Tóm tắt Luận án Đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững: Trường hợp thành phố Hồ Chí Minh phát triển hợp tác xã vận tài thủy - Bộ

uấn 2. TSKH Trần Quang Thắng Phản biện 1: GS.TS. Đỗ Đức Bình Phản biện 2: PGS.TS. Trần Công Sách Phản biện 3: PGS.TS. Hoàng Văn Hoan Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, tại: Học viện Khoa học xã hội, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội Vào hồi .giờ, ngày tháng năm Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Học viện Khoa học xã hội - Thư viện Quốc gia Việt Nam 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đô thị hoá là quá trình tất yếu đã và đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới, đặc biệt là ở các nước Châu Á, trong đó có Việt Nam. Nền kinh tế càng phát triển thì quá trình đô thị hoá diễn ra với tốc độ càng nhanh. Đô thị hoá góp phần đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội của khu vực, nâng cao đời sống của nhân dân. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, tuỳ theo điều kiện phát triển của mỗi quốc gia, mỗi khu vực, quá trình đô thị hóa cũng gặp nhiều khó khăn phải khắc phục, giải quyết, đặc biệt là các vấn đề như di dân từ nông thôn ra thành thị, ô nhiễm môi trường, chất lượng dịch vụ y tế, giáo dục, đảm bảo công bằng, quản lí đô thị,.. Như Báo cáo Chương trình phát triển của Liên hợp quốc đã chỉ rõ, quá trình đô thị hóa không phải là một sự khủng hoảng hay thảm kịch, ngay cả khi có những mặt trái không tránh khỏi, nó chỉ là một thách thức đối với tương lai mà thôi. Quá trình đô thị hóa tạo ra nhiều thuận lợi và bất lợi cần được phân tích. Tuy nhiên, đô thị hóa là con đường văn minh của loài người, bởi các đô thị là nơi chủ yếu tạo ra của cải vật chất cho loài người. Thu lợi nhiều từ quá trình đô thị hóa, nhưng con người cũng phải trả giá không ít vì những bất lợi của nó. Chỉ có con đường duy nhất để tránh được thách thức này là tạo ra đô thị bền vững. Quan niệm “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng những nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng của các thế hệ tương lai trong việc đáp ứng những nhu cầu của họ” của Uỷ ban thế giới về môi trường và phát triển đưa ra trong Báo cáo Brundtland - 1987 đã đạt được sự đồng thuận cao của các quốc gia trên thế giới. Đó là quan niệm mang tính nguyên lí quan trọng nhất đối với sự phát triển mang tính bền vững với mọi khía cạnh về kinh tế - xã hội và môi trường ở nhiều cấp độ từ cấp độ toàn cầu, khu vực đến quốc gia, địa phương, trong đó có đô thị. Là một thành phố có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng trong việc phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và là một trung tâm kinh tế sôi động, luôn luôn đi đầu về tốc độ tăng trưởng kinh tế, quá trình đô thị hóa 2 ở thành phố HCM đã và đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng trong những năm trở lại đây. Quyết định số1570/QĐ-TTg ngày 27/11/2006 của Thủ tướng chính phủ đã phê duyệt nhiệm vụ quy hoạch chung xây dựng thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2025. Theo đó thành phố HCM là đô thị đặc biệt, một trung tâm lớn về kinh tế, văn hoá, khoa học công nghệ, có vị trí chính trị quan trọng của cả nước và sẽ trở thành trung tâm công nghiệp, dịch vụ đa lĩnh vực của khu vực Đông Nam Á. Mục tiêu xây dựng thành phố HCM bao gồm: phát triển bền vững, hài hòa giữa phát triển kinh tế với bảo tồn di tích lịch sử, văn hoá và bảo vệ môi trường; bảo đảm an ninh, quốc phòng theo hướng liên kết vùng để trở thành một thành phố văn minh, hiện đại Thành phố Hồ Chí Minh là một trong số ít những đô thị lớn trên thế giới có tốc độ tăng trưởng kinh tế 2 con số liên tục trong suốt 2 thập niên qua. Theo dự báo của các nhà kinh tế xu hướng này sẽ tiếp tục được duy trì. Với diện tích 2.000 km2 và dân cư chiếm xấp xỉ 10% dân số cả nước, thành phố đã đóng góp 40% kim ngạch xuất khẩu cả nước, 31,6% tổng thu ngân sách quốc gia, 29,4% GTSXCN, 28% giá trị gia tăng các ngành dịch vụ. Tỷ lệ vốn đầu tư trên GDP của thành phố trong giai đoạn 2001-2005 đạt bình quân 35%. Tốc độ tăng vốn đầu tư phát triển bình quân trong 5 năm qua là 15,5%/năm. Nền kinh tế thị trường của thành phố HCM phát triển, lưu thông hàng hóa với tốc độ cao, từ đó tạo điều kiện cho quá trình phát triển kinh tế hàng hóa, thúc đẩy sự phân công xã hội phát triển, đẩy nhanh tiến trình xã hội hóa sản xuất cũng như khả năng hội nhập kinh tế quốc tế. Cùng với kinh tế phát triển, thành phố HCM cũng là nơi đảm bảo những điều kiện cần thiết cho sự phát triển con người toàn diện (về giáo dục, y tế, khả năng phát triển các mối quan hệ xã hội, tìm kiếm việc làm). Tuy nhiên, trong những năm gần đây, quá trình đô thị hóa đang diễn ra nhanh chóng ở nhiều quận, huyện mới của thành phố HCM đã khiến hàng nghìn ha đất nông nghiệp được chuyển thành đất ở, nhiều khu vực đô thị mới được xây dựng tự phát, thiếu nhiều cơ sở hạ tầng đã gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng cho đời sống nhân dân như: bị ngập nước vào mùa mưa, thiếu hệ thống xử lý các chất thải gây ô nhiễm môi trường, 3 nhất là không phát huy hết tiềm năng của đất đai, gây lãng phí lớn quỹ đất của Thành phố. Mặt khác, quá trình ĐTH ở thành phố HCM còn phải đối mặt với các luồng dân di cư từ nông thôn vào thành thị. Cộng đồng di cư vào thành phố HCM bao gồm nhiều thành phần càng làm gia tăng áp lực về việc làm, thu nhập, nhà ở, dịch vụ y tế, vốn là vấn đề nhức nhối ở thành phố, ảnh hưởng đến quá trình tăng trưởng kinh tế và xóa đói giảm nghèo. Bên cạnh đó, tốc độ tăng trưởng và ĐTH cao cũng đã dẫn đến sự mất cân đối trong khả năng đáp ứng của hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật đô thị ở thành phố HCM. Mạng lưới giao thông chưa đủ khả năng phục vụ nhu cầu đi lại và vận chuyển, tình trạng tắc nghẽn giao thông xảy ra thường xuyên, tỷ lệ vận tải hành khách công cộng còn thấp. Môi trường đô thị chưa được kiểm soát chặt chẽ, các công trình xử lý nước thải sinh hoạt, nước thải sản xuất chưa được đầu tư xây dựng, nhiều nhà máy xí nghiệp vẫn xả trực tiếp nước thải không qua xử lý môi trường đã gây ô nhiễm hệ thống sông, hồ. Tỷ lệ bãi chôn lấp chất thải hợp vệ sinh còn thấp. chưa quan tâm đến khí thải và tiếng ồn trong đô thị. Với hơn 4 lần thay đổi quy hoạch không gian có tính chiến lược, rất nhiều “quy hoạch treo” đã bị phá sản. Nhiều địa điểm khi quy hoạch được xác định là khu công nghiệp, khu công nghệ cao nhưng do không có các nhà đầu tư trong nhiều năm đã trở thành đất hoang hóa, trong khi người dân cần đất sản xuất lại không được phép sử dụng. Việc quy hoạch đô thị sai hướng làm cho toàn bộ nội đô của Thành phố Hồ Chí Minh rơi vào tình trạng ngập lụt khi mưa đến. Việc nén vào trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh quá mức cũng là một sai lầm không thể sửa chữa trong phát triển đô thị, làm phá vỡ cảnh quan thiên nhiên và kiến trúc. Những thất bại trong chiến lược đa tâm, phi tập trung hóa xuất phát từ việc phát triển quy hoạch đô thị không đồng bộ với phát triển giao thông cũng làm cho các hoạt động chính từ giáo dục, y tế, vui chơi giải trí tập trung ở nội thành làm cho thành phố quá tải, phát sinh ra rất nhiều vấn nạn kinh tế và xã hội. Tất cả những hạn chế, bất cập trên đây đã và đang ảnh hưởng nghiêm trọng tới quá trình đô thị hóa thành phố theo hướng bền vững. Với những lý do trên đây, việc nghiên cứu đề tài: “Đô thị hóa 4 theo hướng phát triển bền vững: trường hợp thành phố Hồ Chí Minh” là cần thiết và cấp bách nhằm xem xét một cách tổng