Tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn phân tích chương trình vật lý trung học phổ thông

TRƢỜNG TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Mã số: CS. 2007. 19. 11 Cơ quan chủ trì: KHOA VẬT LÝ - TRƢỜNG ĐHSP TP. HỒ CHÍ MINH Chủ nhiệm đề tài: TS. PHẠM THẾ DÂN TP. HỒ CHÍ MINH - 2008 NGƢỜI THỰC HIỆN ĐỀ TÀI VÀ ĐƠN VỊ PHỐI HỢP Ngƣời thực hiện đề tài: TS. Phạm Thế Dân. Đơn vị phối hợp: 1- Tổ Phương pháp dạy học môn Vật lý: thảo luận và góp ý kiến. 2- Khoa Vật lý: Tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu và cho phép tiến hành thực nghiệm sƣ phạm. NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT GV: Giảng viên hoặc giáo viên. HS: Học sinh. THPT: Trung học phổ thông. SV: Sinh viên. MỤC LỤC NGƢỜI THỰC HIỆN ĐỀ TÀI VÀ ĐƠN VỊ PHỐI HỢP ............................................. 4 NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................................ 4 MỤC LỤC ..................................................................................................................... 5 TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................................................... 6 PHẦN A: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................... 7 1- TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ................................................... 7 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI ............................................................... 9 3. CÁCH TIẾP CẬN, PHƢƠNG PHÁP VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ..................... 9 4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ...................................................................................... 9 PHẦN B: NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................... 10 1- CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .................................................. 10 1.1- Khái niệm về tổ chức sinh viên học tập theo nhóm .............................................. 10 1.2- Đặc trƣng và bản chất của hình thức tổ chức học tập theo nhóm ......................... 10 1.3 - Quá trình hình thành và phát triển hình thức học tập theo nhóm ........................ 12 1.4 - Mục đích và tác dụng của học tập theo nhóm ..................................................... 13 1.5 - Cơ sở lý thuyết của việc tổ chức học tập theo nhóm ........................................... 15 1.5.1- Cơ sở triết học................................................................................................ 15 1.5.2- Cơ sở xã hội học ............................................................................................ 16 1.5.3- Cơ sở tâm lý - giáo dục học ........................................................................... 16 1.6 - Các hình thức tổ chức sinh viên học tập theo nhóm [17] .................................... 17 1.6.1- Làm việc theo cặp hai sinh viên (Pai work) .................................................. 17 1.6.2- Làm việc theo nhóm 6 -7 sinh viên (Group work) ........................................ 18 1.6.3- Nhóm tổ chức theo kiểu ghép nhóm (Jipsaw) ............................................... 18 1.6.4- Nhóm tổ chức theo kiểu kim tự tháp (Pyramid) ............................................ 19 1.6.5- Nhóm tổ chức theo kiểu hoạt động trà trộn (Mingling Activites) ................. 19 1.7. Quy trình tổ chức sinh viên học tập theo nhóm .................................................... 19 1.7.1- Xác định các mục tiêu dạy học ...................................................................... 19 1.7.2- Thành lập nhóm ............................................................................................. 19 1.7.3- Giải thích mục tiêu và nhiệm vụ bài học ....................................................... 21 1.7.4- Theo dõi và điều chỉnh tiến trình học tập theo nhóm .................................... 22 1.7.5- Tổ chức thảo luận và đánh giá kết quả làm việc theo nhóm ......................... 23 2- LỰA CHỌN HÌNH THỨC TỔ CHỨC HỌC TẬP THEO NHÓM VÀ NHIỆM VỤ GIAO CHO SINH VIÊN TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT ................................................................................................................................. 24 2.1- Mục tiêu và ý nghĩa của môn học Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT ............. 24 2.2- Các hoạt động cần thực hiện khi phân tích chƣơng trình ..................................... 25 2.3- Sự cần thiết và điều kiện thuận lợi của việc tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT ........................................................ 26 2.4- Hình thức tổ chức và nhiệm vụ giao cho sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT ........................................................................ 26 3- THỰC NGHIỆM TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT ..................................... 27 3.1- Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................... 27 3.2- Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm .......................................................................... 27 3.3- Nội dung thực nghiệm sƣ phạm............................................................................ 28 3.4- Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm .......................................... 28 3.5- Sơ lƣợc về cấu trúc nội dung của các bài học đƣợc dạy thực nghiệm [11] .......... 28 3.6. Nhận xét về kết quả thực hiện các nhiệm vụ học tập theo nhóm của sinh viên ... 38 3.7- Đánh giá kết quả bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ...... 40 3.8- Điều tra ý kiến của sinh viên về học tập theo nhóm sau thực nghiệm ................. 44 4- KẾT LUẬN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................................................ 45 5- TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 47 6- PHỤ LỤC ............................................................................................................ 50 Phụ lục 1: Danh sách sinh viên và kết quả bài thi cuối học kỳ của lớp đối chứng và lớp thực nghiệm. Pục lục 2: Một số hình ảnh về thực nghiệm sƣ phạm Phụ lục 3: Một số tƣ liệu minh họa kết quả học tập theo nhóm của sinh viên Phụ lục 4: Các văn bản về đăng ký và xét duyệt đề tài nghiên cứu. 6 TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Công trình nghiên cứu này chỉ ra sự cần thiết và những thuận lợi của việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. Thực nghiệm sƣ phạm tổ chức SV học tập theo nhóm cho thấy: Sự phối hợp các hình thức tổ chức nhóm 2 SV và nhóm 6-7 SV trong giờ học để nghiên cứu nội dung bài học trong sách giáo khoa là có tính khả thi. SV vừa nắm vững kiến thức và kỹ năng trong môn học, vừa đƣợc rèn luyện các kỹ năng tổ chức và làm việc theo nhóm. Tuy nhiên, việc tổ chức SV học tập theo nhóm đòi hỏi phải dành nhiều thời gian hơn cho công việc và phƣơng tiện phục vụ cho dạy và học cũng phải đƣợc trang bị phù hợp. Thực tế hiện nay, hệ thống bàn ghế trong các phòng học không phù hợp cho việc tổ chức học tập theo nhóm.Thƣ viện còn thiếu tài liệu tham khảo và phòng học có trang bị máy tính nối mạng và đèn chiếu cũng chƣa đủ nên cũng chƣa thuận tiện cho việc tổ chức SV học tập theo nhóm. ABSTRACT This study shows the necessity and the advantages of organizing cooperative learning for students in teaching and learning The Analysis of High School Physics Curriculum. The research methodology with pedagogical experiment for cooperative learning revealed that the combination of pair work and small group work of 6 to 7 students in learning The Analysis of High School Physics Curriculum is feasible. Cooperative learning helps students reach their learning goals (both knowledge and learning skills) and at the same time students have chances to practice skills of working in small groups. However, cooperative learning organization requires more time and suitable teaching facilities. The study pinpointed unsuitable present teaching and learning conditions such as classroom seat arrangements, lack of computers with Internet connection and projectors in classrooms, and poor resource materials in library. 7 PHẦN A: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1- TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU Loài ngƣời đã bƣớc vào thế kỷ XXI- thế kỷ của nền kinh tế mà trong đó tri thức là nguồn lực quyết định sự phát triển và tăng trƣởng kinh tế. Nƣớc ta, trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nƣớc, phải đồng thời thực hiện hai nhiệm vụ cực kỳ quan trọng là chuyển từ nền kinh tế nông nghiệp sang nền kinh tế công nghiệp và tận dụng cơ hội "đi tắt đón đầu" để đi thẳng vào những ngành sử dụng công nghệ cao của nền kinh tế tri thức. Cùng với sự phát triển nhƣ vũ bão của khoa học - công nghệ và xu thế hội nhập, cạnh tranh gay gắt của thế giới ngày nay, hai nhiệm vụ đó đặt ra những đòi hỏi mới và những thách thức to lớn đối với sự phát triển giáo dục và đào tạo mà trƣớc hết và đặc biệt là đối với giáo dục đại học. Việc nâng cao chất lƣợng giáo dục đại học ở nƣớc ta trong bối cảnh hiện nay đòi hỏi phải đổi mới tổ chức quá trình đào tạo và phƣơng pháp dạy học ở đại học.Trong những năm gần đây, vấn đề đổi mới phƣơng pháp dạy học ở nƣớc ta đã đƣợc Đảng, Nhà nƣớc cũng nhƣ các cấp quản lý giáo dục rất quan tâm và đƣợc thể hiện ở nhiều văn bản quan trọng. Nghị quyết TW2 (khóa VIII) đã chỉ rõ: "Đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp giáo dục - đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tƣ duy sáng tạo của ngƣời học. Từng bƣớc áp dụng các phƣơng pháp tiên tiến và phƣơng tiện hiện đại vào quá trình dạy học, bảo đảm điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho HS, nhất là SV đại học..."