Tích hợp giáo dục hướng nghiệp trong quá trình dạy học sinh 9

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Nguyễn Thị Ánh Tuyết TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC SINH HỌC 9 Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Sinh học Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Như Ất Thái Nguyên - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Nguyễn Thị Ánh Tuyết TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC SINH HỌC 9 Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Sinh học Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên MỤC LỤC MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1.Lược sử nghiên cứu về GDHN nói chung và GDHN thông qua dạy học Sinh học trong trường phổ thông trên thế giới.......................5 1.2 Lược sử nghiên cứu GDHN nói chung và GDHN thông qua dạy học Sinh học trong trường phổ thông ở Việt Nam....................... ........12 Chương 2: VẤN ĐỀ THỰC HIỆN VIỆC TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỂP TRONG DẠY HỌC SINH HỌC. 2.1. Các khái niệm công cụ.......................................................................17 2.2. Cơ sở lý luận của hoạt động GDHN ở trường phổ thông nói chung và bộ môn Sinh học nói riêng.................................................................22 2.3. Cơ sở pháp lý và thực tiễn của hoạt động GDHN ở trường phổ thông nói chung và bộ môn Sinh học nói riêng.....................................30 2.4. Các giải pháp tích hợp GDHN đối với giáo trình Sinh học 9........31 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Mục đích thực nghiệm.......................................................................49 3.2. Phương pháp thực nghiệm...............................................................49 3.3. Kết quả thực nghiệm.........................................................................54 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ I. KẾT LUẬN.............................................................................................74 II. ĐỀ NGHỊ...............................................................................................75 TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................................76 PHỤ LỤC...................................................................................................79 Trang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Nguyễn Thị Ánh Tuyết TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC SINH HỌC 9 Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Sinh học. Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Thái Nguyên - 2008 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Nguyễn Thị Ánh Tuyết TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC SINH HỌC 9 Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Sinh học Mã số: 60.14.10 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Đối chứng ĐC Giáo dục GD Giáo dục- Đào tạo GD- ĐT Giáo dục hướng nghiệp GDHN Giáo dục kỹ thuật tổng hợp GDKTTH Giáo viên GV Hướng nghiệp HN Học sinh HS Trung học cơ sở THCS Trung học phổ thông THPT Thực nghiệm TN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI. 1.1.Xuất phát từ yêu cầu GDHN ở trường phổ thông nói chung: Giáo dục hướng nghiệp (GDHN) là một nhiệm vụ quan trọng trong nhà trường phổ thông, thực hiện chức năng tạo cơ sở cho việc phân luồng học sinh sau khi tốt nghiệp THCS. Văn kiện đại hội Đảng X đã khẳng định “Đổi mới mạnh mẽ giáo dục mầm non và giáo dục phổ thông. Kết hợp việc tổ chức phân ban với tự chọn ở THPT trên cơ sở làm tốt công tác hướng nghiệp và phân luồng học sinh từ THCS”[12, tr. 95-96]. Điều 28 Luật giáo dục (2005) có quy định rõ vũ mục tiêu của giáo dục trung học cơ sở (THCS) là”… có trình độ học vờn phổ thông cơ sở và những hiểu biết ban đầu vũ kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học trung học phổ thông, trung học chuyên nghiệp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động”[28, tr 15]. Nghị định CP số 75/2006/NĐCP ngày 2/6/2006 qui định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều luật GD trong đó có Điều 3 về hướng nghiệp và phân luồng trong giáo dục. 1.2. Xuất phát từ yêu cầu của nhiệm vụ GDHN trong dạy học môn Sinh học 9 mà sách giáo khoa vừa mới được ban hành: Chương trình, SGK sinh học 9 được tiến hành thí điểm từ những năm 2002-2004 đến năm 2006-2007 được Bộ GD-ĐT quyết định chính thức ban hành. Trong chương trình giáo dục phổ thông đối với môn Sinh, Bộ GD-ĐT đã khẳng định một trong các mục tiêu về kiến thức “Hiểu được những ứng dụng của sinh học và thực tiễn sản xuất, đời sống”, về thái độ, có ý thức vận dụng các kiến thức kỹ năng học được vào cuộc sống lao động, học tập. Quan điểm xây dựng và phát triển chương trình Bộ Giáo dục và đào tạo cũng quy định “Giáo dục kỹ thuật tổng hợp và hướng nghiệp để giúp học sinh thích ứng với những ngành nghề liên quan đến sinh học” [6, tr. 8]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 Hiện tại giáo dục đang đòi hỏi cấp bách vấn đề này bởi lớp 9 là lớp cuối cấp, học sinh rất cần được hướng dẫn để lựa chọn phân ban, phân hoá tại cấp THPT và hướng dẫn cho một bộ phận các em học xong THCS sẽ không học tiếp THPT mà theo học trường chuyên nghiệp để có trình độ tay nghề nhất định, hoặc ra trường trực tiếp tham gia lao động sản xuất. Xuất phát từ các lý do trên, căn cứ vào đặc điểm bộ môn chúng tôi chọn đề tài “Tích h ợp giáo dục hướng nghiệp trong quá trình dạy học Sinh học 9” 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Xuất phát từ cơ sở lý luận về giáo dục hướng nghiệp và thực tiễn, thông qua dạy học Sinh học ở trường phổ thông thuộc giai đoạn hiện hành, từ đó tìm tòi, xác lập các giải pháp tích hợp giáo dục hướng nghiệp áp dụng đối với dạy học Sinh học 9 hiện hành. 3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU - Đối tượng nghiên cứu: Giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trong dạy học Sinh học. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Sinh học. 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu tiến hành các giải pháp tích hợp giáo dục hướng nghiệp một cách hợp lý trong quá trình dạy học bộ môn Sinh học 9 thì vừa bồi dưỡng hứng thú, động lực học tập cho học sinh, nhờ vậy có tác dụng nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, vừa trực tiếp tạo được hiệu quả giáo dục hướng nghiệp cho học sinh THCS. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 5.1.Nghiên cứu cơ sở lý luận của công tác GDHN tại trường phổ thông giai đoạn hiện nay. 5.2. Các giải pháp tiến hành tích hợp giáo dục h ướng nghiệp trong quá trình dạy học bộ môn Sinh học ở phổ thông và trong dạy học Sinh học 9. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 5.3. Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả các giải pháp mà luận văn đã đề xuất (chúng tôi chỉ giới hạn nội dung nghiên cứu ở một số bài trong chương V, VI của phần Di truyền và Biến dị -Sinh học 9) 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1.Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Nghiên cứu tài liệu liên quan đến đề tài luận văn. 6.2.Phương pháp điều tra, phỏng vấn, trao đổi: - Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu thực trạng, nhận thức thái độ, của học sinh về công tác giáo dục hướng nghiệp, tích hợp GDHN trong dạy học Sinh học ở trường THCS trước và sau thực nghiệm. - Phỏng vấn, đối thoại trực tiếp đối với giáo viên, học sinh của các trường THCS nhằm tìm hiểu thực tế việc tổ chức thực hiện GDHN, tích hợp GDHN trong dạy học Sinh học của lớp 9 ở trường THCS. 6.3 Thực nghiệm sư phạm; - Soạn giáo án theo hướng tích hợp GDHN trong dạy học một số bài của chương V, VI phần Di truyền và Biến dị - Sinh học 9. - Tiến hành thực nghiệm tại các trường THCS. 6.4.Phương pháp thống kê toán học; - Sử dụng các công thức thống kê để xử lý kết quả điều tra, kết quả thực nghiệm. 7. GIỚI HẠN CỦA ĐỀ TÀI -Minh hoạ và thực nghiệm sư phạm một số giải pháp tích hợp giáo dục hướng nghiệp trong dạy học chương V, VI của phần Di truyền và Biến dị Sinh học 9. 8. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI - Một số vấn đề có ý nghĩa lý luận về đổi mới công tác giáo dục hướng nghiệp vào dạy học sinh học hiện hành và sinh học 9 nói riêng. - Một số biện pháp tích hợp giáo dục hướng nghiệp trong dạy học sinh học 9 hiện hành ở trường THCS. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. LƯỢC SỬ NGHIÊN CỨU VỀ GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP NÓI CHUNG VÀ GDHN THÔNG QUA DẠY HỌC SINH HỌC TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG TRÊN THẾ GIỚI Vấn đề Giáo dục lao động, Giáo dục KTTH, GDHN được các nhà sáng lập ra chủ nghĩa Mác- Lê nin đề cập, tiếp theo là các nhà GD học Xô viết (cũ) đã phát triển thành các quan điểm, học thuật và chính quyền Xô viết xây dựng các văn bản pháp qui liên quan. Qua tài li ệu nghiên cứu của các tác giả chúng tôi điểm lại theo trình tự sau: - Các tư tưởng kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin và tình hình nghiên cứu và xây dựng văn bản pháp qui liên đới, các thành tựu của Liên Xô cũ. - Các nhà sư phạ m Liên bang Nga hậu xô viết tiếp tục bàn về giáo dục KTTH và HN. - Nghiên cứu về GDHN và GDHN trong dạy học Sinh học ở một số nước tư bản. - Quan điểm của UNESCO về GDHN. 1.1.1. Các tư tưởng kinh điển của chủ nghĩa Mác- Lênin và tình hình nghiên cứu và xây dựng văn bản pháp qui liên đới, các thành tựu của Liên Xô cũ Năm 1866, trong tác phẩm Marx - Engels Tuyển tập, K. Marx viết: “Chúng tôi hiểu giáo dục gồm ba điều: giáo dục trí lực, giáo dục thể lực, giáo dục kỹ thuật giới thiệu những nguyên tắc cơ bản của tất cả các quá trình sản xuất và đồng thời tập cho trẻ em hoặc thiếu niên quen sử dụng những công cụ đơn giản nhất cho tất cả các ngành sản xuất”[25, tr. 186]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 Ở Nga, tháng 2 năm 1919 trong văn bản đề cập đến những nhiệm vụ trước mắt của GD Xô viết V.I Lenin đã viết: “Thực hiện chế độ giáo dục không mất tiền và bắt buộc, phổ thông và bách khoa (dạy lý thuyết và thực hành về tất cả các ngành chủ yếu) cho trẻ em trai và gái dưới 16 tuổi, kết hợp chặt chẽ công tác giáo dục với lao động sản xuất xã hội [25, tr.186]. N.K Krupxkaia và nhiều nhà quản lý giáo dục và nhà sư phạm Xô viết như A.V lunatsarski, N.O Blonxki, S.T Saskii, M.N Xcatkin, M.Z Akmalov, P.R.Atutop, V.D Simonenko… đã vận dụng tư tưởng trên của Marx và Lênin xây dựng thành hệ thống lý luận giáo dục KTTH được áp dụng vào thực tiễn giáo dục Xô viết nhằm chỉ đạo nội dung và phương pháp giáo dục của nhà trường phổ thông thể hiện qua một số tác phẩm như tuyển tập các bài báo “Về công tác hướng nghiệp cho học sinh”, Nhà