Thực trạng và giải pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên

Tên đề tài: THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT HUY VAI TR Ò NGUỒN NHÂN LỰC TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp Mã số: 60.31.10 Người thực hiện: Nguyễn Thanh Sơn Người hướng dẫn khoa học: TS Đỗ Anh Tài Thái Nguyên, 5/2006 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH --- *** --- NGUYỄN THANH SƠN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT HUY VAI TRÒ NGUỒN NHÂN LỰC TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI KHU VỰC NÔNG THÔN TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp Mã số: 60 - 31 - 10 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Anh Tài Thái Nguyên, năm 2007 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi thông tin trích dẫn trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả Luận văn NGUYỄN THANH SƠN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii LỜI CÁM ƠN Sau một thời gian nghiên cứu nghiêm túc, đến nay tôi đã hoàn thành bản luận văn để bảo vệ tốt nghiệp theo kế hoạch của trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên. Có được kết quả này, trước hết cho phép tôi được gửi lời cám ơn đến tập thể các thầy giáo, cô giáo đã truyền đạt những tri thức quý giá trong thời gian tôi được học tập tại trường. Đặc biệt tôi xin được chân trọng cảm ơn thầy giáo Tiến sỹ Đỗ Anh Tài đã hướng dẫn, giúp đỡ tận tình và trách nhiệm để tôi hoàn thành bản luận văn này. Tôi cũng xin được cám ơn các cơ quan Văn phòng UBND tỉnh Thái Nguyên, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Sở Kế hoạch Đầu tư, Sở Giáo dục Đào Tạo, Sở Y tế, Cục Thống kê và các hộ điều tra đã giúp đỡ tôi về tài liệu và các thông tin liên quan phục vụ cho việc nghiên cứu. Cuối cùng, tôi xin được cám ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, ủng hộ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu hoàn thành luận văn này. Tác giả Luận văn NGUYỄN THANH SƠN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan…….…….…………………………………………………….. Lời cảm ơn. …………........………………...………………………………... Mục lục.……………………………………………………………………… Danh mục các chữ viết tắt…………..….……………….…………………… Danh mục các bảng…………………..….…...………………………………. Danh mục biểu đồ…………...……….….…………………………………… Mở đầu ……………………...……..…………..…..………………. 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài………………………………….. 2. Mục tiêu nghiên cứu…………………………………...………………….. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu…………………………………………. 4. Đóng góp mới của luận văn…………………………....………………….. 5. Bố cục luận văn……………..………………………..……………………. Chương I: Tổng quan tài liệu và phương pháp nghiên cứu…….. 1.1. Cơ sở khoa học về nguồn nhân lực………………………………...……. 1.1.1. Cơ sở lý luận về nguồn nhân lực………………………………………. 1.1.2. Cơ sở thực tiễn và ý nghĩa của nguồn nhân lực……………………….. 1.2. Phương pháp nghiên cứu………………………………………………… 1.2.1. Câu hỏi đặt ra mà đề tài cần giải quyết………………………………... 1.2.2. Các phương pháp nghiên cứu………………………………………….. 1.2.2. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu……………………….………………..... Chương I: Thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên…………...…………………………………………………….. 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu……………………………………………. 2.1.1. Điều kiện tự nhiên……………………………………………………... 2.1.2. Thực trạng kinh tế xã hội khu vực nông thôn…...….....…………...….. 2.2. Thực trạng sử dụng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên 2.2.1. Thực trạng về số lượng và chất lượng nguồn nhân lực………………... i ii iii v vi vii 1 1 2 3 3 4 5 5 5 14 27 27 27 29 32 32 32 43 50 50 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv 2.2.2. Thực trạng sử dụng lao động trong các hộ điều tra……………………. 2.2.3. Đánh giá kết quả sử dụng lao động trong khu vực nông thôn ………... 2.2.4. Ý kiến đề xuất của người dân để phát huy vai trò nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội………………………………………………... 2.2.5. Tác động của một số chính sách của tỉnh Thái Nguyên đến vấn đề sử dụng nhân lực trong khu vực nông thôn ……………………………….….. 2.3. Phân tích đánh giá…………………………………..…….……...……… 2.3.1. Một số hạn chế về nguồn nhân lực trong khu vực nông thôn …..…..… 2.3.2. Những khó khăn, trở ngại trong việc phát huy vai trò nguồn nhân lực ở khu vực nông thôn ………………….............…………………………..…. Chương III: Một số giải pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên ...... 3.1. Quan điểm phương hướng và mục tiêu phát huy nguồn nhân lực nông thôn 3.1.1. Quan điểm phát huy vai trò nguồn nhân lực…….………………...…... 3.1.2. Phương hướng……………………..………….………………………. 3.1.3. Những mục tiêu cơ bản………………………………………………... 3.2. Một số giải pháp………............………………...…………….…………. 3.2.1. Nhóm giải pháp nâng cao chất lượng nguồn nhân lực…...…….…..…. 3.2.2. Nhóm giải pháp về chính sách khuyến khích phát triển kinh tế nông thôn để tạo thêm nhiều việc làm mới……..………...……….……….………. 3.2.3. Nhóm giảp pháp về tạo việc làm, nâng cao hiệu quả lao động trong khu vực nông thôn……………………..……………………………...……. 3.2.4. Một số giải pháp phát triển kinh tế để nâng cao hiệu quả sử dụng nhân lực đối với các vùng nghiên cứu…………………...……………….………... Kết luận và kiến nghị……………...………...…………..………………….. 1. Kết luận…………………………..……………….……………………….. 2. Đề nghị…………….………….....……………..………………………….. 2.1. Đối với Nhà nước………………...………..….………………………… 2.2. Đối với tỉnh Thái Nguyên……………………………………………….. Danh mục tài liệu tham khảo ……..........……...…..…….………………… Phụ lục…………………..…….…...................…...…………………………. 62 73 85 89 91 91 92 94 94 94 95 96 96 96 99 104 107 110 110 111 111 111 113 116 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 01. ATK Xã An toàn khu 02. BHYT Bảo hiểm y tế 03. CMKT Chuyên môn kỹ thuật 04. CNH Công nghiệp hoá 05. CNKT Công nhân kỹ thuật 23. ĐVT Đơn vị tính 06. EU Liên minh châu Âu 07. GDP Tổng sản phẩm quốc nội 08. HĐH Hiện đại hoá 09. HDI Chỉ số phát triển con người 10. HTX Hợp tác xã 11. KCN Khu công nghiệp 12. KHCN Khoa học công nghệ 13. KT - XH Kinh tế - xã hội 14. KVNN Khu vực nhà nước 22. LLLĐ Lực lượng lao động 15. PTNT Phát triển nông thôn 16. SXKD Sản xuất kinh doanh 17. THCS Trung học cơ sở 18. THPT Trung học phổ thông 19. UBND Uỷ ban nhân dân 20. UNDP Chương trình phát triển Liên hợp quốc 21. VAC Vườn ao chuồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Tỷ lệ tham gia LLLĐ chia theo nhóm tuổi năm 2005………... Biểu đồ 1.2. Cơ cấu lao động theo ngành kinh tế năm 2005………………. Biểu đồ 2.1. Tỷ lệ dân số theo giới tính và nhóm tuổi khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên năm 2006………….….................…………… ….……... Trang 20 22 39 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Nguồn nhân lực chia theo giới tính và khu vực thành thị, nông thôn giai đoạn 2001 - 2005…………..……………………………………… Bảng 1.2. Cơ cấu lao động theo nghề nghiệp năm 2005………...…………... Bảng 1.3. Một số chỉ tiêu về Y tế và Giáo dục của Việt Nam……..………... Bảng 2.1. Hiện trạng diện tích đất tự nhiên………..……………..…………. Bảng 2.2. Hiện trạng cơ sở giáo dục đào tạo của khu vực nông thôn…...…... Bảng 2.3. Thực trạng cơ sở y tế và cán bộ y tế xã…………………..………. Biểu 2.4. Hiện trạng cơ sở hạ tầng văn hóa thông tin ….…………..………. Bảng 2.5. Một số chỉ tiêu hiện trạng cấp nước nông thôn…………..………. Bảng 2.6. Một số chỉ tiêu về cơ sở hạ tầng khu vực nông thôn năm 2006….. Bảng 2.7. Một số chỉ tiêu về lĩnh vực sản xuất nông nghiệp……….....