[27]. Tiếp đó, ngày 20/4/1999 Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ra Chỉ thị 15 về đẩy mạnh hoạt động đổi mới phƣơng pháp giảng dạy và học tập trong các trƣờng sƣ phạm[3]. Trong "Chiến lƣợc phát triển giáo dục 2001 - 2010" ban hành theo Quyết định số 201/2001/QĐ -TTg ngày 28/12/2001 của Thủ tƣớng Chính phủ cũng có nêu rõ yêu cầu đổi mới và hiện đại hóa phƣơng pháp giáo dục là: "Chuyển từ việc truyền đạt tri thức thụ động, thầy giảng, trò ghi sang hƣớng dẫn ngƣời học chủ động tƣ duy trong quá trình tiếp cận tri thức; dạy cho ngƣời học phƣơng pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách có hệ thống và có tƣ duy phân tích, tổng hợp; phát triển đƣợc năng lực của mỗi cá 8 nhân; tăng cƣờng tính chủ động, tính tự chủ của HS, SV trong quá trình học tập... "[4]. Theo phƣơng hƣớng mà Nghị quyết TW2 (khóa VIII) và "Chiến lƣợc phát triển giáo dục 2001 -2010" đã vạch ra, cùng hòa nhịp vào xu thế đổi mới phƣơng pháp dạy học đại học đang diễn ra sôi nổi khắp nơi trên thế giới, việc đổi mới phƣơng pháp dạy học đại học ở nƣớc ta cần đƣợc xúc tiến mạnh mẽ hơn nữa trên cơ sở những quan niệm đầy đủ và thống nhất về đổi mới phƣơng pháp dạy học. Tổ chức SV học tập theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học áp dụng phƣơng pháp hoạt động nhóm do đó phát huy cao tính tích cực, tự lực, sáng tạo của SV, đồng thời phát huy đƣợc sự hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau giữa các SV trong học tập. Hình thức tổ chức học tập này không chỉ giúp cho SV nắm vững kiến thức, kỹ năng môn học mà còn bồi dƣỡng cho họ năng lực tƣ duy phê phán, tƣ duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, phƣơng pháp thu nhận kiến thức cần thiết cho công việc và đặc biệt là kỹ năng làm việc theo nhóm- một kỹ năng rất quan trọng đối với con ngƣời sống trong thế kỷ XXI [13], [20], [29], [31]. Môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT có nhiều thuận lợi để tổ chức SV học tập theo nhóm. Mặt khác, hiện nay môn Vật lý ở trƣờng THPT đƣợc dạy theo hai ban là ban Khoa học tự nhiên và ban Cơ bản nhƣng ở trƣờng đại học chỉ có thể tổ chức dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý theo một ban vì thời gian không cho phép dạy cả hai chƣơng trình. Hơn nữa, ngƣời GV tƣơng lai cũng phải biết tổ chức cho học sinh học tập theo nhóm nên họ cũng cần phải đƣợc rèn luyện các kỹ năng này trong thời gian học tập ở trƣờng đại học. Vì vậy, việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là việc làm rất cần thiết trƣớc những đổi mới của nhà trƣờng THPT và những yêu cầu đổi mới đối với ngƣời GV. Tổ chức SV học tập theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học đƣợc sử dụng rộng rãi ở các nƣớc có nền giáo dục đại học phát triển [9], [10], [13], [19], nhƣng ở nƣớc ta, hình thức tổ chức dạy học này còn ít đƣợc phổ biến và vận dụng. Gần đây, phƣơng pháp này mới đƣợc nói tới trong các tài liệu về phƣơng pháp dạy học ở đại 9 học và việc vận dụng mới bắt đầu đƣợc quan tâm đến[9], [14], [19]. Tuy nhiên, trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT thì chƣa có công trình nào nghiên cứu về việc áp dụng hình thức tổ chức dạy học theo nhóm. Chính vì vậy mà tôi chọn đề tài nghiên cứu: "Tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chương trình Vật lý Trung học phổ thông". 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là tìm kiếm hình thức tổ chức SV học tập theo nhóm trong giờ học trên lớp và các nhiệm vụ giao cho SV phù hợp với môn học Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học môn này. 3. CÁCH TIẾP CẬN, PHƢƠNG PHÁP VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu lý luận, kinh nghiệm sƣ phạm tiên tiến về tổ chức học tập theo nhóm qua sách, báo và các phƣơng tiện thông tin khác. - Nghiên cứu mục tiêu, nhiệm vụ và nội dung dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT cho SV khoa Vật lý ở trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. - Lựa chọn hình thức tổ chức SV học tập theo nhóm trong giờ học trên lớp và nhiệm vụ giao cho SV phù họp với môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT sau đó tiến hành thực nghiệm sƣ phạm đối với một lớp khoảng 40 SV năm thứ ba trong năm học 2006-2007 của khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ chí Minh. 4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU - Cơ sở lý luận của việc tổ chức học tập theo nhóm. - Mục tiêu, nhiệm vụ và nội dung dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. - Hình thức tổ chức SV học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho SV trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT và tiến hành thực nghiệm sƣ phạm nhằm đánh giá tính khả thi của hình thức tổ chức và nhiệm vụ đã lựa chọn. 10 PHẦN B: NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 1- CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 - Khái niệm về tổ chức sinh viên học tập theo nhóm Tổ chức SV học tập theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học có sự kết hợp tính tập thể và tính cá nhân, trong đó SV của một lớp đƣợc chia thành các nhóm nhỏ trong một khoảng thời gian nhất định và tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc, rồi sau đó, kết quả làm việc của nhóm đƣợc trình bày và đánh giá trƣớc toàn lóp. Việc tổ chức học tập theo nhóm còn có thể đƣợc gọi bằng những tên gọi khác nhƣ dạy học hợp tác hay dạy học theo nhóm. Tổ chức học tập theo nhóm không phải là một phƣơng pháp dạy học cụ thể mà là một hình thức có tính xã hội của dạy học. Tùy theo nhiệm vụ cần giải quyết khác nhau của nhóm mà có những phƣơng pháp làm việc khác nhau đƣợc sử dụng. Khi không cần phân biệt giữa hình thức và phƣơng pháp dạy học cụ thể thì tổ chức học tập theo nhóm cũng có thể đƣợc gọi là phƣơng pháp dạy học theo nhóm [1], [18], [26]. 1.2 - Đặc trƣng và bản chất của hình thức tổ chức học tập theo nhóm Đặc trƣng của hình thức tổ chức học tập theo nhóm là sự tác động trực tiếp giữa những ngƣời học với nhau và sự phối hợp hoạt động của họ. Khi học tập theo nhóm, từng thành viên của nhóm không chỉ có trách nhiệm với việc học tập của mình mà còn có trách nhiệm quan tâm đến việc học của các bạn trong nhóm. Phƣơng pháp và hình thức tổ chức dạy học xét đến cùng là cách thức đặc thù để tổ chức tốt mối quan hệ giữa ba thành tố của quá trình dạy học là ngƣời dạy, ngƣời học và tri thức. Trong mỗi phƣơng pháp hay hình thức dạy học cụ thể có thể nhấn mạnh thành tố này hay thành tố khác, song tổng thể cả ba thành tố và mối quan hệ tƣơng tác giữa chúng mới quy định đầy đủ phạm vi dạy học. Vì vậy, cơ sở phƣơng pháp luận để xây dựng mô hình và hình thức dạy học là tam giác sƣ phạm với ba cực: ngƣời dạy, ngƣời học và tri thức. Tổ chức dạy học theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học lấy cực ngƣời học làm trung tâm tiếp cận từ việc dạy cho tới việc học nhằm làm cho cả ba cực và mối quan 11 hệ giữa chúng cùng gây tác động chung đến hiệu quả thực tế của ngƣời học. Ở đây, sự tác động giữa ba thành tố của quá trình dạy học đƣợc diễn ra trong môi trƣờng xã hội cơ sở là nhóm ngƣời học. Ngƣời học là chủ thể của hoạt động học. Ngƣời học phải tự tìm ra tri thức bằng chính hoạt động của mình và qua sự hợp tác với bạn và với ngƣời dạy. Nhóm là môi trƣờng xã hội cơ sở, nơi diễn ra quá trình giao lƣu "mặt đối mặt" giữa những ngƣời học trong cùng một nhóm, giữa ngƣời dạy và ngƣời học làm cho các tri thức đã cá nhân hóa đƣợc xã hội hóa. Ngƣời dạy là ngƣời hƣớng dẫn, tổ chức, điều khiển hoạt động tự học của ngƣời học, giúp ngƣời học tự tìm ra tri thức thông qua các quá trình cá nhân hóa và xã hội hóa. Tri thức là những hiểu biết, kinh nghiệm đã có của loài ngƣời cần truyền đạt lại cho ngƣời học nhƣng phải do chính ngƣời học tự tìm ra trong sự hợp tác với bạn và với ngƣời dạy. Các thành tố nói trên của quá trình tổ chức dạy học theo nhóm tác động với nhau trong sự thống nhất toàn vẹn để tạo ra một chất lƣợng mới của quá trình dạy học. Nhƣ vậy, bản chất của hình thức tổ chức dạy học theo nhóm là quá trình thực hiện những biện pháp có cơ sở khoa học để tổ chức, điều khiển mối tƣơng tác giữa 12 các thành tố: ngƣời dạy, nhóm ngƣời học và tri thức làm cho chúng vận động và phát triển theo một trật tự nhất định. 1.3 - Quá trình hình thành và phát triển hình thức học tập theo nhóm Hình thức học tập theo nhóm bắt đầu đƣợc áp dụng ở Đức và ở Pháp vào cuối thế kỷ XVIII. Ở Anh, vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, hình thức này đƣợc sử dụng dƣới hình thức dạy học có hƣớng dẫn và đƣợc gọi là hình thức dạy học tƣơng trợ, do linh mục Bel và giáo viên D. Lancaster đề ra và sau đó đƣợc nhà giáo dục học Girar phát triển với sắc thái khác. Cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, với việc xây dựng kiểu "nhà trƣờng hoạt động", vấn đề học tập cộng đồng đã đƣợc nhiều nhà giáo dục học, tâm lý học phƣơng Tây chú ý nghiên cứu. Trong số đó có J. Dewey đã chú ý phát triển hình thức học tập theo nhóm. Lý thuyết học tập theo nhón của ông đƣợc xây dựng trên quan điểm: môi trƣờng có ảnh hƣởng rất lớn đến sự phát triển nhân cách của trẻ, do đó việc tạo cho trẻ môi trƣờng càng gần với đời sống càng tốt. Một trong các môi trƣờng cần tạo ra cho trẻ là môi trƣờng làm việc chung. Khi làm việc chung, trẻ sẽ có thói quen trao đổi kinh nghiệm và có cơ hội để phát triển về lý luận. Sau này, nhà giáo dục học Kershensteiner đã cố gắng sử dụng hình thức hoạt động chung vào cuộc cải cách nhà trƣờng Trung học và Tiểu học. Theo ông, hoạt động chung làm khơi dậy tinh thần trách nhiệm cá nhân trong lƣơng tâm của mỗi ngƣời, loại bỏ những hành động do động cơ ích kỷ. Nhƣng ông cũng chỉ ra rằng, nếu sử dụng không đúng thì họat động chung đôi khi có thể dẫn tới một đặc thù của "tính ích kỷ cộng đồng". Sau một thời gian làm việc chung, nhóm trở thành một cá thể, và vì quyền lợi của nhóm, vì ganh đua mà cá thể đó trở nên ích kỷ. Do chịu ảnh hƣởng một phần của tƣ tƣởng cho giáo dục là một phƣơng thức để xã hội hóa của nhà xã hội học giáo dục ngƣời Đức - F. Durkheim và tƣ tƣởng phải tổ chức nhà trƣờng thành môi trƣờng mà trẻ có thể sống để giáo dục trẻ của nhà giáo dục J. Dewey, nhà giáo dục ngƣời Pháp Roger Cousinet cho rằng, sự làm việc chung theo từng nhóm sẽ là giải pháp thỏa đáng về mặt sƣ phạm. Ông đã nghiên 13 cứu một cách cụ thể về ý nghĩa của hình thức học tập theo nhóm, cơ cấu của nhóm, đặc điểm của nhóm học tập, cách sử dụng nhóm học tập để đạt đƣợc hiệu quả. Hình thức học tập theo nhóm sau này đã đƣợc tiếp tục nghiên cứu,vận dụng và phát triển bởi nhiều nhà giáo dục phƣơng Tây nhƣ Peter Peterson, Dottreu (Thụy sĩ), Elsa Kohler (Áo), A. Jakul (Balan), Kôtôv (Nga)...Vì vậy, hình thức học tập này đã đƣợc sử dụng rất phổ biến ở các nƣớc phƣơng Tây [1]. Song song với sự phát triển ở nhà trƣờng phổ thông, hình thức học tập theo nhóm của SV trong các trƣờng đại học ở các nƣớc phƣơng Tây cũng phát triển rất nhanh từ giữa thế kỷ XX [9], [13], [19]. Ở Nga, sau Cách mạng tháng Mƣời, hình thức dạy học theo nhóm đƣợc tổ chức dƣới dạng hình thức đội, nhƣng thực nghiệm sƣ phạm đƣợc tiến hành không đúng đã dẫn tới hạ thấp vai trò của ngƣời GV và xem nhẹ việc học tập cá nhân của từng HS nên đã bị phê bình và loại bỏ khỏi nhà trƣờng Xô Viết lúc bấy giờ [1]. Ở Việt Nam, hình thức học tập theo nhóm cũng đã có từ lâu. Ông cha ta có câu: "Học thầy không tày học bạn" để nói lên vai trò của việc học tập, giúp đỡ lẫn nhau giữa những ngƣời cùng học. Tuy nhiên, việc tổng kết kinh nghiệm và nghiên cứu lý luận về học tập theo nhóm đã không đƣợc quan tâm đúng mức. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, hình thức học tập theo nhóm cũng đã đƣợc quan tâm trong nhà trƣờng của chúng ta, nhƣng các hình thức học tập theo nhóm chủ yếu là ở nhà, sau giờ học trên lớp và công việc thƣờng là có nội dung luyện tập, thực hành. Hiện nay, trƣớc yêu cầu đổi mới nội dung và phƣơng pháp giáo dục nhằm đào tạo những con ngƣời chủ động, sáng tạo, thích nghi với môi trƣờng luôn biến động, đặc biệt là đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nƣớc, hình thức học tập theo nhóm đang đƣợc đặt ra một cách cấp thiết. 