thể quá trình đô thị hóa của TP. Hồ Chí Minh, tìm hiểu những thuận lợi và khó khăn trở ngại cho quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững của thành phố từ đó chỉ ra nguyên nhân, đề xuất các giải pháp phát triển bền vững 2. Mục tiêu và nội dung nghiên cứu của luận án 2.1 Mục tiêu nghiên cứu Đề tài có mục tiêu nghiên cứu tổng quát là nghiên cứu, đánh giá về quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh dưới góc độ phát triển bền vững, trong đó đặc biệt chú trọng đánh giá, nhận diện rõ những điểm hạn chế, bất cập của quá trình đô thị hóa ở Thành phố HCM dưới góc độ phát triển bền vững. 2.2 Nội dung nghiên cứu Để đạt được mục tiêu tổng quát nêu trên, luận án xác định các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể cần tiến hành như sau: - Hệ thống hoá, làm rõ những vấn đề chủ yếu về lý luận và kinh nghiệm thực tiễn liên quan đến đô thị hoá và phát triển đô thị theo hướng bền vững; trên cơ sở đó đề xuất bộ tiêu chí đánh giá đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững cho Thành phố HCM; - Nghiên cứu, đánh giá, làm rõ thực trạng quá trình đô thị hoá của Thành phố Hồ Chí Minh, xác định các yếu tố thuận lợi và khó khăn ảnh hưởng đến quá trình đô thị hoá theo hướng bền vững trong quá trình phát triển; - Thông qua phân tích SWOT về sự phát triển đô thị của Thành phố Hồ Chí Minh, luận án sẽ đưa ra được những nhận định về tiềm năng – lợi thế; điểm mạnh – cơ hội; điểm yếu – nguy cơ của sự phát triển đô thị của Thành phố Hồ Chí Minh theo hướng phát triển bền vững; - Xây dựng được quan điểm, đề xuất các giải pháp kinh tế, văn hoá – xã hội và môi trường trong quá trình đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững cho Thành phố Hồ Chí Minh trong những năm tiếp theo. 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững ở thành phố HCM 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Luận án nghiên cứu quá trình đô thị hóa trong phạm vi Thành phố Hồ Chí Minh, có so sánh với một số thành phố khác trên thế giới và trong nước. - Phần thực trạng luận án sẽ tập trung nghiên cứu từ năm 2008 đến nay (khi có sự hình thành của Khu công nghiệp tại TP Hồ Chí Minh). Phần đề xuất giải pháp lấy mốc thời gian đến năm 2020 và tầm nhìn đến 2030. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1 Phương pháp luận nghiên cứu Luận án tiếp cận đối tượng nghiên cứu dựa trên cơ sở vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng của duy vật lịch sử làm phương pháp luận chung. Luận án coi trọng điều tra tổng kết thực tiễn, từ đó khái quát hóa, nêu lên những kiến nghị hoàn thiện giải pháp. 4.2 Các phương pháp nghiên cứu cụ thể Phương pháp phân tích tài liệu thứ cấp Việc nghiên cứu luận án dựa trên kết quả phân tích tài liệu thứ cấp là các công trình nghiên cứu có liên quan đến đô thị hoá và đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững giúp tác giả nghiên cứu tổng hợp các quan điểm và đưa ra kết luận của mình theo cách tiếp cận riêng. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Mục đích của phương pháp này là nhằm khảo sát, đánh giá kết quả, hiệu lực, hiệu quả của quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh. Đề tài đã khảo sát với số lượng mẫu là 500. - Điều tra, khảo sát bằng bảng hỏi với 200 cán bộ, công chức, chuyên gia trên các lĩnh vực kinh tế, văn hoá xã hội và môi trường; 6 - Điều tra, khảo sát bằng bảng hỏi với 300 người dân, công nhân thuộc các Quận, huyện, các Khu công nghiệp thuộc TP Hồ Chí Minh. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia Phương pháp chuyên gia sẽ được sử dụng để phỏng vấn sâu một số nhà hoạch định chính sách, nhà khoa học và nhà quản lý về đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững; các nhà quản lý các Khu công nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh. Ngoài ra đề tài cũng dự định sử dụng các bài phỏng vấn của các tác giả khác đã được đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng nhằm làm phong phú, mạnh mẽ và thuyết phục hơn cho những luận cứ, luận chứng đưa ra trong luận án. Phương pháp so sánh Quá trình thực hiện luận án có sự so sánh giữa lý luận và thực tiễn nhằm tìm ra sự thống nhất hay chưa thống nhất, độ chênh giữa lý luận và thực tiễn về đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Trên cơ sở hệ thống hóa một cách cơ bản lý thuyết đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững, tác giả đã xây dựng bộ tiêu chí đánh giá phát triển bền vững riêng cho Thành phố HCM với hướng tiếp cận các tiêu chí bền vững một cách hệ thống trên cả 3 mặt phát triển kinh tế, phát triển xã hội gắn với bảo vệ môi trường tự nhiên. Bên cạnh đó, luận án cũng có hướng tiếp cận mới khi đánh giá, phân tích sự bền vững của các mặt kinh tế, văn hoá xã hội và môi trường dựa trên sự đánh giá thực tế của các tầng lớp dân cư thành phố, bởi lẽ, xét đến cùng, sự bền vững theo nhóm tiêu chí nào thì cũng phục vụ mục đích cuối cùng là cho con người và vì con người. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Về mặt lý luận, luận án có những đóng góp khi làm rõ hơn quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững đối với thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt trong bối cảnh từ trước tới nay, trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh, chưa có công trình nghiên cứu tổng thể nào về quá trình đô thị hoá theo các tiêu chí phát triển bền vững, mặc dù chủ trương và chính sách phát triển bền vững đã được nhắc đến rất nhiều trong thực tiễn. 7 Sản phẩm thực tiễn mà đề tài hướng đến là đề xuất nhóm các giải pháp hành chính nhằm nâng cao hiệu quả quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh. 8 7. Cơ cấu của luận án. Ngoài Phần mở đầu, Phần kết luận, Phụ lục và Danh mục tài liệu tham khảo, đề tài được cấu trúc 04 chương cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2: Cơ sở lý luận về đô thị hoá, đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững Chương 3: Thực trạng đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh Chương 4: Giải pháp nâng cao hiệu quả quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1 Các nghiên cứu về đô thị hoá đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững trên thế giới Ở thời sơ khai của quá trình nghiên cứu về đô thị hóa, Karl Marx và Friedrich Engels [8] là hai học giả đã khai sáng và mang lại sự quan tâm của thế giới về đô thị hóa bằng những luận điểm đô thị hóa xã hội học của mình. Một học giả lỗi lạc khác cũng có nhiều luận điểm nổi trội và tiên phong trong nghiên cứu về đô thị hóa là Max Weber [48]. Trong các nghiên cứu của mình, Weber là người đầu tiên chỉ ra rằng, một cộng động đô thị kiểu mẫu cần phải có những yếu tố: (i) Quan hệ giao dịch và thương mại: Các chế độ cộng sản, hoặc quân chủ với những áp đặt về giao dịch và thương mại sẽ không cấu thành cộng đồng đô thị kiểu mẫu. Cũng vì lẽ đó, các đô thị lớn thường thuộc chủ nghĩa tư bản Về cơ bản, có thể khái quát các nghiên cứu XHH đô thị hầu hết tập trung vào 04 hướng tiếp cận đặc trưng gồm: Sinh thái học nhân văn; Cộng đồng đô thị; Những vấn đề đô thị, chính sách và quy hoạch và Đô thị hoá. Dưới đây là một số nghiên cứu tiêu biểu về đô thị hóa của các trường phái, các quan điểm XHH đô thị nổi bật:  Trường phái XHH Chicago  Đô thị hóa và vấn đề tái cấu trúc không gian 9  Đô thị hóa và sự phát triển các phong trào xã hội  Đô thị hóa như là phong cách sống  Đô thị hoá - sự phát triển của những thành phố hiện đại và đông đúc  Trường phái coi đô thị là không gian vi mô tối ưu cho mọi người – Thiết