Tìm hiểu một số hợp chất thứ cấp có khả năng trị bệnh ung thư

ÑAËT VAÁN ÑEÀ Theo thoáng keâ, theá giôùi seõ coù 21, 4 trieäu ngöôøi ñöôïc phaùt hieän môùi maéc beänh ung thö vaø hôn 13, 2 trieäu ngöôøi cheát vì caên beänh naøy vaøo naêm 2030. Tyû leä naøy seõ coù nguy cô taêng daàn so vôùi thôøi gian. Hieän nay, caû theá giôùi ñang phaûi ñoái maët vôùi beänh ung thö, moät caên beänh ñang trôû thaønh hieåm hoïa cho cuoäc soáng chuùng ta vaø coù xu höôùng ngaøy caøng phaùt trieån. Maët khaùc neáu ñieàu trò ung thö baèng hoùa trò seõ gaây ra nhöõng taùc duïng khoâng mong muoán laøm suy giaûm söùc ñeà khaùng, meät moûi, ruïng toùc, ñau nhöùc…Trong boái caûnh nhö hieän nay, chuùng ta phaûi tìm ra giaûi phaùp nhaèm phoøng choùng vaø ngaên chaën söï phaùt trieån cuûa beänh ung thö, haïn cheá duøng hoùa trò trong ñieàu trò beänh ung thö Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, tình hình nghieân cöùu veà hôïp chaát thöù caáp thöïc vaät ngaøy caøng phaùt trieån. Caùc hôïp chaát thöù caáp ñöôïc chieát xuaát töø thöïc vaät coù hoaït tính vaø raát coù giaù trò ñoái vôùi cuoäc soáng. Moät soá hôïp chaát thuoäc caùc nhoùm alkaloid, terpenoid, phenolic, saponin…ñöôïc bieát ñeán nhö laø caùc hôïp chaát coù khaû naêng trò beänh ung thö. Caùc hôïp chaát thöù caáp thöôøng chæ ñöôïc taïo ra ôû moät soá loaïi teá baøo reã, bieåu moâ, hoa, laù… moät trong nhöõng hôïp chaát thöù caáp raát coù giaù trò trong ñieàu trò ung thö laø taxol, alkaloid, saponin…vaø ñöôïc chieát xuaát töø moät soá thöïc vaät tieâu bieåu nhö thoâng ñoû, döøa caïn, trinh nöõ hoaøng cung, naám linh chi, giaûo coå lam…Nhu caàu hôïp chaát thöù caáp cao nhöng haøm löôïng chieát xuaát töø caùc loaïi thöïc vaät raát ít. Ñieàu naøy ñaõ laøm cho nhöõng loaïi thöïc vaät treân trôû neân ñaëc bieät hôn vaø ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc höôùng ñeán ñeå nghieân cöùu. Tuy nhieân nhöõng nghieân cöùu chæ môùi ñöôïc baét ñaàu töø vaøi thaäp nieân gaàn ñaây, keát quaû nghieân cöùu vaãn coøn haïn cheá chöa ñöa ra ñöôïc nhieàu saûn phaåm ñaùp öùng nhu caàu. Maët khaùc neáu ñeå nhöõng thöïc vaät treân soáng trong ñieàu kieän töï nhieân nhieàu taùc nhaân (naéng, möa, gioù, baõo, saâu haïi…) seõ aûnh höôûng ñeán haøm löôïng hôïp chaát trong caây seõ bò giaûm ñi. Vì vaäy ôû nöôùc ta ñaõ vaø ñang nhaân gioáng, troàng, nuoâi caáy, taïo ra nhieàu hôn nöõa nhöõng thöïc vaät coù giaù trò nhaèm thu ñöôïc nguoàn hôïp chaát coù hoaït tính cao ñöa vaøo trong ngaønh döôïc höôùng ñeán baûo veä naâng cao söùc khoûe cho con ngöôøi Vì nhöõng lí do treân ñoàng thôøi döôùi söï phaân coâng cuûa boä moân Coâng Ngheä sinh Hoïc vaø döôùi söï höôùng daãn cuûa thaày Buøi Vaên Theá Vinh toâi ñaõ thöïc hieän khoùa luaän toát nghieäp “Tìm Hieåu Moät Soá Hôïp Chaát Thöù Caáp Coù Khaû Naêng Trò Beänh Ung Thö “ Muïc ñích nghieân cöùu ñeà taøi Tìm hieåu moät soá hôïp chaát thöù caáp coù khaû naêng trò beänh ung thö töø thöïc vaät nhö: Caây döøa caïn, caây thoâng ñoû, caây trinh nöõ hoaøng cung, caây giaûo coå lam, naám linh chi. Giôùi haïn ñeà taøi Do thôøi gian coøn haïn cheá neân toâi döøng laïi ôû vieäc tìm hieåu moät soá hôïp chaát coù khaû naêng trò beänh ung thö ôû moät soá thöïc vaät chæ ôû möùc ñoä toång quan. Chöông 1 TOÅNG QUAN VEÀ BEÄNH UNG THÖ VAØ HÔÏP CHAÁT THÖÙ CAÁP Toång quan veà beänh ung thö 1.1.1. Nhöõng ñaëc tính chung cuûa beänh ung thö Ung thö laø beänh lyù aùc tính cuûa teá baøo, khi bò kích thích bôûi caùc taùc nhaân sinh ung thö, teá baøo taêng sinh moät caùch voâ haïn ñoä, voâ toå chöùc khoâng tuaân theo caùc cô cheá kieåm soaùt phaùt trieån cuûa cô theå. Ña soá beänh ung thö hình thaønh caùc khoái u. Khaùc vôùi caùc khoái u laønh tính chæ phaùt trieån taïi choã, thöôøng raát chaäm, coù voû boïc xung quanh, caùc khoái u aùc tính (ung thö) xaâm laán vaøo caùc toå chöùc laønh xung quanh gioáng nhö hình “con cua” vôùi caùc