…….. Bảng 2.8. Đặc điểm và quy mô lao động theo khu vực điều tra……..……… Bảng 2.9. Cơ cấu trình độ văn hoá của những người đang làm việc…..……. Bảng 2.10. Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động……………..……... Bảng 2.11. Một số chỉ tiêu về chăm sóc sức khỏe của người dân………..... Bảng 2.12. Một số chỉ tiêu về tình hình chăm sóc trẻ em……………..……. Bảng 2.13. Thông tin về tình hình học tập của trẻ…………………...……… Bảng 2.14. Cơ cấu đào tạo của những người đang theo học……..…………. Bảng 2.15. Một số chỉ tiêu về thông tin - văn hoá và thể thao……..……….. 16 18 21 36 40 41 42 45 46 47 50 52 53 55 56 58 59 60 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vii Bảng 2.16. Phân bố lao động chia theo vị trí làm việc……………..……….. Bảng 2.17. Thời gian làm việc bình quân của lao động làm việc tại hộ…..… Bảng 2.18. Một số đặc điểm của lao động thuần nông nghiệp…………..….. Bảng 2.19. Một số đặc trưng của lao động có thời gian làm công việc phi nông nghiệp giữa các khu vực……………………………………..………... Bảng 2.20. Cơ cấu của lao động làm việc ngoài hộ chia theo vị thế công việc, theo địa giới hành chính …....………………..…………...…………… Bảng 2.21. Lao động ngoài hộ chia theo trình độ kỹ thuật và giới tính …..... Bảng 2.22. Việc làm ngoài hộ chia theo ngành kinh tế và mức tiền công…... Bảng 2.23. Mức thu nhập bình quân chia theo vị trí làm việc………..……... Bảng 2.24. Tỉ lệ lao động nghèo chia theo vị trí làm việc…………..………. Bảng 2.25. Thời gian làm việc trong năm của lao động nông thôn…..……... Bảng 2.26. Tổng hợp nhu cầu làm thêm của các hộ điều tra .……..………... Bảng 2.28. Ý kiến của hộ dân về những nguyên nhân dẫn đến hạn chế hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực………………………………………..……….. Bảng 2.28. Tình hình sử dụng đất của hộ điều tra………………...………… Bảng 2.29. Tình hình vay vốn đầu tư sản xuất của các hộ điều tra……..…... Bảng 2.30. Tiếp cận thông tin giới thiệu việc làm trong 12 tháng qua…..…. Bảng 2.31. Tổng hợp ý kiến đề xuất của người dân về nhu cầu phát triển nghề phụ……………………………………………………………..………. Bảng 2.32. Nhu cầu về ngành nghề cần được đào tạo của người dân…...….. 62 64 66 68 70 71 72 73 74 76 78 79 80 82 84 86 88 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trong công cuộc phát triển kinh tế xã hội, mỗi quốc gia, dân tộc trên thế giới đều có một đƣờng lối chiến lƣợc phát triển khác nhau. Một số quốc gia trong những thập kỷ gần đây đạt đƣợc những thành tựu phát triển kinh tế vƣợt bậc nhƣ Nhật Bản, Hàn Quốc... Khi tìm hiểu những nguyên nhân tạo ra bƣớc phát triển nhẩy vọt của các quốc gia này thì có một điểm chung nhất là họ đều có đƣờng lối chiến lƣợc phát huy nguồn lực con ngƣời hiệu quả và hợp lý. Nhân lực đƣợc coi là một nguồn lực trọng tâm để phát triển kinh tế xã hội và đƣợc xem nhƣ là nguồn lực khởi đầu cho mọi sự khởi đầu. Việt Nam với công cuộc đổi mới phát triển kinh tế xã hội trong hai thập kỷ qua đã đạt đƣợc những thành tựu đáng kể, trở thành một quốc gia năng động trong khu vực. Tuy nhiên trƣớc bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế đã đặt ra những cơ hội và thách thức lớn trên mọi lĩnh vực. Việt Nam đƣợc đánh giá là quốc gia có lợi thế so sánh về lao động do lực lƣợng lao động dồi dào, chi phí nhân công thấp, tuy nhiên để phát huy triệt để lợi thế so sánh, tạo đà xây dựng phát triển nguồn nhân lực bền vững đòi hỏi phải có chiến lƣợc đồng bộ và lâu dài. Chúng ta đã có sự đổi mới căn bản về quan điểm và nhận thức phát triển nguồn nhân lực đƣợc thể hiện rõ nét trong văn kiện của Đảng và chính sách pháp luật của Nhà nƣớc. Tại văn kiện Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc khoá IX - X đã khẳng định “Phát triển con ngƣời vừa là nhiệm vụ cấp bách vừa lâu dài…nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và phát triển kinh tế tri thức”; "Tăng cƣờng đầu tƣ vào phát triển con ngƣời thông qua phát triển mạnh giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ. Đảm bảo nguồn nhân lực về số lƣợng và chất lƣợng với cơ cấu hợp lý đáp ứng yêu cầu ngày càng cao [1]. Thái Nguyên là một tỉnh trung du miền núi thuộc vùng Đông Bắc tổ quốc. Là trung tâm đào tạo đại học, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề lớn thứ 3 của cả nƣớc. Trong những năm qua, Thái Nguyên đã đạt đƣợc mức tăng trƣởng kinh tế khá Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 mạnh mẽ, tốc độ phát triển GDP bình quân đạt trên 8%, thu nhập bình quân năm 2005 đạt khoảng 300USD/ngƣời. Các chỉ tiêu xã hội có chiều hƣớng chuyển biến tích cực. Với cơ chế chính sách mở tạo mọi điều kiện cho các thành phần kinh tế phát triển và đặc biệt với chính sách thu hút vốn đầu tƣ nƣớc ngoài đang là những tiền đề tốt giúp Thái Nguyên có cơ hội phát triển và hòa mình với nhịp độ phát triển chung của cả nƣớc. Với những thành tựu đã đạt đƣợc nêu trên có một phần đóng góp quan trọng từ khu vực kinh tế nông thôn, bình quân giai đoạn 2001 - 2005 GDP khu vực nông nghiệp đóng góp gần 30% cơ cấu kinh tế, tốc độ tăng trƣởng bình quân năm khoảng 4,6%. Tuy nhiên với thực trạng phát triển kinh tế xã hội của tỉnh nói chung và khu vực nông thôn nói riêng hiện nay còn quá nhiều bất cập đã cản trở, hạn chế tiến trình phát triển kinh tế xã hội. Thực trạng phát triển chƣa tƣơng xứng với tiềm năng và thế mạnh vốn có. Một trong những nguyên nhân chủ yếu là việc phát huy các nguồn nội lực còn rất thấp, đặc biệt chƣa phát huy tốt vai trò nguồn nhân lực phục vụ công cuộc phát triển kinh tế xã hội. Vì vậy tập trung nghiên cứu, xây dựng các giải pháp giúp khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên đạt tốc độ tăng trƣởng nhanh và bền vững, đẩy mạnh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa khu vực nông thôn là nội dung cần đƣợc quan tâm nghiên cứu. Trƣớc thực trạng này yêu cầu đặt ra hiện nay là cần phải có công trình nghiên cứu khoa học nhằm đánh giá đúng thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn. Từ thực tiễn nêu trên, tôi mạnh dạn lựa chọn nghiên cứu đề tài “Thực trạng và giải pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên”. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung - Hệ thống hóa lý luận về nguồn nhân lực, vai trò của nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội. - Tìm hiểu thực trạng nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 2.2. Mục tiêu cụ thể - Nghiên cứu đặc điểm của nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. - Nghiên cứu những nguyên nhân hạn chế hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực trong thực tiễn. - Đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy vai trò nguồn nhân lực trong khu vực nông thôn. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài đƣợc giới hạn trong phân tích đánh giá thực trạng nguồn nhân lực và tình hình sử dụng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Do vấn đề nghiên cứu về nhân lực rất rộng và phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực nên trong luận văn này sẽ chủ yếu tập trung tìm hiểu, nghiên cứu về đặc điểm nguồn lao động và sử dụng lao động nông thôn. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian nghiên cứu: Đề tài đƣợc nghiên cứu tại địa bàn đặc trƣng cho các vùng, khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Khi tổng hợp phân tích tùy theo từng nội dung nghiên cứu sẽ chia theo 3 khu vực cơ bản gồm khu vực vùng cao, trung du và vùng thấp. - Thời gian nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu đánh giá thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên tại thời điểm điều tra thu thập thông tin (tháng 10/2006), có tham khảo số liệu sơ cấp các năm từ 2001 đến năm 2006. 