1.4 - Mục đích và tác dụng của học tập theo nhóm Học tập theo nhóm vừa nhằm mục đích giúp cho ngƣời học lĩnh hội sâu sắc kiến thức môn học, rèn luyện những kỹ năng cần thiết của môn học và những kỹ năng học tập, nghiên cứu nói chung, vừa nhằm mục đích phát triển tính tích cực, tự lực, 14 sáng tạo, tƣ duy phê phán và những năng lực xã hội, đặc biệt là khả năng cộng tác làm việc, thái độ đoàn kết trong tập thể của ngƣời học. Việc tổ chức học tập theo nhóm đƣợc thực hiện tốt sẽ có những tác dụng sau: - Phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của ngƣời học: Khi học tập theo nhóm, mỗi ngƣời tự lực thực hiện phần nhiệm vụ đƣợc giao trong điều kiện có sự giúp đỡ, hỗ trợ của các bạn học cùng nhóm nên tính tích cực, tự lực và sáng tạo của ngƣời học đƣợc phát huy. - Nâng cao tinh thần trách nhiệm của ngƣời học trong học tập: Khi làm việc theo nhóm, để công việc chung của cả nhóm đƣợc hoàn thành, mỗi thành viên trong nhóm phải có trách nhiệm hoàn thành phần việc đƣợc giao đồng thời lại phải có trách nhiệm xem xét, thảo luận và góp ý cho phần việc của các bạn trong nhóm, do đó tinh thần trách nhiệm của ngƣời học trong học tập đƣợc nâng cao. - Nâng cao tính tự tin của ngƣời học: Khi làm việc theo nhóm, ngƣời học trình bày quan điểm và kết quả làm việc của mình trƣớc nhóm nên họ sẽ tự tin hơn so với khi phải trình bày lần đầu trƣớc giảng viên. - Phát triển năng lực giao tiếp của ngƣời học: Khi học tập theo nhóm, một mặt, mỗi thành viên phải trình bày, bảo vệ phƣơng án giải quyết vấn đề và kết quả đạt đƣợc của mình, biết lắng nghe, phê phán hay chấp nhận ý kiến đóng góp của các bạn khác, mặt khác, họ lại phải biết góp ý, đánh giá, phê phán phƣơng pháp giải quyết vấn đề và kết quả đạt đƣợc của các bạn khác do đó mà năng lực giao tiếp, phê phán đƣợc phát triển. - Phát triển năng lực cộng tác làm việc của ngƣời học: Khi làm việc theo nhóm, các thành viên của nhóm phải phối hợp công việc với nhau để hoàn thành công việc chung của cả nhóm do đó năng lực cộng tác làm việc sẽ đƣợc nâng cao. - Tạo khả năng dạy học phân hóa: Việc tổ chức học tập theo nhóm tạo điều kiện phát huy khả năng cá nhân của ngƣời học thông qua nhiệm vụ đƣợc giao khác nhau cho từng cá nhân hay cho từng nhóm khác nhau do đó có tác dụng phân hóa trong dạy học. 15 - Tăng cƣờng tính dân chủ trong dạy học: Việc những ngƣời học đƣợc phát biểu, thảo luận, bảo vệ quan điểm của mình trƣớc nhóm bạn học và trƣớc ngƣời dạy góp phần nâng cao tính dân chủ của quá trình dạy học. - Tăng cƣờng mức độ nắm vững kiến thức, kỹ năng môn học và các kỹ năng học tập, nghiên cứu nói chung nhƣ kỹ năng thu nhận kiến thức cần thiết, kỹ năng giải quyết vấn đề: Khi học tập theo nhóm, ngƣời học đƣợc tự lúc giải quyết vấn đề , trình bày và bảo vệ quan điểm, kết quả làm việc của mình, đồng thời lại nhận đƣợc sự góp ý, bổ sung, giúp đỡ của các bạn cùng nhóm và đƣợc góp ý, phê phán quan điểm và kết quả làm việc của họ do đó mà nâng cao đƣợc chất lƣợng nắm vững kiến thức, kỹ năng cần hình thành trong môn học và các kỹ năng học tập, nghiên cứu nói chung. - Tạo yếu tố kích thích thi đua giữa các thành viên trong nhóm và giữa các nhóm, đặc biệt là trong việc giải quyết những nhiệm vụ học tập đòi hỏi tính sáng tạo cao. - Tạo nhiều cơ hội cho GV có thông tin phản hồi về ngƣời học để từ đó rút kinh nghiệm và tổ chức hoạt động dạy học đƣợc tốt hơn [1], [8], [9], [19], [22]. 1.5 - Cơ sở lý thuyết của việc tổ chức học tập theo nhóm 1.5.1- Cơ sở triết học Học là quá trình không ngừng nảy sinh và giải quyết các mâu thuẫn bên trong và bên ngoài trong bản thân mỗi ngƣời học. Điều đó tạo ra nội lực và ngoại lực thúc đẩy sự phát triển của bản thân ngƣời học. Theo quy luật phát triển chung, ngoại lực dù có mạnh đến đâu thì cũng vẫn chỉ là sự thúc đẩy hỗ trợ, nội lực mới là yếu tố quyết định. Vì vậy, trong dạy học, ngƣời học phải là chủ thể tích cực, tự giác của hoạt động học tập, tự mình chiếm lĩnh tri thức bằng chính hoạt động của mình. Nói cách khác, ngƣời học phải tự học và phải biết cách tự học. Tuy nhiên, việc tự học khó có thể có kết quả nếu thiếu sự hƣớng dẫn, tổ chức của ngƣời dạy và sự hợp tác với các bạn cùng học. Do đó, trong dạy học cần biết kết hợp giữa cá nhân hóa và xã hội hóa việc học. 16 1.5.2- Cơ sở xã hội học Nhóm nhỏ là nơi giao lƣu giữa các tác động từ xã hội đến các cá nhân và các tác động phản hồi từ các cá nhân trở lại xã hội. Một phần lớn các tác động của xã hội đã khúc xạ qua nhóm nhỏ rồi tỏa tác dụng điều chỉnh đến cá nhân, đồng thời qua đó các quá trình tâm lý cá nhân đƣợc hình thành. Trong nhóm nhỏ, nhu cầu thực tiễn đƣợc phản ánh đã góp phần làm thay đổi các chuẩn mực xã hội. Nhƣ vậy, nhóm nhỏ là nơi diễn ra quá trình xã hội hóa từng cá nhân. Nhóm nhỏ có vai trò nhƣ sau: - Nhóm nhỏ là môi trƣờng nuôi dƣỡng cá nhân, là sợi dây liên lạc chặt chẽ giữa cá nhân và xã hội, là nơi thi hành những nhiệm vụ mà xã hội đòi hỏi ở mỗi cá nhân, nơi khuyến khích cá nhân làm việc. - Nhóm nhỏ là nơi chú trọng đến tính toàn diện của con ngƣời, nêu rõ ƣu, khuyết điểm của họ. Nhóm lớn và xã hội đƣa ra những luật lệ chung, tổng quát, còn nhóm nhỏ cụ thể hóa các yêu cầu ấy sao cho phù hợp với cá nhân, dễ hiểu, dễ nhớ và dễ định hƣớng hành vi hàng ngày mà vẫn giữ đƣợc tinh thần cơ bản của luật lệ chung. - Nhóm nhỏ duy trì tinh thần đoàn kết nhờ vào sự xâm nhập lẫn nhau giữa kết cấu chính thức và kết cấu không chính thức. Vì tính chất xã hội nhƣ đã nói trên mà nhóm nhỏ đã đƣợc sử dụng từ lâu trong dạy học và đƣợc coi là môi trƣờng giúp cho ngƣời học lĩnh hội tri thức, phát triển trí tuệ, hình thành nhân cách, hòa nhập vào cuộc sống cộng đồng [26]. 1.5.3- Cơ sở tâm lý - giáo dục học Những câu thành ngữ nhƣ: "Học thầy không tày học bạn"; "Một cây làm chẳng nên non/ Ba cây chụm lại thành hòn núi cao" đƣợc truyền tụng từ lâu ở nƣớc ta đã cho thấy việc học hỏi, giúp đỡ lẫn nhau giữa những ngƣời cùng học, cùng làm chung một công việc là rất quan trọng trong dạy học và đã đƣợc quan tâm từ xa xƣa trong nền giáo dục nƣớc nhà. Các lớp học của các thầy đồ xƣa là minh chứng cụ thể cho điều đó. Tuy nhiên, việc tổng kết kinh nghiệm và nghiên cửu về lý luận của việc học theo nhóm ở nƣớc ta chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Trên thế giới, những học thuyết về tâm lý- giáo dục là cơ sở của tổ chức dạy học theo nhóm là [7], [26]: 17 - Thuyết học tập mang tính xã hội: Tƣ tƣởng chính của thuyết này là khi các cá nhân làm việc cùng nhau hƣớng tới mục tiêu chung thì sự phụ thuộc lẫn nhau thúc đẩy họ hoạt động tích cực hơn để giúp nhóm và qua đó giúp chính mình đạt đến thành công. - Thuyết "giải quyết mâu thuẫn" của Piagiê: Theo Piagiê, để thúc đẩy sự phát triển trí tuệ cho HS, GV thƣờng sắp đặt từng đôi HS thành một nhóm, trong đó mỗi em có quan điểm đối lập với em kia về câu trả lời cho một số bài tập. GV yêu cầu từng cặp hai HS hoạt động cùng nhau cho đến khi nhất trí hoặc có câu trả lời chung thì đi đến kết luận về bài học. - Thuyết "hợp tác tập thể" của Vƣgôtxky: Theo Vƣgôtxky, mọi chức năng tâm lý cao cấp đều có nguồn gốc xã hội và xuất hiện trƣớc hết ở cấp độ liên cá nhân, trƣớc khi đƣợc chuyển vào trong và tồn tại ở cấp độ cá nhân. Vƣgôtxky đã đƣa ra khái niệm "vùng phát triền gần" đƣợc hiểu là vùng nằm giữa trình độ hiện tại (đã đạt đƣợc) của trẻ với mức độ mà trẻ có thể đạt đƣợc nhờ sự trợ giúp, cộng tác của ngƣời lớn hay bạn bè. - Thuyết khoa học nhận thức mới "dạy lẫn nhau" của Palinsca và Brown: Tƣ tƣởng chủ yếu mà các nhà sƣ phạm này đƣa ra là sự thay phiên nhau trong vai trò ngƣời dạy và ngƣời học của những ngƣời cùng học khi nghiên cứu tài liệu học tập. Lúc đầu, GV làm mẫu, đƣa ra cách thức nêu vấn đề, đặt câu hỏi, cách tóm tắt, cách phân tích làm sáng tỏ vấn đề..., HS học cách làm của GV và áp dụng vào trong nhóm của mình. Các thành viên khác của nhóm tham gia vào quá trình thảo luận bằng cách nêu ra các câu hỏi, trả lời chúng, bình luận, tìm kiếm những từ ngữ chính xác, thích hợp, khái quát và rút ra những kết luận. 1.6 - Các hình thức tổ chức sinh viên học tập theo nhóm [17] 1.6.1- Làm việc theo cặp hai sinh viên (Pai work) Đây là hình thức ._.SV trao đổi với bạn ngồi kế bên để giải quyết tình huống do GV nêu ra. Trong quá trình giải quyết tình huống, SV sẽ thu nhận kiến thức một cách tích cực. Ở hình thức học tập này, SV chia sẻ, thảo luận những thông tin mình có với bạn cùng nhóm để thu đƣợc kiến thức đầy đủ. 18 1.6.2- Làm việc theo nhóm 6 -7 sinh viên (Group work) Đối với hình thức làm việc theo nhóm này, GV chia lớp thành nhiều nhóm, mỗi nhóm gồm 6 -7 SV. Các nhóm SV phải thực hiện các nhiệm vụ mà GV đặt ra cho nhóm. Có hai loại hình tổ chức hoạt động cho các nhóm SV là hoạt động trao đổi và hoạt động so sánh. Trong hoạt động trao đổi, các nhóm giải quyết các nhiệm vụ khác nhau, sau đó trao đổi cách giải quyết của nhóm mình với các nhóm khác. Trong hoạt động so sánh, tất cả các nhóm cùng giải quyết một nhiệm vụ, sau đó so sánh cách giải quyết của các nhóm khác nhau. Hoạt động trao đổi thƣờng đƣợc sử dụng cho những bài học có nhiều vấn đề cần giải quyết trong một thời gian ngắn. Hoạt động so sánh thƣờng đƣợc sử dụng cho những bài học có dung lƣợng không lớn. 1.6.3- Nhóm tổ chức theo kiểu ghép nhóm (Jipsaw) Ở hình thức tổ chức học nhóm này có sự luân chuyển SV trong các nhóm. Trƣớc tiên, GV chia lớp thành nhiều nhóm, giả dụ 5 nhóm, mỗi nhóm 6 SV. Nhóm 1 gồm 6 SV mang số 1: 111111, nhóm 2 gồm 6 SV mang số 2: 222222. Các nhóm 3, 4,5 cũng tƣơng tự nhƣ vậy. Mỗi nhóm có nhiệm vụ giải quyết các vấn đề khác nhau của một bài học, mỗi thành viên trong nhóm đều phải ghi chép cách giải quyết vấn đề và kết quả thu đƣợc. Sau đó, GV tách các thành viên trong các nhóm để thành lập 5 nhóm mới, mỗi nhóm gồm 6 thành viên 123456 của các nhóm cũ, các thành viên này trở thành "đại sứ" cho nhóm cũ của mình trong nhóm mới. Họ phải thông báo nhiệm vụ, cách giải quyết vấn đề và kết quả đạt đƣợc của nhóm cũ trong nhóm mới. Ƣu điểm của ghép nhóm là việc báo cáo công việc của các nhóm sẽ do tất cả các thành viên của nhóm đảm nhận chứ không phải chỉ do một SV khá, giỏi đảm nhận. Mỗi SGV sẽ mang một mảng thông tin để lắp ghép thành một thông tin hoàn chỉnh và sẽ không có SV nào đứng ngoài hoạt động của lớp học. Cách học này góp phần làm tăng sự tự tin cho các thành viên trong nhóm. Nếu trong nhóm cũ, ƣu thế thuộc về các thành viên khá, giỏi thì trong nhóm mới, mỗi thành viên đều có vai trò thực sự. 19 1.6.4- Nhóm tổ chức theo kiểu kim tự tháp (Pyramid) Đây là cách tổng hợp ý kiến của tập thể lớp học về một vấn đề của bài học. Đầu tiên, GV nêu một vấn đề cho các SV làm việc độc lập. Sau đó ghép hai SV thành một cặp để các SV chia sẻ ý kiến của mình. Kế đến, các cặp sẽ hợp lại thành nhóm 4 ngƣời và tiếp tục trao đổi ý kiến. Sau đó, các nhóm 4 sẽ hợp lại thành nhóm 8, rồi nhóm 16,...Cuối cùng, cả lớp sẽ có một bản tổng kết các ý kiến hoặc một giải pháp tốt nhất để giải quyết một vấn đề. Nhƣ vậy, bất kỳ ý kiến của cá nhân nào cũng đều phải dựa trên ý kiến của số đông. Hình thức học tập này thể hiện tính dân chủ trong dạy học và dựa trên nguyên tắc tƣơng hỗ. Cách học này giúp SV nhận ra rằng ý kiến tập thể tốt hơn ý kiến cá nhân, mỗi SV sẽ học đƣợc nhiều điều hay từ các bạn. 1.6.5- Nhóm tổ chức theo kiểu hoạt động trà trộn (Mingling Activites) Trong hình thức này, tất cả các SV phải đứng dậy và di