caøng cua baùm vaøo caùc toå chöùc laønh trong cô theå hoaëc gioáng nhö reã caây lan trong ñaát. Caùc teá baøo cuûa khoái u aùc tính coù khaû naêng di caên tôùi caùc haïch baïch huyeát hoaëc caùc taïng ôû xa hình thaønh caùc khoái u môùi vaø cuoái cuøng daãn tôùi töû vong. Cuøng vôùi di caên xa, tính chaát beänh ung thö hay taùi phaùt ñaõ laøm cho ñieàu trò beänh khoù khaên vaø aûnh höôûng xaáu ñeán tieân löôïng beänh. Ña soá ung thö laø beänh coù bieåu hieän maïn tính, coù quaù trình phaùt sinh vaø phaùt trieån laâu daøi qua töøng giai ñoaïn. Tröø moät soá nhoû ung thö ôû treû em coù theå do ñoät bieán gen töø luùc baøo thai, coøn phaàn lôùn caùc ung thö ñeàu coù giai ñoaïn tieàm taøng laâu daøi, coù khi haøng chuïc naêm khoâng coù daáu hieäu gì tröôùc khi phaùt hieän thaáy döôùi daïng caùc khoái u. Khi naøy khoái u seõ phaùt trieån nhanh vaø môùi coù caùc trieäu chöùng cuûa beänh. Trieäu chöùng ñau thöôøng chæ xuaát hieän khi beänh ôû giai ñoaïn cuoái. Hình 1.1: Quaù trình phaùt trieån cuûa ung thö 1.1.2. Nguyeân nhaân gaây ung thö Ngaøy nay ngöôøi ta bieát roõ ung thö khoâng phaûi do moät nguyeân nhaân gaây ra. Tuøy theo moãi loaïi ung thö maø coù nhöõng nguyeân nhaân rieâng bieät. Moät taùc nhaân sinh ung thö coù theå gaây ra moät soá loaïi ung thö vaø ngöôïc laïi moät loaïi ung thö coù theå do moät soá taùc nhaân khaùc nhau. Coù nhieàu yeáu toá lieân quan ñeán sinh beänh ung thö, trong ñoù coù ba nhoùm taùc nhaân chính gaây ung thö: vaät lyù, hoùa hoïc vaø sinh hoïc. 1.1.2.1. Taùc nhaân vaät lyù * Böùc xaï ion hoùa Böùc xaï ion hoùa chính laø nguoàn tia phoùng xaï phaùt ra töø caùc chaát phoùng xaï töï nhieân hoaëc töø nguoàn xaï nhaân taïo ñöôïc duøng trong khoa hoïc vaø y hoïc coù khaû naêng ion hoùa vaät chaát khi bò chieáu xaï. Nhöõng loaïi nguyeân nhaân naøy chæ chieám 2 ñeán 3% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö, chuû yeáu laø ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi vaø ung thö baïch caàu. Töø theá kyû XVI, ngöôøi ta thaáy nhieàu coâng nhaân moû ôû Joachimstal (Tieäp Khaéc) vaø ôû Schneeberg (Ñöùc) maéc moät loaïi beänh phoåi vaø cheát. Veà sau cho thaáy ñoù chính laø ung thö phoåi do chaát phoùng xaï trong quaëng ñen coù chöùa uranium. Ñieàu naøy coøn ñöôïc ghi nhaän qua tyû leä maéc ung thö phoåi khaù cao ôû caùc coâng nhaân khai moû uranium giöõa theá kyû XX Nhieàu nhaø X quang ñaàu tieân cuûa theá giôùi ñaõ khoâng bieát taùc haïi to lôùn cuûa tia X ñoái vôùi cô theå. Hoï ñaõ khoâng bieát töï baûo veä vaø nhieàu ngöôøi trong soá hoï maéc ung thö da vaø baïch caàu caáp. Ung thö baïch caàu caáp coù tyû leä khaù cao ôû nhöõng ngöôøi soáng soùt sau vuï thaû bom nguyeân töû cuûa Myõ ôû hai thaønh phoá Nagasaki vaø Hiroshima naêm 1945. Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ ghi nhaän khoaûng 200 thieáu nieân ung thö tuyeán giaùp vaø Leucemie sau vuï noå ôû nhaø maùy ñieän nguyeân töû Chernobyl. Taùc ñoäng cuûa tia phoùng xaï gaây ung thö ôû ngöôøi phuï thuoäc ba yeáu toá: Tuoåi tieáp xuùc caøng nhoû caøng nguy hieåm (nhaát laø baøo thai). Vieäc söû duïng sieâu aâm chuaån ñoaùn caùc beänh thai nhi thay cho X quang laø tieán boä raát lôùn Moái lieân heä lieàu - ñaùp öùng Cô quan bò chieáu xaï: Caùc cô quan nhö tuyeán giaùp, tuûy xöông raát nhaïy caûm vôùi tia xaï. * Böùc xaï cöïc tím: Tia cöïc tím coù trong aùnh saùng maët trôøi. Caøng gaàn xích ñaïo tia cöïc tím caøng maïnh. Taùc nhaân naøy chuû yeáu gaây ra ung thö ôû da. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc ngoaøi trôøi nhö noâng daân vaø thôï xaây döïng, coâng nhaân laøm ñöôøng coù tyû leä ung thö teá baøo ñaùy vaø teá baøo vaûy ôû vuøng da hôû (ñaàu, coå, gaùy) cao hôn ngöôøi laøm vieäc trong nhaø. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi da traéng soáng ôû vuøng nhieät ñôùi, tyû leä ung thö haéc toá cao hôn haún ngöôøi da maøu. Caàn phaûi löu yù traøo löu taém naéng thaùi quaù ôû ngöôøi da traéng chòu aûnh höôûng nhieàu tia cöïc tím. Treû em cuõng khoâng neân tieáp xuùc nhieàu vôùi tia cöïc tím. 1.1.2.2. Thuoác laù Thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa khoaûng 90% ung thö pheá quaûn. Tính chung thuoác laù gaây ra khoaûng 30% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö chuû yeáu laø pheá quaûn vaø moät soá ung thö vuøng muõi hoïng, ung thö tuïy, ung thö ñöôøng tieát nieäu. Trong khoùi thuoác laù chöùa raát nhieàu chaát hydrocarbon thôm. Trong ñoù, phaûi keå ñeán chaát 3,4-Benzopyren laø chaát gaây ung thö treân thöïc nghieäm. Qua thoáng keâ cho thaáy ngöôøi huùt thuoác laù coù nguy cô maéc ung thö pheá quaûn gaáp 10 laàn ngöôøi khoâng huùt. Neáu nghieän naëng huùt treân 20 ñieáu/ ngaøy nguy cô maéc beänh cao hôn töø 15-20 laàn ôû ngöôøi khoâng huùt. Huùt thuoác ôû tuoåi caøng treû caøng coù nguy cô cao. Huùt thuoác laù naâu coù nguy cô cao hôn thuoác laù vaøng. Ôû Vieät Nam, huùt thuoác laøo, aên traàu thuoác cuõng coù nguy cô cao hôn, keå caû ung thö khoang mieäng. Ñoái vôùi ngöôøi ñang nghieän maø boû huùt thuoác cuõng giaûm ñöôïc nguy cô. Phuï nöõ huùt thuoác, ñaëc bieät laø phuï nöõ chaâu AÂu huùt nhieàu vaø nghieän nhö nam giôùi. Tyû leä soá ngöôøi huùt thuoác cao phaàn naøo giaûi thích tyû leä ung thö phoåi vaø ung thö tuïy taêng cao. Nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác maø soáng trong moät khoaûng khoâng gian heïp vôùi ngöôøi huùt thuoác, khoùi thuoác cuõng coù nguy cô gaây ung thö. Ñöôïc goïi laø huùt thuoác thuï ñoäng. Ñieàu löu yù ñaëc bieät laø treû em nhieãm khoùi thuoác laø raát nguy haïi 1.1.2.3. Dinh döôõng Dinh döôõng ñoùng vai troø khoaûng 35% trong caùc nguyeân nhaân gaây beänh ung thö. Nhieàu beänh ung thö coù lieân quan ñeán dinh döôõng nhö ung thö thöïc quaûn, ung thö daï daøy, ung thö gan, ung thö ñaïi tröïc traøng, ung thö voøm muõi hoïng, ung thö vuù, ung thö noäi tieát,… Moái lieân quan giöõa dinh döôõng vôùi ung thö ñöôïc theå hieän ôû hai khía caïnh chính: Tröôùc heát laø söï coù maët cuûa caùc chaát gaây ung thö coù trong caùc thöïc phaåm, thöùc aên, vaán ñeà thöù hai coù lieân quan ñeán sinh beänh hoïc ung thö laø söï hieän dieän cuûa caùc chaát ñoùng vai troø laøm giaûm nguy cô sinh ung thö (vitamin, chaát xô…) ñoàng thôøi söï maát caân ñoái trong khaåu phaàn aên cuõng laø moät nguyeân nhaân sinh beänh. Caùc chaát gaây ung thö chöùa trong thöïc phaåm, thöùc aên: Nitrosamin vaø caùc hôïp chaát N-Nitroso khaùc, laø nhöõng chaát gaây ung thö thöïc nghieäm treân ñoäng vaät. Nhöõng chaát naøy thöôøng coù maët trong thöïc phaåm vôùi moät löôïng nhoû. Caùc chaát nitrit vaø nitrat thöôøng coù töï nhieân trong caùc chaát baûo quaûn thòt, caù vaø caùc thöïc phaåm cheá bieán. Tieâu thuï nhieàu thöùc aên coù chöùa nhieàu nitrit, nitrat coù theå gaây ra ung thö thöïc quaûn, daï daøy. Nhöõng nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng caùc loaïi thöïc phaåm öôùp muoái, hay ngaâm muoái nhö caù muoái coù haøm löôïng nitrosamine cao. Caùc nöôùc khu vöïc Ñoâng Nam AÙ thöôøng tieâu thuï loaïi thöïc phaåm naøy coù lieân quan ñeán sinh beänh ung thö voøm muõi hoïng. Caùc nhaø khoa hoïc Nhaät Baûn chæ ra vieäc tieâu thuï nöôùc maém, chöùa moät haøm löôïng nitrosamine cao, lieân quan ñeán ung thö daï daøy. Aflatoxin sinh ra töø naám moác Aspergillus flavus. Ñaây laø moät chaát gaây ra beänh ung thö gan, beänh phoå bieán ôû caùc nöôùc nhieät ñôùi. Loaïi naám moác naøy thöôøng coù ôû caùc nguõ coác bò moác nhaát laø laïc moác. Söû duïng moät soá phaåm nhuoäm thöïc phaåm, coù theå gaây ra ung thö, nhö chaát Paradimethyl Amino Benzen duøng ñeå nhuoäm bô thaønh “bô vaøng” coù khaû naêng gaây ung thö gan. Taïi caùc nöôùc naøy söû duïng caùc phaåm nhuoäm thöùc aên cuõng nhö caùc chaát phuï gia ñöôïc kieåm duyeät raát nghieâm ngaët ñeå ñaûm baûo an