4. Đóng góp mới của Luận văn Tìm hiểu khái quát thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Phân tích đặc điểm về việc làm của các nhóm lao động nhƣ lao động thuần nông, lao động phi nông nghiệp. Từ đó chỉ ra những tồn tại hạn chế làm cơ sở đề xuất các giải pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 5. Bố cục Luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, mục lục và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn bao gồm 03 phần chính sau: - Cơ sở khoa học và phƣơng pháp nghiên cứu. - Thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. - Các giải pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực trong khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VỀ NGUỒN NHÂN LỰC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1 . CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ NGUỒN NHÂN LỰC 1.1.1. Cơ sở lý luận về nguồn nhân lực 1.1.1.1. Khái niệm nguồn nhân lực Nguồn nhân lực “là tiềm năng về lao động trong một thời kỳ xác định của một quốc gia, suy rộng ra có thể đƣợc xác định trên phạm vi một địa phƣơng, một ngành hoặc một vùng chia theo địa giới hành chính” [23]. Nguồn nhân lực theo nghĩa rộng đƣợc hiểu là nguồn lực con ngƣời của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ có khả năng huy động, quản lý để tham gia vào quá trình phát triển KT-XH. Theo nghĩa hẹp có thể lƣợng hóa bằng một bộ phận của dân số bao gồm những ngƣời trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động không kể đến trạng thái có việc làm hay không có việc làm. Nguồn nhân lực là toàn bộ những ngƣời lao động dƣới dạng tích cực (đang tham gia lao động) và tiềm tàng (có khả năng lao động nhƣng chƣa tham gia lao động), không gồm những ngƣời có khả năng lao động nhƣng không có nhu cầu làm việc. Nguồn nhân lực đóng vai trò vô cùng quan trọng trong quá trình phát triển KT-XH. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay kinh tế tri thức đang chi phối các hoạt động của nền kinh tế quốc dân thì con ngƣời trở thành động lực trực tiếp cho mọi sự phát triển. 1.1.1.2. Các quan điểm về nguồn nhân lực - Nhân tố con ngƣời trong lực lƣợng sản xuất: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về phát triển toàn diện con ngƣời là cơ sở quan trọng nhất cho việc nghiên cứu nhân tố con ngƣời. Khi nói đến nhân tố con ngƣời là nói tới mặt hoạt động cơ bản nhất quyết định mọi thuộc tính, biểu hiện đặc trƣng của con ngƣời. Sự tác động của con ngƣời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 quyết định đến toàn bộ tiến trình phát triển của lịch sử. Tiến bộ xã hội không phải là quá trình tự động mà phải thông qua hoạt động của con ngƣời trong xã hội. Con ngƣời vừa là mục tiêu, vừa là động lực để thúc đẩy phát triển xã hội. Nhân tố con ngƣời vừa là phƣơng tiện sáng tạo ra mọi giá trị của cải vật chất và tinh thần vừa hoàn thiện ngay chính bản thân mình. Chỉ có nhân tố con ngƣời mới có thể làm thay đổi đƣợc công cụ sản xuất ngày càng phát triển với năng suất, chất lƣợng cao làm thay đổi quan hệ sản xuất và các quan hệ xã hội khác, nhằm mục đích ngày càng nâng cao đời sống vật chất tinh thần cho con ngƣời và cho xã hội. Theo C.Mác thì con ngƣời trong lực lƣợng sản xuất phải ngày càng phát triển cao về trí tuệ, khỏe mạnh về thể chất, giầu có về tinh thần, trong sáng về đạo đức, linh hoạt và văn minh trong ứng sử. Trong đó trí tuệ không chỉ là những tri thức trừu tƣợng mà trƣớc hết là những năng lực chuyên môn đƣợc đào tạo và đào tạo lại trong quá trình sản xuất [15]. Khỏe mạnh về thể chất không chỉ đơn thuần là sự cƣờng tráng về thể lực mà nó bao hàm trong đó sự phát triển về trí lực, tƣ chất thông minh và trí sáng tạo trong lao động học tập. Con ngƣời tham gia vào quá trình sản xuất với tƣ cách là một nhân tố quan trọng nhất của lực lƣợng sản xuất bằng sức mạnh của trí tuệ và sức lực của cơ bắp, trong đó trí tuệ ngày càng chiếm ƣu thế trong quá trình sản xuất. - Nguồn nhân lực trong lý thuyết tăng trƣởng: Theo quan điểm của các nhà kinh tế học, tăng trƣởng kinh tế là quá trình chuyển dịch đƣờng giới hạn khả năng sản xuất, là quá trình biến đổi của các nguồn lực cơ bản phát triển kinh tế gồm: vốn tƣ bản, kỹ thuật, nhân lực và tài nguyên. Trong đó nhân lực đƣợc xem nhƣ là nhân tố quan trọng nhất của quá trình sản xuất tạo ra sản phẩm cho xã hội. Vốn tƣ bản thuần nhất giá trị định lƣợng nhƣng vốn nhân lực bao hàm cả hai giá trị định lƣợng, định tính và quyết định hiệu quả lao động [23]. Hiệu quả lao động đồng nhất khái niệm tăng năng suất lao động xã hội, là tiền đề cải tạo xã hội. Mặt khác hiệu quả lao động phản ánh sức khỏe, trình độ đào tạo chuyên môn kỹ thuật, khả năng tay nghề của lực lƣợng lao động. Các nhà kinh tế học khi nghiên cứu các yếu tố ảnh hƣởng đến tăng trƣởng kinh tế đã đặc biết chú ý đến chất lƣợng lao động và vai trò của tiến bộ khoa học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 công nghệ. Nếu lao động chỉ đề cập đến số lƣợng sẽ không mang lại tăng trƣởng, chỉ có tiến bộ công nghệ đƣợc lao động ứng dụng hiệu quả mới giải thích đƣợc sự gia tăng không ngừng. - Xu hƣớng phát triển của nguồn nhân lực: Giai đoạn hiện nay, con ngƣời không những muốn thoả mãn nhu cầu vật chất ngày càng nhiều và đa dạng mà còn mong muốn bảo vệ môi trƣờng trong quá trình sản xuất, tạo sự tăng trƣởng và phát triển kinh tế xã hội nhanh chóng và bền vững. Để giải quyết đƣợc yêu cầu trên thì con ngƣời có trí tuệ mới là nhân tố quyết định thực hiện mục tiêu đó. Trong thời đại mới nhân tố con ngƣời có tri thức ngày càng đóng vai trò quyết định hơn trong lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất. Đối với ngƣời lao động hiện tại cũng nhƣ trong tƣơng lai không thể chỉ dựa vào kinh nghiệm sản xuất mà đồng thời phải kết hợp với tri thức khoa học mới có thể nâng cao năng suất lao động. Chức năng của con ngƣời đã và sẽ có những biến đổi to lớn, các thao tác trực tiếp của con ngƣời sẽ ngày càng ít, thay vào đó là sự sáng tạo và sự điều khiển gián tiếp vào các khâu trong quá trình sản xuất. Khoa học công nghệ là sản phẩm lao động trí tuệ của con ngƣời, nó trở thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp. 1.1.1.3. Các chỉ tiêu đánh giá nguồn nhân lực Khi đánh giá nguồn nhân lực, các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách sử dụng chỉ tiêu cơ bản là đánh giá về số lƣợng và chất lƣợng, đồng thời xem xét các yếu tố phát triển và hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực. * Số lƣợng nguồn nhân lực: Là tổng số ngƣời tham gia hoạt động kinh tế và đƣợc chia theo các đặc trƣng về tuổi, giới tính, dân tộc, tƣơng quan giữa nguồn nhân lực với dân số. Qua đó chỉ ra tính cân đối theo giới, theo nhóm tuổi hay không và xu hƣớng thay đổi nhƣ thế nào trong tƣơng lai. Số lƣợng nguồn nhân lực đƣợc xác định bởi chỉ tiêu về quy mô và tốc độ tăng trƣởng. Ngoài ra còn đƣợc xác định nhƣ tỷ lệ % so với tổng dân số, tốc độ gia tăng bình quân. Theo từ điển thuật ngữ của Pháp (1977 – 1985) thì nguồn nhân lực xã hội bao gồm những ngƣời trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động và mong muốn có việc làm [6]. Nhƣ vậy theo quan niệm này thì những ngƣời trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động nhƣng không muốn làm việc thì không đƣợc tính vào nguồn nhân lực xã hội. Còn một số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 quốc gia khác lại xem nguồn nhân lực là toàn bộ dân số và có khả năng lao động, quan niệm này không có giới hạn về tuổi. Ở Việt Nam theo cách xác định của Tổng cục Thống kê, thì cách xác định nguồn nhân lực bao gồm những ngƣời đang làm việc và những ngƣời chƣa làm việc nhƣng có nhu cầu tìm việc và sẵn sàng làm việc. Nguồn nhân lực còn đƣợc gọi với khái niệm lực lƣợng dân số tham gia hoạt động kinh tế. Nguồn nhân lực có thể đƣợc phân chia nhƣ sau: - Nguồn nhân lực có sẵn trong dân cƣ: Bao gồm toàn bộ những ngƣời trong độ tuổi lao động, có khả năng và nhu cầu lao động không kể đến trạng thái có việc làm hay không có việc làm và còn gọi là lực lƣợng lao động. - Nguồn nhân lực đang làm việc: Là số lao động trong các ngành kinh tế bao gồm lao động làm công ăn lƣơng và lao động tự làm còn gọi là lao động tham gia hoạt động kinh tế. - Nguồn nhân lực dự trữ: Bao gồm những ngƣời trong lực lƣợng lao động chƣa có nhu cầu làm việc, chƣa tham gia làm việc gọi là dân số không tham gia hoạt động kinh tế nhƣ ngƣời nội trợ, ốm đau, tàn tật và đi học. * Chất lƣợng nguồn nhân lực: Là trạng thái nhất định thể hiện mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành nên bản chất bên trong của nguồn nhân lực. Chất lƣợng nguồn nhân lực không những là chỉ tiêu phản ánh trình độ phát triển kinh tế mà còn phản ánh trình độ phát triển về mặt đời sống xã hội. Bởi lẽ chất lƣợng nguồn nhân lực cao sẽ tạo động lực mạnh mẽ hơn với tƣ cách không chỉ là nguồn lực của sự phát triển mà còn thể hiện mức độ văn minh của một xã hội [23]. Trình độ học vấn và trình độ chuyên môn kỹ thuật theo nhóm tuổi, theo giới tính, dân tộc là những chỉ tiêu cơ bản để đánh giá chất lƣợng nguồn nhân lực. Ngoài ra chất lƣợng nguồn nhân lực còn thể hiện ở tay nghề, tác phong nghề nghiệp, cơ cấu chia theo các đặc trƣng, thiên hƣớng ngành nghề. Tuy nhiên chất lƣợng nguồn nhân lực xét về mặt xã hội đƣợc thể hiện qua một số hệ thống chỉ tiêu chủ yếu sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 - Chỉ tiêu phản ánh tình trạng sức khỏe của dân cƣ: Sức khỏe là trạng thái thoải mái về chất, tinh thần và xã hội chứ không phải đơn thuần là có bệnh tật hay không. Sức khỏe là tổng hòa nhiều yếu tố tạo nên giữa bên trong và bên ngoài, giữa thể chất và tinh thần. Hiện trạng sức khỏe đƣợc đánh giá nhƣ về chiều cao, cân nặng, tình trạng thị lực, tai mũi họng, thần kinh, nội ngoại khoa... và có thể chia theo 3 cấp độ tốt - trung bình - yếu. Bên cạnh việc đánh giá sức khỏe của ngƣời lao động ngƣời ta còn nên ra các chỉ tiêu đánh giá sức khỏe của quốc gia qua các nhóm chỉ tiêu tổng hợp, chỉ tiêu y tế cơ bản, chỉ tiêu về tình hình bệnh tật cụ thể nhƣ sau: + Tuổi thọ trung bình. + Chiều cao, cân nặng trung bình của thanh niên. + Tỷ lệ sinh thô, tỷ lệ chết thô, tỷ lệ tăng dân số tự nhiên. + Tỷ lệ tử vong của trẻ em dƣới 1 tuổi và dƣới 5 tuổi. + Tỷ lệ trẻ em sơ sinh dƣới 2500g. + Tỷ lệ suy dinh dƣỡng của trẻ dƣới 5 tuổi. + Tỷ lệ ngƣời mắc bệnh truyền nhiễm, nhóm bệnh có tiêm chủng. - Chỉ tiêu biểu hiện trình độ văn hóa: Trình độ văn hóa là sự hiểu biết của ngƣời lao động với những kiến thức phổ thông về tự nhiên và xã hội, là khả năng về tri thức và kỹ năng để có thể tiếp thu những kiến thức cơ bản. Trình độ văn hóa biểu hiện mặt bằng dân trí của một quốc gia. Trình độ văn hóa của nguồn nhân lực là một chỉ tiêu hết sức quan trọng phản ánh chất lƣợng nguồn nhân lực và tác động trực tiếp đến quá trình phát triển kinh tế xã hội. Trình độ văn hóa tạo khả năng tiếp thu và vận dụng hiệu quả những tiến bộ khoa học kỹ thuật vào thực tiễn. Trình độ văn hóa đƣợc cung cấp qua hệ thống giáo dục chính quy, không chính quy và đƣợc đánh giá qua các chỉ tiêu cơ bản sau: + Tỷ lệ dân số biết chữ (tính những ngƣời từ đủ 10 tuổi trở nên). + Số năm đi học trung bình (tính những ngƣời từ đủ 15 tuổi trở nên). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 + Tỷ lệ ngƣời đi học chia theo các cấp tiểu học, trung học phổ thông, trung học cơ sở so với dân số trong độ tuổi đi học. + Tỷ lệ học sinh đi học phổ thông đúng tuổi. * Chỉ tiêu biểu hiện trình độ chuyên môn kỹ thuật: - Trình độ chuyên môn kỹ thuật là kiến thức và kỹ năng cần thiết để đảm trách công việc về quản lý hoặc hoạt động nghề nghiệp. Trình độ chuyên môn là sự hiểu biết, khả năng thực hành về chuyên môn nào đó mà ngƣời lao động đƣợc đào tạo ở các trƣờng trung học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học và có khả năng chỉ đạo, quản lý công việc thuộc chuyên môn nhất định. Trình độ kỹ thuật thƣờng dùng để chỉ trình độ của ngƣời đƣợc đào tạo các trƣờng kỹ thuật, đƣợc trang bị kiến thức, kỹ năng thực hành để thực hiện công việc nhất định. Những ngƣời hoạt động trong các lĩnh vực kỹ thuật có thể qua đào tạo hoặc chƣa qua đào tạo nhƣng có thâm niên làm việc một thời gian nhất định có trình độ cấp bậc công nhân tƣơng đƣơng bậc 3 trở nên. - Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động phản ánh kiến thức và kỹ năng của lao động, phản ánh chất lƣợng lao động đƣợc hình thành thông qua hệ thống giáo dục và đào tạo. Trình độ chuyên môn là yếu tố quyết định khả năng cạnh tranh của một nền kinh tế. Nó cũng phản ánh khả năng làm việc của ngƣời lao động nhằm đáp ứng với yêu cầu ngày càng cao của thị trƣờng lao động. - Đo lƣợng trình độ chuyên môn kỹ thuật với một số chỉ tiêu sau: + Tỷ lệ lao động qua đào tạo so với lực lƣợng lao động. + Tỷ lệ lao động qua đào tạo nghề so với lực lƣợng lao động. + Tỷ lệ đại học, trên đại học, trung học chuyên nghiệp so với dân số. + Cơ cấu lao động chuyên môn kỹ thuật chia theo cấp đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp, công nhân kỹ thuật. * Phát triển nguồn nhân lực: - Khái niệm phát triển nguồn nhân lực đƣợc hiểu ở góc độ hoàn thiện, nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực và có điều chỉnh hợp lý số lƣợng. Để có thể phát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 triển nguồn nhân lực, xét từ góc độ vĩ mô phải có cơ chế chính sách tác động vào nguồn nhân lực [14]. Nhƣ vậy có thể hiểu khái niệm phát triển nguồn nhân lực là tổng thể cơ chế chính sách và biện pháp hoàn thiện nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực gồm trí tuệ, phẩm chất tâm lý xã hội và điều chỉnh hợp lý về số lƣợng nhằm đáp ứng yêu cầu cho sự phát triển kinh tế xã hội trong từng giai đoạn phát triển. - Mức độ phát triển nguồn nhân lực của một quốc gia đƣợc thể hiện một số chỉ tiêu cơ bản nhƣ sau: + Số lƣợng giáo viên (cấp tiểu học và phổ thông/10.000 dân). + Số kỹ sƣ/10.000 dân. + Số bác sỹ, y sỹ, dƣợc sỹ/10.000 dân. + Tỷ lệ học sinh nhập học cấp tiểu học đúng tuổi và tỷ lệ nhập học lớp 1 so với số dân cùng độ tuổi. Hiện nay, trên thế giới đang phổ biến chỉ t._.iêu HDI (Human Development Index) đánh giá chất lƣợng, trình độ phát triển nguồn nhân lực hay còn gọi cách khác là chỉ số phát triển con ngƣời. Ngày nay cùng với việc phát triển nguồn nhân lực, ngƣời ta quan tâm nhiều đến yếu tố phát triển và mức độ chênh lệch giữa các khu vực dân cƣ, giữa các vùng miền và các nhóm dân tộc khác nhau. Mặt khác nguồn nhân lực đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế. Nếu