chuyển trong lớp để thu thập thông tin từ các thành viên khác của lớp. Sự di chuyển khỏi chỗ ngồi cố định làm cho các sv năng động hơn. Đối với các SV yếu thì đây là cơ hội cho họ hỏi nhiều ngƣời khác nhau đối với cùng một câu hỏi mà không cảm thấy ngại ngùng, xấu hổ. SV sẽ thấy ràng có thể có nhiều câu trả lời đúng, nhiều ý kiến, nhiều quan điểm khác nhau cho cùng một vấn đề. Có thể coi hoạt động trà trộn là kiểu "trƣng cầu ý kiến" và "khảo sát ý kiến" trong tập thể. 1.7. Quy trình tổ chức sinh viên học tập theo nhóm Để tổ SV học tập theo nhóm, quá trình dạy học đƣợc xây dựng theo các bƣớc sau đây [13], [26]: 1.7.1- Xác định các mục tiêu dạy học Có hai loại mục tiêu cần xác định rõ trƣớc khi dạy một bài học là mục tiêu về tri thức, kỹ năng và mục tiêu về kỹ năng làm việc theo nhóm. Việc xác định rõ mục tiêu dạy học cho phép xác định đúng nội dung và phƣơng pháp dạy học phù hợp. 1.7.2- Thành lập nhóm Sau khi xác định các mục tiêu của bài học, GV cần quyết định hình thức tổ chức nhóm. Khi lựa chọn quy mô của nhóm, GV cần xem xét các yếu tố sau đây: 20 - Nếu số lƣợng thành viên trong nhóm lớn thì đòi hỏi phạm vi, năng lực và hành động trí tuệ để lĩnh hội kiến thức cũng tăng. Số lƣợng SV của nhóm càng nhiều thì cơ hội có SV nhiều năng lực tham gia vào thực hiện nhiệm vụ càng tăng. - Nếu nhóm có nhiều thành viên có năng lực tham gia, nhƣng các kỹ năng làm việc theo nhóm yếu thì khó có điều kiện để nhiều SV tham gia hoạt động đƣợc. Hơn nữa, có rất nhiều kỹ năng làm việc theo nhóm cần đƣợc hình thành trong quá trình làm việc sẽ không có thời gian để luyện tập. - Nội dung của bài học cũng nhƣ các tƣ liệu, phƣơng tiện học tập có ảnh hƣởng quyết định đến việc xác định quy mô của nhóm. - Thời gian càng ít thì quy mô của nhóm càng nhỏ. Nhóm nhỏ sẽ có hiệu quả hơn vì thời gian tổ chức nhóm đƣợc rút ngắn, mọi thành viên của nhóm sẽ có trách nhiệm hơn và khoảng cách giữa các thành viên càng nhỏ lại. - Trong giai đoạn đầu của việc hình thành kỹ năng làm việc theo nhóm nên bắt đầu từ nhóm nhỏ hoặc đôi một. Khi SV đã có kinh nghiệm, kỹ năng nhất định thì quy mô của nhóm sẽ tăng dần lên. Nếu nhóm có số lƣợng lớn thì nhiều SV sẽ thụ động, hoặc chỉ tƣơng tác với một hay hai thành viên bên cạnh. Trong quá trình họat động nhóm, GV cần tạo điều kiện để các SV tham gia vào các hoạt động với vai trò quyết định và chịu trách nhiệm với các quyết định đó, để cùng hƣởng vui, buồn với các kết quả của mình, và vì vậy cần có thời gian để thích ứng với các hoạt động nhóm. - Nhóm gồm các thành viên càng đa dạng về tính cách và năng lực thì hiệu quả hoạt động của nhóm càng cao. Với nhóm nhƣ vậy thì mỗi vấn đề cần giải quyết sẽ chứa đựng sự cân nhắc, tính toán toàn diện hơn. - Một SV đƣợc xếp lần lƣợt ở các nhóm khác nhau để đƣợc làm việc theo nhóm với tất cả các bạn trong lớp là điều hết sức có ý nghĩa. Điều này sẽ tạo ra ở các SV cảm nhận tích cực và lành mạnh về sự hợp tác và mang lại cho họ nhiều cơ hội để thực hành các kỹ năng cần thiết khi hoạt động trong các nhóm mới. - Các thành viên của các nhóm phải đƣợc ngồi gần nhau sao cho các em có thể dễ dàng chia sẻ tài liệu học tập, duy trì đƣợc sự liên hệ với nhau bằng ánh mắt và sự 21 trao đổi nhỏ, đủ nghe trong nhóm mà không ảnh hƣởng đến hoạt động của nhóm khác. Tốt nhất là cho các thành viên của nhóm ngồi thành vòng kín. Điều này sẽ làm cho các SV tích cực hơn, chủ động hơn, trách nhiệm hơn trong hoạt động. Với cách sắp xếp nhƣ vậy, SV cũng có cơ hội để khuyến khích, động viên, giúp đỡ lẫn nhau trong quá trình làm việc theo nhóm. - Các thành viên trong nhóm cần có nhiệm vụ, vai trò rõ ràng. Sau mỗi hoạt động của nhóm, các thành viên trong nhóm cần thay đổi vị trí cho nhau, tránh tình trạng chỉ đóng một vai trò trong thời gian quá lâu. Nhiệm vụ của các thành viên trong một nhóm có thể bao gồm: * Điều khiển nhóm: Hƣớng dẫn các thành viên tham gia vào hoạt động, giải thích rõ nhiệm vụ của nhóm, tóm tắt, kiểm tra lại xem mọi thành viên đã hiểu vấn đề chƣa, giải quyết các "mâu thuẫn" trong quá trình hoạt động của nhóm. SV giữ vai trò này cần có năng lực hơn, đặc biệt là năng lực quản lý, giám sát và hƣớng dẫn bạn. * Thư ký: Ghi chép mọi ý kiến, biên tập, tóm tắt các ý kiến. * Báo cáo: Thay mặt nhóm báo cáo kết quả. * Khuyến khích: Động viên mọi thành viên tham gia, nhắc nhở những thành viên "lƣời nhác", "lắm lời" trong nhóm để đảm bảo mọi thành viên trong nhóm đều phải tham gia và đƣợc đóng góp vào công việc của nhóm. * Theo dõi và phân bố thời gian: Đánh giá sự tham gia của mọi thành viên trong nhóm và thông báo thời gian hoạt động cho nhóm để tránh bị "cháy giờ". 1.7.3- Giải thích mục tiêu và nhiệm vụ bài học Khi tổ chức học tập theo nhóm, GV phải giải thích để các nhóm hiểu rõ mục tiêu và nhiệm vụ học tập đƣợc giao. Khi đó GV cần chú ý một số điểm sau đây: - Giải thích mục tiêu và nhiệm vụ học tập phải dựa trên những kiến thức đã đƣợc học và những thông tin mà ngƣời học đã biết. Việc giải thích kết quả sẽ đạt đƣợc sau bài học sẽ làm tăng hứng thú học tập cho ngƣời, làm cho họ chú ý hơn vào những khái niệm và thông tin có liên quan trong suốt tiến trình của bài học. 22 - Làm rõ nội hàm các khái niệm có liên quan, giải thích tiến trình cần tuân thủ, đƣa ra các ví dụ giúp ngƣời học hiểu kiến thức, kỹ năng cần phải học và thực hành để hoàn thành nhiệm vụ đƣợc giao. Để thúc đẩy tính tích cực lĩnh hội nội dung bài học, GV cần chỉ ra những yếu tố trọng tâm của bài học khiến nó khác với các bài học trƣớc đó. - Giao nhiệm vụ sao cho ngƣời học hiểu rõ việc phải làm. Khi đó, ngôn từ của GV phải rõ ràng, mạch lạc để đảm bảo cho ngƣời học hiểu rõ, tránh nhầm lẫn sau này. Khi học tập theo nhóm, những thành viên của nhóm không hiểu nhiệm vụ của mình có thể hỏi lại bạn cùng nhóm. Đây là điều kiện tốt để ngƣời học nắm nhiệm vụ tốt hơn và tiết kiệm thời gian học tập. Đó cũng chính là ƣu điểm của cách học theo nhóm. - Cần có những câu hỏi phụ để kiểm tra xem ngƣời học đã hiểu nhiệm vụ đƣợc giao chƣa. Những câu hỏi nhƣ thế đảm bảo cho sự trao đổi hai chiều, đảm bảo việc giao nhiệm vụ sẽ đƣợc thực hiện có hiệu quả và chuẩn bị tâm lý để ngƣời học sẵn sàng bắt tay vào thực hiện và hoàn thành đƣợc nhiệm vụ. 1.7.4- Theo dõi và điều chỉnh tiến trình học tập theo nhóm Để hoạt động nhóm có hiệu quả, trong quá trình tổ chức học tập theo nhóm, GV cần quan tâm chú ý tới một số việc sau: - Tăng cƣờng sự phụ thuộc lẫn nhau một cách tích cực giữa các thành viên trong nhóm vì thiếu yếu tố này thì việc hợp tác nhóm sẽ không thành công. Để tập trung sự nỗ lực hợp tác của thành viên của nhóm, cần xuất phát từ việc hình thành mục tiêu chung của cả nhóm và tổ chức hoạt động của mỗi thành viên xoay quanh mục tiêu đó. Để đảm bảo cả nhóm hoạt động có hiệu quả nhằm hoàn thành mục tiêu chung, cần dựa vào những năng lực khác nhau của mỗi thành viên để giao nhiệm vụ cho mỗi thành viên của nhóm sao cho họ phải nỗ lực và biết phối hợp với nhau mới có thể hoàn thành nhiệm vụ. Một số thủ thuật cụ thể để xây dựng sự phụ thuộc tích cực là: * Đánh giá bằng điểm số cho họat động của nhóm bằng cách cộng điểm của từng thành viên trong nhóm rồi chia trung bình. 23 * Chọn một cách ngẫu nhiên bài làm hay sản phẩm của một thành viên trong nhóm để đánh giá và coi đó là điểm của cả nhóm. * Tổ chức thi đua giữa các nhóm và cho điểm thƣởng đối với nhóm hoàn thành nhiệm vụ tốt hơn. - Quan sát các hành vi của các thành viên trong nhóm và có biện pháp can thiệp, hỗ trợ kịp thời vào công việc của nhóm. - Bồi dƣỡng các kỹ năng hợp tác cho ngƣời học. Kỹ năng hợp tác là một dạng kỹ năng rất quan trọng đối với con ngƣời trong học tập và làm việc nói chung, vì hầu hết các mối quan hệ giữa con ngƣời với nhau là quan hệ hợp tác. Mọi kỹ năng liên quan đến cá nhân, nhóm và các kỹ năng tổ chức đều có thể đƣợc coi là kỹ năng hợp tác. Đối với hoạt động học tập theo nhóm thì những kỹ năng cơ bản nhất và quan trọng nhất bao gồm: * Nhóm các kỹ năng hình thành nhóm nhƣ: tham gia nhanh vào nhóm và không gây ồn ào; tham gia hoạt động của nhóm trong cả quá trình; chú ý vào công việc và lờ đi những việc làm mình mất chú ý; giao tiếp đủ không gây ảnh hƣởng đến nhóm khác; thực hiện các công việc của nhóm theo đúng trình tự đã đề ra. * Nhóm các kỹ năng giao tiếp nhƣ: truyền đạt và tiếp nhận thông tin. * Nhóm kỹ năng xây dựng và duy trì bầu không khí tin tƣởng lẫn nhau: bày tỏ sự ủng hộ, giúp đỡ hay yêu cầu sự giúp đỡ từ thành viên khác của nhóm; trân trọng thành quả của nhóm; tiếp sức cho nhóm. * Nhóm các kỹ năng cần thiết cho việc tổ chức và xúc tiến các cuộc tranh luận nhƣ: kiềm chế bực tức; thể hiện ý kiến bất đồng mà không làm xúc phạm ngƣời khác; phản đối một cách nhẹ nhàng (không chỉ trích). - Giải quyết các mối bất đồng xuất hiện giữa các thành viên trong các nhóm khi tranh luận. 1.7.5- Tổ chức thảo luận và đánh giá kết quả làm việc theo nhóm Tổ chức thảo luận và đánh giá kết quả làm việc theo nhóm là công việc nhất thiết phải làm khi tổ chức học tập theo nhóm. 24 Tùy theo hình thức tổ chức và nhiệm vụ đã giao cho các nhóm mà GV có thể yêu cầu tất cả các nhóm hay chỉ có một vài nhóm trình bày trình bày kết quả đã làm việc theo nhóm. Việc đánh giá kết quả làm việc theo nhóm có thể căn cứ vào kết quả trình bày của một ngƣời đại diện cho nhóm hay kết quả trình bày của một số ngƣời trong nhóm. 2- LỰA CHỌN HÌNH THỨC TỔ CHỨC HỌC TẬP THEO NHÓM VÀ NHIỆM VỤ GIAO CHO SINH VIÊN TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT 2.1- Mục tiêu và ý nghĩa của môn học Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là một môn học quan trọng đối với việc hình thành kỹ năng nghề nghiệp cho ngƣời giáo viên Vật lý. Nhiệm vụ chính của môn học là nghiên cứu mục tiêu, cấu trúc của chƣơng trình Vật lý THPT, nội dung kiến thức, mức độ kiến thức, kỹ năng và cách thể hiện nội dung kiến thức đó trong sách giáo khoa Vật lý, tức là nắm đƣợc ý đồ của tác giả sách giáo khoa và xây dựng phƣơng án tổ chức dạy học một số kiến thức cụ thể trong chƣơng trình; đồng thời, thông qua quá trình học tập bộ môn mà hình thành cho SV kỹ năng phân tích chƣơng trình Vật lý, một kỹ năng cơ bản, cốt lõi, có ý nghĩa "mở đƣờng" cho các kỹ năng dạy học khác. Cơ sở nghiên cứu của môn học trƣớc hết là khoa học Vật lý, bao gồm các kiến thức về Vật lý đại cƣơng, Vật lý lý thuyết và Vật lý kỹ thuật; những kiến thức về Lý luận dạy học bộ môn, Triết học, Tâm lý học và Giáo dục học. Việc phân tích chƣơng trình giúp cho ngƣời GV thấy đƣợc sự thể hiện của mục tiêu dạy học trong từng nội dung theo tiến trình dạy học. Sau khi xác định mục tiêu dạy học, mặc dù nội dung là cụ thể hóa của mục tiêu, nhƣng nếu không phân tích chƣơng trình, ngƣời GV không thể nhận biết đƣợc mục tiêu riêng của từng nội dung kiến thức và không thấy đƣợc mối quan hệ của một đơn vị kiến thức với các đơn vị kiến thức khác của một tiết dạy, một cụm bài, một 25 chƣơng, một phần hay toàn bộ chƣơng trình. Khi phân tích nội dung chƣơng trình, GV còn phát hiện đƣợc yêu cầu đồng thời về kiến thức, về kỹ năng, về tƣ duy trên mỗi đơn vị kiến thức trong mỗi giờ học. Nhƣ vậy, nhờ có phân tích chƣơng trình mà GV xác định đƣợc nội