toaøn thöïc phaåm. Caùc thöïc phaåm coù chöùa caùc dö löôïng, taøn tích cuûa caùc thuoác tröø saâu, khoâng chæ coù theå gaây ra ngoä ñoäc caáp tính maø coøn coù khaû naêng gaây ung thö. Moät soá caùch naáu aên vaø baûo quaûn thöïc phaåm coù theå taïo ra chaát gaây ung thö. Nhöõng thöùc aên hun khoùi coù theå bò nhieãm benzopyren. Vieäc nöôùng tröïc tieáp thòt ôû nhieät ñoä cao coù theå seõ taïo ra moät soá saûn phaåm coù khaû naêng gaây ñoät bieán gen Khaåu phaàn böõa aên ñoùng vai troø quan troïng trong gaây beänh ung thö nhöng ngöôïc laïi, coù theå laïi laøm giaûm nguy cô gaây ung thö. Coù moái lieân quan giöõa beänh ung thö ñaïi tröïc traøng vôùi cheá ñoä aên nhieàu môõ, thòt ñoäng vaät. Cheá ñoä aên môõ, thòt gaây ung thö qua cô cheá laøm tieát nhieàu acid maät, chaát öùc cheá quaù trình bieät hoùa cuûa caùc teá baøo nieâm maïc ruoät. Trong hoa quaû vaø rau xanh chöùa nhieàu chaát vitamin vaø chaát xô. Caùc chaát xô laøm haïn cheá sinh ung thö do chaát xô thuùc ñaåy nhanh löu thoâng oáng tieâu hoùa laøm giaûm thôøi gian tieáp xuùc cuûa caùc chaát gaây ung thö vôùi nieâm maïc ruoät, maët khaùc baûn thaân chaát xô coù theå gaén vaø coá ñònh caùc chaát gaây ung thö ñeå baøi tieát theo phaân ra ngoaøi cô theå. Caùc loaïi vitamin A, C, E laøm giaûm nguy cô ung thö bieåu moâ, ung thö daï daøy, ung thö thöïc quaûn, ung thö phoåi,… thoâng qua quaù trình choáng oxy hoùa, choáng gaây ñoät bieán gen. 1.1.2.4. Nhöõng yeáu toá ngheà nghieäp Khi laøm vieäc trong moâi tröôøng ngheà nghieäp con ngöôøi tieáp xuùc vôùi caû böùc xaï ion hoùa vaø virus, nhöng nhöõng taùc nhaân sinh ung thö quan troïng nhaát trong ngheà nghieäp chính laø caùc hoùa chaát ñöôïc söû duïng. Öôùc tính nhoùm nguyeân nhaân naøy gaây ra khoaûng töø 2 ñeán 8% soá ung thö tuøy theo moãi khu vöïc coâng nghieäp. Ngaøy nay do coâng nghieäp hoùa phaùt trieån maïnh meõ, ung thö ngheà nghieäp khoâng chæ coù ôû caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån maø coøn ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Caùc ung thö do ngheà nghieäp, thöôøng xaûy ra ôû caùc cô quan tieáp xuùc tröïc tieáp nhö da vaø ñaëc bieät laø cô quan hoâ haáp, ngoaøi ra phaûi keå ñeán ung thö ôû cô quan coù nhieäm vuï baøi tieát caùc chaát chuyeån hoùa coøn hoaït tính nhö ôû ñöôøng tieát nieäu. Ung thö ngheà nghieäp ñaõ ñöôïc ñeà caäp töø laâu, vaøo naêm 1775, Percival Pott, baùc syõ ngöôøi Anh ñaõ löu yù caùc tröôøng hôïp ung thö bieåu moâ da bìu ôû ngöôøi thôï laøm ngheà naïo oáng khoùi hoaëc khi ôû tuoåi thieáu nieân laøm ngheà naøy. Caùc thôï naøy thöôøng maëc moät loaïi quaàn kieåu baûo hoä lao ñoäng coù caùc chaát boà hoùng dính beát ôû quaàn laø nguyeân nhaân sinh ra loaïi ung thö treân. Ngaøy nay, do xaõ hoäi phaùt trieån neân nhieàu ngaønh coâng nghieäp khaùc coù lieân quan vôùi moät soá ung thö, chaúng haïn nhö söû duïng asbestos coù nguy cô xuaát hieän ung thö maøng phoåi do ngöôøi thôï huùt buïi amian gaây xô hoùa phoåi lan toûa vaø daøy maøng phoåi. Sôïi asbestos laø nguyeân nhaân chính gaây ung thö trung moâ maøng phoåi. Ung thö baøng quang cuõng laø loaïi ung thö hay gaëp trong nhoùm nguyeân nhaân ngheà nghieäp. Cuoái theá kyû XIX ngöôøi ta ñaõ gaëp caùc tröôøng hôïp ung thö baøng quang ôû nhöõng ngöôøi thôï nhuoäm do tieáp xuùc vôùi aniline. Aniline coù laãn taïp chaát chöùa 4-amindiphenye, vaø 2-aphthylamin gaây ung thö. Caùc chaát naøy ñöôïc hít vaøo qua ñöôøng thôû vaø thaûi qua ñöôøng nieäu gaây ung thö baøng quang. Chaát benzene coù theå gaây chöùng suy tuûy vaø trong soá ñoù coù moät soá bieåu hieän beänh ung thö baïch caàu tuûy caáp. Ngoaøi ra, noù coù theå gaây beänh ña u tuûy xöông vaø u lympho aùc tính. Coøn nhieàu loaïi chaát hoùa hoïc ngheà nghieäp khaùc coù nguy cô ung thö, ñaëc bieät laø caùc ngheà lieân quan vôùi coâng nghieäp hoùa daàu, khai thaùc daàu do tieáp xuùc caùc saûn phaåm thoâ cuûa daàu moû