kế môi trường và tâm lý học đô thị  Đô thị hóa trong thời đại toàn cầu 1.2. Các nghiên cứu về đô thị hoá, đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Việt Nam Cùng với chủ trương của Đảng, Nhà nước và thực tiễn quá trình đô thị hoá ở Việt Nam, đã có rất nhiều nghiên cứu được tiến hành bởi các nhà quản lý thực tiễn cũng như nghiên cứu lý luận, ở tất cả các lĩnh vực từ nghiên cứu kinh tế, văn hoá xã hội cho đến môi trường. Các nghiên cứu ở Việt Nam bao gồm các đề tài nghiên cứu cấp Nhà nước, cấp Bộ, các nghiên cứu độc lập của nhóm, các nghiên cứu chuyên biệt của các tổ chức quốc tế, các đề tài luận văn tiến sĩ, thạc sĩ; các sách chuyên khảo; các bài báo khoa học độc lập Nhìn chung, các nghiên cứu về đô thị hoá, đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững trên thế giới và ở trong nước, tuỳ theo hướng tiếp cận đã đề cập tương đối đầy đủ cơ sở lý luận về phát triển bền vững đô thị hoá. Đặc biệt, từ nghiên cứu của các học giả nước ngoài cho thấy, bức tranh đô thị hoá ở các nước đang phát triển, còn gọi là các nước thuộc Thế giới thứ ba tồn tại những bất cập do “Vòng xoáy bất lợi”, tất yếu dẫn đến những hậu quả không thể tránh khỏi như tình trạng chênh lệch giàu nghèo, sự gia tăng di cư từ nông thôn ra thành thị, các vấn đề về môi trường sống, môi trường văn hoá, xã hội...đòi hỏi nhà nước phải tăng cường áp dụng các biện pháp quản lý hiệu lực, hiệu quả để quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững đạt được những thành công. Tuy nhiên, do sự khác nhau về điều kiện tự nhiên, văn hoá xã hội, thể chế chính trị và kinh tế khác nhau mà quá trình đô thị hoá ở mỗi thành phố, mỗi vùng miền và đất nước có những điểm khác nhau. Điều này cho thấy những nghiên cứu chỉ ra sự thành công trong phát triển bền vững đô thị ở Trung Quốc chưa hẳn đã là bài học thành công cho Việt 10 Nam hay một quốc gia khác. Do đó, cả về mặt lý luận và thực tiễn, định hướng chiến lược phát triển bền vững ở mỗi quốc gia, mỗi thành phố có những đặc thù riêng trên cơ sở điều kiện tự nhiên, kinh tế, văn hoá, xã hội của mình. Điều này cũng đòi hỏi quá trình nghiên cứu cơ sở lý luận về đô thị hoá, phát triển bền vững đô thị hoá cần được tiến hành kỹ lưỡng trên cơ sở cân nhắc các ưu điểm, nhược điểm của từng lý thuyết. Ở trong nước, các nghiên cứu về phát triển bền vững trên từng lĩnh vực như kinh tế, văn hoá, xã hội hay môi trường trong quá trình đô thị hoá ở một địa phương, một vùng hay ở phạm vi quốc gia cũng đã được tiến hành. Tuy nhiên, thực tiễn cũng cho thấy, các nghiên cứu chủ yếu chỉ nghiên cứu, tìm hiểu các khía cạnh rời rạc của phát triển bền vững, hoặc nghiên cứu chuyên sâu về vùng, về một đô thịchủ yếu là những nghiên cứu thiên về qui hoạch mang tính kỹ thuật. Sự thiếu vắng các nghiên cứu mang tính tổng thể về quá trình đô thị hoá theo hướng bền vững trên cả 03 mặt kinh tế - văn hoá và môi trường trong mối liên hệ nhất quán với nhau, cả trong chính sách, chiến lược phát triển cũng như quá trình quản lý đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh khiến cho quá trình đô thị hoá theo hướng bền vững thiếu cả về lý luận cũng như thực tiễn. Đề tài có mục tiêu nghiên cứu tổng quát, đánh giá thực trạng đô thị hóa thành phố Hồ Chí Minh theo hướng bền vững, tập trung xác định những điểm bất cập của quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là sự rời rạc, thiếu gắn kết giữa các mặt kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường trong quá trình quản lý phát triển nói chung, trong xây dựng và hoàn thiện hệ thống các chính sách, biện pháp quản lý hoạt động đô thị hoá nói riêng, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp khả thi nhằm đảm bảo quá trình đô thị hóa bền vững cho Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ nay đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. 