xuất bản Giáo dục Liên Xô năm 1965 của Krupxkaia, tác phẩm “Vai trò của lao động trong giáo dục kỹ thuật tổng hợp”của Atutốp P.Q, Pôliakốp V.A, tác phẩm “Hướng nghiệp như là tổ hợp khoa học”của Klimốp E.A, Lêningrat 1969...Các nhà GD Xô viết cho rằng giáo dục KTTH phải được quán triệt và xuyên suốt mọi hoạt động GD, làm căn cứ cho để lựa chọn nội dung và phương pháp dạy học các môn khoa học tự nhiên cũng như khoa học xã hội - nhân văn, công tác nội khoá, ngoại khoá, hoạt động của nhà trường phải liên hệ thực tiễn với xã hội và sản xuất, các môn học của nhà trường phải có mối liên hệ mật thiết với nhau, với thực tiễn cuộc sống. Giáo dục KTTH cũng quán triệt vào hoạt động lao động trong nhà trường và các hoạt động của học sinh tham gia lao động sản xuất và với xã hội của người lớn. Giáo dục KTTH và GD kết hợp giữa học tập với lao động sản xuất có tác dụng lớn để hình thành nhân cách toàn diện cho học sinh. Ý tưởng giáo dục KTTH mang các giá trị về chính trị, kinh tế, thực tiễn và sư phạm. Người có công đầu trong việc xây dựng cơ sở lý luận dạy học quán triệt nguyên lý KTTH là Skatkin N.M. Trong tác phẩm “Những vấn đề về lý luận Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 dạy học " Moskva, 1970 ông viết “Nguyên lý KTTH thể hiện vào nội dung GD ở khâu trình bày các quy luật khoa học và các nguyên lý kỹ thuật - công nghệ, tổ chức và kinh tế nền sản xuất hiện đại nhằm vũ trang cho học sinh những kỹ năng khái quát nhất, dễ dàng vận dụng trong các tình huống mới và nhằm phát triển tư duy kỹ thuật mềm dẻo, linh hoạt sáng tạo. Nguyên lý KTTH được quán triệt vào các môn học trường phổ thông thể hiện ở chỗ đưa vào nội dung dạy học những kiến thức về các cơ sở khoa học của các phương tiện kỹ thuật hiện đại và các quá trình công nghệ học cũng như những kỹ năng KTTH cần thiết cho người lao động thuộc mọi ngành sản xuất khác nhau như những kỹ năng đo lường, tính toán, lập sơ đồ, sửa chữa, phòng thí nghiệm và các kỹ năng khác”[5, tr.4]. Nguyên lý KTTH có ý ngh ĩa quan trọng nhất trong công tác giáo dục HN và lao động cho học sinh. Vận dụng tinh thần đó, các trường phổ thông của các nước XHCN đều đã tổ chức dạy môn học thuộc nhóm môn lao động, kỹ thuật, tổ chức học sinh lao động, tham quan tại các cơ sở sản xuất.. và vận dụng tinh thần đó trong xây dựng mục tiêu, nội dung chương trình, biên soạn, phương pháp dạy học các môn học trong đó có môn Sinh học, được thể hiện trong tác phẩm “Đại cương về phương pháp giảng dạy sinh vật”tập I, tập II của các tác giả N.M. Veczilin, V.M. Coocxunxcaia [33]... 1.1.2. Các nhà sư phạm Liên bang Nga hậu xô viết tiếp tục bàn về giáo dục KTTH và HN Do sự biến động về chính trị, cùng với sự tan rã của Liên Xô, nền giáo dục của Nga cũng có sự thay đổi trong đó có vấn đề giáo dục KTTH và HN. Atutôp P.R nhà lý luận Xô viết nổi tiếng tr ước đây, nay là viện sĩ viện hàn lâm GD Nga có nghiên cứu mới, trong bài báo “Khái niệm giáo dụ c kỹ thuật tổng hợp trong điều kiện hiện đại “đăng ở Tạp chí Sư phạm “Pedagogika”số 2/1999, trang 17, tiếng Nga đã khẳng định rằng phải nghiên cứu cơ sở khoa học của GD KTTH về tính chất liên môn học trên nhiều bình diện như triết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 học, xã hội học, tâm lý học và khoa học - kỹ thuật. Ông đã bổ sung mặt lý luận giáo dục KTTH với nhiều nội dung mới “Những yêu cầu tổng thể của nền sản xuất hiện đại - một đảm bảo cho sự tăng trưởng tối đa những năng lực sáng tạo của con người- đòi hỏi phải đặt giáo dục KTTH vào vị trí có chức năng cơ bản chủ đạo trong việc phát triển ở học sinh những năng lực cần thiết để họ hoạt động có hiệu quả trong mọi lĩnh vực tương lai khác nhau”. Ngày nay mối quan hệ “khoa học - sản xuất”của xã hội loài người càng trở nên mật thiết, có sự tác động qua lại, được phản ánh vào nhà trường dưới quan hệ “học tập - lao động”, thêm vào đó mối liên hệ giữa các môn học chặt chẽ đến mức tích hợp thì vai trò của giáo dục KTTH trong giáo dục càng lớn lao. Khi bàn về giảng dạy công nghệ học cho học sinh phổ thông, trong bài “Công nghệ học và giáo dục hiện đại “cũng đăng ở tạp chí Peđagogika số 2 năm 1996 Aututôp P.R nhấn mạnh “Trong GD công nghệ học phổ thông thì giáo dục KTTH và GD tiền nghề nghiệp có vai trò quan trọng. …. Nói cách khác GD công nghệ trường phổ thông phải thể hiện tinh thần giáo dục KTTH”. Phát triển tư tưởng Aututôp P.R, Trecnôglazki A. Iu trong “Những vấn đề giáo dưỡng cụ thể của Giáo dục kỹ thuật tổng hợp”đăng ở tạp chí Peđagogika số 9 năm 2000 cho rằng “Những thành tựu khoa học GD mới đây đã làm sáng tỏ thêm bản chất của nhiều tư tưởng giáo dưỡng và GD, trong đó có GD KTTH. Ngày nay GD KTTH được hiểu như là một trong những chức năng chủ đạo của quá trình GD, đóng góp vào sự phát triển ở học sinh những năng lực cho phép các em hoạt động thành công trên mọi lĩnh vực rất khác nhau trong tương lai”. Qua đó ông đã phân tích thành phần các tố chất hình thành của nhân cách trong điều kiện hiện tại của học sinh có sự đóng góp quan trọng của giáo dục KTTH trong nhà trường. Tác giả cũng phân tích rõ mối quan hệ mật thiết giữa các hoạt động dạy - học ở trường phổ thông phải quán triệt nguyên tắc giáo dục KTTH từ việc xây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 dựng mục tiêu, nội dung các môn học đến việc biên soạn các tài liệu khoa học, phương pháp dạy học cho bộ môn. Chúng ta thấy rằng các nhà GD của LB Nga vẫn kế thừa và tiếp tục phát triển trong điều kiện hiện đại lý luận, vai trò, ý nghĩa của giáo dục KTTH quán triệt vào dạy học các môn khoa học của trường phổ thông Như vậy, Bộ GD-ĐT liên bang Nga không tách GDHN khỏi GD phổ thông, GD Liên Bang Nga đã kế thừa phát triển tinh thần, nội dung giáo dục lao động - HN theo nguyên tắc KTTH của giáo dục Xô Viết (cũ) đồng thời phát triển,hiện đại hoá nâng cao trình độ lý luận về GD KTTH và HN nhằm đáp ứng yêu cầu của công nghệ hiện đại và xã hội hiện đại mà không phủ nhận nguyên tắc này. Về tinh thần nhiệm vụ giáo dục KTTH và hướng nghiệp trong dạy học Sinh học cũng tiếp tục được các tác giả đề cập đến như I.N.Ponomareva: “Giáo dục lao động gắn liền với giáo dục kỹ thuật tổng hợp và giáo dục hướng nghiệp. Đối với dạy học sinh học điều quan trọng là cung cấp cho học sinh nhận thức lao động là điều cốt yếu trong mối quan hệ giữa người với tự nhiên. Nghiên cứu giới tự nhiên phải h ướng vào đặc thù của lao động, đồng thời qua dạy học sinh học giới thiệu cho học sinh thế giới sống là đối tượng của nhiều ngành nghề cũng là nhiều lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân, đặc biệt nhà trường phải có nhiệm vụ hình thành cho học sinh những kỹ năng, kỹ xảo, một số nghề nghiệp liên đới “[40, tr.159]. 1.1.3. Nghiên cứu về GDHN và GDHN trong dạy học Sinh học ở một số nước tư bản Ở Pháp thành lập Viện Quốc gia nghiên cứu về Lao động và Hướng nghiệp từ năm 1928, đến năm 1975, đã tiến hành cải cách giáo dục để hiện đại hoá nền giáo dục,chú ý đặc biệt chăm lo giảng dạy lao động và nghề nghiệp cho học sinh. Nhà nước Pháp coi trọng đào tạo đội ngũ cán bộ làm công tác giáo dục và tư vấn tâm lý hướng nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Hiện nay, Pháp thực hiện công tác hướng nghiệp không những cho học sinh phổ thông mà còn cả với người lớn theo một tiếp cận mới. Đó là kết hợp các hướng cung cấp thông tin về thế giới nghề nghiệp, về đặc điểm lao động Của từng nghề, về các trường đào tạo nghề giúp người học có nhu cầu thông tin để so sánh lựa chọn. Mặt khác nhà trường tổ chức các phương pháp như giáo viên quan sát, tìm hiểu nhiều mặt liên quan đến nghề nghiệp tương lai của trò, còn các chuyên gia tâm lý hướng nghiệp, thầy thuốc trường học tiến hành các kiểm tra về nhân học, tâm lý, y học đối với học sinh. Trên cơ sở đó, nhà trường hay nhà tư vấn đưa ra những tư vấn tâm lý về chọn nghề, để từng học sinh tự quyết định sự chọn nghề lần đầu, hay điều chỉnh chọn nghề, thay đổi nghề. Căn cứ vào nhiệm vụ của từng loại cán bộ làm công tác h ướng nghiệp mà tổ chức đào tạo nhà giáo dục hay chuyên gia hướng nghiệp khác nhau làm việc tại các loại tr ường, các cơ quan quản lý giáo dục các cấp hay các trung tâm thông tin và tư vấn nghề của nhà nước hay trong doanh nghiệp [23, tr. 85-91]. Không chỉ chú trọng công tác HN ở các bộ môn về HN, mà trong dạy học các bộ môn khoa học khác như môn Sinh học nói cũng có nội dung GDHN, điều này được thể hiện trong cuốn SGK có tên “Các khoa học về sự sống và về trái đất “dành cho lớp nhì nhánh khoa học trường Ly xê có bài ngắn nhan đề “Sinh học và nghề cảnh sát khoa học”mô tả công việc của cảnh sát công nghệ và khoa học trong các phòng thí nghiệm dùng kỹ thuật di truyền để phá án, đồng thời chỉ ra những tiêu chuẩn nghiệp vụ của cảnh sát này liên quan đến tri thức sinh học [40, tr.104]. Tương tự, trong sách Sinh học lớp 11 năm 2005 có mục các nghề liên quan tới đối tượng sinh học [39, tr.14]. Ở Australia hiện nay các ch ương trình GDHN có chất l ượng ở nhà trường có nội dung cân bằng và có các kết quả đòi hỏi rõ ràng từ học sinh. Thông qua việc học tập liên tục vì lặp lại, mỗi học sinh phải thể hiện được là mình có thể học về bản thân trong công việc. Ở lớp 7 đến lớp 10 học sinh phải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 “xác định mối quan tâm và sở thích của mình đối với các công việc và nghề nghiệp khác nhau”[23, tr. 64] Ngoài ra học sinh còn học về thế giới công việc, ở lớp 7đến lớp 10 học sinh cần “mô tả các loại nghề và những kỹ năng sự hài lòng của chúng cùng những gì chúng đem lại, giải thích các kỹ n ăng về tri thức thu được và sử dụng ở một công việc có thể được chuyển sang công việc khác và nghề nghiệp khác như thế nào [23, tr. 65] Yếu tố giáo dục HN còn được thể hiện ở việc học về lập kế hoạch và quyết định, thực thi các quyết định và vượt qua những giai đoạn chuyển đổi. Như vậy bốn yếu tố của GDHN là học về bản thân trong công việc, học về thế giới công việc, học về lập kế hoạch và quyết định thực thi các quyết định và vượt qua những giai đoạn chuyển đổi được thực hiện liên tục lặp lại qua 4 cấp học tiểu học (lớp 1 đến lớp 4), trên tiểu học (lớp 4 đến lớp 7) trung học cơ sở (lớp 7 đến lớp 10) trung học phổ thông và tương đương (lớp 10-12). Điều này góp phần quan trọng trong sự phân luồng học sinh một cách hợp lý “Australia có tỷ lệ thanh niên học lớp 12 rất cao. Có khoảng 70% học sinh tốt nghiệp phổ thông tiếp tục học lên đại học. Nhiều nguồn trong số này có nhu cầu vào học trong hệ thống giáo dục và đào tạo nghề”[19, tr 48] tránh được tình trạng “thừa thầy thiếu thợ”khi công tác GDHN không được làm tốt. Ngoài ra các quốc gia khác nh ư Anh, Mỹ, Nhật, Malaysia, Hàn Quốc... đều coi trọng công tác GDHN thể hiện trong mục tiêu, trong luật giáo dục, trong chương trình nội dung môn học từ cấp I trở đi [23], [24]. 