hoaëc chaát nhôøn coù chöùa hydrocacbon thôm,… 1.1.2.5. Caùc taùc nhaân sinh hoïc * Virus sinh ung thö: Coù boán loaïi virus lieân quan ñeán cô cheá sinh beänh ung thö: Virus Epstein – Barr Loaïi ung thö naøy ñaàu tieân thaáy coù maët laø beänh ung thö haøm döôùi cuûa treû em vuøng Uganda (loaïi beänh naøy do Eptein vaø Barr phaân laäp neân virus naøy ñöôïc mang teân virus Eptein-Barr). Veà sau ngöôøi ta coøn phaân laäp ñöôïc loaïi virus naøy ôû trong caùc khoái ung thö voøm muõi hoïng, beänh coù nhieàu ôû caùc nöôùc ven Thaùi Bình Döông ñaëc bieät laø ôû Quaûng Ñoâng-Trung Quoác vaø moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù Vieät Nam. Ôû nhieàu beänh nhaân ung thö voøm coøn thaáy khaùng theå choáng laïi khaùng nguyeân cuûa virus Epstein-Barr. Tuy nhieân, ngöôøi ta chöa khaúng ñònh vai troø gaây beänh tröïc tieáp cuûa virus Epstein-Barr ñoái vôùi ung thö voøm muõi hoïng. Trong coäng ñoàng tyû leä nhieãm loaïi virus naøy töông ñoái cao nhöng soá tröôøng hôïp ung thö voøm khoâng phaûi laø nhieàu. Höôùng nghieân cöùu veà virus Epstein-Barr ñang coøn tieáp tuïc vaø ñaëc bieät öùng duïng phaûn öùng IgA khaùng VCA ñeå tìm ngöôøi coù nguy cô cao nhaèm chuû ñoäng phaùt hieän sôùm ung thö voøm muõi hoïng. Virus vieâm gan B gaây ung thö gan nguyeân phaùt hay gaëp ôû chaâu Phi vaø chaâu AÙ trong ñoù coù Vieät Nam. Virus naøy khi thaâm nhaäp cô theå gaây vieâm gan caáp, keå caû nhieàu tröôøng hôïp thoaùng qua. Tieáp theo laø moät thôøi kyø daøi vieâm gan maïn tieán trieån khoâng coù trieäu chöùng. Toån thöông naøy qua moät thôøi gian daøi seõ daãn ñeán hai bieán chöùng quan troïng ñoù laø xô gan toaøn boä vaø ung thö teá baøo gan. Ñieàu naøy phaàn naøo giaûi thích söï xuaát hieän nhieàu oå nhoû trong ung thö gan vaø tính chaát taùi phaùt sôùm sau caét gan. Ngoaøi ra, xô gan ñaõ laøm cho tieân löôïng cuûa beänh ung thö gan xaáu ñi raát nhieàu. Vieäc khaúng ñònh virus vieâm gan B gaây ung thö gan giöõ vai troø raát quan troïng. Noù môû ra moät höôùng phoøng beänh toát baèng caùch tieâm chuûng choáng vieâm gan B. Phaùt hieän nhöõng ngöôøi mang virus baèng xeùt nghieäm HBsAg (+) vaø nhöõng ngöôøi naøy neân duøng vacxin Virus gaây u nhuù thöôøng truyeàn qua ñöôøng sinh duïc. Loaïi naøy ñöôïc coi laø coù lieân quan ñeán caùc ung thö vuøng aâm hoä, aâm ñaïo vaø coå töû cung, caùc nghieân cöùu ñang tieáp tuïc. Virus HTLV1 laø loaïi virus (retrovirus) lieân quan ñeán gaây beänh baïch caàu teá baøo T gaëp ôû Nhaät Baûn vaø vuøng Caribeâ. * Kyù sinh truøng vaø vi khuaån coù lieân quan ñeán ung thö: Chæ moät loaïi kyù sinh truøng ñöôïc coi laø nguyeân nhaân ung thö, ñoù laø saùn Schistosoma. Loaïi saùn naøy thöôøng coù maët vôùi ung thö baøng quang vaø moät soá ít ung thö nieäu quaûn ôû nhöõng ngöôøi AÛ Raäp vuøng Trung Ñoâng, keå caû ngöôøi AÛ Raäp di cö. Cô cheá sinh ung thö cuûa loaïi saùn naøy chöa ñöôïc giaûi thích roõ. Loaïi vi khuaån ñang ñöôïc ñeà caäp ñeán vai troø gaây vieâm daï daøy maïn tính vaø ung thö daï daøy laø vi khuaån Helicobacter-Pylori. Caùc nghieân cöùu ñang ñöôïc tieáp tuïc nhaèm muïc ñích haï thaáp taùc haïi Helicobacter-Pylori vaø giaûm taàn soá ung thö daï daøy, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc Chaâu AÙ. 1.1.2.6. Yeáu toá di truyeàn vaø suy giaûm mieãn dòch * Yeáu toá di truyeàn: Nguyeân nhaân cuûa khoaûng 33% ung thö treân ngöôøi ngaøy nay ñaõ ñöôïc bieát vaø caùc yeáu toá moâi tröôøng ñöôïc cho laø giöõ vai troø quan troïng ôû phaàn lôùn beänh ung thö. Nhö vaäy yeáu toá di truyeàn khoâng phaûi khoâng quan troïng bôûi leõ coù nhieàu thoâng tin veà caùc yeáu toá moâi tröôøng. Coù leõ phaàn lôùn söï phaùt trieån cuûa ung thö ôû caû hai yeáu toá moâi tröôøng vaø yeáu toá di truyeàn ñeàu quan troïng. Ví duï: moät vaøi nghieân cöùu veà enzyme hydrocarbon-hydroxylase, moät enzym caàn cho söï chuyeån hoùa hydrocarbon töø khoùi thuoác, gôïi yù raèng