 tuyến (dài 2.640 m), tính trung bình 28 m bắt gặp 1 cá thể. Năm 2017, ước tính kích thước quần thể Rồng đất ở A Lưới khoảng 59 cá thể/2 tuyến (tổng chiều dài 1.650 m), tính trung bình 30 m bắt gặp 1 cá thể; ở Nam Đơng khoảng 78 cá thể/3 tuyến (tổng chiều dài 3.700 m) tính trung bình 48 m bắt gặp 1 cá thể; ở Phong Điền khoảng 81 cá thể/2 tuyến (tổng chiều dài 2.100 m) tính trung bình 26 m bắt gặp 1 cá thể. Như vậy, ước tính kích thước quần thể Rồng đất tại các tuyến khảo sát ở Phong Điền lớn nhất, tiếp theo là ở A Lưới và thấp nhất là ở Nam Đơng. Tổng cộng, ước tính kích thước quần thể lồi Rồng đất tại các tuyến khảo sát năm 2016-2017 là 314 cá thể (mức sai số khoảng 314 ± 16 cá thể). 3.2. Mơi trường sống, phương thức hoạt động và đặc điểm phân bố 3.2.1. Sử dụng vi mơi trường sống 3.2.1.1. Vào ban ngày - Loại vi mơi trường sống: Tổng số 102 lượt cá thể Rồng đất hoạt động trong sáu loại vi mơi trường: cành cây, tán lá, dây leo, trên đá, bãi cát và thảm cỏ ven bờ suối, vi mơi trường sống khác. Cành cây được lồi này sử dụng nhiều nhất (31,3%) (F2,15 = 9,49, P = 0,003). - Độ cao vị trí bám so với mặt nước suối: 102 lượt cá thể Rồng đất ghi nhận cho thấy lồi này bám khoảng 1,43 ± 0,89 m. Nhĩm trưởng thành bám (2,26 ± 0,87 m) cao hơn so với nhĩm con non (1,12 ± 0,67 m; F1,101 = 49,59, P < 0,0001). Độ cao từ 0,00-2,00 m ghi nhận chủ yếu cá thể non, độ cao từ 2,01 m đến trên 3,00 m ghi nhận chủ yếu cá thể trưởng thành. - Độ che phủ rừng tại vị trí Rồng đất hoạt động khoảng 32,3 ± 29,0%; cá thể trưởng khoảng (26,1 ± 30,2%) thấp hơn so với con non (34,7 ± 28,4%; F1,101 = 1,79, P = 0,18). Vào ban ngày, Rồng đất cĩ xu hướng hoạt động ở những vị trí thống, nơi cĩ nhiều ánh sáng và nhiệt độ khơng khí tăng cao, độ ẩm giảm. 3.2.1.2. Vào ban đêm - Loại vi mơi trường sống: Quan sát 494 lượt cá thể Rồng đất sử dụng năm loại vi mơi trường: cành cây, tán lá, dây leo, trên đá và vi mơi trường sống khác (nằm trong hốc cây, bơi dưới suối,). Cành cây và tán lá là hai loại vi mơi trường sống được Rồng đất sử dụng nhiều nhất (F1,9 = 0,80, P = 0,40). Ban đêm, Rồng đất bám trên cây, tán lá, dây leo ở ven bờ suối để ngủ. Khơng phát hiện bất kỳ cá thể Rồng đất nào hoạt động ở thảm cỏ và bãi cát ven suối, chứng tỏ hoạt động đẻ trứng, sinh sản của Rồng đất diễn ra chủ yếu vào ban ngày. - Độ cao vị trí bám và phạm vi hoạt động: Đã xác định độ cao vị trí bám của 494 lượt cá thể Rồng đất, vị trí bám trung bình khoảng 1,81 ± 1,14 m so với mặt nước suối, cá thể trưởng thành khoảng 2,78 ± 1,44 m, cá thể non khoảng 1,54 ± 0,87 m (F1,493 = 122,26, P < 0,0001). Nhĩm con non phân bố ở độ cao từ 0,00 m đến trên 3,00 m theo chiều hướng giảm dần, nhĩm cá thể trưởng thành phân bố từ 0,51 m đến trên 3,00 m theo chiều hướng tăng dần. Phạm vi hoạt động khoảng 4,7 ± 6,1 m, nhĩm cá thể trưởng thành cĩ phạm vi di chuyển khỏi vị trí bám xa hơn so với nhĩm con non. - Loại địa hình suối nước chảy và vũng nước ghi nhận số lượt Rồng đất nhiều