dung phù hợp cho mỗi tiết dạy, sắp xếp các nội dung tạo nên cấu trúc logic hợp lý nhất của bài dạy, xác định các mức độ cần đạt đƣợc về kiến thức, kỹ năng và tƣ duy ở học sinh trong mỗi giờ dạy và trong cả quá trình dạy học. Trên cơ sở đó mà GV sẽ có căn cứ để lựa chọn các phƣơng pháp dạy học phù hợp. 2.2- Các hoạt động cần thực hiện khi phân tích chƣơng trình Việc phân tích chƣơng trình bao gồm các hoạt động đƣợc sắp xếp nhƣ sau: - Xác định rõ các nội dung cụ thể của chƣơng trình. - Phát hiện cách phân bố các nội dung. - Chỉ ra đƣợc mối quan hệ giữa các nội dung trong chƣơng trình. - Xác định đƣợc vị trí, ý nghĩa và mối quan hệ của từng nội dung trong toàn bộ chƣơng trình. - Từ mục tiêu chung của chƣơng trình phát hiện đƣợc sự thể hiện mục tiêu riêng qua các nội dung của các bài học cụ thể. - Tìm kiếm tƣ liệu bổ sung hoặc thay thế cho những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa cho phù hợp với khả năng nhận thức của HS. - Dự kiến những chỗ có thể khó hiểu đối với HS và đƣa ra cách xử lý tƣơng ứng. Từ các hoạt động trên, GV sẽ lựa chọn đƣợc một nội dung dạy học thích hợp cho một bài học cụ thể; lựa chọn và sử dụng hợp lý các phƣơng pháp dạy học trong một giờ học; xác định đƣợc nội dung và phƣơng pháp đánh giá kết quả học tập của HS. Nhƣ vậy, qua phân tích nội dung của một bài học cụ thể, GV sẽ xác định đƣợc đầy đủ và chuẩn xác các nhiệm vụ, yêu cầu của giờ dạy. Hơn thế nữa, GV sẽ khai thác đƣợc kết quả của các tiết dạy học trƣớc đó và chuẩn bị cho các giờ dạy tiếp theo trong mối quan hệ có tính hệ thống chặt chẽ. 26 2.3- Sự cần thiết và điều kiện thuận lợi của việc tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT, một mặt, cũng nhƣ đối với các môn học khác là cho phép phát huy sự hợp tác giữa các SV và tính tích cực, tự lực, sáng tạo của mỗi SV, bồi dƣỡng cho SV năng lực giải quyết vấn đề, tƣ duy phê phán và kỹ năng làm việc theo nhóm; mặt khác, quan trọng hơn là tạo nhiều cơ hội hơn cho mỗi SV đƣợc trình bày những hiểu biết của mình về những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa, trình bày về các tƣ liệu bổ sung, thay thế, cũng nhƣ sự dự kiến những chỗ khó đối với HS và phƣơng án giảng dạy đã lựa chọn để các SV cùng nhóm đánh giá, điều chỉnh và bổ sung, góp ý, khi cần thiết. Nhờ vậy mà các SV hiểu đúng những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa, đƣợc rèn luyện nhiều hơn về kỹ năng phân tích chƣơng trình, lựa chọn nội dung và phƣơng pháp dạy học phù hợp. Vì vậy, việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là rất cần thiết. Việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT có nhiều thuận lợi vì khi học môn này, SV đã từng đƣợc học môn Vật lý ở trƣờng phổ thông, còn ở trƣờng đại học thì đã đƣợc học các học phần về Vật lý đại cƣơng và một số học phần về Vật lý lý thuyết có liên quan nhiều đến chƣơng trình Vật lý ở trƣờng THPT, các học phần về Tâm lý - Giáo dục, Lý luận dạy học bộ môn Vật lý và đặc biệt là đã qua đợt thực tập sƣ phạm kỳ 1 ở trƣờng THPT. Do đó SV có thể vận dụng những kiến thức, kỹ năng đã có để tham gia các hoạt động của nhóm về phân tích nội dung bài học trong sách giáo khoa, tìm tƣ liệu bổ sung, thay thế, dự đoán những chỗ khó đối với HS và xây dựng phƣơng án dạy học cho phù hợp. 2.4- Hình thức tổ chức và nhiệm vụ giao cho sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Sự kết hợp xen kẽ hình thức cặp 2 sv và nhóm 6-7 SV trong các tiết học trên lớp là phù hợp nhất với thời gian cho phép. Ở đây, lớp học đƣợc chia thành một số 27 nhóm, mỗi nhóm từ 6 đến 7 SV, trong mỗi nhóm lại chia thành 2 hay 3 cặp SV. Công việc giao cho nhóm lớn lúc ban đầu (nhóm 6 đến 7 SV) đƣợc phân chia cho từng nhóm nhỏ 2 hoặc 3 sv. Sau khi hoàn thành phần công việc đƣợc giao, các nhóm nhỏ này trình bày kết quả thực hiện công việc của mình trƣớc nhóm lớn. Kết quả thảo luận của nhóm lớn sẽ đƣợc trình bày trƣớc cả lớp. Để thực hiện việc phân tích chƣơng trình và lựa chọn phƣơng pháp dạy học trong phạm vi giờ học trên lớp thì nhiệm vụ hợp lý để giao cho SV là nghiên cứu nội dung của bài học trong sách giáo khoa và thực hiện những công việc sau: - Xây dựng cấu trúc logic của nội dung bài học. - Xác định những kiến thức, kỹ năng cần có ở HS để học tốt bài học này. - Xác dinh những chỗ có thể khó hiểu đối với HS và đƣa ra cách sử lý tƣơng ứng. - Tìm kiếm tƣ liệu bổ sung hoặc thay thế cho phần trình bày trong sách giáo khoa. - Đề xuất phƣơng án dạy bài học theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS. 3- THỰC NGHIỆM TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT 3.1- Mục đích thực nghiệm sƣ phạm Đánh giá sự phù hợp của các hình thức tổ chức SV học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho SV trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT đã lựa chọn ở trên. 3.2- Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm là 37 SV của lớp Lý 3B, khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. Việc tìm hiểu đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm cho thấy các SV của lớp thực nghiệm thỉnh thoảng cũng đƣợc tổ chức học theo nhóm trong các môn Tâm lý học và Giáo dục học. Tuy nhiên, để việc tổ chức học theo nhóm đƣợc tốt, GV phải giới 28 thiệu cho SV của lớp thực nghiệm biết về cơ sở lý luận của việc học tập theo nhóm và hƣớng dẫn họ thực hiện các nhiệm vụ học tập theo nhóm. 3.3- Nội dung thực nghiệm sƣ phạm Tổ chức SV học tập theo nhóm khi dạy phân tích nội dung của 18 bài học trong SGK Vật lý 10 nâng cao theo các hình thức tổ chức học tập theo nhóm và các nhiệm vụ giao cho SV đã đƣợc xác định ở trên. Các SV của lớp thực nghiệm đƣợc chia thành 6 nhóm, mỗi nhóm có 6 SV (chỉ một nhóm có 7 SV). Khi học bài học đầu tiên, các nhóm đƣợc phân chia một cách bất kỳ. Sau mỗi bài học, các nhóm đƣợc phân chia lại sao cho mỗi sv của nhóm cũ trở thành thành viên của nhóm mới. Khi làm việc theo nhóm, mỗi nhóm 6 SV lại đƣợc chia thành 3 cặp, mỗi cặp 2 SV (chỉ một nhóm 7 SV đƣợc chia thành 2 cặp 2 SV và một cặp 3 SV) . Các cặp SV này phải làm phần việc theo sự phân công của nhóm (nhóm 6 SV) rồi trình bày kết quả để cả nhóm thảo luận và rút ra kết luận chung cho cả nhóm. Kết quả công việc của cả nhóm đƣợc trình bày trƣớc cả lớp để các nhóm khác thảo luận và rút ra kết luận chung của cả lớp. 3.4- Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm Đánh giá khả năng thực hiện các nhiệm vụ đƣợc giao của các nhóm SV trong các giờ học thực nghiệm và so sánh kết quả làm bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng là lớp Lý 3A (cũng có 37 SV), khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. Việc phân chia các sv vào lớp 3A hay 3B đƣợc thực hiện theo cách phân chia ngẫu nhiên từ trƣớc đến nay ở khoa Vật lý là chia đôi số SV của mỗi khóa theo thứ tự từ trên xuống của bảng gọi tên xếp theo thứ tự ABC 3.5- Sơ lƣợc về cấu trúc nội dung của các bài học đƣợc dạy thực nghiệm [11] * Bài 1: Định luật I Niu-tơn Bài học gồm 4 mục: - Mục "1. Quan niệm của A-ri-xtốt": Giới thiệu quan niệm của A-ri-xtốt: muốn cho một vật duy trì đƣợc vận tốc không đổi thì phải có vật khác tác dụng lên nó. 29 - Mục "2. Thí nghiệm lịch sử của Ga-li-lê": Giới thiệu thí nghiệm hòn bi lăn trên máng nghiêng do Ga-li-lê tiến hành và rút ra kết luận: nếu có thể loại trừ đƣợc các tác dụng cơ học lên một vật thì vật sẽ chuyển động thẳng đều với vận tốc vốn có của nó. - Mục "3. Định luật I Niu-tơn": Giới thiệu định luật I của Niu-tơn và đƣa ra khái niệm vật cô lập. - Mục "4. Ý nghĩa của định luật I Niu-tơn": Giới thiệu ý nghĩa của định luật I Niu- tơn là nêu ra tính chất quan trọng của mọi vật là: mọi vật đều có quán tính, tức là mọi vật đều có xu hƣớng bảo toàn vận tốc và hai biểu hiện của quán tính trong hai trƣờng hợp là "tính ì" (trong trƣờng hợp vật có xu hƣớng giữ nguyên trạng thái đứng yên) và "đà" ( trong trƣờng hợp vật có xu hƣớng giữ nguyên trạng thái chuyển động). * Bài 2: Định luật II Niu-tơn Bài học gồm 5 mục: - Mục "1. Định luật II Niu-tơn": Giới thiệu ví dụ đẩy hoặc kéo cho một chiếc xe chuyển động để chỉ ra rằng, vectơ gia tốc mà vật thu đƣợc có cùng hƣớng với vectơ lực tác dụng vào vật, đồng thời độ lớn của gia tốc phụ thuộc vào độ lớn của lực tác dụng và khối lƣợng của vật thu gia tốc, sau đó là giới thiệu định luật II Niu-tơn và nguyên lý độc lập của tác dụng. Mục "2. Các yếu tố của vectơ lực": Chỉ ra đầy đủ các yếu tố của vectơ lực sau khi biết định luật II Niu-tơn là: điểm đặt, phƣơng, chiều, độ lớn và đơn vị đo của lực. Mục "3. Khối lượng và quán tính": Chỉ ra ý nghĩa của khối lƣợng nhờ định luật II Niu-tơn là: khối lƣợng đặc trƣng cho mức quán tính của vật. Mục "4. Điều kiện cân bằng của một chất điểm": Chỉ ra điều kiện cân bằng của một chất điểm nhờ định luật II Niu-tơn và đƣa ra khái niệm về trạng thái cân bằng của vật. 30 - Mục "5. Mối quan hệ giữa trọng lượng và khối lượng của một vật": Đƣa ra khái niệm trọng lƣợng và chỉ ra mối quan hệ tỉ lệ thuận giữa trọng lƣợng và khối lƣợng của vật nhờ định luật II Niu-tơn. * Bài 3: Định luật III Niu-tơn Bài học gồm 4 mục: Mục "1. Nhận xét": Nêu ra hai ví dụ và phân tích để rút ra nhận xét: nếu vật A tác dụng lên vật B thì vật B cũng tác dụng lên vật A. Đó là sự tác dụng tƣơng hỗ (hay tƣơng tác) giữa các vật. Nội dung cụ thể của hai ví dụ là: Ví dụ 1: Hai học sinh, An và Bình đi giày trƣợt pa-tanh đang đứng trên mặt đƣờng phẳng, cứng. An đẩy vào lƣng Bình dẫn đến kết quả là Bình tiến về trƣớc còn An bị lùi về phía sau. Ví dụ 2: Thanh nam châm và thanh sắt hút nhau. Mục "2. Định luật III Niu-tơn": Nêu ra hai thí nghiệm móc hai lực kế vào nhau trong hai trƣờng hợp cả hai cùng đứng yên và cả cùng chuyển động để rút ra nhận xét các lực tƣơng tác giữa hai vật luôn nằm trên cùng một đƣờng thẳng (cùng giá), ngƣợc chiều nhau, có cùng độ lớn và đƣợc gọi là hai lực trực đối, rồi phát biểu định luật III Niu-tơn qua khái niệm hai lực trực đối. Mục "3. Lực và phản lực": Nêu ra tên gọi lực và phản lực của các lực tƣơng tác giữa hai vật và cho biết hai lực này là hai lực trực đối, nhƣng không cân bằng và chúng có cùng bản chất. Mục "4. Bài tập vận dụng": Nêu ra ba bài tập và lời giải của mỗi bài. Yêu cầu cụ thể của các bài tập là: + Bài tập 1: Giải thích trƣờng hợp quả bóng bay đến đập vào tƣờng và bị bật trở lại. + Bài tập 2: Giải thích trƣờng hợp hai học sinh cùng kéo hai đầu dây thì dây không đứt, nhƣng khi buộc một đầu dây vào một gốc cây rồi cả hai học sinh này cùng kéo một đầu dây thì dây lại bị đứt. + Bài tập 3: Xét các lực tác dụng vào vật và vào bàn khi đặt một vật trên mặt bàn và chỉ ra các cặp lực trực đối cân bằng và trực đối không cân bằng. 31 * Bài 4: Lực hấp dẫn Bài học gồm 3 mục: - Mục "1. Định luật vạn vật hấp dẫn": Giới thiệu nội dung của định luật vạn vật hấp dẫn và phƣơng pháp xác định hằng số hấp dẫn bằng cân dây xoắn của Ca-ven-đi-sơ. - Mục "2. Biểu thức của gia tốc rơi tự do": Đƣa ra biểu thức của gia tốc rơi tự do từ biểu thức của lực hấp dẫn và biểu thức của trọng lực. - Mục "3. Trường hấp dẫn, trường trọng lực": Giới thiệu về sự tồn tại của trƣờng hấp dẫn xung quanh các vật thể và trƣờng hợp riêng là trƣờng hấp dẫn của Trái Đất đƣợc gọi là trƣờng trọng lực và gia tốc rơi tự do đƣợc gọi là gia tốc trọng trƣờng. * Bài 5: Lực đàn hồi Bài học gồm 3 mục: Mục "1. Khái niệm về lực đàn hồi": Đƣa ra khái niệm về lực đàn hồi qua sự phân tích hai ví dụ làm cho vật biến dạng là kéo dãn một lò xo và đặt một quả cân lên thanh cao su nằm ngang, sau đó là đƣa ra trƣờng hợp lực tác dụng vƣợt quá giới hạn đàn của vật chịu tác dụng của lực. Mục "2. Một vài trường hợp thường gặp": Giới thiệu lực đàn của lò xo và lực căng của dây treo, định luật Húc về quan hệ giữa độ lớn của lực đàn hồi và độ biến dạng của lò xo. Mục "3. Lực kế": Giới thiệu việc ứng dụng định luật Húc để chế tạo các lực kế và cách ghi số chỉ của vạch chia độ trên các lực kế. * Bài 6: Lực ma sát Bài học gồm 4 mục: Mục "1. Lực ma sát nghỉ": Giới thiệu sự xuất hiện của lực ma sát nghỉ, cách xác định phƣơng, chiều, độ lớn của lực ma sát nghỉ và giá trị của hệ số ma sát nghỉ. Mục "2. Lực ma sát trượt": Giới thiệu sự xuất hiện của lực ma sát trƣợt, cách xác định phƣơng, chiều, độ lớn của lực ma sát trƣợt và giá trị của hệ số ma sát trƣợt. 