söï hieän höõu cuûa loaïi enzyme naøy trong phoåi con ngöôøi, veà maët di truyeàn coù theå bò kieåm soaùt bôûi 1 gen ñôn vôùi caëp allen cao (H) vaø thaáp (L). so vôùi nhöõng ngöôøi mang LL nhöõng ngöôøi HH coù nguy cô bò ung thö phoåi gaáp 36 laàn nhieàu hôn. Nhö vaäy, ngay caû trong ung thö phoåi (ung thö sinh ra töø moâi tröôøng quan troïng nhaát cho tôùi thôøi ñieåm hieän taïi), coù theå yeáu toá di truyeàn coù yù nghóa. Nhöõng thoâng tin môùi ñaây lieân heä ñeán chöùng xeroderma pigmentosum (moät beänh di truyeàn coå ñieån) chæ raèng baûo veä choáng laïi caùc böùc xaï cuûa maët trôøi coù theå phoøng ñöôïc söï phaùt trieån cuûa ung thö da ôû nhöõng ñoái töôïng maéc beänh naøy. Moät soá tình huoáng veà maët di truyeàn: 80-90% ngöôøi seõ bò ung thö do hoï mang gen gaây haïi. U Wills, u nguyeân baøo voõng maïc hai maét vaø nhöõng beänh nhaân mang chöùng ña polyp coù tính chaát gia ñình laø thí duï veà caùc loaïi ung thö truyeàn theo tính troäi theo moâ hình cuûa Mendel. Caùc loaïi ung thö naøy coù theå chæ laø bieåu hieän cuûa khuyeát taät veà di truyeàn (ví duï u nguyeân baøo voõng maïc maét hai beân) nay coù theå laø moät phaàn cuûa caùc roái loaïn mang tính heä thoáng cuûa nhieàu loaïi taân saûn hay nhieàu khuyeát taät phaùt trieån (ví duï hoäi chöùng carcinoâm teá baøo ñaùy daïng neâvi). Theâm vaøo ñoù, coù moät hoäi chöùng tieàn ung thö mang tính di truyeàn (hoãn loaïn söï phaùt trieån truyeàn theo theá heä) thöôøng coù döôùi 10% bieåu hieän aùc tính. Coù naêm hoäi chöùng hay gaëp: - Hoäi chöùng u moâ thöøa (beänh ña u xô thaàn kinh, xô cuõ, beänh Hippel-Lindau - Ña u loài cuûa xöông, hoäi chöùng Peutz-Jeghers): Tính troäi cuûa nhieãm saéc theå vôùi caùc dò daïng giaû u ôû moät soá cô quan vôùi moät soá bieåu hieän cuûa söï bieät hoùa khoâng ñaày ñuû vaø ngaû veà caùc loaïi u khaùc nhau. - Beänh da coù nguoàn goác gen (xeroderma pigmentosum, baïch taïng loaïn saûn bieåu bì daïng muïc coùc, loaïn saûn söøng baåm sinh vaø hoäi chöùng Werner): tính laën cuûa nhieãm saéc theå, vôùi nhieàu roái loaïn cuûa da laøm tieàn ñeà cho ung thö da. Hoäi chöùng loaïn saûn neâvi laø hoäi chöùng troäi ñöïôc khaùm phaù môùi ñaây tieàn ñeà cuûa meâlanoâm aùc. - Hoäi chöùng deã vôõ cuûa nhieãm saéc theå trong nuoâi caáy teá baøo (hoäi chöùng Bloom vaø thieáu maùu baát saûn Fanconi): tính laën cuûa nhieãm saéc theå ñaëc thuø laøm tieàn ñeà cho beänh baïch caàu. - Hoäi chöùng suy giaûm mieãn dòch ñöa ñeán lymphoâm theå voõng (hoäi chöùng Wiscott-Aldrich, tính troäi lieân keát vôùi tia X, giaûm maïch maùu ñieàu hoøa, tính laën cuûa theå nhieãm saéc, caùc dò daïng baåm sinh ít gaëp vôùi söï suy giaûm mieãn dòch traàm troïng phoái hôïp). Caùc hoäi chöùng dò daïng thuoäc ung thö coù theå nhaäp laïi thaønh caùc loaïi khaùc. Vôùi moät soá khuyeát taät baåm sinh ngöôøi beänh coù nguy cô maéc beänh cao hôn nhieàu möùc ñoä trung bình, coù khi nhieàu hôn 1000 laàn. Tröôùc ñaây, phöông phaùp khaûo saùt caùc baát thöôøng veà caáu truùc lieân quan ñeán ung thö coøn bò giôùi haïn ôû vieäc khaùm phaù nhöõng baát thöôøng nhieãm saéc theå nhö ba nhieãm saéc 21, 13q, del, dính vôùi u nguyeân baøo voõng maïc maét hoaëc 11, del, lieân heä vôùi u Wilm. Ôû thôøi ñieåm hieän taïi con ngöôøi coù theå tìm ñaëc ñieåm ña daïng cuûa oncogen hay caùc chuoãi DNA ñaëc hieäu tieâu bieåu cho caùc chaát ñaùnh daáu tính “nhaïy” cuûa ung thö. Caùc heä thoáng mang tính töông ñoái cuûa caùc chaát ñaùnh daáu di truyeàn döïa treân söï phaùt hieän tröïc tieáp cuûa tính ña daïng cuûa chuoãi DNA vôùi caùc men öùc cheá (RFLP). Ngöôøi ta coù theå laäp ra baûn ñoà lieân keát gen chi tieát ôû ngöôøi baèng caùch döïa vaøo caùc heä thoáng vöøa neâu. Theå di truyeàn môùi xaùc laäp bôûi caùc maûnh cuûa doøng DNA vôùi nhöõng bieåu hieän cuûa gen ñaëc thuø hoaëc khoâng maø chöùc naêng thì khoâng ñöôïc bieát. Ngöôøi ta coù theå ñònh vò gen trong