nhất, ở các khu vực cĩ thác nước chúng tơi khơng ghi nhận bất kỳ cá thể Rồng đất nào ở cả hai nhĩm tuổi. - Chênh lệch nhiệt độ khơng khí với nhiệt độ cơ thể và nhiệt độ bề mặt tại vị trí bám của Rồng đất: Đo nhiệt độ khơng khí tại vị trí bám của nhĩm trưởng thành và con non lần lượt là: 27,2 ± 1,5°C, 27,4 ± 1,1°C. Nhiệt độ cơ thể ở nhĩm trưởng thành (23,9 ± 1,1°C) xấp xỉ bằng nhĩm con non (23,8 ± 1,5oC). Nhiệt độ bề mặt tại vị trí bám của nhĩm trưởng thành và con non lần lượt là: 23,8 ± 1,5oC, 23,4 ± 1,5oC. Nhiệt độ khơng khí, nhiệt độ cơ thể và nhiệt độ bề mặt tại vị trí bám giữa hai nhĩm tuổi Rồng đất sai khác nhau khơng cĩ ý nghĩa thống kê. - Độ che phủ rừng tại vị trí ghi nhận Rồng đất vào ban đêm khoảng 66,8 ± 29,2%. Nhĩm cá thể trưởng thành cao hơn (77,3 ± 25,7%) con non (64,4 ± 29,5%; F1,430 = 13,50, P < 0,0001). 3.2.2. Phương thức hoạt động 3.2.2.1. Vào ban ngày: Rồng đất hoạt động chủ yếu vào thời điểm cĩ nắng, ít hoạt động vào thời điểm ít nắng và âm u, đặc biệt khi trời mưa. Thời gian hoạt động từ 8:00-16:00 giờ, hoạt động mạnh nhất từ 12:00-14:00 giờ. Theo Dưring (2015), Rồng đất sống trong khu vực cĩ độ ẩm tương đối trung bình từ 40-80% và nhiệt độ khơng khí từ 26-32°C. Trong nghiên cứu này, nhiệt độ khơng khí trung bình tại thời điểm phát hiện Rồng đất khoảng 30,6 ± 1,4oC tương ứng với độ ẩm tương đối trung bình khoảng 65,3 ± 10,6%. Rồng đất hoạt động săn mồi chiếm tỉ lệ cao nhất, tiếp theo là hoạt động phơi nắng và uống nước. Rồng đất săn mồi chiếm phần lớn thời gian, tập tính này phù hợp với mơ hình “tìm kiếm rộng - wide forager” hơn là mơ hình nằm và đợi (sit-and-wait), kết quả này cũng phù hợp với một số kết quả nghiên cứu về phương thức hoạt động phổ biến của nhĩm thằn lằn. 3.2.2.2. Vào ban đêm: Thời gian từ 20:00 giờ đến 21:30 giờ ghi nhận số lượng cá thể Rồng đất xuất hiện ven bờ suối nhiều nhất trong hai nhĩm tuổi. Cá thể non xuất hiện nhiều từ 19:31 giờ, cá thể trưởng thành xuất hiện nhiều khoảng sau 20:00 giờ (F1,19 = 2,86, P < 0,0001). 3.2.3. Phân bố theo đai độ cao và sinh cảnh 3.2.3.1. Phân bố theo đai độ cao: Rồng đất phân bố chủ yếu ở độ cao dưới 300 m, ít phân bố ở độ cao trên 600 m. Bain và Hurley (2011) cho rằng nhĩm thằn lằn ghi nhận phân bố chủ yếu ở độ cao dưới 300 m, ở độ cao từ 300-800 m ghi nhận số lượng lồi ít. 3.2.3.2. Phân bố theo sinh cảnh: Rồng đất phần bố chủ yếu ở sinh cảnh rừng thứ sinh xen lẫn rừng trồng và sinh cảnh rừng nguyên sinh xen lẫn rừng thứ sinh, ít phân bố ở sinh cảnh rừng nguyên sinh. 3.3. Đặc điểm dinh dưỡng 3.3.1. Thành phần thức ăn Rồng đất ăn 20 loại thức ăn gồm: 18 loại là cơn trùng và động vật khơng xương sống khác, 1 loại là thực vật và 1 lồi thuộc các mẫu thức ăn khơng xác định (Hình 3.3). Bốn loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (Isoptera: 37,35%), họ Kiến (Formicidae: 14,10%), bộ Cánh thẳng (Orthoptera: 9,30%), và Ấu trùng cơn trùng (Insect larvae: 7,32%). Hình 3.3. Chỉ số quan trọng (IRI) về thành phần