11 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐÔ THỊ HOÁ, ĐÔ THỊ HOÁ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG 2.1. Khái niệm, tiêu chí đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững 2.1.1. Các khái niệm cơ bản 2.1.1.1 Đô thị, Đô thị hóa Giai đoạn hiện nay, khi quá trình đô thị hóa ở các nước phát triển được đặc trưng trước tiên bởi những biến đổi về chất thì quan niệm đô thị hóa đòi hỏi phải được nhìn nhận rộng hơn, gắn liền với quá trình thay đổi kinh tê- xã hội nhiều mặt khi đô thị hoá. Theo đó, có thể hiểu đô thị hóa là một quá trình phát triển kinh tế - xã hội, mà biểu hiện của nó là sự tăng nhanh về số lượng và quy mô của các điểm dân cư đô thị, sự tập trung dân cư trong các thành phố, nhất là các thành phố lớn, là sự phổ biến rộng rãi lối sống thành thị. Nói một cách đầy đủ, theo tác giả, đô thị hoá là một quá trình biến chuyển kinh tế - xã hội - văn hoá và không gian, gắn liền với những tiến bộ về khoa học kỹ thuật, trong đó diễn ra sự phát triển nghề nghiệp mới, sự chuyển dịch dân cư, dịch chuyển cơ cấu lao động, sự chuyển đối lối sống ngày càng văn minh, tiến bộ hơn. 2.2.1.2. Phát triển, Phát triển bền vững Phát triển được định nghĩa là sự mở rộng, nâng cấp, tiến bộ của sự vật. Phát triển là khuynh hướng vận động đã xác định về hướng: hướng đi lên từ thấp đến cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Cái mới ra đời thay thế cái cũ, cái tiến bộ ra đời thay thế cái lạc hậu. Sự phát triển là một quá trình thay đổi có định hướng, với mục đích cải thiện [10]. 2.1.1. 3. Đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững Đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững là sự kết hợp hài hòa giữa đầu tư phát triển kinh tế với nâng cao chất lượng đời sống văn hoá xã hội và bảo vệ tài nguyên môi trường ở đô thị mà vẫn phải đảm bảo được sự phát triển của đô thị trong tương lai xa. Mục đích của đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững là để đạt được sự cân bằng giữa việc cải 12 thiện mức sống cho thế hệ hiện tại, và giữ được lượng tài nguyên dự trữ đầy đủ cho các thế hệ sau khai thác, phát triển. Từ nội hàm khái niệm đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững, rõ ràng là, để đạt được mục tiêu đô thị hóa phát triển bền vững cần giải quyết hàng loạt các vấn đề thuộc ba lĩnh vực là kinh tế, xã hội và môi trường. 2.1.2. Các tiêu chí đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững 2.2. Một số kinh nghiệm quốc tế về đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững và bài học kinh nghiệm cho Thành phố Hồ Chí Minh 2.2.1. Tiêu chí lựa chọn các kinh nghiệm quốc tế - Quy mô dân số - Vị trí địa lý - Những ngành nghề nổi bật 2.2.2. Một số kinh nghiệm quốc tế cụ thể 2.2.2.1 Singapore 2.2.2.2. Thượng Hải Thượng Hải là một trong những trung tâm kinh tế và đô thị lớn nhất của Trung Quốc. Bên cạnh Bắc Kinh, Thượng Hải chịu ảnh hưởng lớn từ những chính sách phát triển kinh tế và đổi mới của chính phủ Trung Quốc những năm cuối thế kỷ 20, và vẫn đang là một trong những nơi được hưởng lợi nhiều nhất khi Trung Quốc leo lên cạnh tranh với Hoa Kỳ để trở thành cường quốc kinh tế đứng đầu thế giới. học hỏi, trong đó có Thành phố Hồ Chí Minh. 2.3. Đề xuất Bộ tiêu chí đánh giá đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững cho Thành phố Hồ Chí Minh Dựa trên các nguyên tắc: rõ ràng, minh bạch, có thể định lượng và chứa đựng đầy đủ các nội dung cơ bản, cân đối, hài hòa giữa 3 lĩnh vực kinh tế, xã hội và môi trường, tác giả mạnh dạn Đề xuất Bộ tiêu chí đánh giá đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững cho Thành phố HCM gồm 16 tiêu chí thành phần thuộc 3 lĩnh vực như sau: 13 Các