beänh ña polyp mang tính gia ñình ôû nhieãm saéc theå soá 5, trong beänh Von Reclinghausen ôû nhieãm saéc theå soá 17, trong ung thö ña oå coù nguoàn goác noäi tieát ôû nhieãm saéc theå soá 10 (MEN-2A) hoaëc nhieãm saéc theå soá 11 (MEN-1). Nhöõng ngöôøi mang gen trong caùc hoäi chöùng treân coù theå ñöôïc xaùc ñònh baèng saøng loïc DNA qua phaân tích moái lieân keát gen vôùi nhau. Thí duï: ôû u nguyeân baøo voõng maïc maét ngöôøi ta xaùc ñònh ñöôïc gen gaây beänh vaø ñöôïc chæ roõ cho moät phaàn cuûa moät lôùp gen môùi (gen khaùng ung thö) vaø chính gen naøy kieàm cheá söï taïo laäp teá baøo. 1.1.2.7. Suy giaûm mieãn dòch vaø AIDS Treân ñoäng vaät thöïc nghieäm, söï gia taêng veà moái nguy cô bò ung thö ñi ñoâi vôùi söï suy giaûm mieãn dòch. Ngöôøi bò suy giaûm mieãn dòch mang tính duy truyeàn hay maéc phaûi thöôøng deã bò ung thö vaø thôøi gian uû beänh ngaén hôn, chuû yeáu laø beänh lymphoâm heä voõng. Ôû nhöõng beänh nhaân gheùp cô quan-söï suy giaûm mieãn dòch do thuoác roõ nhaát. Theo doõi trong moät thôøi gian daøi 16.000 beänh nhaân gheùp thaän vaø ñöôïc ñieàu trò baèng caùc loaïi thuoác öùc cheá mieãn dòch ngöôøi ta thaáy nguy cô beänh lymphoâm khoâng Hodgkin taêng 32 laàn, ung thö gan vaø ñöôøng maät trong gan taêng 30 laàn, ung thö phoåi taêng hai laàn, ung thö baøng quang hôn naêm laàn, ung thö coå töû cung gaàn naêm laàn, caùc meâlanoâm aùc vaø ung thö tuyeán giaùp taêng leân boán laàn. Söï ñeø neùn mieãn dòch cuõng coøn laøm taêng nguy cô nhieãm virus, caû hai loaïi virus gaây ung thö vaø nhöõng loaïi bò nghi ngôø. Söï gia taêng caùc teá baøo lymphoâm B aùc tính, bieán chöùng cuûa söï suy giaûm mieãn dòch noù laø haäu quaû cuûa söï nhaân leân hoãn ñoän cuûa caùc teá baøo B nhieãm EBV gia taêng roái loaïn taïo lymphoâm ña doøng vaø ñöôïc xeáp vaøo lymphoâm khoâng Burkitt loaïi lan toûa. Chuû yeáu beänh xaûy ra sau suy giaûm mieãn dòch thöù phaùt, trong gheùp cô quan thì laø do duøng thuoác, trong suy giaûm mieãn dòch laø do nhieãm HIV, AIDS. Beänh sinh cuûa loaïi beänh naøy ñöôïc hieåu roõ trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Nhöng noù vaãn laø moät trong nhöõng bieán chöùng chuû yeáu lieân heä vôùi söï öùc cheá mieãn dòch. Ngöôøi coù HIV döông tính coù nguy cô cao bò sarcoâm Kaposi vaø lymphom khoâng Hodgkin (NHL). Sarcoâm Kaposi coù theå xaûy ra baát cöù luùc naøo sao khi bò nhieãm HIV. Traùi laïi NHL coù khuynh höôùng xuaát hieän treân cô ñòa suy giaûm mieãn dòch traàm troïng. Ôû ngöôøi bò nhieãm HIV, nguy cô naøy gia taêng khoaûng 6% moãi naêm trong voøng 9-10 naêm. Ñieàu naøy ñöôïc bieát roõ qua nhöõng nghieân cöùu theo doõi nhöõng ngöôøi nhieãm HIV (nam ñoàng tính luyeán aùi, ngöôøi maéc beänh maùu khoâng ñoâng bò nhieãm HIV do truyeàn maùu) vaø qua caùc döõ kieän töông öùng veà nhieãm HIV vaø ghi nhaän ung thö. Nguy cô xuaát hieän sarcoâm Kaposi cuõng coù lieân quan ñeán caùch thöùc nhieãm HIV maéc phaûi. Trong khi moät phaàn naêm nam ñoàng tính luyeán aùi coù nguy cô bò sarcoâm Kaposi thì chæ coù khoaûng moät phaàn ba möôi ngöôøi bò nhieãm HIV qua ngöôøi meï hoaëc trong thôøi kyø chu sinh. Nhaän ñònh naøy vaø caùc quan saùt dòch teã hoïc khaùc giuùp ñöa ñeán keát luaän laø sarcoâm Kaposi coù lieân quan ñeán taùc nhaân thöôøng laây nhieãm qua quan heä tình duïc vaø coù leõ cuøng moät taùc nhaân nhö trong caùc ca xuaát hieän rieâng leû hoaëc caùc ca coù lieân heä AIDS (SIDA). Coù moät soá thoâng tin mang tính chaát beân leà gôïi yù nhieãm HIV coù theå laøm taêng nguy cô maéc beänh Hodgkin (loaïi teá baøo hoãn hôïp), ung thö haäu moân, ung thö gan vaø ung thö coå töû cung. Ñieàu naøy caàn ñöôïc laøm roõ theâm. Ñieàu quan troïng caàn löu yù laø söï gia taêng moãi loaïi ung thö rieâng leû keå treân ñaõ chöùng minh hoaëc gôïi yù coù theå coù moái lieân quan ñeán vieäc nhieãm virus, vaø coù theå coù moät cô cheá qua ñoù cô ñòa suy giaûm mieãn dòch