mức độ sử dụng vốn, công nghệ có hiệu quả hay không sẽ phụ thuộc nhiều vào yếu tố con ngƣời. Một quốc gia dân số có trình độ học vấn thấp, lao động không đƣợc đào tạo, sức khỏe yếu thì khả năng tăng trƣởng kinh tế không thể cao và thiếu bền vững. Vì thế quan hệ giữa phát triển nguồn nhân lực và tăng trƣởng kinh tế là quan hệ nhân quả. * Sử dụng nguồn nhân lực: Là khái niệm chỉ sự khả dụng lao động trong nền kinh tế quốc dân, bao hàm giá trị về số lƣợng và khả năng thu hút lao động trong các ngành kinh tế. Chất lƣợng sử dụng đƣợc xem xét, đánh giá nhƣ cơ cấu lao động có việc làm trong các ngành kinh tế, năng suất lao động, lao động theo vị thế việc làm, cơ cấu đào tạo, tỷ lệ lao động làm công hƣởng lƣơng, lao động tự tạo việc làm chia theo các đặc trƣng... Ngày nay ý nghĩa của việc biết khai thác sử dụng lao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 động vô cùng quan trọng, có thể hiểu ở hai góc độ về số lƣợng và chất lƣợng, trong đó biết bố trí sử dụng cân đối hài hòa với các nguồn lực khác và việc sử dụng phải gắn liền với phát triển bền vững. 1.1.1.4. Những yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến nguồn nhân lực Qua tổng hợp ý kiến từ nhiều tài liệu nghiên cứu và qua thực tế, nguồn nhân lực chịu ảnh hƣởng to lớn của các yếu tố chính nhƣ sau: - Tăng trƣởng kinh tế: Tác động trực tiếp đến chất lƣợng nguồn nhân lực trên nhiều phƣơng diện. Tăng trƣởng kinh tế không chỉ góp phần cải thiện đời sống nhân dân mà còn tăng khả năng tiết kiệm và đầu tƣ, tạo thêm việc làm. Ngoài ra tăng trƣởng kinh tế đồng hành với việc tăng thu ngân sách nhà nƣớc, đây chính là tiền đề quan trọng để Nhà nƣớc cân đối đầu tƣ nguồn lực tài chính cho các chƣơng trình nhằm điều chỉnh, cân đối và cải thiện chất lƣợng nguồn nhân lực đặc biệt trong các lĩnh vực phát triển sự nghiệp y tế, giáo dục. Bên cạnh những mặt tích cực nêu trên thì tăng trƣởng kinh tế cũng có những ảnh hƣởng tiêu cực đến nguồn nhân lực nhƣ quá trình đô thị hóa gắn liền với tình trạng ô nhiễm môi trƣờng, tệ nạn xã hội... gây ảnh hƣởng nghiêm trọng đến sức khỏe của ngƣời dân và gánh nặng về y tế, giáo dục do gia tăng dân số cơ học. - Tình trạng dinh dƣỡng và chăm sóc sức khỏe: Dinh dƣỡng thấp, sức khỏe yếu không chỉ gây ốm yếu về thể trạng, về tinh thần mà còn làm giảm năng suất lao động, ảnh hƣởng đến khả năng phục hồi và tái sản xuất sức lao động. Đối với bà mẹ đang mang thai, tình trạng dinh dƣỡng không đảm bảo sẽ ảnh hƣởng trực tiếp đến đứa trẻ, ảnh hƣởng đến nguồn nhân lực trong tƣơng lai. Hơn nữa suy dinh dƣỡng và bệnh tật làm giảm khả năng sáng tạo và hạn chế việc học tập. - Mức độ phát triển của giáo dục và đào tạo: Là yếu tố vô cùng quan trọng vì nó không chỉ ảnh hƣởng trực tiếp đến trình độ văn hóa, chuyên môn kỹ thuật và kỹ năng thực hành của ngƣời lao động mà còn giúp ngƣời dân có kiến thức biết tự chăm sóc bảo vệ sức khỏe, nâng cao chất lƣợng cuộc sống. Trong bối cảnh thay đổi liên tục không ngừng về khoa học công nghệ, giáo dục đào tạo giữ vai trò chủ yếu trong ứng dụng thành tựu khoa học kỹ thuật. Lịch sử các nền kinh tế thế giới cho thấy không có một quốc gia giầu có nào đạt đƣợc tỷ lệ tăng trƣởng kinh tế cao trƣớc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 khi đạt đƣợc mức phổ cập giáo dục phổ thông. Kinh nghiệm từ các nƣớc và vùng lãnh thổ có tốc độ phát triển cao nhƣ Hàn Quốc, Singapo, Hồng Kông trong những năm từ 1970 - 1980 thƣờng đạt mức độ phổ cấp tiểu học trƣớc khi nền kinh tế đạt mức tăng trƣởng cao. Tiềm năng kinh tế của quốc gia phụ thuộc vào trình độ khoa học công nghệ, khoa học công nghệ lại phụ thuộc vào trình độ chất lƣợng giáo dục. 1.1.1.5. Vai trò của nguồn nhân lực với tăng trưởng và phát triển kinh tế Trong những thập kỷ 50 - 60 của thế kỷ 20, những thành tựu tăng trƣởng kinh tế thế giới chủ yếu do nền công nghiệp mang lại. Đây là kết quả của những tiến bộ khoa học kỹ thuật do con ngƣời tạo ra đặc biệt ở những nƣớc có nguồn nhân lực phát triển. Trƣớc đây ngƣời ta đánh giá cao vai trò của nguồn lực tự nhiên thì ngày nay ngƣời ta quan tâm nhiều hơn đến vai trò của con ngƣời, nguồn lực con ngƣời đã trở thành nguồn lực cơ bản nhất, quan trọng nhất để phát triển. Trong phát triển kinh tế xã hội, nhân tố con ngƣời vừa là mục tiêu vừa là động lực. Yếu tố này có mối quan hệ hữu cơ với nhau, tác động qua lại thúc đẩy cùng phát triển. Nguồn lực cơ bản của sự phát triển gồm nguồn lực tự nhiên và nguồn lực con ngƣời, trong đó nguồn lực tự nhiên là tài nguyên thiên nhiên một số là hữu hạn nhƣng nguồn lực con ngƣời lại mang tính vô hạn, không mất đi mà ngày càng hoàn thiện phát triển. Đây là ƣu thể hơn hẳn của nguồn lực con ngƣời so với nguồn lực tự nhiên. Nguồn lực con ngƣời thành nguồn lực cơ bản, quan trọng nhất để phát triển. Mặt khác từ thực tế phát triển kinh tế xã hội và kinh nghiệm của một số nƣớc đã chỉ ra rằng việc đầu tƣ vốn và công nghệ sẽ không hiệu quả nếu không có nguồn nhân lực tƣơng xứng với các yêu cầu phát triển. Ngày nay khi xuất hiện quan điểm về nền kinh tế tri thức thì vai trò của nguồn nhân lực càng đƣợc đánh giá cao. Chất lƣợng nhân lực bao hàm chứa đựng giá trị tri thức kết tinh của nhân loại. Từ thập kỷ 80 đến nay do tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu, công nghệ năng lƣợng, nền kinh tế thế giới đang biến đổi rất sâu sắc và mạnh mẽ. Đây không phải là một sự biến đổi bình thƣờng mà là một bƣớc ngoặt lịch sử có ý nghĩa trọng đại. Nền kinh tế chuyển từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thức, nền văn minh loài ngƣời chuyển từ văn minh công Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 nghiệp sang văn minh trí tuệ, (kinh tế tri thức - knowledge economy) nói lên vai trò quyết định của tri thức và công nghệ đối với phát triển kinh tế. Tri thức ngày càng trở thành nhân tố trực tiếp của sản xuất. Đầu tƣ vào tri thức trở thành yếu tố then chốt cho sự tăng trƣởng kinh tế dài hạn. Chính C.Mác đã coi tri thức là nhân tố trực tiếp của chức năng sản xuất, ngƣời khẳng định khoa học trở thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp [15]. Ngày nay con ngƣời không những tham gia trực tiếp vào quá trình sản xuất bằng việc tạo ra công nghệ, tạo ra phƣơng pháp tổ chức quản lý sản xuất để nâng cao năng suất, chất lƣợng hiệu quả mà còn có thể trực tiếp làm ra sản phẩm nhƣ sản xuất phần mềm, các ngành công nghệ cao... Trong lực lƣợng sản xuất mới, tri thức chiếm giữ vị trí nòng cốt, là động lực chủ yếu của sự tăng trƣởng và phát triển kinh tế, tạo ra của cải, việc làm trong tất cả các ngành của nền kinh tế. 1.1.2. Cơ sở thực tiễn và ý nghĩa của nguồn nhân lực 1.1.2.1. Kinh nghiệm các nước về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực * Nhật Bản: Nền kinh tế Nhật Bản là nền kinh tế nhằm mục tiêu tối đa hóa giá trị gia tăng. Các công ty đặt mục tiêu chiếm lĩnh thị trƣờng là cơ bản và coi đó là sự phát triển có tính chiến lƣợc. Để đạt đƣợc các mục tiêu này, chính phủ Nhật Bản đặc biệt quan tâm để nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực, trong đó giáo dục là mục tiêu ƣu tiên hàng đầu. Nền giáo dục hiện đại của Nhật Bản dựa trên nền tảng vững chắc của nền giáo dục truyền thống kết hợp với xu thế hƣớng ngoại. Quan điểm phát triển giáo dục là chú trọng nhiều đến các ngành khoa học. Họ xác định chỉ có con đƣờng tiếp thu kỹ thuật mới có thể theo kịp các nƣớc phƣơng