thức ăn của Rồng đất ở vùng núi tỉnh Thừa Thiên Huế (n = 291) Ngơ Đắc Chứng và cs. (2007) cho rằng trong điều kiện nuơi nhốt Rồng đất ăn nhiều nhất là cơn trùng (56,47%), tiếp theo là giun đất (24,25%), Rồng đất trưởng thành sử dụng 16/22 loại thức ăn Rồng đất cịn non chỉ sử dụng 11/14 loại thức ăn. Trong nghiên cứu này, Rồng đất sử dụng 20 loại thức ăn, chủ yếu là cơn trùng (Mối, Kiến), Nhện, Ấu trùng cơn trùng, các lồi Dế và Châu chấu trong bộ Cánh thẳng; trong đĩ, Mối và Kiến là hai loại thức ăn chính của Rồng đất, Giun đất chiếm tỉ lệ rất thấp, thực vật cũng là loại thức ăn của lồi này. Huey & Pianka (1981) cho rằng các lồi thằn lằn cĩ tập tính săn mồi theo mơ hình tìm kiếm rộng (widely foraging) sử dụng thức ăn chủ yếu là các lồi trong bộ Cánh đều (Isoptera) kể cả số lượng và thể tích. 3.3.2. Thành phần thức ăn theo địa điểm nghiên cứu 3.3.2.1. A Lưới: Rồng đất ăn 20 loại thức ăn, sáu loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (35,57%), họ Kiến (14,00%), bộ Cánh thẳng (9,31%), Ấu trùng cơn trùng (6,66%), bộ Giun đất (6,29%) và bộ Nhện (5,36%). 3.3.2.2. Nam Đơng: Rồng đất ăn 17 loại thức ăn, bốn loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (32,30%), Bộ Kiến (22,37%), bộ Cánh thẳng (10,09%) và Ấu trùng cơn trùng (9,55%). 3.3.2.3. Phong Điền: Rồng đất ăn 18 loại, sáu loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (44,69%), bộ Cánh thẳng (8,59%), thực vật (7,93%), Ấu trùng cơn trùng (7,05%), bộ Cánh cứng (6,98%) và họ Kiến (5,72%). Thành phần thức ăn Rồng đất sử dụng ở ba địa điểm khá giống nhau. Cĩ bốn loại thức ăn ưu thế đều xuất hiện ở ba địa điểm nghiên cứu là: bộ Cánh đều, họ Kiến, Ấu trùng cơn trùng và bộ Cánh thẳng. Ở Nam Đơng, trong dạ dày Rồng đất cĩ thể tích thức ăn lớn nhất; tiếp theo là Phong Điền và thấp nhất là A Lưới (F2,290 = 2,97, P = 0,05). Số lượng mẫu thức ăn ở A Lưới lớn nhất (16,4 ± 32,2 mẫu), tiếp theo là Phong Điền (15,4 ± 36,7 mẫu) và thấp nhất là Nam Đơng (13,9 ± 16,1 mẫu; F2,290 = 0,14, P ˃ 0,05). Chiều dài, chiều rộng và thể tích mẫu thức ăn Rồng đất sử dụng ở Nam Đơng lớn nhất, tiếp theo là Phong Điền và thấp nhất là A Lưới (chiều dài: F2,4.585 = 16,07, P < 0,0001; chiều rộng: F2,4.585 = 159,24, P < 0,0001 và thể tích: F2,4.585 = 10,14, P < 0,0001). Loại thức ăn Rồng đất sử dụng ở Nam Đơng đa dạng nhất (3,11), theo sau là ở A Lưới (2,04) và ở Phong Điền nhỏ nhất (1,52). Ở Nam Đơng (0,23) Rồng đất sử dụng đồng đều các loại thức ăn hơn so với A Lưới (0,15) và Phong Điền (0,14). Cĩ thể khi thành phần thức ăn đa dạng, Rồng đất cĩ xu hướng sử dụng đồng đều các loại thức ăn. 3.3.3. Thành phần thức ăn theo sinh cảnh 3.3.3.1. Rừng thứ sinh lẫn rừng trồng: Bốn loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (38,85%), họ Kiến (14,48%), bộ Cánh thẳng (9,47%), Ấu trùng cơn trùng (8,46%). 3.3.3.2. Sinh cảnh rừng nguyên sinh lẫn rừng thứ sinh: Sáu loại thức ăn cĩ IRI ưu thế bao gồm: bộ Cánh đều (chiếm 36,36%), họ Kiến (14,91%), bộ Giun đấ