32 - Mục "3. Lực ma sát lăn": Giới thiệu về sự xuất hiện của lực ma sát lăn, quan hệ về độ lớn của lực ma sát lăn với áp lực N và quan hệ giữa hệ số ma sát lăn và hệ số ma sát trƣợt. Mục "4. Vai trò của ma sát trong đời sống": Giới thiệu về vai trò của các loại ma sát trong đời sống. * Bài 7: Cân bằng của vật rắn dƣới tác dụng của ba lực không song song Bài học gồm 3 mục: Mục "1. Quy tắc tổng hợp hai lực đồng quy": Giới thiệu khái niệm hai lực đồng quy và cách tổng hợp hai lực đồng quy. Mục "2. Cân bằng của một vật rắn dưới tác dụng của ba lực không song song": Giới thiệu điều kiện cân bằng của một vật rắn chịu tác dụng của ba lực không song song và một thí nghiệm minh họa là sự cân bằng của vật hình nhẫn đƣợc treo bằng hai sợi dây. Mục "3. Ví dụ": Đƣa ra ví dụ xét sự cân bằng của vật hình hộp trên mặt phẳng nghiêng có ma sát. * Bài 8: Quy tắc hợp lực song song. Điều kiện cân bằng của một vật rắn dƣới tác dụng của ba lực không song song Bài học gồm 4 mục: Mục "1. Thí nghiệm tìm hợp lực của hai lực song song": Giới thiệu thí nghiệm tìm độ lớn và điểm đặt của hợp lực của hai lực song song cùng chiều. Mục "2. Quy tắc hợp hai lực song song cùng chiều": Giới thiệu quy tắc tìm hợp lực của hai lực song song cùng chiều và chỉ dẫn cách tìm hợp lực của nhiều lực song song cùng chiều; lí giải về trọng tâm của vật rắn trên cơ sở của quy tắc hợp lực song song cùng chiều; giới thiệu cách phân tích một lực thành hai lực song song nhờ quy tắc tìm hợp lực của hai lực song song cùng chiều và đƣa ra một bài tập vận dụng. Mục "3. Điều kiện cân bằng của vật rắn dưới tác dụng của ba lực song song": Chỉ ra cách lập luận để rút ra kết luận về điều kiện cân bằng của vật rắn chịu tác dụng của ba lực song song, nội dung của điều kiện này và ví dụ về sự cân bằng 33 của thanh sắt dƣới tác dụng của ba lực không song song trong bài tập vận dụng ở mục trên. - Mục "4. Quy tắc hợp hai lực song song không trái chiều": Giới thiệu cách suy luận từ điều kiện cân bằng của vật rắn dƣới tác dụng của ba lực song song để rút ra quy tắc tìm hợp lực của hai lực song song trái chiều. Mục "5. Ngẫu lực": Giới thiệu về khái niệm ngẫu lực, tác dụng làm quay vật, cách tính mômen và đơn vị đo của ngẫu lực. * Bài 9: Mô men lực. Điều kiện cân bằng của một vật rắn có trục quay cố định Bài học gồm 4 mục: Mục "1. Nhận xét về tác dụng của một lực lên một vật rắn có trục quay cố định": đƣa ra ví dụ về vật rắn có trục quay cố định là cánh cửa và từ cách đẩy cho cánh cửa quay mà đƣa ra nhận xét về tác dụng làm quay của một lực lên vật có trục quay cố định từ trạng thái đứng yên phụ thuộc vào độ lớn của lực và khoảng cách từ trục quay tới giá của lực. Mục "2. Mômen của lực đối với một trục quay": giới thiệu thí nghiệm để rút ra biểu thức tính và đơn vị đo củ._.2007, các trƣờng Trung học phổ thông bắt đầu thực hiện dạy học phân ban nên giáo viên phải dạy dồng thời cả hai chƣơng trình theo hai bộ sách giáo khoa khác nhau. Vì vậy việc tổ chức cho sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình vật lý THPT là việc làm rất cần thiết trƣớc những đổi mới cùa chƣơng trình và sách giáo khoa ở trƣờng Trung học phổ thông hiện nay. 12. MỤC TIÊU ĐỀ TÀI Tìm kiếm hình thức tổ chức học tập theo nhóm và các nhiệm vụ giao cho sinh viên phù hợp với môn học Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT nhằm nâng cao chắt lƣợng dạy học môn này. 13. CÁCH TIẾP CẬN, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU, PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Tìm hiểu lý luận, kinh nghiệm sƣ phạm tiên tiến về phƣơng pháp học tập theo nhóm qua sách, báo và các phƣơng tiện thông tin khác. 2. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm. 3. Việc nghiên cứu chi giới hạn trong phạm vi một lớp khoảng 40 sinh viên năm thứ III, khóa 2006 - 2007 của Khoa Vật lý Trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. HCM. Mẫu 1.2 CS 14. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU VÀ TIẾN ĐỘ THỰC HIỆN STT Các nội dung, công việc thực hiện chủ yếu Sản phẩm phải đạt Thời gian (bắt đầu - kết thúc) Ngƣời thực hiện 1 Nghiên cứu lý luận, kinh nghiệm sƣ phạm tiên tiến và chƣơng trình, sách giáo khoa vật lý lớp 10 phân ban. Báo cáo chuyên đề về hình thức học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho sinh viên trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình vật lý THPT 01/2007-03/2007 Phạm Thế Dân 2 Thực nghiệm sƣ phạm Báo cáo chuyên đề về kết quả vận dụng các hình thức tổ chức học tập theo nhóm và các nhiệm vụ giao cho sinh viên trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình vật lý THPT. 04/2007 - 06/2007 Phạm Thế Dân 3 Viết báo cáo đề tài nghiên cứu. Hoàn chỉnh báo cáo khoa học, đóng cuốn. 07/2007- 12/2007 Phạm Thế Dân 4 Bào vệ đề tài Báo cáo khoa học. 04/2008 Phạm Thế Dân 15. SẢN PHẨM VÀ ĐỊA CHỈ ỨNG DỤNG • Loại sản phẩm Mẫu  Giống cây trồng  Tiêu chuẩn  Tài liệu dự báo  Bản kiến nghị  Vật liệu  Giống gia súc  Qui phạm  Đề án  Sản phẩm khác  Thiết bị máy móc  Quy trình công nghệ  Sơ đồ  Luận chứng kinh tế  Dây chuyền công nghệ  Phƣơng pháp  Báo cáo phân tích  Chƣơng trình máy tính  • Tên sản phẩm, số lƣợng và yêu cầu khoa học đối với sản phẩm STT Tên sản phẩm Số lƣợng Yêu cầu khoa học Báo cáo khoa học: Tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. 1 cuốn Các hình thức tổ chức sinh viên học tập theo nhóm và các nhiệm vụ giao cho sinh viên phải phù hợp với môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. • Số học viên cao học và nghiên cứu sinh đƣợc đào tạo : Không • Số bài báo công bố : Không • Địa chỉ có thể ứng dụng (tên địa phƣơng, đơn vị ứng dụng): Khoa Vật lý Trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. Mẫu 1.2 CS 16. KINH PHÍ THỰC HIỆN ĐỀ TÀI Tổng kinh phí: 15.000.000d ( Mƣời lăm triệu đồng ) Trong đó : Kinh phí sự nghiệp khoa học : Các nguồn kinh phí khác (cơ sở hỗ trợ, tài trợ của cá nhân, tổ chức): Nhu cầu kinh phí từng năm : - Năm 2007: 10 triệu (10.000.000d) - Năm 2008: 5 triệu (5.000.000đ) Dự trù kinh phí theo các mục chi 1. Mua tài liệu : 3 triệu ( 3.000.000đ) 2. Thảo luận : 2 triệu ( 2.000.000đ) 3. Thực nghiệm sƣ phạm: 3 triệu (3.000.000đ) 4. Đánh máy, in ấn tài liệu, báo cáo: 4 triệu (4.000.000đ) 5. Bảo vệ : 2 triệu ( 2.000.000đ) 6. Chi phí công nghiên cứu: 1 triệu (l.000.000d) Ngày 20 tháng 10 năm 2006 Cơ quan chủ trì TRƢỞNG KHOA VẬT LÝ TS Thái Khắc Định Ngày 10 tháng 10 năm 2006 Chủ nhiệm đề tài TS. Phạm Thế Dân Ngày 16 tháng 3 năm 2007 Cơ quan chủ quản duyệt KT. HIỆU TRƢỞNG PHÓ HIỆU TRƢỞNG BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CẤP TRƢỜNG TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Mã số: CS. 2007. 19. 11 Cơ quan chủ trì: KHOA VẬT LÝ - TRƢỜNG ĐHSP TP. HỒ CHÍ MINH Chủ nhiệm đề tài: TS. PHẠM THẾ DÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2008 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CẤP TRƢỜNG TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Mã số: CS. 2007. 19. 11 Cơ quan chủ trì: KHOA VẬT LÝ - TRƢỜNG ĐHSP TP. HỒ CHÍ MINH Chủ nhiệm đề tài: TS. PHẠM THẾ DÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2008 2 NGƢỜI THỰC HIỆN ĐỀ TÀI VÀ ĐƠN VỊ PHỐI HỢP Ngƣời thực hiện đề tài: TS. Phạm Thế Dân. Đơn vị phối hợp: 1- Tổ Phƣơng pháp dạy học môn Vật lý: thảo luận và góp ý kiến. 2- Khoa Vật lý trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh: Tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu và cho phép tiến hành thực nghiệm sƣ phạm. NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT GV: Giảng viên hoặc giáo viên. HS: Học sinh. THPT: Trung học phổ thông. SV: Sinh viên. CẤU TRÚC CỦA BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI PHẦN A: Giới thiệu chung về đề tài nghiên cứu 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài. 3. Cách tiếp cận, phƣơng pháp và phạm vi nghiên cứu. 4. Nội dung nghiên cứu. PHẦN B: Nội dung và kết quả nghiên cứu 1. Cơ sở lý luận của đề tài nghiên cứu. 2. Lựa chọn hình thức tổ chức học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho sinh viên trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. 3 3. Thực nghiệm sƣ phạm về tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. 4. Kết luận của đề tài nghiên cứu. 5. Tài liệu tham khảo. 6. Phụ lục. TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Công trình nghiên cứu này chỉ ra rằng: việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là rất cần thiết và có nhiều thuận lợi. Thực nghiệm sƣ phạm tổ chức SV học tập theo nhóm cho thấy: Sự phối hợp các hình thức tổ chức nhóm 2 SV và nhóm 6-7 SV trong giờ học để nghiên cứu nội dung bài học trong sách giáo khoa là có tính khả thi. SV vừa nắm vững kiến thức và kỹ năng trong môn học, vừa đƣợc rèn luyện các kỹ năng tổ chức và làm việc theo nhóm. Tuy nhiên, việc tổ chức SV học tập theo nhóm đòi hỏi phải dành nhiều thời gian hơn cho công việc và phƣơng tiện phục vụ cho dạy và học cũng phải đƣợc trang bị phù hợp. Thực tế hiện nay, hệ thống bàn ghế trong các phòng học không phù hợp cho việc tổ chức học tập theo nhóm.Thƣ viện còn thiếu tài liệu tham khảo và phòng học có trang bị máy tính nối mạng và đèn chiếu cũng chƣa đủ nên cũng chƣa thuận tiện cho việc tổ chức sv học tập theo nhóm. 4 ABSTRACT This study shows the necessity and the advantages of organizing cooperative learning for students in teaching and learning The Analysis of High School Physics Curriculum. The reseach methodology with pedagogical experiment for cooperative learning revealed that the combination of pair work and small group work of 6 to 7 students in learning The Analysis of High School Physics Curriculum is feasible. Cooperative learning helps students reach their learning goals (both knowledge and learning skills) and at the same time students have chances to practice skills of working in small groups. However, cooperative learning organization requires more time and suitable teaching facilities. The study pinpointed unsuitable present teaching and learning conditions such as classroom seat arrangement, lack of computers with Internet connection and projectors in classrooms, and poor resource materials in library. PHẦN A: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1- Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Tổ chức SV học tập theo nhóm là hình thức tổ dạy học phát huy cao tính tích cực, tự lực, sáng tạo của sv đồng thời phát huy đƣợc sự hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau giữa các SV trong học tập. Môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT có nhiều thuận lợi để tổ chức sv học tập theo nhóm. Hơn nữa, ngƣời GV tƣơng lai cũng phải biết tổ chức cho học sinh học tập theo nhóm nên họ cũng cần phải 5 đƣợc rèn luyện các kỹ năng này trong thời gian học tập ở trƣờng đại học. Vì vậy, việc tổ chức sv học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là việc làm rất cần thiết trƣớc những yêu cầu đổi mới của nhà trƣờng THPT. Tổ chức SV học tập theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học đƣợc sử dụng rộng rãi ở các nƣớc có nền giáo dục đại học phát triển, nhƣng ở nƣớc ta, hình thức tổ chức dạy học này còn ít đƣợc phổ biến và vận dụng. Gần đây, phƣơng pháp này mới đƣợc nói tới trong các tài liệu về phƣơng pháp dạy học ở đại học và việc vận dụng mới bắt đầu đƣợc quan tâm đến. Tuy nhiên, trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT thì chƣa có công trình nào nghiên cứu về việc áp dụng hình thức tổ chức dạy học theo nhóm. Chính vì vậy mà tôi chọn đề tài nghiên cứu: "Tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý Trung học phổ thông". 