ôû ngöôøi nhieãm HIV coù theå laøm taêng khaû naêng maéc ung thö do virus Caùc quan saùt môùi ñaây veà söï gia taêng nguy cô maéc lymphoâm Burkitt trong quaù trình nhieãm HIV gôïi yù coù yeáu toá khaùc hôn laø söï suy yeáu cuûa chöùc naêng teá baøo T nhö vieäc kích thích hoaït khaùng nguyeân maïn tính chaúng haïn. 1.1.3. Quaù trình tieán trieån töï nhieân cuûa ung thö Ung thö laø beänh maïn tính. Moãi loaïi ung thö ñeàu traûi qua nhieàu bieán coá thöù töï thôøi gian. Töø moät teá baøo, qua quaù trình khôûi phaùt daãn ñeán nhöõng bieán ñoåi maø khoâng theå hoài phuïc keát quaû laø hình thaønh ung thö. Neáu khoâng coù söï söûa chöõa hoaëc coù nhöng khoâng coù keát quaû thì cuoái cuøng ung thö seõ coù bieåu hieän treân laâm saøng vaø daãn ñeán töû vong. Theo thöù töï thôøi gian quaù trình tieán trieån töï nhieân cuûa ung thö traûi qua 6 giai ñoaïn: khôûi phaùt, taêng tröôûng, thuùc ñaåy, chuyeån bieán, lan traøn vaø tieán trieån. Giai ñoaïn tieán trieån bao goàm quaù trình xaâm laán vaø di caên. 1.1.3.1. Giai ñoaïn khôûi phaùt Giai ñoaïn naøy baét ñaàu thöôøng laø töø teá baøo goác, do tieáp xuùc vôùi chaát sinh ung thö gaây ra nhöõng ñoät bieán. Laøm thay ñoåi khoâng hoài phuïc cuûa nhaân teá baøo. Caùc teá baøo ñoät bieán bieåu hieän söï ñaùp öùng keùm vôùi moâi tröôøng vaø öu theá taêng tröôûng choïn loïc ngöôïc vôùi teá baøo bình thöôøng ôû xung quanh. Quaù trình naøy dieãn ra raát nhanh vaø hoaøn taát trong khoaûng vaøi phaàn giaây vaø khoâng theå ñaûo ngöôïc ñöôïc. Hieän nay chöa xaùc ñònh ñöôïc ngöôõng gaây khôûi phaùt. Nhöõng teá baøo ñöôïc khôûi phaùt thöôøng ñaùp öùng keùm vôùi tín hieäu gian baøo vaø noäi baøo. Caùc tính hieäu naøy coù taùc duïng giöõ vöõng caáu truùc noäi moâ. Trong cuoäc ñôøi cuûa con ngöôøi thì nhieàu teá baøo trong cô theå coù theå traûi qua quaù trình khôûi phaùt, nhöng khoâng phaûi taát caû caùc teá baøo ñeàu sinh beänh. Ña soá teá baøo ñöôïc khôûi phaùt thì hoaëc laø khoâng tieán trieån theâm, hoaëc cheát ñi. Hoaëc bò cô cheá mieãn dòch voâ hieäu hoùa. 1.1.3.2. Giai ñoaïn taêng tröôûng Giai ñoaïn taêng tröôûng hay baønh tröôùng choïn loïc doøng teá baøo khôûi phaùt coù theå tieáp theo quaù trình khôûi phaùt vaø ñöôïc taïo ñieàu kieän vôùi thay ñoåi vaät lyù cuûa vi moâi tröôøng bình thöôøng. 1.1.3.3. Giai ñoaïn thuùc ñaåy Bao goàm söï thay ñoåi bieåu hieän gen, söï baønh tröôùng ñôn doøng coù choïn loïc vaø söï taêng sinh teá baøo khôûi phaùt. Giai ñoaïn naøy bieåu hieän ñaëc tính phuïc hoài, keùo daøi coù theå traûi qua nhieàu böôùc vaø phuï thuoäc vaøo ngöôõng cuûa taùc nhaân. Giai ñoaïn naøy khoâng coù taùc duïng lieân hôïp vaø ñöa ñeán quan saùt ung thö ñaïi theå. Möùc ñoä tieáp xuùc cuûa con ngöôøi vôùi nhöõng taùc nhaân thuùc ñaåy laø khaùc nhau. Töø 50 naêm nay, ngöôøi ta ñaõ bieát ñaëc tröng cuûa quaù trình khôûi phaùt vaø thuùc ñaåy laø raát khaùc nhau. Sinh ra ung thö goàm hai giai ñoaïn: khôûi phaùt vaø thuùc ñaåy, trong ñoù khôûi phaùt xaûy ra tröôùc vaø coù theå phaân bieät söï khaùc nhau cuûa hai giai ñoaïn naøy qua baûng toùm taét sau: Baûng 1.1: So saùnh ñaëc ñieåm cuûa giai ñoaïn khôûi phaùt vaø thuùc ñaåy Ñaëc ñieåm Khôûi phaùt Thuùc ñaåy Quaù trình Ñoät bieán Thay ñoåi gen Taêng sinh teá baøo Khaû naêng hoài phuïc Khoâng hoài phuïc Hoài phuïc Thôøi gian Ngaén Keùo daøi Soá böôùc Moät Nhieàu Ngöôõng Khoâng Coù Möùc ñoä tieáp xuùc ôû ngöôøi Raát khoù traùnh Thay ñoåi Tính tích tuï Tích tuï Khoâng tích tuï Tính quan saùt Khoâng quan saùt ñöôïc Quan saùt veà ñaïi theå 1.1.3.4. Giai ñoaïn chuyeån bieán Giai ñoaïn naøy hieän nay vaãn coøn laø giaû thuyeát. Chuyeån bieán laø giai ñoaïn keá tieáp cuûa quaù trình phaùt trieån ung thö, cho pheùp söï thaâm nhaäp hay xuaát hieän nhöõng oå teá baøo ung thö nhoû, coù tính phuïc hoài baét ñaàu ñi vaøo tieán trình khoâng hoài phuïc veà höôùng aùc tính laâm saøng. 1.1.3.5. Giai ñoaïn lan traøn._.