1.1.4. Quan điểm của UNESCO về GDHN Quan điểm chung của thế giới hiện đại đã được đề cập bởi tổ chức UNESCO trong tác phẩm của Jacques Delors, Paris “Còn về hướng nghiệp p hải được tiến hành ở bậc trung học để hướng chuẩn bị cho học sinh bước vào cuộc sống người lớn, vào thế giới lao động... Hướng nghiệp giúp học sinh chọn nghề Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 trong mọi lĩnh vực đa dạng khác nhau nhưng không đóng cửa đi vào ngành nghề cuối cùng. Hệ thống giáo dục phải có tính linh hoạt ”. [5,tr.7- 8]. Do nhà trường phổ thông nhất là cấp trung học phải tiến hành dạy công nghệ, dạy nghề, công tác hướng nghiệp nhằm mục tiêu cho HS tiếp cận với bức tranh chung của công nghệ hiện đại, đang phát triển và chuẩn bị đi vào thế giới nghề tương lai(chứ không phải một nghề xác định cụ thể trước mắt).Về nội dung này thể hiện giống tinh thần GD KTTH của người Nga thời Xô viết và hậu Xô viết, song các nhà GD học phương tây gọi là GD công nghệ tích hợp. 1.2. LƯỢC SỬ NGHIÊN CỨU VỀ GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP NÓI CHUNG VÀ GDHN QUA DẠY HỌC SINH HỌC TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG Ở VIỆT NAM So với các nước trên thế giới, công tác HN đối với sự nghiệp giáo dục ở Việt Nam nói chung và nhà trường THCS nói riêng đã được thực hiện từ lâu song so với các nước thì còn tồn tại nhiều bất cập. 1.2.1. Thời kỳ trước đổi mới giáo dục(1986) Người đề cập đến công tác GDHN ở Việt Nam trước hết phải kể đến chủ tịch Hồ Chí Minh, người đã rất coi trọng công tác HN, đã vận dụng sáng tạo các quan điểm giáo dục của chủ nghĩa Mác - Lênin nhằm đào tạo lớp người lao động mới. Nói về hướng nghiệp trong bài “Học sinh và lao động”Bác viết: “Thi đỗ tiểu học rồi thì muốn lên trung học, đỗ trung học rồi thì muốn lên đại học, riêng về mỗi cá nhân của người học sinh thì ý muốn ấy không có gì lạ. Nhưng chung với nhà nước thì ý muốn ấy thành vô lý vì bất kỳ nước nào, số trường trung học cũng ít hơn trường tiểu học, trường đại học cũng ít hơn trường trung học. Thế thì những trò tiểu học, trung học không được chuyển cấp phải làm gì?”[19] Tiếp theo chủ tịch Hồ Chí Minh, thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng có ý kiến: “Giáo dục phổ thông dành cho tuổi trẻ từ tuổi thơ ấu đến tuổi 18, tuổi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 thanh niên, tuổi hoàn thành giáo dục phổ thông, ở đây có sự gặp nhau hài hoà giữ ba nhân tố: giáo dục phổ thông, tuổi trẻ và triển vọng nghề nghiệp. Đó là quá trình chuẩn bị vào đời của mọi người”[8, tr.33] “Mọi người cần nhớ rằng, giáo dục phổ thông không chỉ nhằm dạy kiến thức khoa học tự nhiên và xã hội mà còn nhằm cái đích dạy các nghề có tầm quan trọng rất thiết thực hiện nay ở nước ta”[8, tr.40] Triết lý của các nhà cách mạng và tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh đã được nhà nước ta nêu thành nguyên lý giáo dục, các chỉ thị và các văn kiện đại hội Đảng, cụ thể như: quyết định 126/CP ra ngày 13 tháng 9 năm 1981 của chính phủ “Về công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông và việc sử dụng hợp lý học sinh các cấp PTCS và THPT tốt nghiệp ra trường”. Để triển khai quyết định trên ngày 17/11/1981 Bộ giáo dục và đào tạo đã ra thông tư số 31/TT hướng dẫn việc thực hiện quyết định trên cho các cơ quan quản lý giáo dục, trường phổ thông các cấp và các cơ quan liên ngành [10, tr.2]. Người có công đóng góp rất lớn trong sự nghiệp giáo dục hướng nghiệp của Việt Nam giai đoạn này là Phạm Tất Dong. Ông đã nghiên cứu về hứng thú nghề nghiệp, những vấn đề về nội dung và phương pháp hướng nghiệp cho học sinh, thanh niên …Điều này được thể hiện trong hàng loạt các bài báo như: Hướng nghiệp cho thanh niên- Tạp chí thanh niên số 8-1982, Sinh hoạt HN của học sinh THPT(1982). Một hướng khác do các tác giả Đặng Danh Ánh, Nguyễn Viết Sự cùng các cộng sự khác nghiên cứu là: Nghiên cứu động cơ chọn nghề, hứng thú chọn nghề và khả năng thích ứng nghề của học sinh học nghề, xây dựng phòng truyền thống h ướng nghiệp trong trường nghề, đặc biệt nghiên cứu tâm sinh lý, nội dung lao động của một số nghề nhằm tạo ra tài liệu hướng nghiệp cho trường phổ thông thể hiện ở cuốn “Tuổi trẻ và nghề nghiệp”tập 1, và tập 2 từ những năm 70-80 của thế kỷ XX. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 Ngoài ra các tác giả khác như Nguyễn Văn Hộ, Phan Huy Thụ, Nguyễn Văn Lê, Hà Thế Truyền.. cũng nghiên cưứ về GDHN cho HS phổ thông [9], [10], [20], [24]. Sinh học là một ngành khoa học tự nhiên nghiên cứu về sự sống kiến thức sinh học liên quan tới rất nhiều ngành nghề trong lĩnh vực công nghiệp, nông nghiệp, lâm nghiệp, y học, môi trường…. Giáo dục kỹ thuật tổng hợp và hướng nghiệp trong dạy học bộ môn Sinh học là một trong các nhiệm vụ của dạy học sinh học và được các tác giả như Nguyễn Quang Vinh, Trần Doãn Bách, Trần Bá Hoành trong “Lý luận dạy học sinh học “Tập 1, 2- Nhà xuất bản giáo dục 1979 đã đề cập. Ở giai đoạn này thì SGK sinh học của các lớp ở các cấp đều thể hiện nội dung, tinh thần GDKTTH và HN. 1.2.1. Thời kỳ đổi mới giáo dục (từ năm 1986 đến nay) Cùng với sự biến động về chính trị, xã hội của thế giới, đặc biệt là sự tan rã khủng hoảng của các nước CNXH thì công tác hướng nghiệp, giáo dục kỹ thuật tổng hợp của nước ta cũng có sự thay đổi do sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ bao cấp sang kinh tế thị trường, sự khó khăn về kinh tế...nội dung GDHN đã xây dựng trở thành lạc hậu nên công tác GDHN bị coi nhẹ dẫn tới hậu quả là mất cân đối trong phân luồng đào tạo ngành nghề…. Thể hiện sự thiếu hụt về hướng nghiệp trong công tác giáo dục ở trường phổ thông Việt Nam. Nhận thức rõ vấn đề này rất nhiều nhà nghiên cứu đã quan tâm tìm hiểu về thực trạng giải pháp cho công tác hướng nghiệp... Nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả như: Phạm Tất Dong, Vũ Văn Tảo, Nguyễn Như Ất, Phạm Huy Thụ, Lưư Đình Mạc với đề tài do văn phòng chính phủ quản lý: Thực trạng giải pháp phát triển và nâng cao hiệu quả công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông 2004; Nguyễn Văn Lê, Hà Thế Truyền trong bài” Để nâng cao chất l ượng giáo dục hướng nghiệp trong tình hình mới”- Tạp chí Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 Giáo dục số 81/2004... cho thấy công tác HN cần được thay đổi. Nhận thức rõ tầm quan trọng của GDHN, Đảng và Nhà nước đã quan tâm, khôi phục công tác GDHN đặc biệt là GDHN trong trường phổ thông từ năm 2000. Tuy nhiên qua một số công trình nghiên cứu của Nguyễn Văn Lê, Hà Thế Truyền, Bùi Văn Quân [24], của Nguyễn Thị Thanh Huyền và cộng sự [16]... đều cho thấy hiện nay công tác GDHN đã được quan tâm song việc thực hiện còn gặp nhiều khó khăn, hiệu quả không cao với nhiều nguyên nhân như thiếu giáo viên đúng chuyên ngành, cơ sở vật chất hạn chế nhiều giáo viên chỉ lo “dạy chữ”chiếm 78,1% [10, tr.67], việc giáo dục hướng nghiệp do giáo viên bộ môn làm thường xuyên thông qua dạy học các môn ở các tỉnh Thái Nguyên, Quảng Ninh, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Hà Giang đều đạt dưới 50% (Thái Nguyên 23,3%, Quảng Ninh 43%, Tuyên Quang 20%, Lạng S ơn 25%, Hà Giang 30%) [16, tr.38-40]. Với bộ môn Sinh học các tác giả Trần Bá Hoành, Đinh Quang Báo, Trịnh Nguyên Giao, Nguyễn Quang Vinh, Trần Đăng Cát...đều nêu rõ nhiệm vụ GDKTTH và HN trong dạy học Sinh học trong các cuốn n hư: “Dạy học sinh học ở trường THCS”- Nhà xuất bản giáo dục, Hà Nội 2001,”Đại cương phương pháp dạy học sinh học” [17], [18]… Tuy nhiên các tác giả trên chỉ đề cập tới nhiệm vụ trên là chung cho cả bộ môn chứ chưa đi sâu vào cách làm từng bài cụ thể,trong khi đó chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh có sự đổi mới, chương trình Sinh phổ thông hiện hành được chính thức áp dụng đại trà từ năm 2006. Mặt khác giáo dục kỹ thuật tổng hợp, hướng nghiệp ở nước ta cũng cần có sự thay đổi do sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ bao cấp sang nền kinh tế thị trường, sự gia nhập tổ chức WTO sự biến động kinh tế xã hội... Có thể nói các công trình khoa học khác nhau ở trong n ước và ngoài nước rất có giá trị về mặt phương pháp luận và lý luận đối với việc thực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 hiện GDHN nói chung ở nước ta, đã kế thừa tư tưởng Mac - Lênin, tư tưởng Hồ chí Minh, phù hợp với quan điểm chung của thế giới, tuy nhiên trong những công trình trên chúng tôi nhận thấy hiện nay hiệu quả GDHN trong trường phổ thông nước ta còn thấp, cần phải phối hợp GDHN với dạy học các môn văn hoá cơ bản, nhất là các môn liên quan tới nhiều ngành, nghề trong đó có môn Sinh học, đặc biệt là ở chương trình, SGK mới được áp dụng đại trà, song các giải pháp để thực hiện GDHN thông qua dạy học môn này chưa tác giả nào đề cập cụ thể cho các bà._.i, các chương ở trong dạy học Sinh học ở trường phổ thông. Vì vậy chúng tôi đã lựa chọn vấn đề này làm công trình nghiên cứu của mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 CHƯƠNG II VẤN ĐỀ THỰC HIỆN VIỆC TÍCH HỢP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 2.1. CÁC KHÁI NIỆM CÔNG CỤ 2.1.1. Nghề nghiệp Theo E.A. Klimov: “Nghề nghiệp là lĩnh vực sử dụng sức lao động vật chất và tinh thần của con người một cách có giới hạn cần thiết cho xã hội (do sự phân công lao động mà có), nó tạo cho con người khả năng sử dụng lao động của mình để thu lấy những phương tiện cần thiết cho tồn tại và phát triển [20, tr 10]. Theo từ điển tiếng Việt thì “nghề là công việc chuyên môn làm theo sự phân công lao động của xã hội. Nghề nghiệp là nghề để sinh sống và phục vụ xã hội [27, tr 67]. Đôi khi người ta dễ nhầm lẫn giữa nghề nghiệp với việc làm bởi chúng cùng xuất phát từ quan niệm về những kỹ năng của một hoặc nhiều nghề được cá nhân sử dụng trong quá trình lao động. Nếu việc làm diễn ra trong một thời gian dài, có cơ sở từ nghề được đào tạo, có nhu cầu ổn định, trong quá trình lao động cá nhân thường xuyên sử dụng một hệ thống tri thức và các kỹ năng được huấn luyện tay nghề, khi đó cá nhân không chỉ có nghề mà có cả nghiệp. Chính vì vậy có thể coi: Nghề nghiệp là một công việc mà để có nó đòi hỏi ở con người một quá trình đào tạo chuyên biệt, có những kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, chuyên môn nhất định. Nhờ quá trình hoạt động nghề nghiệp con người có thể tạo ra sản phẩm thoả mãn những nhu cầu sinh sống của cá nhân và phục vụ xã hội. Ví dụ: nghề nuôi cá, nghề giáo viên... 2.1.2. Hướng nghiệp - Có nhiều lĩnh vực khoa học đề cập tới công tác hướng nghiệp để hiểu được bản chất của khái niệm này chúng ta cần xem xét các định nghĩa khác nhau về hướng nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 Về phương diện kinh