tiêu chí văn hóa, xã hội (Gồm 06 tiêu chí thành phần) Các tiêu chí môi trường và không gian đô thị (Gồm 06 tiêu chí thành phần) Các tiêu chí kinh tế và hạ tầng đô thị (Gồm 06 tiêu chí thành phần) 1. Giáo dục 2. Y tế 3. Xóa đói, giảm nghèo 4. Tệ nạn xã hội 5. Bất bình đẳng thu nhập Cho ngư ờ i dân và vì ngư ờ i dân (Chỉ số HDI) 1. S đất trồng cây xanh 2. Khả năng ứng phó với biến đổi khí hậu 3. Giảm thiểu ô nhiễm 4. Nước sạch cho người dân 5. Tiêu thụ năng lượng sạch 1. Chỉ số GDP 2. Hạ tầng giao thông công cộng 3. Giá bất động sản, hàng hóa tiêu dung 4. Chỉ số việc làm/Tỷ lệ thất nghiệp 5. Nhà ở xã hội 6. Điều kiện môi trường kinh doanh 14 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG ĐÔ THỊ HOÁ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 3.1 Tổng quan chung và các yếu tố ảnh hưởng tới đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh 3.1.1 Tổng quan chung về Thành phố Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh [29] nằm trong toạ độ địa lý khoảng 10 0 10’ – 10 0 38 vĩ độ bắc và 106 0 22’ – 106 054 ’ kinh độ đông. Phía Bắc giáp tỉnh Bình Dương, Tây Bắc giáp tỉnh Tây Ninh , Đông và Đông Bắc giáp tỉnh Đồng Nai, Đông Nam giáp tỉnh Bà Rịa -Vũng Tàu, Tây và Tây Nam giáp tỉnh Long An và Tiền Giang Với tổng diện tích 2.095 km², thành phố HCM trở thành đô thị lớn nhất Việt Nam. 11 quận nội thành của Sài Gòn trước đây được chia lại thành 8 quận. Bốn quận Gò Vấp, Phú Nhuận, Bình Thạnh, Tân Bình được thành lập. Khu vực ngoại thành gồm 5 huyện: Thủ Đức, Hóc Môn, Củ Chi, Bình Chánh, Nhà Bè. Năm 1978, thành phố nhận thêm huyện Duyên Hải của tỉnh Đồng Nai. Năm 1979, các đơn vị hành chính cơ sở được phân chia lại, toàn thành phố có 261 phường, 86 xã. Sau đợt điều chỉnh tiếp theo vào năm 1989, thành phố còn 182 phường và 100 xã, thị trấn. Đến năm 1997, phân chia hành chính của thành phố lại thay đổi, gồm 17 quận, 5 huyện với 303 phường xã, thị trấn. Hiện nay, Thành phố HCM gồm 19 quận nội thành và 5 huyện ngoại thành với 322 phường, xã và thị trấn Thành phố Hồ Chí Minh chiếm 0,6% diện tích và 6,6 % dân số so với cả nước, nằm trong vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, là trung tâm kinh tế của cả nước, có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao. Thành phố Hồ Chí Minh là nơi hoạt động kinh tế năng động nhất, đi đầu trong cả nước về tốc độ tăng trưởng kinh tế. Phát triển kinh tế với tốc độ tăng trưởng cao đã tạo ra mức đóng góp GDP lớn cho cả nước. Tỷ trọng GDP của thành phố chiếm 1/3 GDP của cả nước. 3.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng tới đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh Có rất nhiều yếu tố tác động đến quá trình đô thị hóa theo hướng 15 phát triển bền vững ở thành phố HCM. Từ điều kiện thể chế, chính sách, các yếu tố tác động bởi tình hình khu vực và thế giới, sự gia tăng dân số hay điều kiện tự nhiên, địa lý, sự biến đổi khí hậuỞ phần này, tác giả chỉ tập trung vào một số yếu tố mang tính đặc thù đã và đang có ảnh hưởng nhiều nhất tới sự phát triển bền vững ở Thành phố HCM. 3.1.2.1. Tác động của xu thế hội nhập quốc tế trong bối cảnh toàn cầu hoá và cách mạng khoa học kỹ thuật thách thức lớn cần phải vượt qua, để khỏi bị tụt hậu ngày càng xa. 3.1.2.2. Tác động của các yếu tố thể chế, chính sách đô thị hóa theo hướng phát triển bễn vững 3.1.2.3. Tác động của sự gia tăng dân số và biến đổi khí hậu 3.2. Thực trạng đô thị hóa theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh 3.2.1. Thực trạng kinh tế và phát triển hạ tầng đô thị Tăng trưởng kinh tế cao và ổn định với cơ cấu kinh tế chuyển dịch tích cực là một trong những ưu điểm nổi bật của Thành phố HCM trong quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững. Kinh tế Thành phố HCM trong gần 30 