2- Mục tiêu nghiên cứu của đề tài Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là tìm kiếm hình thức tổ chức sv học tập theo nhóm trong giờ học trên lớp và các nhiệm vụ giao cho SV phù hợp với môn học Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT nhàm nâng cao chất lƣợng dạy học môn này. 3- Cách tiếp cận, phƣơng pháp và phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận, kinh nghiệm sƣ phạm tiên tiến về tổ chức học tập theo nhóm qua sách, báo và các phƣơng tiện thông tin khác. 6 - Nghiên cứu mục tiêu, nhiệm vụ và nội dung dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT cho SV khoa Vật lý ở trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. - Lựa chọn hình thức tổ chức SV học tập theo nhóm trong giờ học trên lớp và nhiệm vụ giao cho SV phù hợp với môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT sau đó tiến hành thực nghiệm sƣ phạm đối với một lớp khoảng 40 SV năm thứ ba trong năm học 2006 - 2007 của khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. 4- Nội dung nghiên cứu - Cơ sở lý luận của việc tổ chức học tập theo nhóm. - Mục tiêu, nhiệm vụ và nội dung dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. - Hình thức tổ chức sv học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho SV trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT và tiến hành thực nghiệm sƣ phạm nhằm đánh giá tính khả thi của hình thức tổ chức và nhiệm vụ đã lựa chọn. PHẦN B: NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 1- CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 Khái niệm về tổ chức sinh viên học tập theo nhóm Tô chức sv học tập theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học có sự kết hợp tính tập thể và tính cá nhân, trong đó SV của một lớp đƣợc chia thành các nhóm nhỏ trong một khoảng thời gian nhất định và tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc, rồi sau đó, kết quả làm việc của nhóm đƣợc trình bày và đánh giá trƣớc toàn lớp. 7 1.2- Đặc trƣng và bản chất của hình thức tổ chức học tập theo nhóm Đặc trƣng của hình thúc tổ chức học tập theo nhóm là sự tác động trực tiếp giữa những ngƣời học với nhau và sự phối hợp hoạt động của họ. Tổ chúc day học theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học lấy ngƣời học làm trung tâm. Ở đây, sự tác động giữa ba thành tố của quá trình dạy học là ngƣời dạy, ngƣời học và tri thức đƣợc diễn ra trong môi trƣờng xã hội cơ sở là nhóm ngƣời học. 1.3 - Quá trình hình thành và phát triển hình thức học tập theo nhóm Hình thức học tập theo nhóm bắt đầu đƣợc nghiên cứu và áp dụng ở các nƣớc phƣơng Tây nhƣ Đức, Pháp, Anh, Mỹ từ cuối thế kỷ XVIII. Cùng với sự phát triển ở nhà trƣờng phổ thông, hình thức học lập theo nhóm của sv ở các nƣớc phƣơng Tây cũng phát triển rất nhanh từ giữa thế kỷ XX. 8 Ở nƣớc ta, hình thức học tập theo nhóm cũng đã có từ xa xƣa, nhƣng việc tổng kết kinh nghiệm và nghiên cứu về lý luận chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Đặc biệt, trong một thời gian dài, hình thức học tập này đã không dƣợc quan tâm đến. 1.4 - Mục đích và tác dụng của học tập theo nhóm Học tập theo nhóm giúp cho ngƣời học nắm vững kiến mức, kỹ năng của môn học, phát triển tính tích cực, tự lực, sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, tƣ duy phê phán và những năng lực xã hội, đặc biệt là khả năng cộng tác làm việc, thái độ đoàn kết trong tập thể của ngƣời học. Việc tổ chức học tập theo nhóm còn tạo nhiều cơ hội cho GV có thông tin phản hồi về ngƣời học để từ đó rút kinh nghiệm và tổ chức hoạt động dạy học đƣợc tốt hơn. 1.5 - Cơ sở lý thuyết của việc tổ chức học tập theo nhóm 1.5.1- Cơ sở triết học Học là quá trình không ngừng nảy sinh và giải quyết các mâu thuẫn bên trong và bên ngoài toong bản thân mỗi con ngƣời. Nhƣng ngoại lực dù có mạnh đến đâu thì cũng vẫn chỉ là sự thúc đẩy hỗ trợ, nội lực mói là yếu tố quyết định. Vì vậy, trong dạy học, ngƣời học phải là chủ thể tích cực, tự giác của hoạt động học tập, tự mình chiếm lĩnh tri thức bằng chính hoạt động của mình dƣới sự hƣớng dẫn, tổ chức của ngƣời dạy và sự hợp tác với các bạn cùng học. Do đó, trong dạy học cần biết kết hợp giữa cá nhân hóa và xã hội hóa việc học. 9 1.5.2- Cơ sở xã hội học Nhóm nhỏ là nơi giao lƣu giữa các tác động từ xã hội đến các cá nhân và các tác động phản hồi từ các cá nhân trở lại xã hội. Một phần lớn các tác động của xã hội đã khúc xạ qua nhóm nhỏ rồi tỏa tác dụng điều chỉnh đến cá nhân, đồng thời qua đó các quá trình tâm lý cá nhân đƣợc hình thành. Nhƣ vậy, nhóm nhỏ là nơi diễn ra quá trình xã hội hóa từng cá nhân. 1.5.3- Cơ sở tâm lý - giáo dục học Ở nƣớc ta, việc học hỏi, giúp đỡ lẫn nhau giữa những ngƣời cùng học đã đƣợc quan tâm từ xa xƣa. Tuy nhiên việc tổng kết thành lý luận lại chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Trên thế giới, những học thuyết về tâm lý- giáo dục là cơ sở của việc tổ chức dạy-học theo nhóm là: - Thuyết học tập mang tính xã hội: Tƣ tƣởng chính của thuyết này là khi các cá nhân làm việc cùng nhau hƣớng tới mục tiêu chung thì sự phụ thuộc lẫn nhau thúc đẩy họ hoạt động tích cực hơn. - Thuyết "giải quyết mâu thuẫn" cùa Piagiê: Theo Piagiê, để thúc đẩy sự phát triển trí tuệ cho HS, GV yêu cầu từng cặp hai HS hoạt động cùng nhau cho đến khi nhất trí hoặc có câu trả lời chung. - Thuyết "hợp tác tập thể" của Vƣgôtxky: Theo Vƣgôtxky, để hoạt động học tập của HS đạt đƣợc kết quả thì không thể thiếu sự trợ giúp, cộng tác của ngƣời lớn và bạn bè. - Thuyết khoa học nhận thức mới "dạy lẫn nhau" của Palinsca và Brown: Tƣ tƣởng chủ yếu của thuyết này là sự thay phiên nhau trong 10 vai trò ngƣời dạy và ngƣời học của những ngƣời cùng học khi cùng nhau nghiên cứu tài liệu học tập. 1.6 - Các hình thức tổ chức sinh viên học tập theo nhóm 1.6.1- Làm việc theo cặp hai sinh viên (Pai work) Đây là hình thức SV trao đổi với bạn ngồi kế bên để giải quyết tình huống do GV nêu ra 1.6.2- Làm việc theo nhóm 6-7 sinh viên (Group work) Đối với hình thức này, GV chia lớp thành nhiều nhóm, mỗi nhóm gồm 6-7 SV và tự giải quyết nhiệm vụ do GV nêu ra. 1.6.3- Nhóm tổ chức theo kiểu ghép nhóm (Jipsaw) Ở hình thức này, tổ chức các nhóm có tính chất luân chuyển. Trƣớc tiên, GV chia lớp thành nhiều nhóm, Mỗi nhóm có nhiệm vụ giải quyết các vấn đề khác nhau cùa một bài học. Sau đó, GV tách các thành viên trong các nhóm để thành lập các nhóm mới. Các thành viên cùa nhóm cũ trở thành "đại sứ" cho nhóm cũ của mình trong nhóm mới. 1.6.4- Nhóm tổ chức theo kiểu kim tự tháp (Pyramid) Đây là cách tổng hợp ý kiến của tập thể lóp học về một vấn đề của bài học. Đầu tiên, GV nêu một vấn đề cho các sv làm việc độc lập. Sau đó ghép hai sv thành một cặp để các SV chia sẻ ý kiến của mình. Kế đến, các cặp sẽ hợp lại thành nhóm 4 ngƣời và tiếp tục trao đổi ý kiến. Sau đó, các nhóm 4 sẽ hợp lại thành nhóm 8, rồi nhóm 16,...Cuối cùng, cả lóp sẽ có một bản tổng kết các ý kiến hoặc một giải pháp tốt nhất để giải quyết một vấn đề. 11 1.6.5- Nhóm tổ chức theo kiểu hoạt động trà trộn (Mingling Activites) Trong hình thức này, tất cả các sv phải đứng dậy và di chuyển trong lớp để thu thập thông tin từ các thành viên khác của lớp. 1.7. Quy trình tổ chức sinh viên học tập theo nhóm Để tổ chức sv học tập theo nhóm, quá trình dạy học đƣợc xây dựng theo các bƣớc sau đây: 1.7.1- Xác định các mục tiêu dạy học Khi tổ chức cho sv học theo nhóm, GV cần xác định rõ mục tiêu của mỗi tiết học để lựa chọn nội dung dạy học và xác định các nhiệm vụ sẽ giao cho SV. 1.7.2- Thành lập nhóm Sau khi xác định các mục tiêu của bài học, GV cần quyết định hình thức tổ chức nhóm, xác định số lƣợng SV trong một nhóm. Với nhóm có nhiều SV thì cần có sự phân công cụ thể nhiệm vụ của các thành viên trong một nhóm. 1.7.3- Giải thích mục tiêu và nhiệm vụ bài học Khi tổ chức học tập theo nhóm, GV phải giải thích để các nhóm hiểu rõ mục tiêu và nhiệm vụ học tập đƣợc giao. 1.7.4- Theo dõi và điều chỉnh tiến trình học tập theo nhóm Để hoạt động nhóm có hiệu quả, trong quá trình tổ chức học tập theo nhóm, GV cần quan tâm chú ý theo dõi hoạt động của các nhóm để có sự giúp đỡ, điều chỉnh cần thiết. 