tế học, HN được hiểu là hệ thống những biện pháp dẫn dắt, tổ chức thanh, thiếu niên đi vào lao động nghề nghiệp nhằm sử dụng hợp lý tiềm năng lao động trẻ tuổi của đất nước. Hướng nghiệp góp phần tích cực vào quá trình phấn đấu nâng cao năng suất lao động xã hội. Xét ở bình diện khoa học lao động hướng nghiệp là hình thức giám định lao động có tính chất chẩn đoán. Đó là quá trình xác lập sự phù hợp nghề của từng người cụ thể dựa trên cơ sở xác định sự tương ứng giữa những đặc điểm tâm- sinh lý của họ với những yêu cầu của một nghề nào đó đối với người lao động. Tháng 11/1980, Hội nghị lần thứ 9 những ng ười đứng đầu cơ quan giáo dục nghề nghiệp các n ước XHCN họp tại Lahabana (CuBa) đã thống nhất “HN là hệ thống những biện pháp dựa trên cơ sở tâm lý học, sinh lý học, y h ọc và nhiều khoa học khác để giúp đỡ học sinh chọn nghề phù hợp với nhu cầu xã hội đồng thời thoả mãn tối đa nguyện vọng, thích hợp với những n ăng lực, sở tr ường và tâm lý cá nhân, nhằm mục đích phân bố hợp lý và sử dụng có hiệu quả lực l ượng lao động dự trữ có sẵn của đất nước [13, tr 76]. Theo từ điển tiếng Việt thì: “HN là thi hành những biện pháp nhằm đảm bảo sự phân bố tối ưu (có chú ý tới n ăng khiếu, năng lực thể lực) nội dung theo ngành và loại lao động giúp đỡ lựa chọn hợp lý ngành nghề [27, tr.458]. Còn theo từ điển giáo dục học thì “HN là hệ thống các biện pháp giúp đỡ học sinh làm quen tìm hiểu nghề, lựa chọn, cân nhắc nghề nghiệp với nguyện vọng, năng lực, sở trường của mỗi người. Với nhu cầu và điều kiện thực tế khách quan của xã hội”. [15, tr. 209] Cũng đề cập tới hướng nghiệp, tác giả Phạm Tất Dong cho rằng “HN như là một hệ thống tác động của xã hội về giáo dục về y học, kinh tế học nhằm giúp cho thế hệ trẻ chọn được nghề nghiệp phù hợp với hứng thú, năng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 lực, nguyện vọng, sở trường của mỗi cá nhân, vừa đáp ứng nhu cầu của các lĩnh vực sản xuất trong nền kinh tế quốc dân”. Dưới góc độ giáo dục phổ thông thì có thể coi “HN là sự tác động của một hệ thống những biện pháp tác động của nhà trường, gia đình và xã hội, trong đó nhà trường đóng vai trò chủ đạo nhằm hướng dẫn và chuẩn bị cho thế hệ trẻ sẵn sàng đi vào lao động ở các ngành nghề, tại những nơi xã hội đang cần phát triển, đồng thời lại phù hợp với hứng thú, năng lực cá nhân” [20, tr 11]. Trong trường phổ thông, hướng nghiệp vừa là hoạt động dạy của giáo viên, vừa là hoạt động của học sinh, có nghĩa là trong công tác HN giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn còn học sinh là người chủ động tham gia vào hoạt động để tiếp cận với hệ thống nghề nghiệp. Kết quả cuối cùng của quá trình HN là sự tự quyết định của học sinh trong việc lựa chọn nghề nghiệp tương lai. Như vậy hướng nghiệp là một hệ thống biện pháp tác động của gia đình, nhà trường và xã hội. Trong đó nhà trường đóng vai trò chủ đạo nhằm hướng dẫn và chuẩn bị cho thế hệ trẻ sẵn sàng đi vào lao động ở các ngành nghề tại những nơi xã hội đang cần phát triển đồng thời lại phù hợp với hứng thú, năng lực cá nhân. Thực chất của công tác HN trong nhà trường phổ thông không phải là sự quyết định nghề cho mỗi cá nhân mà là điều chỉnh động cơ, hứng thú nghề nghiệp của thế hệ trẻ nhằm giải quyết mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, giữa cá nhân và nghề, giáo dục sự lựa chọn nghề một cách có ý thức nhằm đảm bảo con người hạnh phúc trong lao động nghề nghiệp và đạt năng suất lao động cao. 2.1.3. Giáo dục kỹ thuật tổng hợp Theo luận điểm của C.Mác “Giáo dục kỹ thuật tổng hợp nhằm cung cấp cho học sinh những nguyên lý cơ bản, chung nhất của tất cả các quá trình sản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 xuất, đồng thời làm cho thanh thiếu niên qua sử dụng và điều khiển các công cụ cơ bản nhất của các ngành sản xuất”[23, tr.35]. Còn theo luận điểm V.I.Lênin “Giáo dục kỹ thuật tổng hợp chính là cung cấp cho học sinh những tri thức lý luận và thực tiễn cho tất cả các quá trình sản xuất”. [23 tr.36] -Theo Từ điển Giáo dục học thì “Giáo dục kỹ thuật tổng hợp là bộ phận nội dung giáo dục toàn diện trong trường phổ thông có nhiệm vụ cung cấp những kiến thức có liên quan đến các ứng dụng khoa học kỹ thuật trong các ngành sản xuất chủ yếu trong công nghiệp, nông nghiệp, giao thông vận tải, bưu chính viễn thông…. Rèn luyện cái kỹ n ăng kỹ xảo và phong cách lao động công nghiệp, bồi dưỡng năng lực tư duy khoa học - công nghệ tiên tiến, giới thiệu các phương pháp tổ chức, quản lý nền kinh tế hiện đại theo cơ chế thị trường có định hướng XHCN. Giáo dục kỹ thuật tổng hợp là một yêu cầu có tính nguyên tắc đối với sự nghiệp giáo dục nhằm đào tạo con người lao động mới xã hội chủ nghĩa, do đó cần được thực hiện trong tất cả cá bậc học, cấp học phổ thông tuỳ theo điều kiện và hoàn cảnh cho phép. Hình thức tổ chức giáo dục kỹ thuật tổng hợp chủ yếu là lồng ghép và tích hợp liên môn, ngoài ra có thể tổ chức dạy nghề, tham gia lao động sản xuất, tham quan xí nghiệp, công trường, nông trường, trang trại…”.[15 tr. 137] Qua các khái niệm trên cho thấy giáo dục kỹ thuật tổng hợp có hai mặt chủ yếu: -Về mặt lý luận, giáo dục KTTH cung cấp cho học sinh những kiến thức kỹ thuật, nguyên lý cơ bản chung nhất của tất cả các quá trình sản xuất và những kiến thức có liên quan đến ứng dụng khoa học công nghệ trong các ngành sản xuất chủ yếu. -Về mặt thực tiễn, giáo dục kỹ thuật tổng hợp trau dồi và rèn luyện cho học sinh các kỹ năng để sử dụng và điều khiển các công cụ cơ bản nhất đang được sử dụng rộng rãi trong các ngành sản xuất chủ yếu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 2.1.4. Tích hợp và dạy học tích hợp - Tích hợp (intergration) là sự kết hợp một cách hữu cơ tự nhiên, có hệ thống các kiến thức / khái niệm thuộc các môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất (không phải đồng nhất), dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lý luận và thực tiễn được đề cập trong các môn đó [27, tr.188]. - Dạy học tích hợp (DHTH) là gì? Đã có nhiều định nghĩa khác nhau về DHTH. Theo UNESCO, DHTH các khoa học được định nghĩa là “một cách trình bày các khái niệm và nguyên lý khoa học cho phép diễn đạt sự thống nhất cơ bản của tư tưởng khoa học, tránh sự quá nhấn mạnh hay quá sớm sự sai khác giữa các lĩnh vực khoa học khác nhau ‘[16, tr.241]. Định nghĩa này nhấn mạnh cách tiếp cận các khái niệm và nguyên lý khoa học chứ không phải hợp nhất nội dung. Còn theo Hội nghị tại Maryland 4/1973 thì khái niệm DHTH còn bao gồm cả việc DHTH các khoa học với công nghệ học [16, tr.242]. Định nghĩa này nhấn mạnh sự phụ thuộc lẫn nhau giữa hiểu biết khái niệm và nguyên lý khoa học với ứng dụng thực tiễn. Tuy có những cách định nghĩa khác nhau nhưng chúng lạ i thống nhất biện chứng với nhau ở tư tưởng chính là việc thực hiện một mục tiêu “kép”trong dạy học (một là mục tiêu dạy học thông thường của một bài học, hai là mục tiêu được tích hợp trong nội dung bài học đó). Các nhà giáo dục đã khẳng định rằng: Đến nay không cần phải là bàn đến vấn đề cần hay không, mà chắc chắn là cần phải dạy học tích hợp. Đây cũng là ý kiến kết luận của Hội đồng liên quốc gia về giảng dạy khoa học, với sự bảo trợ của UNESCO tổ chức tại Varna (Bungri) “Hội nghị tích hợp việc giảng dạy các khoa học”tháng 9/1968. [16], [26], [27]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 2.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA HOẠT ĐỘNG GDHN Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG NÓI CHUNG VÀ Ở BỘ MÔN SINH HỌC NÓI RIÊNG Vận dụng cơ sở lý luận về GDHN ở trường phổ thông của Nga và của các tác giả Đặng Danh Ánh, Phạm Tất Dong, Ng uyễn Văn Hộ, Nguyễn Thị Thanh Huyền, Nguyễn Văn Lê, Hà Thế Truyền, Nguyễn Văn Quân, Nguyễn Viết Sự.. [9], [10], [16], [20], [24]. Chúng tôi thống nhất cơ sở lý luận của hoạt động GDHN ở trường phổ thông nói chung và ở bộ môn Sinh học nói riêng như sau: 2.2.1. Ý nghĩa của công tác giáo dục hướng nghiệp 2.2.1.1. Ý nghĩa giáo dục. Giáo dục hướng nghiệp là một bộ phận của công tác giáo dục. Đây là công tác điều chỉnh động cơ chọn nghề của học sinh, điều chỉnh hứng thú nghề nghiệp cho các em theo xu thế nhu cầu lao động xã hội và sự phân công lao động xã hội. Thực tế đã cho thấy: sự lựa chọn nghề nghiệp một cách tự phát của thanh, thiếu niên ít khi phù hợp với h ướng sản xuất, nhu cầu lao động của xã hội nên xảy ra tình trạng mất cân đối như hiện nay (người có trình độ đại học thì quá nhiều trong khi đó công nhân kỹ thuật, thợ lành nghề lại thiếu). Vì vậy tác động của giáo dục trong quá trình hướng nghiệp có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển của xã hội. Kết quả của GDHN là giúp học sinh chọn nghề trên cơ sở phù hợp với nguyện vọng của bản thân, phù hợp với điều kiện hoàn cảnh gia đình mình và phù hợp với nhu cầu xã hội…. 2.2.1.2. Ý nghĩa kinh tế của giáo dục hướng nghiệp GDHN luôn hướng vào việc sử dụng hợp lý tiềm năng lao động trẻ tuổi của đất nước từ đó nâng cao năng suất lao động xã hội, đồng thời đưa thanh thiếu niên vào đúng vị trí lao động nghề nghiệp, giúp họ phát huy hết năng lực sở trường lao động. Phát triển cao hứng thú nghề nghiệp, làm tăng khả năng sáng tạo trong lao động. Đây là việc làm hết sức có ý nghĩa trong công Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 tác giáo dục h ướng nghiệp. Từ đó biến nghề nghiệp không chỉ là nơi kiếm sống đơn thuần mà còn là nơi giúp cá nhân thể hiện nhân cách, phát triển tài năng, hết mình cống hiến sức lực và trí tuệ cho công cuộc xây dựng tổ chức. Tuy nhiên để đảm bảo ý nghĩa kinh tế của giáo dục hướng nghiệp thì trường phổ thông phải gắn mục tiêu đào tạo với những mục tiêu kinh tế xã hội. Sự phát triển kinh tế của xã hội phụ thuộc rất nhiều vào việc chuẩn bị cho thế hệ trẻ đi vào lao động sản xuất đi vào sự phân công lao động trong phạm vi cả nước và từng địa phương. Chính vì vậy hướng nghiệp có nhiệm vụ quan trọng bởi thông qua đó nghề nghiệp, phân bố lại lực lượng lao động trong xã hội, chuyên môn hoá tiềm năng lao động trẻ tuổi. 2.2.1.3. Ý nghĩa chính trị, xã hội GDHN có tác dụng góp phần cụ thể hoá mục tiêu giáo dục của tr ường phổ thông tức là hoạt động hướng nghiệp có chức năng thực hiện hoá đường lối giáo dục của Đảng và Nhà nước, hiện thực hoá đường lối giáo dục trong đời sống xã hội, GDHN phải được coi là điều kiện đảm bảo chất lượng và hiệu quả giáo dục. GDHN sẽ tạo nên những yếu tố mới trong con người lao động - yếu tố cơ bản của việc tăng năng suất lao động xã hội. Làm tốt giáo dục hướng nghiệp, sẽ có những lớp người mới đủ năng lực và phẩm chất cách mạng để xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Tóm lại GDHN có ý nghĩa đối với sự triển khai chiến lược con người- một bộ phận của chiến lược kinh