tây về trình độ phát triển khoa học công nghệ. Ngoại ngữ là công cụ quan trọng để phát triển nền học thuật non trẻ của đất nƣớc, từ thế kỷ 19 ngƣời Nhật đã nghiên cứu các ngoại ngữ. Mặt khác, pháp luật về giáo dục quy định rõ các gia đình phải có nhiệm vụ đặt việc học tập của con cái lên trên hết. Luật giáo dục Nhật Bản ra đời năm 1947 chỉ rõ giáo dục đƣợc coi là nhiệm vụ của quốc gia và là quyền cơ bản của mọi ngƣời dân. Do đó trong quá trình phát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 triển nhiều bƣớc thăng trầm, trẻ em ở Nhật luôn đƣợc tạo điều kiện học tập tốt nhất. Bên cách hệ thống giáo dục tập trung chính quy thì các hình thức giáo dục tại gia đình, tại các công ty đƣợc đặc biệt coi trọng [12]. Thực tế cho thấy ở Nhật hình thức giáo dục này phát triển nhất thế giới bởi vì ngƣời Nhật rất coi trọng trình độ học vấn. Trình độ học vấn chính là yếu tố tạo nên cơ hội làm việc suốt đời. Chỉ có tốt nghiệp ở những trƣờng đại học lớn có danh tiếng và kết quả học tập loại giỏi thì mới có cơ hội làm việc trong các công ty lớn và mới đảm bảo một vị trí tốt trong xã hội. Theo thống kê năm 1999 thì cứ 100.000 ngƣời dân Nhật Bản thì có 7,9 bệnh viện, 67,4 cơ sở khám bệnh. Số bác sĩ cho 100.000 dân là 177 ngƣời. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) năm 2004, ngƣời Nhật Bản là ngƣời dân sống thọ nhất thế giới với tuổi thọ trung bình là 81,9 tuổi. Năm 2006 Nhật là nƣớc châu Á duy nhất nằm trong số 10 nƣớc có chỉ số phát triển con ngƣời cao nhất thế giới (HDI 0,949). Ở các cơ quan ích lợi công cộng, cơ quan của các địa phƣơng lập ra, nhân viên đều phải mua bảo hiểm y tế. Loại hình bảo hiểm mà ai cũng có thể tham gia là hệ thống bảo hiểm quốc dân. Kể từ năm 1961 những ai không tham gia bảo hiểm trong các hiệp hội bảo hiểm y tế bắt buộc phải tham gia bảo hiểm quốc dân ( * Hợp chủng quốc Hoa Kỳ (Mỹ): Đặc điểm nổi bật của Mỹ là coi trọng giáo dục, lấy giáo dục đào tạo là trung tâm của phát triển nguồn nhân lực. Giáo dục và đào tạo đƣợc đầu tƣ khá cao và gia tăng liên tục. Từ năm 1960 ngân sách đầu tƣ cho giáo dục của Mỹ khoảng 5,3% GDP thì đến nay đạt gần 10%. Ngân sách không chỉ đầu tƣ xây dựng hạ tầng, trang thiết bị dạy học mà còn tập trung cho việc đào tạo giáo viên. Nhờ đầu tƣ cho giáo dục mà tỷ lệ ngƣời biết chữ ở Mỹ rất cao và đạt trên 97%. Trong hơn một thế kỷ, hệ thống giáo dục của Mỹ đã đào tạo một lực lƣợng lớn có trình độ học vấn cao và đƣa Mỹ trở thành một nƣớc có nền giáo dục hàng đầu thế giới. Trung tâm của hệ thống giáo dục ở Mỹ là bậc đại học và đƣợc đặc biệt coi trọng [23]. Theo quan niệm của các nhà hoạch định chính sách giáo dục thì ngƣời nào vƣợt qua cấp giáo dục phổ thông có tính chất đại chúng để tiến đến bậc đại học thì mới cần đầu tƣ, bồi dƣỡng. Chiến lƣợc phát triển nguồn nhân lực theo hƣớng ƣu tiên phát triển đào tạo ngành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 lĩnh vực công nghệ cao và chiến lƣợc thu hút chất xám ngoài nƣớc có hiệu quả. Họ coi trọng tầng lớp trí thức, tạo mọi điều kiện để họ phát huy khả năng. Chính sách quản lý, sử dụng nhân lực của của Mỹ là yếu tố kích thích sản xuất và tạo động lực cho ngƣời lao động và các chính sách đó đƣợc lồng ghép với các chính sách xã hội nhƣ chính sách việc làm, an sinh, phúc lợi xã hội. Nhà nƣớc giữ vai trò quan trọng làm nẩy sinh các nhân tố kích thích phát triển nguồn nhân lực và đƣợc điều tiết mạnh mẽ bởi hệ thống pháp luật. Hiệu ứng của pháp luật là kích thích phát triển nguồn nhân lực nhƣ bảo đảm quyền lợi của ngƣời lao động mặt khác thúc đẩy năng suất lao động tăng cao. Vấn đề công bằng việc làm là cơ sở phát triển nhân lực, Chính phủ Mỹ đã đƣa ra đạo luật cấm phân biệt về việc làm theo mầu da, chủng tộc, tôn giáo và giới tính do đó Mỹ thu hút đƣợc đội ngũ lao động tri thức từ khắp mọi nơi trên thế giới. Năm 2006 Mỹ là nƣớc nằm trong số 10 nƣớc có chỉ số phát triển con ngƣời cao nhất thế giới (HDI 0,948). Tuổi thọ trung bình của dân Mỹ là 77,3 tuổi. Mới đây một cuộc khảo sát quốc tế về các bệnh nhân cho thấy chi tiêu cho ngành y tế và chăm sóc sức khỏe ngƣời dân tại Hoa Kỳ cao hơn bất cứ quốc gia nào khác trên thế giới. Hiện nay Theo luật liên bang, phúc lợi chăm sóc y tế là để cho những ngƣời không có tiền hoặc bảo hiểm. Có khoảng 86,4% ngƣời Mỹ đƣợc hƣởng bảo hiểm y tế, trong đó có 61% hƣởng bảo hiểm y tế do có việc làm ( * Các nƣớc EU: Ở hầu hết các nƣớc EU, chính sách phát triển nguồn nhân lực chịu sự can thiệp của nhà nƣớc bởi vì nếu không có sự kiểm soát thì các công ty có thể rơi vào tình trạng cực đoan là chỉ tập trung đào tạo nhân công để giải quyết các công việc trƣớc mắt, do đó sẽ ảnh hƣởng đến lợi ích lâu dài của quốc gia. Chiến lƣợc và chính sách phát triển nguồn nhân lực của các nƣớc EU là đào tạo đội ngũ lao động có trình độ học vấn cao, có kỹ năng nghề nghiệp. Do đó, giáo dục và đào tạo nhƣ là điều kiện tiên quyết để tăng khả năng thích ứng cạnh tranh về khoa học kỹ thuật, là động lực của sự phát triển và còn là một trong những hƣớng ƣu tiên trong các chiến lƣợc phát triển của các nƣớc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 Các nƣớc EU có hệ thống giáo dục dạy nghề rất tốt. Nƣớc Đức đƣợc đánh giá là có hệ thống đào tạo nghề trên quy mô lớn dành cho những ngƣời không có điều kiện học đại học. Các học sinh trong độ tuổi 15 - 17 đƣợc học ở các trƣờng dạy nghề kết hợp với dạy văn hóa, sau 3 năm học phải qua kiểm tra trình độ nghề. Nếu vƣợt qua kỳ thi đó thì sau một năm học thêm các môn nhƣ quản trị, luật cơ bản và một số môn kỹ thuật, ngƣời lao động có thể tạo lập doanh nghiệp [23]. Đây có thể là nhân tố quan trọng dẫn đến trình độ của lực lƣợng lao động đồng đều và năng suất lao động tăng cao và ổn định. Chính sách việc làm đƣợc chính quyền các nƣớc EU đặc biệt quan tâm và đầu tƣ cho chƣơng trình phát triển việc làm ngày càng tăng, trong đó ngân sách đầu tƣ cho đào tạo việc làm chiếm tỷ trọng lớn nhất. 1.1.2.2. Nguồn nhân lực Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế Xuất phát từ đặc trƣng nổi bật của lịch sử phát triển kinh tế xã hội Việt Nam qua các thời kỳ là nền sản xuất nông nghiệp nhỏ lẻ, đã tạo nên những tập quán của lối làm ăn mạnh mún, tản mạn, lối tƣ duy làm theo lệ hơn theo luật... Chế độ phong kiến tồn tại quá lâu đã hình thành và tồn tại tính cộng đồng làng xã bó buộc ngƣời lao động khó có thể vƣợt ra khỏi khuôn khổ làng xã và cản trở hạn chế sự năng động, sáng tạo trong lao động sản xuất. Trong thời kỳ chiến tranh chống thực dân xâm lƣợc, chúng ta phải tập trung nguồn lực con ngƣời cho tiền tuyến nên nhiều thế hệ thanh niên đã cống hiến tuổi thanh xuân vì độc lập tự do của tổ quốc nên không có điều kiện học tập đầy đủ, chƣa có điều kiện phát triển tài năng của mình do đó không thể tránh khỏi những sai lầm, hạn chế trong việc xây dựng đất nƣớc sau chiến tranh. Việc áp dụng và duy trì quá lâu mô hình kinh tế theo cơ chế hành chính tập trung, quan liêu bao cấp là nguyên nhân hạn chế sự phát huy phẩm chất mới của ngƣời lao động. Trong nhiều năm chúng ta tập trung cho việc cải tạo quan hệ sản xuất cũ, thiết lập củng cố và hoàn thiện quan hệ sản xuất mới mà chƣa tập trung cao độ cho phát triển lực lƣợng sản xuất. Giai đoạn này chúng ta đề cao vai trò của tập thể, không thấy hết vai trò của cá nhân. Những tập quán, thói quen hình thành và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 tồn tại