năm trở lại đây không ngừng tăng trưởng, đóng vai trò là đầu tàu, động lực phát triển của cả nước. Từ mức tăng GDP bình quân 2,7%/năm trong giai đoạn 1976 - 1985, bước sang giai đoạn đổi mới, nhiều năm liền tăng trưởng kinh tế của thành phố duy trì tốc độ bình quân từ 10- 12%/năm. Theo đó, tốc độ tăng trưởng kinh tế trung bình của Thành phố luôn tăng cao hơn mức tăng trung bình chung của các tỉnh trong khu vực Vùng Kinh tế trọng điểm phía Nam (bằng 1,2 lần) và của cả nước (bằng 1,5 lần). Quy hoạch, quản lý và phát triển hạ tầng đô thị có chuyển biến tích cực, đạt kết quả thiết thực, thúc đẩy phát triển kinh tế, thu hút vốn đầu tư nước ngoài Tốc độ phát triển kinh tế cao đã làm thay đổi nhanh chóng cơ cấu lao động và tác động đến hiệu quả giải quyết việc làm 16 Việc làm là một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá sự phát triển kinh tế. Phân tích động thái thay đổi của việc làm cho phép đánh giá tác động của chuyển đổi kinh tế và đề xuất các chính sách việc làm phù hợp tạo điều kiện cho phát triển kinh tế - xã hội của một địa phương, một quốc gia. Giải quyết việc làm cho người lao động là biện pháp trung tâm không chỉ giải quyết được các vấn đề kinh tế mà cả các vấn đề xã hội Các chính sách nhà ở xã hội cho người dân còn nhiều bất cập và tình trạng bất cân đối trong thu nhập là thách thức lớn trong phát triển kinh tế bền vững ở Thành phố HCM 3.2.2. Thực trạng văn hóa - xã hội Các chính sách giáo dục, y tế dần cải thiện trong quá trình đô thị hoá theo hướng phát triển bền vững ở Thành phố HCM Cùng với những hiệu ứng tích cực của chính sách giảm nghèo đa chiều, các chính sách đảm bảo nhu cầu xã hội như giáo dục, y tế, an sinh xã hội, nhà ở, dịch vụ cơ bản tại nơi ở, lương thực thực phẩm cho người dân cũng được thành phố tiếp tục triển khai đồng bộ và bước đầu được người dân đánh giá cao. Nâng cao chất lượng các dịch vụ y tế, chăm sóc sức khỏe cho người dân, bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm, cải thiện điều kiện sống cho nhân dân Thành phố đã đề ra các giải pháp mang tính bền vững để thực hiện tốt Quy hoạch phát triển mạng lưới cơ sở vật chất ngành y tế Thành phố đến năm 2020 và Quy hoạch phát triển ngành y tế Thành phố đến năm 2020 tầm nhìn đến năm 2025. Cụ thể, đã thực hiện hiệu quả đề án giảm quá tải bệnh nhân của các bệnh viện tuyến Thành phố; nâng cao chất lượng khám, chữa bệnh cho bệnh viện tuyến cơ sở; cải tiến chất lượng khám chữa bệnh cho người dân; quan tâm thực hiện các hoạt động y tế dự phòng, đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe ngày càng cao của người dân theo hướng bền vững. Thực hiện hiệu quả chương trình xoá đói giảm nghèo, cải thiện đời sống vật chất, giảm tỷ lệ lạm phát 17 Cùng với giải quyết việc làm, các nỗ lực xoá đói giảm nghèo, cải thiện đời Giao thông công cộng chưa đáp ứng được các yêu cầu của đô thị phát triển bền vững Giảm nghèo thiếu bền vững, phân hoá giàu nghèo, bất bình đẳng giới và bất bình đẳng xã hội vẫn còn tồn tại Tội phạm và các loại tệ nạn xã hội có những diễn biến phức tạp Bất bình đẳng thu nhập, khoảng cách giàu nghèo gia tăng 3.2.3. Thực trạng môi trường và không gian đô thị Các chính sách bảo vệ môi trường phục vụ phát triển bền vững của Thành phố HCM được ban hành đã tạo ra khung pháp lý tương đối vững để triển khai các hoạt động bảo vệ mô trường trên địa bàn thành phố Bất chấp các nỗ lực cải thiện, diện tích đất cho công viên, cây xanh vẫn suy giảm trên địa bàn thành phố HCM Trước áp lực dân số và tốc độ đô thị hóa quá nhanh, hiện trạng ô nhiễm môi trường nước, ô nhiễm do chất thải, ô nhiễm không khí, tiếng ồn, ánh sáng là những thách thức lớn trong phát triển bền vững ở thành phố HCM 3.3. Nhận xét, đánh giá 3.3.1. Những kết quả đã đạt được Qua phân tích t