12 1.7.5- Tổ chức thảo luận và đánh giá kết quả làm việc theo nhóm Tổ chức thảo luận và đánh giá kết quả làm việc theo nhóm là công việc nhất thiết phải làm khi tổ chức học tập theo nhóm. 2- LỰA CHỌN HÌNH THỨC TỔ CHỨC HỌC TẬP THEO NHÓM VÀ NHIỆM VỤ GIAO CHO SINH VIÊN TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT 2.1- Mục tiêu và ý nghĩa của môn bọc Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là một môn học quan trọng đối với việc hình thành kỹ năng nghề nghiệp cho ngƣời giáo viên Vật lý. Nhiệm vụ chính của môn học là nghiên cứu mục tiêu, cấu trúc của chƣơng trình Vật lý THPT, nội dung kiến thức, mức độ kiến thức, kỹ năng và cách thể hiện nội dung kiến thức đó trong sách giáo khoa Vật lý. Việc phân tích chƣơng trình giúp cho ngƣời GV thấy đƣợc sự thể hiện của mục tiêu dạy học trong từng nội dung theo tiến trình dạy học và thấy đƣợc mối quan hệ cùa một đơn vị kiến thức với các đơn vị kiến thức khác của một tiết dạy, một cụm bài, một chƣơng, một phần hay toàn bộ chƣơng trình. Nhƣ vậy, nhờ có phân tích chƣơng trình mà GV xác định đƣợc nội dung phù hợp cho mỗi tiết dạy, sắp xếp các nội dung tạo nên cấu trúc logic hợp lý nhất của bài dạy. Trên cơ sở đó mà GV sẽ có căn cứ để lựa chọn các phƣơng pháp dạy học phù hợp. 13 2.2- Các hoạt động cần thực hiện khi phân tích chƣơng trình Việc phân tích chƣơng trình bao gồm các hoạt động đƣợc sắp xếp nhƣ sau: - Xác định rõ các nội dung cụ thể của chƣơng trình. - Phát hiện cách phân bố các nội dung. - Chỉ ra đƣợc mối quan hệ giữa các nội dung trong chƣơng trình. - Xác định đƣợc vị trí, ý nghĩa và mối quan hệ của từng nội dung trong toàn bộ chƣơng trình. - Từ mục tiêu chung của chƣơng trình phát hiện đƣợc sự thể hiện mục tiêu riêng qua các nội dung cụ thể. - Tìm kiếm tƣ liệu bổ sung hoặc thay thế cho những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa cho phù hợp với khả năng nhận thức của HS. - Dự kiến những chỗ có thể khó hiểu đối với HS và đƣa ra cách xử lý tƣơng ứng. Từ các hoạt động trên, GV sẽ lựa chọn đƣợc một nội dung dạy học thích hợp cho một tiết dạy cụ thể, lựa chọn và sử dụng hợp lý các phƣơng pháp dạy học trong một giờ học, xác định đƣợc nội dung và phƣơng pháp đánh giá kết quả học tập của HS. 2.3- Sự cần thiết và điều kiện thuận lợi của việc tổ chức sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT, một mặt, cũng nhƣ đối với các môn học khác là cho phép phát huy sự hợp tác giữa các SV và tính tích cực, 14 tự lực, sáng tạo của mỗi SV; mặt khác, quan trọng hơn là tạo nhiều cơ hội hơn cho mỗi SV đƣợc trình bày những hiểu biết của mình về những điều dƣợc trình bày trong sách giáo khoa, trình bày về các tƣ liệu bổ sung, thay thế, cũng nhƣ sự dự kiến những chỗ khó đối với HS và phƣơng án giảng dạy đã lựa chọn để các SV cùng nhóm đánh giá, điều chỉnh và bổ sung khỉ cần thiết. Nhờ vậy mà các SV hiểu đúng về những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa, đƣợc rèn luyện nhiều hom về các kỹ năng phân tích chƣơng trình và lựa chọn phƣơng pháp giảng dạy phù hợp. Thêm vào đó là các SV đƣợc làm quen với hình thức tổ chức học tập theo nhóm để sau này khi trở thành GV, họ sẽ tổ chức hoạt động học tập theo nhóm của HS đƣợc tốt hơn. Vì vậy, việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là rất cần thiết. Việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT có nhiều thuận lợi vì khi học môn này, SV đã từng đƣợc học môn Vật lý ở trƣờng phổ thông, còn ở trƣờng đại học thì đã đƣợc học các học phần về Vật lý đại cƣơng và một số học phần về Vật lý lý thuyết có liên quan nhiều đến chƣơng trình Vật lý ở trƣờng THPT, các học phần về Tâm lý - Giáo dục, Lý luận dạy học bộ môn Vật lý và đặc biệt là đã qua đợt thực tập sƣ phạm kỳ 1 ở trƣờng THPT. Do đó SV có thể vận dụng những kiến thức, kỹ năng đã có để tham gia các hoạt động của nhóm về phân tích nội dung bài học trong sách giáo khoa, tỉm tƣ liệu bổ sung, thay thế, dự đoán những chỗ khó đối với HS và xây dựng phƣơng án dạy học cho phù hợp. 15 2.4- Hình thức tổ chức và nhiệm vụ giao cho sinh viên học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT Sự kết hợp xen kẽ hình thức cặp 2 SV và nhóm 6-7 SV trong các tiết học trên lớp là phù hợp nhất với thời gian cho phép. Ở đây, lớp học đƣợc chia thành một số nhóm, mỗi nhóm từ 6 đến 7 SV, trong mỗi nhóm lại chia thành 2 hay 3 cặp SV. Công việc giao cho nhóm lớn lúc ban đầu (nhóm 6 đến 7 SV) đƣợc phân chia cho từng nhóm nhỏ 2 SV. Sau khi hoàn thành phần công việc đƣợc giao, các nhóm nhỏ trình bày kết quả thực hiện công việc của mình trƣớc nhóm lớn. Kết quả thảo luận của nhóm lớn sẽ đƣợc trình bày trƣớc cả lớp. Để thực hiện việc phân tích chƣơng trình và lựa chọn phƣơng pháp dạy học trong phạm vi giờ học trên lớp thì nhiệm vụ hợp lý để giao cho SV là ngiên cứu nội dung của bài học trong sách giáo khoa và thực hiện những công việc sau: - Xây dựng cấu trúc logic của nội dung bài học. - Xác định những kiến thức, kỹ năng cần có ở HS để học tốt bài học này. - Xác định những chỗ có thể khó hiểu đối với HS và đƣa ra cách sử lý tƣơng ứng. - Tìm kiếm tƣ liệu bổ sung hoặc thay thế cho phần trình bày trong sách giáo khoa. - Đề xuất phƣơng án dạy bài học theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo cùa HS. 16 3- THỰC NGHIỆM TỔ CHỨC SINH VIÊN HỌC TẬP THEO NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ THPT 3.1- Mục đích của thực nghiệm sƣ phạm Đánh giá sự phù hợp của các hình thức tổ chức sv học tập theo nhóm và nhiệm vụ giao cho SV trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT đã lựa chọn ở trên. 3.2- Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm là 37 SV cùa lớp Lý 3B, khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. 3.3- Nội dung thực nghiệm sƣ phạm Tổ chức SV học tập theo nhóm khi dạy phân tích nội dung của 18 bài học trong SGK Vật lý 10- Nâng cao theo các hình thức tổ chức dạy học theo nhóm và các nhiệm vụ giao cho sv đã đƣợc lựa chọn. 3.4- Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm Đánh giá khả năng thực hiện các nhiệm vụ đƣợc giao của các nhóm SV trong các giờ học thực nghiệm và so sánh kết quả làm bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng là lớp Lý 3A (cũng có 37 SV), khoa Vật lý, trƣờng Đại học Sƣ phạm TP. Hồ Chí Minh. 3.5- Sơ lƣợc về cấu trúc nội dung của các bài học đƣợc dạy thực nghiệm Ở đây trình bày sơ lƣợc cấu trúc của 18 bài học trong sách giáo khoa Vật lý 10- Nâng cao đƣợc dạy trong quá trình thực nghiệm sƣ phạm. 17 3.6. Nhận xét về kết quả thực hiện các nhiệm vụ học tập theo nhóm của sinh viên Quá trình thực nghiệm sƣ phạm cho thấy: - SV hứng thú với hình thức tổ chức học tập theo nhóm. - Các nhóm SV làm việc nghiêm túc, tranh luận sôi nổi để hiểu đúng những điều đƣợc trình bày trong sách giáo khoa vả hoàn thành các nhiệm vụ đƣợc giao. Các SV còn chỉ ra những điều trình bày trong sách không phù hợp với thực tế và tìm ra những ví dụ bổ sung hoặc thay thế cho các ví dụ đã có trong sách giáo khoa. - Một số SV còn chịu khó tìm kiếm các hình ảnh, thí nghiệm ảo có sẵn trên mạng Intemet, chuẩn bị trƣớc dụng cụ thí nghiệm và soạn cả bài giảng điện tử cho một số bài học đƣợc dạy thử nghiệm. 3.7- Đánh giá kết quả bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm và lớp đổi chứng *Nội dung đề bài thi cuối học kỳ Nghiên cứu nội dung bài "Lực đàn hồi" trong sách giáo khoa Vật lý 10 - Nâng cao và thực hiện các yêu cầu sau: 1. Lập sơ đồ cấu trúc nội dung của bài học. 2. Xác định những kiến thức cần có ờ HS để học tốt bài này. 3. Xác định những chỗ có thể khó hiểu đổi với HS và nêu ra cách xử lý. 4. Đề xuất phƣơng án dạy bài học theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS. 18 * Xử lý kết qui bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm vì lớp đối chứng Bài thi cuối học kỳ dƣợc chấm theo quy ché bảo mật: bài thi đƣợc thƣ ký giáo vụ cắt phách và xáo trộn thứ tự để ngƣời chấm thi khống biết bài của nhóm thực nghiệm hay nhóm đối chứng. Việc đối chiếu kết quả bài thi cuối học kỳ của lớp thực nghiệm và lóp đối chứng đƣợc thể hiện qua các bảng biểu, đồ thị và các thống số thống kê dƣới đây: BIỂU ĐỔ PHÂN PHỐI TẦN SỐ ĐIỂM CỦA NHÓM ĐC VÀ TN 19 ĐƢỜNG PHÂN PHỐI TẦN SUẤT ĐƢỜNG TÍCH LŨY 20 Tính điểm trung bình ̅và độ lệch chuẩn s theo công thức: Với fi là tần số tƣơng ứng với điểm số Xi, n là số SV tƣơng ứng. Bảng các tham số thống kê Nhóm Điểm trung bình ̅ Độ lệch chuẩn s Điểm <5 Điểm ≥5 Điểm ≥8 TN 7,54 0,69 0 37 20 ĐC 6,35 1,03 0 37 5 Kiểm định giả thiết thống kê: Dùng phƣơng pháp kiểm định sự khác nhau của hai trung bình cộng (kiểm định t- student) để kiểm định sự khác nhau giữa hai điểm trung bình ̅ và ̅ của SV ở hai nhóm TN và ĐC là có ý nghĩa hay không. Vì F = = 2,23 trong khi đó giá trị tới hạn Fα = 1,75 (F > Fα) với α =0,05 (kiểm định một phía) và fi = 37 -1 = 36, f2 = 37 - 1= 36 nên ta dùng đại lƣợng kiểm định là: 21 Giá trị tới hạn của t là tα với bậc tự do là Trong đó, STN và SĐC là độ lệch chuẩn giữa các mẫu TN và ĐC; nTN và nĐC là kích thƣớc các mẫu TN và ĐC. Ta phát biểu giả thiết thống kê H0: "sự khác nhau giữa điểm trung bình ̅ của nhóm TN và ̅ của nhóm ĐC là không có ý nghĩa". Đối giả thiết H1: "điểm trung bình của nhóm TN lớn hơn điểm trung bình của nhóm ĐC một cách có ý nghĩa" (kiểm định một phía ̅ > ̅ ) Ta chọn xác suất sai với mức ý nghĩa α = 0,05, giá trị tới hạn tα=l,67. ta có bảng tổng hợp các chỉ số thống kê nhƣ sau: ̅ ̅ ) STN SĐC c f t 7,54 6,35 0,69 1,03 0,31 63 5,83 22 So sánh giá trị ở bảng tổng hợp các chỉ số thống kê ta thấy t > tα (5,83 > 1,67) do đó ta kết luận giả thiết H0 bị bác bỏ nghĩa là chấp nhận đổi giả thiết H1 ( ̅ > ̅ ) với mức ý nghĩa α = 0,05. Nhƣ vậy, việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT cho phép nâng cao chất lƣợng giảng dạy môn học này. 3.8- Điều tra ý kiến của sinh viên về học tập theo nhóm sau thực nghiệm Kết thúc đợi thực nghiệm sƣ phạm, qua thăm dò ý kiến SV bằng phiếu điều tra về việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT, tôi nhận đƣợc kết quả nhƣ sau: - Có 82,4% số SV của lớp thực nghiệm cho rằng việc tổ chức cho SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là rất cần thiết (17,6% số SV của lớp thực nghiệm cho là cần thiết) - Có 94% số SV của lớp thực nghiệm thích đƣợc học theo hình thức tể chức học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT. - Nhiều SV mong muốn việc tổ chức học tập theo nhóm đƣợc mở rộng sang cả những môn học khác. Tỉ lệ phần trăm ý kiến đồng ý cùa SV về tác dụng của việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT cụ thể nhƣ sau: a. Nâng cao tính tích cực học tập đối với môn học: 76,5% 23 b. Tăng thêm sự chính xác của kiến thức tiếp thu đƣợc: 91,2% c. Giúp mở rộng và đào sâu kiến thức: 82,4% d. Phát huy tính tự lực trong học tập: 64,7% e. Nâng cao tính chủ động và sáng tạo trong học tập: 67,6% f. Rèn luyện các kỹ năng tƣ duy: 64,7% g. Rèn luyện kỹ năng tìm kiếm và sử dụng thông tin: 73.5% h. Rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề một cách sáng tạo: 67,6% k. Rèn luyện kỹ năng tổ chức và làm việc theo nhóm: 85,3% i. Rèn luyện kỹ năng trình bày vấn đề: 73,5% j. Rèn luyện kỹ năng thuyết phục ngƣời khác: 73,5% 1. Rèn luyện kỹ năng nghiên cứu nội dung bài học: 76,5% m. Rèn luyện kỹ năng đề xuất phƣơng án dạy học phù hợp: 85,3% n. Rèn luyện làm việc hợp tác với ngƣời khác: 79,4% p. Tạo điều kện bộc lộ năng lực cá nhân: 64,7% q. Bồi dƣỡng tinh thần chấp nhận sự đa dạng: 70,6% r. Bồi duỡng tinh thần trách nhiệm cùng thực hiện nhiệm vụ chung: 70,6% s. Góp phần hình thành bầu không khí dân chủ trong dạy học: 76,5% 4- KẾT LUẬN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU Việc tổ chức SV học tập theo nhóm trong dạy học môn Phân tích chƣơng trình Vật lý THPT là rất cần thiết và có nhiều thuận lợi. Thực nghiệm sƣ phạm tổ chức SV học tập theo nhóm cho thấy: Sự phối 24 hợp các hình thức tổ chức nhóm 2 SV và nhóm 6-7 SV trong giờ học để nghiên cứu nội dung bài học trong sách giáo khoa là có tính khả thi. SV vừa nắm vững kiến thức và kỹ năng trong môn học, vừa đƣợc rèn luyện các kỹ năng tổ chức và làm việc theo nhóm. Tuy nhiên, việc tổ chức SV học tập theo nhóm đòi hỏi phải dành nhiều thời gian hơn cho công việc và phƣơng tiện phục vụ cho dạy và học cũng phải đƣợc trang bị phù hợp. Thực tế hiện nay, hệ thống bàn ghế trong các phòng học không phù hợp cho việc tổ chức học tập theo nhóm. Thƣ viện chƣa đủ phục vụ cho SV tìm kiếm tƣ liệu tham khảo. Hệ thống phòng học có trang bị máy tính và đèn chiếu cũng chƣa đủ nên cũng chƣa thuận tiện cho việc tổ chức SV học tập theo nhóm. ._.