quá lâu trong lịch sử đã ăn sâu và nhiều thế hệ ngƣời lao động Việt Nam làm cản trở quá trình phát triển của dân tộc. Nhƣ Lênin đã nhận xét: “những tập quán, thói quen xấu của con ngƣời là sức mạnh đáng sợ nhất” [15]. Ngày nay, khi nền kinh tế vận hành theo cơ chế kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa, tàn dƣ của đặc tính lao động tiểu nông dần đƣợc xoá bỏ, trí tuệ con ngƣời Việt Nam bắt đầu phát triển hƣớng vào quá trình sáng tạo của cải vật chất. Những đức tính mới, phẩm chất tốt đẹp của ngƣời lao động hiện đại đang dần hình thành và hoàn thiện. Con ngƣời Việt Nam đang chuyển biến nhanh chóng để thích ứng với cơ chế thị trƣờng và sự biến động phức tạp của những biến đổi kinh tế xã hội. Với những đức tính cần cù, bền bỉ kết hợp với sự thông minh, sáng tạo, nguồn nhân lực Việt Nam đang minh chứng khả năng lợi thế so sánh. Nhiều ngành sản xuất truyền thống bị sa sút, đình trệ trong thời kỳ bao cấp nay đã có cơ hội hồi sinh và vƣơn lên chiếm lĩnh thị trƣờng thế giới nhƣ ngành dệt lụa, thêu ren, mây tre đan, mộc, thủ công mỹ nghệ... Sức sáng tạo và mạnh dạn trong sản xuất kinh doanh đã xuất hiện một số ngành nghề và lĩnh vực kinh doanh mới. Những lĩnh vực mũi nhọn của một số nƣớc công nghiệp phát triển nhƣ điện tử, tin học, viễn thông, lao động của chúng ta đã có khả năng tiếp cận và phát triển nhanh chóng. Từ chỗ nhập linh kiện lắp ráp, dần dần lao động Việt Nam đã có thể chế tạo một số linh kiện thay thế đặc biệt trong các ngành lắp máy công nghiệp, đóng tàu, dầu khí. Một số công ty của Việt Nam đã bắt đầu xuất khẩu phần mềm tin học, xuất khẩu hàng hóa có giá trị hàm lƣợng công nghệ cao. Những dấu hiệu đó cho thấy nguồn nhân lực của chúng ta có nhiều triển vọng tốt đẹp để vƣơn lên hội nhập với khu vực và thế giới. Tuy nhiên ngƣời lao động Việt Nam hiện nay hạn chế lớn là về mặt thể lực. Ngƣời Việt Nam đang bị thiếu dinh dƣỡng, đặc biệt là nông thôn mức dinh dƣỡng đƣợc cung cấp trong ngày dƣới mức tối thiểu của một lao động bình thƣờng (theo tiêu chí đánh giá của quốc tế là 2.000 calo/ngƣời/ngày) [17]. Không chỉ những ngƣời trong độ tuổi lao động, mà trẻ em là nguồn lao động trong tƣơng lai thì tỷ lệ suy dinh dƣỡng còn rất cao. Mặt khác sự phát triển trí lực của ngƣời lao động, năng lực vận dụng kiến thức khoa học trong lao động sản xuất của ngƣời lao động Việt Nam còn yếu và đang là một trở ngại lớn nhất là trong giai đoạn hội nhập kinh tế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 khi chúng ta đang đƣợc tiếp xúc nhiều với công nghệ kỹ thuật mới của thế giới và phƣơng pháp quản lý tiên tiến hiện đại. * Thực trạng nguồn nhân lực Việt Nam - Quy mô và tốc độ tăng trƣởng: Dân số nƣớc ta hiện này trên là 80 triệu ngƣời, tốc độ tăng dân số bình quân hàng năm khoảng trên 1%. Là một nƣớc có cơ cấu dân số trẻ và có mức tăng trƣởng cao. Với điều kiện đó hàng năm Việt Nam có một số lƣợng lớn dân số đến độ tuổi lao động. Lao động của Việt Nam năm 2005 là khoảng 44,4 triệu ngƣời, bình quân giai đoạn 2001 – 2005 hàng năm tăng 2,3%, tƣơng ứng với 805 ngàn ngƣời. Do đặc điểm cơ cấu phân bố dân số và lao động giữa thành thị và nông thôn nên lao động có việc làm ở nông thôn vẫn chiếm phần lớn. Lao động ở khu vực nông thôn hiện nay tuy có giảm nhƣng vẫn chiếm gần 3/4 tổng số lao động có việc làm. Lao động làm việc tại thành thị có tốc độ tăng cao hơn nông thôn, tốc độ tăng hàng năm khoảng 5% và cao hơn gấp 3 lần khu vực nông thôn [5]. Bảng 1.1. Nguồn nhân lực chia theo giới tính và theo khu vực thành thị, nông thôn giai đoạn 2001 - 2005 Đvt: Triệu ngƣời Năm Tổng số Chia theo giới tính Chia theo khu vực Nam Nữ Thành thị Nông thôn 2001 40,1 20,2 19,9 9,3 15,4 2002 41,0 20,8 20,3 9,8 15,7 2003 42,1 21,4 20,8 10,2 16,0 2004 43,2 22,1 21,2 10,6 16,5 2005 44,4 22,7 21,7 11,1 16,9 Nguồn: Bộ Lao động – TBXH, năm 2006 Trong 5 năm từ 2001 đến 2005 nguồn nhân lực Việt Nam tăng khoảng 4,3 triệu ngƣời, bình quân hàng năm nguồn nhân lực tăng thêm khoản 860 ngàn ngƣời. Năm 2005 lao động nam là 22,7 triệu ngƣời trong khi nữ là 21,7 triệu ngƣời, tỷ lệ lao động nữ giảm từ 49,63% năm 2001 xuống 48,87% năm 2005. Nguồn cung lao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 động của Việt Nam ở cả khu vực thành thị và nông thôn đều tăng đáng kể, từ năm 2001 đến 2005 lao động khu vực nông thôn tăng khoảng 2,5 triệu ngƣời với tốc độ tăng bình quân hàng năm là 1,56%. Khu vực thành thị tăng 1,8 triệu ngƣời tƣơng ứng với mức tăng bình quân hàng năm khoảng 3% [5]. Xu hƣớng lao động trong khu vực thành thị tiếp tục tăng nhanh do nguyên nhân phân mở rộng các khu vực đô thị đã làm tăng diện tích khu vực thành thị về mặt địa lý. Việt Nam đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và có tốc độ đô thị hóa cao, cùng với tốc độ tăng trƣởng dân số của khu vực thành thị ngày càng nhanh thì sự di chuyển cơ học dân số từ nông thôn ra thành thị làm gia tăng lao động khu vực thành thị. Nếu xem nguồn nhân lực chia theo nhóm tuổi cho thấy lao động ở nhóm tuổi 30 - 34 tham gia lực lƣợng lao động rất cao và đạt trên 95%. Nhóm tuổi từ 15 - 24 và từ 55 tuổi trở nên những năm gần đây có xu hƣớng tiếp tục giảm. Biểu đồ 1.1. Tỷ lệ tham gia LLLĐ chia theo nhóm tuổi năm 2005 0 20 40 60 80 100 120 15 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 39 40 - 44 45 - 49 50 - 54 55 - 59 60 - 64 65 + Tổng Nam Nữ Nguồn: Bộ Lao động – TBXH, năm 2006 Nhƣ vậy lực lƣợng lao động Việt Nam khá trẻ và dồi dào, đây là một trong những lợi thế nếu chúng ta biết sử dụng hợp lý và hiệu quả. Số lƣợng nhân lực lớn là một điều kiện thuận lợi cho quá trình thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. Chúng ta đang có một lực lƣợng lao động hớp dẫn thu hút các nhà đầu tƣ trong và ngoài nƣớc. Ngƣợc lại nếu không giải quyết tốt vấn đề việc làm cho lực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 lƣợng lao động đông đảo thì đây là yếu tố kìm hãm quá trình phát triển kinh tế của đất nƣớc. - Một số đặc điểm của nguồn nhân lực: + Đặc trƣng của nguồn nhân lực theo nhóm nghề: Đặc điểm nổi bật là lao động phổ thông chiếm tỷ trọng lớn nhất trong lực lƣợng lao động. Lao động nữ làm nghề phổ thông nhiều hơn nam giới với tỷ lệ tƣơng ứng là 52%. Lao động kỹ thuật trong ngành nông, lâm, ngƣ nghiệp chỉ chiếm 5,2%, điều này có nghĩa là phần lớn lao động trong nông nghiệp làm công việc giản đơn. Bảng 1.2. Cơ cấu lao động theo nghề năm 2005 Đvt: % Stt Phân theo nhóm Chia ra Chung Nam Nữ 1 Lao động quản lý 0,7 1,05 0,32 2 Chuyên môn kỹ thuật bậc cao 3,79 3,8 3,77 3 Chuyên môn kỹ thuật bậc trung 3,11 2,64 3,6 4 Nhân viên 0,98 0,96 1,01 5 Nhân viên dịch vụ, bảo vệ 8,73 6,06 11,64 6 Lao động có kỹ thuật trong nông, lâm, ngƣ nghiệp 5,2 6,18 4,17 7 Thợ thủ công có kỹ thuật 11,59 14,41 8,72 8 Thợ có kỹ thuật lắp ráp và vận hành máy móc 3,83 6,02 1,51 9 Lao động giản đơn 61,68 58,47 65,06 10 Lao động khác 0,39 0,41 0,2 Tổng 100 100 100 Nguồn: Bộ Lao động – TBXH, năm 2006 + Đặc trƣng việc làm chia theo vị thế công việc: Năm 2005, nhóm lao động tự tạo việc làm cho bản thân và lao động làm việc tại gia đình chiếm số lƣợng chủ yếu của nguồn nhân lực. Số lao động làm việc tại hộ là 14,3% và có xu hƣớng giảm nhanh trong thời gian tới. Nhóm nhân lực làm công hƣởng lƣơng trong và ngoài khu vực Nhà nƣớc tăng đáng kể từ 5,0 triệu ngƣời năm 1996 lên 11 triệu ngƣời năm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 