tế và khoa học- kỹ thuật. Xét ở bình diện xã hội, GDHN có tác dụng điều chỉnh sự phân công lao động xã hội, tạo ra sự cân bằng trong việc phân bố lực lượng dân cư. Khi xã hội gặp khó khăn trong việc tìm kiếm công ăn việc làm cho thanh niên, hướng nghiệp kết hợp chặt chẽ với lao động sản xuất và dạy nghề sẽ có tác dụng làm ổn định đời sống xã hội góp phần tạo điều kiện xã hội sử dụng hết lực lượng học sinh phổ thông ra trường trong mọi lĩnh vực kinh tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 Chúng ta biết rằng để thanh, thiếu niên đứng ngoài lao động nghề nghiệp đứng ngoài việc làm sẽ gây nên nhiều tác hại phức tạp về mặt xã hội. Bởi vậy cần hướng dẫn thanh, thiếu niên chọn nghề cho mình sao cho phù hợp đồng thời có thái độ sẵn sàng tham gia và lao động sản xuất và hoạt động nghề nghiệp nhằn góp phần sức lực, trí tuệ cho công cuộc xây dựng đất nước. Qua đó tạo nên ý thức xã hội và xây dựng vị trí chỗ đứng trong xã hội của thế hệ trẻ. 2.2.2. Nội dung của giáo dục hướng nghiệp - GDHN phải cung cấp cho học sinh sự hiểu biết về hệ thống nghề nghiệp trong xã hội, đặc biệt với những nghề phổ biến và quan trọng nhất của nền kinh tế, đồng thời cũng phải giúp cho học sinh quen biết với những nghề chính của địa phương (trên địa bàn xã, huyện) và những nghề có tính chất truyền thống. Bên cạnh hệ thống nghề nghiệp, trong các giờ hướng nghiệp cũng phải cho học sinh hiểu biết về hệ thống các trường nghề (trường dạy nghề, các trường trung học và đại học chuyên nghiệp). - Nội dung công tác hướng nghiệp là giáo dục thái độ lao động và ý thức đúng đắn đối với nghề nghiệp, thông qua các giờ hướng nghiệp, giờ học tập các bộ môn văn hoá cơ bản giúp học sinh có thái độ đúng đắn với lao động và người lao động, thấy rõ trách nhiệm của mình đối với xã hội, đánh giá đúng những khó khăn và thuận lợi của đất nước của địa phương nhằm tạo cho mình tâm lý sẵn sàng đi vào mọi nghề. Ngoài ra hướng nghiệp còn bao gồm cả việc giới thiệu những yêu cầu mà nghề nghiệp đòi hỏi cần có ở con người: như về tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, tâm sinh lý và điều kiện sức khoẻ. Đó là những thực tế đặt ra trước học sinh, giúp các em có cơ sở khoa học, lường thấy hiện thực trong nghề của mình sẽ lựa chọn, xem xét sự phù hợp hay không phù h ợp với mình. - Trong nội dung hướng nghiệp phải giải thích, tuyên truyền về các nghề trong xã hội, giúp học sinh có hiểu biết khái quát về c ơ cấu của nền kinh tế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 quốc dân, về vị trí vai trò của từng nghề đối với nền kinh tế, đặc điểm của nghề, những yêu cầu về tâm sinh lý của người lao động đối với nghề. - Nội dung công tác hướng nghiệp phải khơi dậy chí hướng và hứng thú nghề nghiệp cho học sinh vì đây được coi như “một chỉ số quan trọng hàng đầu để xét sự phù hợp nghề của con người”[10, tr. 25] - Nội dung công tác hướng nghiệp triển khai trong quá trình lao động sản xuất sẽ giúp cho học sinh nắm được những nguyên lý của tổ chức và quản lý sản xuất xã hội công nghiệp, là cơ sở giúp các em xác định phẩm chất, năng lực nghề nghiệp của bản thân, nghề truyền thống ở địa phương để học sinh thử sức từ đó tự đánh giá năng lực của mình một cách chính xác và có sự lực chọn nghề phù hợp. - Nội dung công tác hướng nghiệp tiến hành trong các bộ môn khoa học cơ bản sẽ tạo cho học sinh có điều kiện hiểu được sự vận dụng tri thức trong lĩnh vực nghề nghiệp nhất định, thấy rõ tiềm năng và triển vọng của địa phương, của đất nước đối với sự phát triển kinh tế và tương lai của một số ngành nghề. Đồng thời hướng dẫn học sinh đi vào những nghề, những n ơi đang cần nhiều lao động trẻ tuổi. 2.2.3. Nhiệm vụ GDHN trong nhà trường phổ thông. Công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông nhằm thực hiện những nhiệm vụ cụ thể sau: - Nâng cao năng lực nhận thức nghề nghiệp cho học sinh phù hợp với trình độ phát triển tâm lý và lứa tuổi các cấp học, đầu tiên là qua HN, học sinh được làm quen với những nghề cơ bản trong xã hội, những nghề có vị trí then chốt trong nền kinh tế quốc dân, những nghề cần thiết phải phát triển ngay tại địa phương. Nhiệm vụ này được thể hiện suốt những năm học sinh ngồi trên ghế nhà trường. Từ sự làm quen này sẽ giúp các em trả lời được câu hỏi: Trong giai đoạn hiện nay, những nghề nào đang cần phát triển, thái độ đối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 với nghề đó như thế nào là đúng?... Đồng thời, học sinh còn phải biết những yêu cầu tâm lý, sinh lý mà nghề đặt ra, những điều kiện vào nghề và học nghề. Trong quá trình tìm hiểu nghề ở học sinh sẽ xuất hiện và phát triển hứng thú nghề nghiệp đây là động lực hết sức quan trọng để con người gắn bó với nghề, về mặt tâm lý học đây là nguyên tắc đúng. Tuy nhiên, qua giáo dục, khi thấy được tầm quan trọng của một nghề nào đó học sinh có thể nảy nở hứng thú với nghề và có thể thay đổi định hướng cũ. Đây cũng là vấn đề quan trọng giúp điều chỉnh chọn nghề của thanh niên theo hướng chuyển đổi cơ cấu kinh tế hiện nay... Tóm lại, ở nhiệm vụ này là hình thành những biểu tượng đúng đắn về những nghề cần phát triển. - Hai là tạo điều kiện thuận lợi để học sinh được trực tiếp tham gia vào hoạt động xã hội nhằm bước đầu hình thành năng lực thích ứng ngh ề nghiệp cho học sinh. Đối với học sinh phổ thông, con đường hình thành năng lực thích ứng nghề nghiệp là tổ chức lao động sản xuất kết hợp với dạy nghề. - Ba là giáo dục cho HS thái độ tôn trọng yêu quí người lao động thuộc các ngành nghề khác nhau, ý thức tiết kiệm, bảo vệ của công. - Bốn là thực hiện xã hội hoá GDHN nhờ việc phối hợp, liên kết với các tổ chức, các cơ sở sản xuất nằm trong các thành phần kinh tế ngoài xã hội. 2.2.4. Sự cần thiết phải đổi mới công tác giáo dục hướng nghiệp -Căn cứ vào mục tiêu của tr ường phổ thông trong Luật giáo dục nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005 ở điều 27 khoản 1 là “Giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động tham gia xây dựng và bảo vệ tổ quốc”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 Với cấp THCS khoản 3 điều 27 cũng nêu rõ mục tiêu của giáo dục THCS là “có trình độ học vấn phổ thông cơ sở và những hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học trung học phổ thông, trung học chuyên nghiệp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động” - Ở Nga một nước có nền giáo dục ảnh hưởng rất lớn đến giáo dục nước ta, trong “Đại cương về phương pháp dạy học sinh học”hiệu đính của giáo sư I.N.Ponomareva thì “Giáo dục lao động gắn liền với giáo dục kỹ thuật tổng hợp và giáo dục hướng nghiệp. Đối với dạy học sinh học điều quan trọng là cung cấp cho học sinh nhận thức lao động là điều cốt yếu trong mối quan hệ giữa người với tự nhiên. Nghiên cứu giới tự nhiên phải hướng vào đặc thù của lao động, đồng thời qua dạy học sinh học giới thiệu cho học sinh thế giới sống là đối tượng của nhiều ngành nghề cũng là nhiều lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân, đặc biệt nhà trường phải có nhiệm vụ hình thành cho học sinh những kỹ năng, kỹ xảo, một số nghề nghiệp liên đới”“Nhà trường không đặt mục tiêu hình thành các kỹ năng và kỹ xảo nghề nghiệp. Trong quá trình giảng dạy với văn hoá lao động, nắm được các yếu tố, biết một số phương thức hoạt động lao động, có được kỹ năng thực hành, tổ chức lao động hợp lý, ở các lớp trên thì làm quen với một số mặt giáo dục nghề “[34, tr.159] .Còn trong tác phẩm “Hướng nghiệp trong dạy học động vật và thực vật” xuất bản năm 2004 của tác giả Andreeva N.D đã viết “Hình thành động cơ hướng nghiệp có thể chia ra ba giai đoạn liên hệ mật thiết với nhau: + Phát tri ển hứng thú lao động chung và với một nghề xác định nói riêng. + Quan hệ giữa đòi hỏi nghề và các yếu tố cá nhân + Tạo ý thức có sự lựa chọn khách quan và cần thiết Ở đầu cấp 2 thì chỉ mới đảm bảo giai đoạn 1, 2, đến lớp cuối cấp mới diễn ra giai đoạn 3 “ [41, tr.27] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 - Ở Pháp, một quốc gia có nền giáo dục tiên tiến của thế giới, công tác GDHN rất phát triển với đội ngũ các nhà tư vấn hướng nghiệp- Tâm lý song việc hướng nghiệp trong dạy học Sinh học cũng rất được quan tâm thể hiện ở SGK như sách Sinh học 11 có mục liệt kê các nghề liên quan đến đối tượng Sinh học [39] - Còn theo Trần Bá Hoành trong giáo trình “ Đại cương phương pháp dạy học sinh học”cũng xác định “việc dạy học sinh học phải tích cực góp phần thực hiện mục tiêu đào tạo những người lao động có trình độ, năng lực và phẩm chất, bổ sung vào nguồn nhân lực cho sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Để đạt mục tiêu đó, giáo viên sinh học phải quán triệt nhiệm vụ giáo dục kỹ thuật tổng hợp và hướng nghiệp [17, tr. 29] “Môn Sinh học phải trang bị cho học sinh những kiến thức, kỹ năng chủ yếu của những ngành sản xuất có sử dụng các đối tượng sống, tạo điều kiện để học sinh hiểu biết về các nghề trong các ngành nông, lâm, ng ư nghiệp, công nghệ vi sinh, y học [17, tr. 30]. 2.2.5. Ý nghĩa, nhiệm vụ của giáo viên dạy Sinh học trong GDHN Ngày 19/3/1981, Hội đồng chính phủ đã ban hành quyết định số 126/CP về công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông và việc sử dụng hợp lý học sinh các cấp phổ thông c ơ sở và phổ thông trung học tốt nghiệp ra trường. Tiếp theo là thông tư số 31/TT của Bộ giáo dục (17/8/1981) đã khẳng định công tác hướng nghiệp ở trường phổ thông được tiến hành theo 4 con đường mà mục tiêu chung là giúp học sinh định hướng chọn nghề sao cho vừa phù hợp với hứng thú, năng lực và hoàn cảnh của cá nhân, vừa đáp ứng yêu cầu phát triển ngành nghề trong xã hội. Các con đường thực hiện GDHN ở trường phổ thông là: - Hướng nghịêp qua hoạt động dạy học các bộ môn văn hoá, khoa học cơ bản. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 - Hướng nghịêp qua hoạt động dạy học lao động kỹ thuật và lao động sản xuất. - Hướng nghịêp qua hoạt động ngoại khoá ở trong trường và ngoài nhà trường. - Hướng nghiệp qua các buổi sinh hoạt hướng nghịêp. Như vậy một con đường thực hiện GDHN rất quan trọng là qua hoạt động dạy học các bộ môn văn hoá, khoa học c ơ bản trong đó có môn Sinh học. Sinh học là môn khoa học tự nhiên nghiên cứu về sự sống được dạy từ tiểu học. Kiến thức sinh học liên quan tới rất nhiều ngành nghề trong các lĩnh vực công nghịêp, nông nghịêp, y học, lâm nghiệp, ngư nghiệp, môi trường, công nghệ sinh học, vi sinh… vì vậy theo Trần Bá Hoành thì giáo viên Sinh học phải “Quán triệt nhiệm vụ giáo dục KTTH và HN”[17, tr 29]. Nhiệm vụ của giáo viên dạy học sinh học trong GDHN là: -Cung cấp cho học sinh những hiểu biết, ý nghĩa của các kiến thức sinh học đã học liên quan tới các nghề nghịêp trong thực tế (kiến thức về sinh lý nguời liên quan tới tất cả các nghề đặc biệt là nghề y, nghề dược, kiến thức về động vật liên quan tới nghề chăn nuôi …), qua đó giáo dục lòng yêu lao động và con người lao động. - Phát hiện bồi dưỡng cho những học sinh có hứng thú, năng lực học tập môn Sinh học, có thể tư vấn nghề cho các em nếu các em có nhu cầu. - Hướng dẫn tổ chức ngoại khóa tham quan theo kế hoạch giảng dạy đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ bộ môn, trong đó có GDHN. - Phối kết hợp với giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn HN cung cấp tư liệu sinh học có liên quan tới các nghề trong xã hội để góp phần xây dựng tốt phòng, góc HN cho nhà trường, và vận dụng vào dạy học Sinh học nói chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 2.3. CƠ SỞ PHÁP LÝ VÀ THỰC TIỄN CỦA HOẠT ĐỘNG GDHN Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG NÓI CHUNG VÀ Ở BỘ MÔN SINH HỌC NÓI RIÊNG 2.3.1.Cơ sở pháp lý: - Căn cứ vào công văn 9012/BGD-ĐT- GDTH ngày 24/8/2007 v/v phân phối chương trình THCS và THPT năm học 2007 -2008 có môn Giáo dục hướng nghiệp và khung chương trình môn GDHN THCS và THPT -Căn cứ vào quyết định số 16/ QĐ- BGDDT ngày 05 tháng 5 năm 2006 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về phân bố nội dung chương trình ở cấp THCS và cấp THPT (có phân ban) - Ở Việt Nam hiện nay học sinh học xong lớp 9 là đã hoàn thành giáo dục phổ cập, sau đó học sinh sẽ: học lên PTTH (có phân ban), hoặc học tại các trung tâm giáo dục thường xuyên hoặc học nghề, tham gia đời sống xã hội và lao động sản xuất (ở con đường này học sinh cần phải được hướng nghiệp tốt để lựa chọn nghề nghiệp cho bản thân) - Bộ môn Sinh học trở thành môn học từ lớp 6 ở cấp THCS. Trong đó Sinh học 9, học sinh học về sinh học đại cương hiện đại, trực tiếp có ý nghĩa với sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, y học và đời sống con người sau khi đã được cung cấp hệ thống kiến thức cơ sở tương đối hoàn chỉnh về thực vật, động vật cơ thể người ở lớp 6, 7, 8. Điều này cho thấy Sinh học 9 có tác dụng rất đắc lực trong giáo dục hướng nghịêp. - Định hướng phát triển kinh tế xã hội ở Việt Nam “Đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại hoá”. Mặt khác dự báo tình hình có sự biến đổi về thế giới nghề nghiệp nói chung và các nghề liên quan đến sinh giới nói riêng ở trên thế giới và Việt Nam trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XXI [12, tr.181-215] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 Những nghề liên quan đến sinh giới như: nông nghịêp, lâm nghiệp, công nghiệp nông thôn, chế biến nông lâm sản, công nghịêp, xây dựng giao thông vận tải, dịch vụ sẽ có sự thay đổi và yêu cầu thiếu nhân lực. - Năm 2006 chương trình SGK mới được Bộ giáo dục và Đào tạo quyết định cho chính thức ban hành. Vì vậy việc thực hiện sẽ còn nhiều lúng túng, vướng mắc do chương trình SGK mới được thực hiện. 2.3.2. Cơ sở thực tiễn: -Qua điều tra thực trạng GDHN ở trường THCS trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên chúng tôi nhận thấy 2.3.2.1. Thực trạng GDHN ở trường THCS -Qua tìm hiểu thực trạng GDHN ở các trường THCS trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên chúng tôi nhận thấy: 100% các tr ường THCS đều có bộ môn “Sinh hoạt hướng nghiệp”dành cho học sinh lớp 9 với thời lượng 3 tiết/ tháng. Tuy nhiên cũng theo điều tra thì 100% số giáo viên dạy bộ môn này là giáo viên kiêm nhiệm (có thể là giáo viên chủ nhiệm hoặc giáo viên bộ môn công nghệ, thậm chí là giáo viên toán, lý…) Điều này cũng là tình trạng đặc điểm chung của GDHN trên phạm vi toàn quốc. Do giáo viên không có chuyên môn cho nên việc dạy học bộ môn này còn gặp nhiều khó khăn. Qua phỏng vấn học sinh chúng tôi nhận thấy các em đều nhận thức được vai trò của GDHN song do giờ sinh hoạt hướng nghịêp được tổ chức chưa thật hào hứng hấp dẫn nên các em chưa hứng thú với bộ môn này. * Ở nội dung I: - Với câu hỏi 1 “Nghề tương lai mà em định lựa là gì? Vì sao lại chọn nghề đó? ” Có tới 119/405 = 29,38 % học sinh trả lời sai, đa số các em trả lời là học lên THPT điều này chứng tỏ các em chưa hiểu khái niệm nghề nghịêp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 - Với câu hỏi “vì sao lại chọn nghề đó?” Có 245/405 = 60,49% học sinh cho rằng tự thích, 99/405 = 24,44% cho rằng do nghề có thu nhập cao còn do bố mẹ gợi ý hay mong muốn chiếm tỷ lệ 55/ 405 = 13,58 % Còn những lý do khác rất quan trọng trong việc chọn nghề như năng lực bản thân, nhu cầu xã hội… thì ít được các em để ý(chỉ 5/405 = 1,23%) lựa chọn các ý này. Điều đó thể hiện các em chưa nhận thức được nguyên tắc chọn nghề, miền chọn nghề tối ưu. Sự lựa chọn nghề của các em mang nhiều tính chất chủ quan do cá nhân tự thích, do thu nhập cao chứ chưa căn cứ vào năng lực bản thân, yêu cầu xã hội, yêu cầu của ngề nghiệp. Còn ở câu hỏi 6 “Theo em, các nguồn thông tin có thể giúp các em tìm hiểu các nghề liên quan đến sinh giới là nguồn nào? ” Có 203/405 = 50,12% học sinh lựa chọn từ hoạt động GDHN điều đó chứng tỏ GDHN chưa thực sự giúp học sinh tìm hiểu đầy đủ các ngành nghề có trong xã hội vì có rất nhiều ngành, nghề liên quan đến sinh giới có trong các hội. * Ở nội dung II: - Với câu hỏi số 2 chúng tôi đưa ra là: “Bạn có những chuẩn b ị gì cho nghề mà Bạn định chọn? Có 149/405 học sinh (36,79%) học sinh đưa ra phương án không chuẩn bị gì. Như vậy nếu các em không học tiếp lên THPT thì việc chọn nghề, chọn trường để học nghề sẽ gặp nhiều khó khăn. - Còn câu hỏi 4: “Nếu nhà tr ường có tổ chức những hoạt động ngoại khoá để hướng nghiệp thì có thích hoạt động không? ” Có 127/405 = 31,35% học sinh trả lời không thích hoạt động ngoại khóa để GDHN. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 Điều đó cũng có nghĩa hoạt động này ở THCS chưa có sự hấp dẫn thu hút sự quan tâm của học sinh. Qua tìm hiểu thực trạng GDHN ở THCS của một số trường trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên chúng tôi nhận thấy GDHN là công tác mới được triển khai, giáo viên phụ trách không có chuyên môn nghịêp vụ… cho nên hiệu quả GDHN cho học sinh còn nhiều hạn chế. 2.3.2.2. Thực trạng GDHN trong dạy học sinh học 9 ở trường THCS -Tiến hành phỏng vấn trực tiếp các giáo viên dạy môn Sinh 9 ở các trường thực nghiệm và một số giáo viên dạy Sinh 9 khác trên địa bàn tỉnh Th._................................................................................................................... ................................................................................................................................. Với một số người làm một số nghề nhất định, Đó là các nghề nào ? Từ 5 đến 10 lựa chọn gồm ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 4. Em hãy nêu họ tên của các nhà khoa học nổi tiếng ở Việt nam thuộc các lĩnh vực sau (Mỗi lĩnh vực chọn tối đa 5 người) 4.1. Nông, lâm, ngư nghiệp : ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 4.2. Y học ( có thể cả dược học): ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 4.3. Sinh học : ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 5. Thái độ học tập môn sinh học của bản thân em (Đánh dấu vào các ô sau) Rất thích Thích Bình thường Không thích 6. Theo em, các nguồn thông tin có thể giúp các em tìm hiểu các nghề liên quan đến sinh giới là nguồn nào( đánh dấu +) , trong đó nguồn nào mà em đã sử dụng?(đánh chữ SD ) vào các ô gợi ý sau : + Kiến thức sinh học phổ thông khi học môn sinh + Các phương tiện thông tin đại chúng như đài, báo + Mạng Internet… + Kiến thức trong phần giáo dục hướng nghiệp của nhà trường + Từ người thân, gia đình, bạn bè… Rất cảm ơn sự hợp tác của Em ! NỘI DUNG II 1.. Bạn sẽ đánh dấu những hướng đi của bạn sau khi tốt nghiệp THCS (hướng chủ yếu đánh dấu + , hướng thứ yếu : 1 gạch ngang ). 1.1- Thi vào THPT để thi vào đại học, cao đẳng, 1.2. Sẽ dự tuyển vào trung học chuyên nghiệp (yêu cầu trình độ Trung học cơ sở) hoặc trường học nghề . 1.3 Nếu được học trung học chuyên nghiệp và dạy nghề thì tốt nếu không thì trở về nông thôn tham gia sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp tại quê . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 1.4.- Trong các hướng đi 1.1. và 1.2. trên, bạn sẽ chọn trường nào, chuyên ngành nào? ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 1.5. Nếu quyết định sẽ tham gia lao động ngay mà không vào THPT thì bạn sẽ chọn lĩnh vực nào?................................................................................................... Nghề nào?................................................................................................................ Vì sao?..................................................................................................................... ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 2. Bạn đã có những chuẩn bị cho nghề mà bạn định chọn không? Đó là những chuẩn bị gì? ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 3.. Cha mẹ, bạn bè thân thích đã khuyên bạn những gì trong việc chọn ban ở THPT, chọn nghề tương lai? ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 4.. Nếu nhà trường có tổ chức những hoạt động ngoại khoá để hướng nghiệp thì bạn có thích hoạt động không ? Tại sao? (cần có một số gợi ý)...... ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. Rất cảm ơn sự hợp tác của bạn! Ngày ........tháng..........năm 200.... HỌC SINH THAM GIA Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 (ký tên) PHỤ LỤC 2 : CÁC GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM Tiết 29 CHƯƠNG V: DI TRUYỀN HỌC NGƯỜI BÀI 28: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU DI TRUYỀN NGƯỜI I. Mục tiêu của bài - HS hiểu và sử dụng phương pháp nghiên cứu phả hệ để phân tích một vài ví dụ hay đột biến ở người. Phân biệt đồng sinh cùng trứng và đồng sinh khác trứng. Hiểu ý nghĩa của phương pháp nghiên cứu trẻ đồng sinh trong nghiên cứu di truyền, giải thích một số trường hợp thường gặp. - Rèn kĩ năng quan sát, phân tích, so sánh, khái quát kiến thức. - Giáo dục ý thức học tập bộ môn, GDHN cho học sinh. II. Đồ dùng dạy học - Tranh vẽ H.28.1 và 28.2 - Ảnh về trẻ đồng sinh III. Hoạt động dạy học 1. Ổn định tổ chức lớp 2. Kiểm tra kiến thức cũ 3. Bài mới Hoạt động 1: Phương pháp nghiên cứu phả hệ Nội dung Hoạt động của thầy và trò I. Phương pháp nghiên cứu phả hệ Hỏi: Có thể sử dụng phương pháp nghiên cứu di truyền ở thực vật, động vật để nghiên cứu di truyền ở người không? Vì sao? - GV thông báo các phương pháp nghiên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 * Phương pháp nghiên cứu phả hệ là theo dõi sự di truyền của một tính trạng nhất định nào đó trên những người cùng dòng họ qua nhiều thế hệ nhằm xác định các đặc điểm di truyền của tính trạng đó như: - Tính trạng trội hay lặn. - Tính trạng do 1 hay nhiều gen quy định. - Tính trạng có liên quan đến giới tính không. cứu di truyền ở người (ở bài này tìm hiểu 2 phương pháp). + Phương pháp nghiên cứu di truyền tế bào. + Phương pháp nghiên cứu trong sinh hoá. + Phương pháp nghiên cứu thống kê quần thể. + Phương pháp nghiên cứu mô phỏng. + Phương pháp nghiên cứu phả hệ. + Phương pháp nghiên cứu trẻ đồng sinh. Hỏi: "Phả hệ" có nghĩa là gì? - HS đọc SGK mục I. Hỏi: Hãy giải thích các ký hiệu SGK trang 78: - HS nghiên cứu VD1 + H28.1 SGK Tr 78 - HS thảo luận ∇1 Tr 79 - HS nghiên cứu VD2 - HS thảo luận ∇2 Tr 79 Hỏi: Nghiên cứu phả hệ nhằm mục đích gì? Hỏi: Thế nào là phương pháp nghiên cứu phả hệ? - 1 vài HS trả lời. ⇒ lớp thảo luận chung ⇒ GV chốt kiến thức. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 Hoạt động 2: Nghiên cứu trẻ đồng sinh Nội dung Hoạt động của thầy và trò II. Nghiên cứu trẻ đồng sinh 1. Trẻ đồng sinh cùng trứng và khác trứng - HS quan sát hình 28.2a; 28.2b - HS thảo luận nhóm ∇3 Tr 79-80 và hoàn thành bảng sau: Đặc điểm so sánh Đồng sinh cùng trứng Đồng sinh khác trứng 1. Số trứng tham gia thụ tinh 2. Kiểu gen 3. Kiểu hình 4. Giới tính - Đồng sinh là nhiều đứa trẻ cùng sinh ra trong 1 lần sinh của mẹ. - So sánh đồng sinh cùng trứng và đồng sinh khác trứng. * Giống nhau: Đều sinh ra trong 1 lần sinh của mẹ. * Khác nhau: (Bảng so sánh). - Đại diện nhóm báo cáo đáp án ⇒ Nhóm khác nhận xét, bổ sung. ⇒ GV chính xác kết luận. Hỏi: Thế nào là trẻ đồng sinh? Hỏi: So sánh trẻ đồng sinh cùng trứng và đồng sinh khác trứng. Hỏi: Đồng sinh cùng trứng và khác trứng khác nhau ở điểm cơ bản nào? Đặc điểm so sánh Đồng sinh cùng trứng Đồng sinh khác trứng 1. Số trứng tham gia thụ tinh 2. Kiểu gen 3. Kiểu hình 4. Giới tính 1 - Giống nhau - Giống nhau - Cùng giới tính 2 Giống nhau và khác nhau - Khác nhau - Cùng giới và khác giới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 2. Ý nghĩa của nghiên cứu trẻ đồng sinh - Giúp hiểu rõ vai trò của kiểu gen và môi trường đối với sự hình thành tính trạng, sự ảnh hưởng khác nhau của môi trường đối với tính trạng số lượng và tính trạng chất lượng. - HS nghiên cứu thông tin SGK Tr80 mục 2 và mục em có biết. Hỏi: Nghiên cứu trẻ đồng sinh có ý nghĩa gì? - 1 vài HS trả lời. ⇒ lớp thảo luận chung. ⇒GV chốt kiến thức. - GV phân tích ảnh hưởng của môi trường đối với từng loại tính trạng thông qua ví dụ trong mục "em có biết". (?) Nghiên cứu di truyền người có liên quan đến ngành nghề nào? (?) Để trở thành bác sĩ thì em phải học và thi khối nào? trường nào đào tạo nghề đó? (?) Em có biết người bác sĩ họ làm việc ở đâu?cần có những đức tính gì? - HS đọc kết luận cuối bài. IV. Kiểm tra - Đánh giá - HS trả lời câu hỏi SGK cuối bài. V. Hướng dẫn HS học - Đọc trước bài mới . - Tìm hiểu những bệnh tật di truyền ( Bệnh Đao, Tơcnơ, bạch tạng, mù màu, câm điếc bẩm sinh... ở người tại địa phưong và những khó khăn mà người bệnh gặp phải trong cuộc sống đặc biệt là khi lựa chọn nghề nghiệp. VI. Rút kinh nghiệm giờ giảng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Tiết 30 BÀI 29: BỆNH VÀ TẬT DI TRUYỀN Ở NGƯỜI I. Mục tiêu Học xong bài này HS phải: - Nhận biết được bệnh nhân đao và tơcnơ qua các đặc điểm hình thái. Đặc điểm di truyền của bệnh bạch tạng, bệnh câm điếc bẩm sinh và tật 6 ngón. Nêu được nguyên nhân của các tật, bệnh và đề xuất một số biện pháp hạn chế phát sinh. - Rèn kĩ năng quan sát, phân tích, hoạt động nhóm. - Giáo dục ý thức học tập bộ môn đồng thời GDHN cho học sinh. II. Đồ dùng dạy học Tranh vẽ hình 29.1 và 29.2 SGK, tranh vẽ các tật di truyền. III. Hoạt động dạy học 1. Ổn định tổ chức 2. Kiểm tra kiến thức cũ 3. Bài mới Hoạt động 1: Tìm hiểu về một số bệnh di truyền ở người. Nội dung Hoạt động của thầy và trò I. Một vài bệnh di truyền ở người - HS đọc thông tin SGK. Quan sát hình 29.1 và 29.2. - HS thảo luận nhóm hoàn thành phiếu học tập. Tên bệnh Đặc điểm di truyền Biểu hiện bên ngoài 1. Bệnh Đao Cặp NST số 21 có 3NST - Bé, lùn, cổ rụt, má phệ, miệng hơi há, lười hơi thè ra, mắt một mí, hơi sâu, khoảng cách hai mắt hơi xa nhau, ngón tay ngắn. 2. Bệnh Tơcnơ Cặp NST số 23 - Là nữ, lùn, cổ ngắn, tuyến vú không Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 có một NST phát triển, mất trí, không có con. 3. Bạch tạng Đột biến gen lặn - Da - tóc màu trắng, mắt màu hồng. 4. Câm điếc bẩm sinh Đột biến gen lặn - Câm, điếc từ khi sinh ra. (?) Những bệnh trên có ảnh hưởng như thế nào tới đời sống của người bệnh, đặc biệt là trong lựa chọn nghề nghiệp? Có thể chữa bệnh di truyền không? vì sao? Hoạt động 2: Tìm hiểu một số tật di truyền ở người. II. Một số tật di truyền ở người - Khe hở môi hàm. - Bàn tay, bàn chân mất ngón. - Tật bàn tay, bàn chân mười ngón. - Tật xương bàn chân ngắn. * Nguyên nhân: Đột biến NST và đột biến gen gây ra dị tật bẩm sinh ở người. - HS quan sát hình 29.3 Đọc thông tin SGK mục II Tr. 84. Hỏi: Ở người thường gặp những tật di truyền nào? Hỏi: Nguyên nhân nào dẫn đến các tật di truyền ở người? (?) Có thể chữa tật di truyền không? Chữa các tật di truyền ở đâu? Chữa như thế nào? (?) Em có muốn trở thành một bác sĩ để khắc phục các tật di truyền cho những em nhỏ kém may mắn không? (?)Vậy em phải học tốt những môn học nào? thi khối nào? trường nào? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 Hoạt động 3: Biện pháp hạn chế phát sinh tật, bệnh di truyền Nội dung Hoạt động của thầy và trò III. Biện pháp hạn chế phát sinh tật, bệnh di truyền. * Nguyên nhân. - Do tác nhân lí - hoá học trong tự nhiên. - Do ô nhiễm môi trường. - Do rối loạn trao đổi chất trong nội bào. * Biện pháp hạn chế. - Bảo vệ chống ô nhiễm môi trường. - Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hợp lí. - Chống sử dụng vũ khí hoá học, vũ khí hạt nhân. - Hạn chế kết hôn giữa những người có nguy cơ mang gen gây bệnh. - HS đọc thông tin SGK Tr. 85. - HS thảo luận trả lời hai câu hỏi: 1. Nguyên nhân nào ⇒ phát sinh tật và bệnh di truyền ở người. 2. Đề xuất biện pháp phòng tránh, phát sinh bệnh, tật di truyền ở người. - Đại diện nhóm trình bày ⇒ các nhóm còn lại nhận xét, bổ sung. ⇒ GV đưa ra đáp án đúng. - HS đọc kết luận SGK cuối bài về nhà học SGK Tr. 85. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 4. Kiểm tra - Đánh giá - HS trả lời câu hỏi SGK cuối bài. 5. Hướng dẫn HS học. - Tìm hiểu bài 30. IV. Rút kinh nghiệm giờ giảng - GV giới thiệu thêm một số tật di truyền ở người. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 Tiết 31 BÀI 30: DI TRUYỀN HỌC VỚI CON NGƯỜI I. Mục tiêu Học xong bài này HS phải: - Hiểu di truyền học tư vấn là gì, nội dung của lĩnh vực này. Giải thích được cơ sở của việc "Hôn nhân một vợ một chồng" và những người có quan hệ huyết thống trong vòng 4 đời không được kết hôn. Hiểu được tại sao phụ nữ không nên sinh con ở tuổi ngoài 35 và hậu quả di truyền của ô nhiễm môi trường với con người. - Rèn tư duy phân tích, tổng hợp. - Giáo dục ý thức học tập bộ môn đồng thời GDHN cho học sinh. II. Đồ dùng dạy học - Bảng phụ bảng 30.1 và 30.2 SGK. III. Hoạt động dạy và học 1. Ổn định tổ chức lớp 2. Kiểm tra kiến thức cũ (trong phần bài mới) 3. Bài mới Hoạt động 1: Tìm hiểu di truyền y học tư vấn. Nội dung Hoạt động của thày và trò I. Di truyền y học tư vấn - Di truyền y học tư vấn là một lĩnh vực của di truyền học kết hợp với các phương pháp xét - HS tìm hiểu ví dụ: Người con trai và người con gái bình thường, sinh ra từ hai gia đình đã có người mắc chứng câm điếc bẩm sinh. - HS thảo luận nhóm trả lời các câu hỏi: 1) Em hãy thông tin cho đôi trai gái này biết đây là loại bệnh gì? 2) Bệnh do gen trội hay gen lặn quy định? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 nghiệm, chẩn đoán hiện đại về mặt di truyền học, nghiên cứu phả hệ… - Nội dung: + Chẩn đoán. + Cung cấp thông tin. + Cho lời khuyên. Tại sao? 3) Nếu họ lấy nhau, sinh con đầu lòng bị câm điếc bẩm sinh thì họ có nên tiếp tục sinh con thứ hai hay không? Tại sao? - Đại diện nhóm báo cáo → Nhóm còn lại nhận xét bổ sung => GV nhận xét kết quả thảo luận nhóm rồi đưa ra đáp án. (?) vừa qua chúng ta đã thử làm công việc của nghề nào? Em có yêu thích nghề đó không? vì sao? (?) Thực tế sự phát triển của ngành di truyền y học tư vấn phát triển như thế nào? GV cung cấp cho HS thông tin về ngành di truyền y học tư vấn và thực trạng sự phát triển của ngành này ở địa phương. Hỏi: Di truyền học tư vấn là gì? - Một vài học sinh trả lời → GV chính xác. Hỏi: Cho biết nội dung của y học tư vấn về di truyền học là gì? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 Hoạt động 2: Tìm hiểu lĩnh vực di truyền học với hôn nhân và kế hoạch hoá gia đình Nội dung Hoạt động của thày và trò II. Di truyền học với hôn nhân và kế hoạch hoá gia đình. 1. Di truyền với hôn nhân - Di truyền học giải thích cơ sở các quy định. + Những người có quan hệ họ hàng trong vòng 4 đời không được kết hôn. + Hôn nhân 1 vợ, 1 chồng. 2. Di truyền h ọc với kế hoạch hoá gia đình. - HS đọc thông tin mục 1 SGK, trang 86. - HS thảo luận 2 câu hỏi: 1. Tại sao kết hôn gần làm suy thoái nòi giống? 2. Luật hôn nhân quy định những người có quan hệ từ 5 đời trở đi được kết hôn dựa vào cơ sở nào? - HS báo cáo → GV đưa đáp án. - HS nghiên cứu bảng 30.1. - HS dựa vào bảng 30.1 thảo luận. 1. Vì sao Luật hôn nhân quy định kết hôn 1 vợ 1 chồng. 2. Vì sao cấm chẩn đoán giới tính thai nhi? - HS báo cáo → GV đưa đáp án. Hỏi: Di truyền học có ý nghĩa gì với hôn nhân? - HS đọc thông tin mục 2 SGK trang 87. - HS quan sát bảng 30.2. - HS thảo luận trả lời câu hỏi. Phụ nữ nên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 - Phụ nữ sinh con ở độ tuổi 25 - 34 là hợp lý nhất. sinh con ở độ tuổi nào thì phù hợp với việc học tập và công việc? Vì sao? - HS báo cáo → GV đưa đáp án. Hoạt động 3: Tìm hiểu hậu quả di truyền do ô nhiễm môi trường Nội dung Hoạt động của thày và trò III. Hậu quả di truyền do ô nhiễm môi trường. - Các tác nhân lý - hoá học gây ô nhiễm môi trường làm tăng tỷ lệ người mắc bệnh di truyền. * Kết luận: SGK trang 88 - HS nghiên cứu thông tin SGK, III - trang 88 với mục "em có biết" trang 85. Hỏi: Nêu tác hại của ô nhiễm môi trường đối với cơ sở vật chất mang thông tin di truyền học? Cho ví dụ: - Một vài HS trả lời. - Lớp thảo luận ⇒ thống nhất câu trả lời. - GV đưa ra đáp án. (?) Em có đánh giá gì về môi trường ở đại phương em đang sinh sống? Môi trường ô nhiễm do những nguyên nhân nào? (?) Ngành quản lí môi trường có nhiệm vụ và quyền hạn gì? (?) Em có biết xu hướng áp dụng công nghệ sinh học hiện dại trong vấn đề kiểm soát môi trường như thế nào không? GV bổ sung ý kiến HS và cung cấp thông tin: + Sử dụng các công nghệ sử lí rác và phế thải. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 + Công nghệ kiểm soát và dự đoán tình trạng ô nhiễm. + bảo tồn các khu thiên nhiên, cá c hệ sinh thái. - HS đọc kết luận cuối bài, yêu cầu HS học SGK trang 88. 4. Củng cố - HS trả lời câu hỏi SGK cuối bài trang 88. 5. Hướng dẫn HS học - Trả lời các câu hỏi vào vở bài tập. - Nghiên cứu bài 31. IV. Rút kinh nghiệm giờ giảng - HS liên hệ cơ sở biện pháp kế hoạch hoá gia đình ở địa phương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 Tiết 38 BÀI 35 : ƯU THẾ LAI I. Mục tiêu - HS nắm được khái niệm ưu thế lai, lai kinh tế. - Hiểu và trình bày được cơ sở của ưu thế lai, lí do không dùng cơ thể lai F1 để nhân giống. Các biện pháp duy trì ưu thế lai, phương pháp tạo ưu thế lai. Phương pháp ⇒ cơ thể lai kinh tế. - Rèn kỹ năng quan sát, phân tích, tổng hợp, khái quát. - Giáo dục ý thức tìm tòi, trân trọng thành tựu khoa học đồng thời GDHN cho học sinh. II. đồ dùng dạy học - Tranh vẽ H.35. III. Hoạt động dạy học 1. Ổn định tổ chức lớp 2. Kiểm tra kiến thức cũ 3. Bài mới Hoạt động 1: Tìm hiểu ưu thế lai Nội dung Hoạt động của thầy và trò I. Hiện tượng ưu thế lai - Ưu thế lai là hiện tượng cơ thể lai F1 có ưu thế hơn hẳn so với bố mẹ về sự sinh trưởng, phát triển khái niệm chống chịu năng suất cao, chất lượng tốt. - HS nghiên cứu thông tin mục I Tr Quan sát H.35. Hỏi: So sánh cây bắp ngô ở 2 dòng tự thụ phấn với cây bắp ngô ở cơ thể lai F1 ? - HS thảo luận ∇ mục I Tr.102. - HS báo cáo ⇒ GV thông báo đáp án. Hỏi: Tại sao khi lai 2 dòng thuần ưu thế lai thể hiện rõ nhất? Hỏi: Tại sao ưu thế lai biểu hiện rõ nhất ở thế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 - Lai 2 dòng thuần (kiểu gen đồng hợp) con lai F1 có hầu hết các cặp gen dị hợp → chỉ biểu hiện tính trạng của gen trội. - Tính trạng số lượng do nhiều gen trội quy định. - Duy trì ưu thế lai bằng cách nhân giống vô tính. hệ lai F1, sau đó giảm dần qua các thế hệ. Hỏi: Muốn duy trì ưu thế lai con người phải làm gì? Hoạt động 2: Các phương pháp tạo ưu thế lai Nội dung Hoạt động của thầy và trò II. Các phương pháp tạo ưu thế lai 1. Phương pháp tạo ưu thế lai ở cây trồng - Lai khác dòng: Tạo 2 dòng tự thụ phấn rồi cho giao phấn với nhau. - Lai khác thứ: Tạo ưu thế lai và tạo giống mới. 2. Phương pháp tạo ưu thế lai ở vật nuôi - Lai kinh tế : là cho giao phối giữa cặp vật nuôi bố mẹ thuộc 2 dòng thuần khác nhau rồi dùng con lai F1 làm sản phẩm. Hỏi: Người ta đã tiến hành ưu thế lai ở cây trồng bằng phương pháp nào? Cho ví dụ? - GV giải thích về phương pháp: + Lai khác dòng + Lai khác thứ Hỏi: Con người đã tạo ra ưu thế lai ở vật nuôi bằng phương pháp nào? Cho ví dụ? Hỏi: Tại sao không dùng con lai F1 để nhân giống? GV mở rộng: Lai kinh tế thường dùng con cái là giống trong nước. ( ?) Vì sao người ta không sử dụng con đực là giống trong nước ? ( ?) Thực tế ngành nông nghiệp nước ta đã thu được những thành tựu về tạo ưu thế lai ở TV và ĐV như thế nào ? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 ( ?) Em có đánh giá gì về sự phát triển của nông nghiệp nước ta ? GV : Thực tế nông nghiệp nước ta đang từng bước phát triển và hiện đại hoá nông nghiệp là nhờ có đội ngũ cán bộ khuyến nông ở từng địa bàn dân cư. ( ?) Em có biết cán bộ khuyến nông họ học ở trường nào ra không ? Họ học khoa nào ? thời gian đào tạo bao lâu ? muốn học ngành này thì phải thi những môn nào ? 4. Kiểm tra - đánh giá Hỏi: Ưu thế lai là gì? Cơ sở của ưu thế lai" Hỏi: Lai kinh tế có hiệu quả kinh tế như thế nào? 5. Hướng dẫn HS học - Tìm hiểu bài 36. IV. RÚT KINH NGHIỆM GIỜ GIẢNG HS lấy ví dụ thực tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 BÀI 39 THỰC HÀNH : TÌM HIỂU THÀNH TỰU CHỌN GIỐNG VẬT NUÔI VÀ CÂY TRỒNG . * Mục tiêu: sau khi nghiên cứu bài học học sinh cần phải biết cách tìm hiểu, sưu tầm và trưng bày được tư liệu theo các chủ đề; Có ý thức tìm hiểu nghề trồng trọt và chăn nuôi tại địa phương cùng những thành tựu đạt được trong chọn giống. Có thái độ tôn vinh công việc và thành tích của các nhà chọn giống. Có tình cảm yêu quý với “nghề” chọn giống. Để đạt được mục tiêu đề ra, giáo viên đặt vấn đề vào bài bằng các câu hỏi (mang tính GDHN) dưới đây: Câu hỏi 1. Chọn giống vật nuôi và cây trồng có tầm quan trọng to lớn như thế nào trong sản xuất và đời sống của con người ? (.... có vai trò hết sức quan trọng vì nó quyết định đến năng suất và chất lượng sản phẩm của cây trồng và vật nuôi). Câu hỏi 2. Để có được những giống vật nuôi và cây trồng có năng suất và chất lượng tốt, đòi hỏi các nhà chọn giống phải tiến hành như thế nào ? (...đòi hỏi các nhà chọn giống phải có kiến thức khoa học về chọn giống, phải tiến hành chọn giống theo đúng phương pháp, đúng quy trình, quy phạm). Câu hỏi 3. Địa phương em đã đạt được những thành tưu đáng kể nào trong công tác chọn giống cây trồng và vật nuôi ? * Chuẩn bị: GV chuẩn bị các tư liệu (tranh, ảnh, sách báo) liên quan và giao cho HS các nhiệm vụ sau: Chia lớp thành hai nhóm lớn (một nhóm tìm hiể u về trồng trọt, một nhóm tìm hiểu về chăn nuôi). Mỗi nhóm lớn lại chia thành 4-5 nhóm nhỏ. Các nhóm nhỏ tự chọn chủ đề sưu tập tìm hiểu tài liệu theo các chủ đề sau: Giống cây công nghiệp; Giống cây lương thực; Giống cây ăn quả; Giống cây cảnh, hoa; Giống gia súc: trâu bò; Giống gia cầm. Với các yêu cầu: Ghi rõ: Tên giống, hướng sử dụng, tính trạng nổi bật, nơi cung cấp, nơi sử dụng giống. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 * Cách tiến hành: HS tự sắp xếp các tranh ảnh theo chủ đề (ghi số thứ tự) và gắn vào tờ giấy to (khổ A0). Tổ chức HS quan sát, phân tích; GV nhận xét, bổ sung. Sau đó, GV phát phiếu học tập cho từng nhóm, HS hoàn thành phiếu học tập. TT Tên giống Hướng sử dụng Tính trạng nổi bật Nơi cung cấp, nơi nuôi trồng 1 Cây công nghiệp 2 Cây lương thực 3 Cây ăn quả 4 Hoa, cây cảnh, rau 5 Gia súc 6 Gia cầm GV thu phiếu học tập, nhận xét, kết luận GV hướng dẫn HS về nhà viét báo cáo thu hoạch theo yêu cầu của phiếu học tập và SGK. Ngoài ra để nâng cao và khắc sau nhận thức về ‘nghề”, giáo viên yêu cầu học sinh hoàn thành thêm một câu hỏi dưới đây: Câu hỏi: Chọn giống cây trồng và vật nuôi có phải là một “nghề” hay không ? tại sao ? Hãy phát biểu cảm tưởng của em đối với ‘nghề” này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 PHỤ LỤC 3: ĐỀ KIỂM TRA. I- Đề số 1: ( Thời gian làm bài: 10 phút) * Hãy chọn phương án trả lời đúng trong các câu sau: Câu 1: Thế nào là phương pháp nghiên cưú phả hệ? a. Là phương pháp theo dõi những bệnh, tật di truyền của một dòng họ qua môt số thế hệ. b. Là phương pháp nhiên cứu đăc điểm di truyền của môt bộ tộc nào đó. c. Là phương pháp theo dõi sự di truyền 1 tính trạng nhất định trên những người thuộc cùng một dòng họ qua nhiều thế hệ. Câu 2: Trẻ đồng sinh cùng trứng khác trẻ đồng sinh khác trứng ở những diểm nào? a. Trẻ đồng sinh cùng trứng hoàn toàn giống nhau về kiểu hình. b. Trẻ đồng sinh cùng trứng có cùng 1 kiểu gen và cùng một giới tính. c. Trẻ đồng sinh khác trứng có kiểu gen khác nhau nên có thể khác giới tính. d. Cả b,c Câu 3: Ý nghĩa của nghiên cứu trẻ đồng sinh là : a. Biết dược tính trạng nào đó phụ thuộc hay không phụ thuộc vào kiểu gen để tạo điều kiện cho việc phát triển tính cách của trẻ được nghiên cứu. b. Biêt được tiềm năng của trẻ để định hướng về học tập và lao động c. Biết dược vai trò của kiểu gen và môi trường đối với sự hình thành tính trạng. d. Cả a,b và c 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 * Câu 4: Chọn từ , cụm từ sau đây và chú thích thay cho các số 1, 2, 3 , 4 ở hình vẽ .. Hình vẽ : Sơ đồ sự hình thành trẻ sinh đôi cùng trứng II- Đề số 2 ( Thời gian làm bài: 15 phút ) Ưu thế lai là gì? Nguyên nhân của hiện tượng này? Cho ví dụ minh hoạ và giải thích tại sao thực tế người ta không dùng con lai F1 để làm giống ? III- Đề số 3 ( Thời gian 15 phút) : Ở địa phương em hiện nay đang sử dụng những giống vật nuôi cây trồng mới nào, hãy điền các thông tin vào bảng sau: TT Tªn gièng H­íng sö dông TÝnh tr¹ng næi bËt N¬i cung cÊp, n¬i nu«i trång 1 C©y c«ng nghiÖp : - 1 2 3 4 a) Hợp tử phân bào. b) Phôi. c) Thụ tinh. d) Phôi bào tách nhau . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 - 2 C©y l­¬ng thùc: - - 3 C©y ¨n qu¶: - - 4 Hoa, c©y c¶nh, rau - - - 5 Gia sóc: - - 6 Gia cÇm: - - - IV- Đề số 4 ( thời gian làm bài : 15 phút) Một đôi nam nữ chuẩn bị kết hôn. Họ đến phòng khám bác sỹ xin tư vấn vì theo lời chị thanh niên thì : “Ông nội em bị bạch tạng , bà nội và ông bà ngoại không bị bạch tạng, bố mẹ em cũng bình thường , sinh được 3 người con , một anh trai của em bị bạch tạng còn em và em trai của em thì bình thường.Bạn trai em có ông, bà nội ngoại bình thưòng , mẹ anh ấy cũng không bạch tạng nhưng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 bố bị bạch tạng, anh ấy và em gái thì bình thường. Nếu chúng em kết hôn với nhau và sinh con thì có bị bạch tạng không? Vì sao? ” a. Vẽ sơ dồ phả hệ của trường hợp trên ? b. Nếu là bác sĩ tư vấn hãy giải đáp thắc mắc của chị thanh niên? c. Theo em, người bị bach tạng sẽ gặp khó khăn gì trong khi lưạ chọn nghề nghiệp? V- Đề số 5 ( Thời gian làm bài : 15 phút) * Câu 1: Lai kinh tế là gì? Ở địa phưong em lai kinh tế dược thực hiện dưới hình thức nào? Lấy ví dụ minh họa. * Hãy chọn phương án trả lời đúng trong các câu sau: Câu 2: Yếu tố nào sau đây biểu hiện ở hai trẻ đồng sinh cùng trứng? a) Giới tính là 1 nam, 1 nữ. b) Ngoại hình không giống nhau. c) Có cùng một giới tính. d) Cả 3 yếu tố trên. Câu 3: Kết hôn gần làm suy thoái nòi giống vì : a) Làm thay đổi kiểu gen vốn có của loài. b) Tạo ra tính đa dạng về kiểu hình. c) Dễ làm xuất hiện các bệnh di truyền. d) Tạo ra khả năng sinh nhiều con , dẫn đến thiếu điều kiện chăm sóc chúng. * Câu 4: Chọn từ phù hợp trong số những từ cho sẵn để điền vào chỗ trống trong câu : “ Di truyền học người đã ................... những điều quy định trong Luật hôn nhân và gia đình : những ngươi có quan hệ huyết thống trong vòng 4 đời không đựoc kết hôn với nhau , hôn nhân một vợ một chồng là có cơ sở sinh học ”. a) kết luận. b) giải thích. c) chứng minh. d) phân tích. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến T.S Nguyễn Như Ất đã hướng dẫn hết sức chu đáo, nhiệt tình trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo trong tổ bộ môn Phương pháp giảng dạy Sinh học, Khoa Sinh - KTNN, trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn BGH trường CĐSP Thái nguyên, Tổ Lý- Hoá - Sinh trường CĐSP Thái Nguyên, các đồng nghiệp ở trường THCS Cát Nê, Phúc Thuận, Quân Chu, Yên Lãng đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình tiến hành thực nghiệm đề tài. Xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình , bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, ngày 20 tháng 9 năm 2008. Tác giả Nguyễn Thị Ánh Tuyết ._.