2005. Nhóm lao động là chủ doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh chiếm khoảng 200 ngàn ngƣời, tƣơng ứng với 0,4% nguồn nhân lực cả nƣớc [5], [7]. Nếu chia theo khu vực thì số lao động tại hộ ở nông thôn cao hơn nhiều so với thành thị. Kết quả này cho thấy một thực tế là khu vực nông thôn lao động làm việc tại hộ là chủ yếu, số lao động đi làm thuê hƣởng lƣơng ngoài hộ rất ít. + Nhân lực tham gia các ngành kinh tế: Năm 2005 cơ cấu lao động trong ngành nông, lâm, ngƣ nghiệp là 56,7% và bình quân mỗi năm giảm 1,31%. Lao động trong ngành công nghiệp chiếm 17,8%, lao động trong ngành dịch vụ chiếm 25,5%. Cơ cấu lao động có sự chuyển dịch từ lĩnh vực nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. Điều đó phản ánh xu thế công nghiệp chuyển đổi cơ cấu kinh tế, tuy nhiên lao động trong nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng lớn. Biểu đồ 1.2. Cơ cấu lao động theo ngành kinh tế năm 2005 Nguồn: Bộ Lao động - TBXH, năm 2006 - Thực trạng chất lƣợng nguồn nhân lực: + Y tế và chăm sóc sức khỏe: Việt Nam trong nhiều năm qua đã có nhiều nỗ lực cố gắng chăm sóc, bảo vệ sức khỏe nhân dân. Cho đến nay nhiều chỉ tiêu đánh giá chất lƣợng dân số đã đƣợc cải thiện, tỷ lệ trẻ em dƣới 5 tuổi suy dinh dƣỡng giảm nhanh từ 51,5% năm 1990 xuống còn 25,2% năm 2005. Tầm vóc và tốc độ tăng trƣởng thể lực của trẻ em, thanh thiếu niên và ngƣời trƣởng thành là khá cao so với quy luật chung, sau 25 năm chiều cao trung bình của nam thanh niên 18 tuổi 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2001 2002 2003 2004 2005 DV CN-XD NL-N Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 tăng 4,5 cm và nữ tăng 4 cm. Một số chỉ tiêu đƣợc cải thiện đáng kể nhƣ tuổi thọ trung bình là trên 71 tuổi. Tỷ lệ trẻ em dƣới 1 tuổi bị chết là 17,80/00, tỷ lệ tử vong ở trẻ em dƣới 5 tuổi là 260/00, tỷ lệ sinh đẻ (số lần sinh trung bình tính trên một phụ nữ) là 1,8%, tỷ lệ tử vong sản phụ (số ca tử vong/100.000 ca sinh sống) là 130. Mặc dù vậy, Việt Nam hiện đang phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng nhƣ tỷ lệ trẻ suy dinh dƣỡng vẫn ở mức cao. Việt Nam còn phải đối mặt với một số căn bệnh quay trở lại nhƣ lao phổi cùng với những bệnh mới do lối sống đặc thù của một số nhóm xã hội sinh ra và số tai nạn giao thông ngày càng gia tăng. Nạn dịch HIV/AIDS cũng đang lan nhanh ở Việt Nam, mỗi ngày có tới hơn 100 ngƣời bị lây nhiễm mới và từ năm 2000 đến năm 2005, số ngƣời đang phải sống chung với HIV/AIDS đã tăng lên hơn gấp hai lần, từ 122.000 lên tới 263.000 ngƣời. Ở một số vùng sâu, vùng xa, tỷ lệ trẻ em dƣới 1 tuổi chết còn rất cao tới 25 - 34%, tỷ lệ suy dinh dƣỡng thể nhẹ cân của trẻ em dƣới 5 tuổi còn cao tới 30 - 35%. Số lƣợng ngƣời tàn tật của cả nƣớc khá lớn khoảng 5,3 triệu, chiếm gần 6,3% dân số, tỷ lệ dân số bị thiểu năng thể lực và trí tuệ chiếm tới 1,5% dân số và hàng năm vẫn tiếp tục tăng thêm do số trẻ em sinh ra bị dị tật và các bệnh bẩm sinh [1]. Theo báo cáo của UNDP, chỉ số phát triển con ngƣời Việt Nam tiếp tục tăng (năm 1995 xếp thứ 108/177, năm 2006 xếp thứ 120/174) [1]. Mặc dù mức GDP bình quân đầu ngƣời chính thức của Việt Nam mới chỉ khoảng 600 USD và tình trạng nghèo đói vẫn còn phổ biến, song những thành tích của quốc gia về mặt phát triển con ngƣời lại khá thuận lợi. Điều này đƣợc phản ánh ở sự gia tăng liên tục các chỉ số HDI trong suốt mƣời năm qua và nói lên sự tiến bộ đạt đƣợc trong lĩnh vực y tế và mức sống dân cƣ. Tuy chỉ số phát triển con ngƣời của nƣớc ta đã từng bƣớc cải thiện, nhƣng vẫn ở mức thấp so với nhiều nƣớc trong khu vực và thấp xa so với các nƣớc phát triển. + Về giáo dục đào tạo: Mặc dù đất nƣớc còn nghèo, thu nhập quốc dân còn thấp, lại trải qua mấy chục năm chiến tranh nhƣng Việt Nam đã đạt đƣợc những thành tựu to lớn về mặt giáo dục. Cùng với củng cố kết quả xóa mù chữ và phổ cập giáo dục tiểu học, đến hết năm 2005 có 31 tỉnh đạt tiêu chuẩn phổ cập trung học cơ sở. Tỷ lệ học sinh trong độ tuổi đi học ở bậc tiểu học đạt 97,5%. Số học sinh trung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 học chuyên nghiệp tăng 12,9%/năm, dạy nghề dài hạn tăng 12%/năm, sinh viên đại học và cao đẳng tăng 8,4%/năm [1], [3]. Chất lƣợng dạy nghề có chuyển biến tích cực, bƣớc đầu đã hình thành mạng lƣới dạy nghề cho lao động nông thôn, thanh niên dân tộc thiểu số, ngƣời tàn tật, gắn dạy nghề với tạo việc làm. Nhiều trƣờng dân lập, tƣ thục bậc đại học, trung học chuyên nghiệp, trung học phổ thông và dạy nghề đã đƣợc thành lập. Cơ sở vật chất của ngành đã đƣợc tăng cƣờng, đặc biệt là đối với vùng núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Bảng 1.3. Một số chỉ tiêu về y tế và giáo dục của Việt Nam Chỉ tiêu 2001 2002 2003 2004 2005 Bệnh viện 836 842 842 856 878 Phòng khám đa khoa khu vực 928 912 930 881 880 Trạm y tế xã, phƣờng 10385 10396 10448 10516 10613 Số giƣờng bệnh/10.000 dân 24,5 24,2 23,8 23,9 23,7 Số bác sĩ/10.000 dân 5,2 5,6 5,8 6,1 6,2 Số sinh viên tốt nghiệp đại học hàng năm (1.000 ngƣời) 168,9 166,8 165,7 195,6 197,2 Số học sinh tốt nghiệp THCN hàng năm (1.000 ngƣời) 76,9 119,4 115,8 138,8 157,4 Số kỹ sƣ/10.000 dân Nguồn: Tổng cục Thống kê, 2006 Tỷ lệ ngƣời dân biết chữ ở Việt Nam tƣơng đối cao đạt 92%. Trong số 8% dân số mù chữ thì 80% sống ở vùng nông thôn, trong đó 60% là phụ nữ. Năm 2005, cả nƣớc có khoảng 22 triệu học sinh sinh viên, trong đó có 1,4 triệu sinh viên, trung bình có 167 sinh viên trên 10.000 dân. Trong số 311 trƣờng đại học, cao đẳng có 37 trƣờng khối dân lập, tƣ thục và bán công. Số lƣợng sinh viên các trƣờng ngoài công lập hiện mới đạt gần 12% trong tổng số sinh viên, trong khi mục tiêu đề ra đến năm 2010 tỷ lệ này sẽ là 40%. Năm học 2004 - 2005, hệ chính quy đại học, cao đẳng tuyển 199.065 sinh viên, hệ không chính quy tuyển 111.860 sinh viên. Nền giáo dục Việt Nam ngoài việc đào tạo ra một đội ngũ lao động có trình độ và tay nghề, còn tạo ra những nhà khoa học có tên tuổi trên thế giới. Bên cạnh các thành tích đó, hệ thống giáo dục đào tạo còn đang đứng trƣớc nhiều khó khăn, trang thiết bị dạy học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 nghèo nàn lạc hậu, giáo trình thiếu cập nhật, trình độ giáo viên chƣa cao và chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Đầu tƣ cho sự nghiệp giáo dục và đào tạo tăng lên đáng kể. Ngân sách nhà nƣớc dành cho giáo dục tăng nhanh trong thời gian qua. Năm 2005 ngân sách cho giáo dục và đào tạo chiếm khoảng 18% tổng chi ngân sách nhà nƣớc. Trong năm cũng đã huy động bằng nhiều nguồn vốn khác để phát triển giáo dục nhƣ phát hành công trái giáo dục, đóng góp của công đồng, của doanh nghiệp và vốn hỗ trợ từ bên ngoài. Trong số đó nhiều nhất là chi cho cấp mẫu giáo và trung học cơ sở khoảng 60% rồi đến tiểu học dƣới 50%, trung học phổ thông 19%, trung học chuyên nghiệp và trung học nghề 12% [3]. Mặc dù chi phí cho giáo dục cao nhƣng một điều đáng lo lắng là số học sinh tiểu học bỏ học vẫn có chiều hƣớng gia tăng. + Về trình độ chuyên môn kỹ thuật: Trong những năm gần đây tỷ lệ lao động qua đào._. khó khăn về ngân sách, có thể đề nghị các ngân hàng thƣơng mại tạo điều kiện cho doanh nghiệp vay, tỉnh sẽ cấp bù số tiền chênh lệch so với lãi ƣu đãi. - Đơn giản hóa việc cấp thủ tục cấp giấy phép kinh doanh, thủ tục thành lập doanh nghiệp, thủ tục thuê đất. Giao cho một cơ quan quản lý Nhà nƣớc chịu trách nhiệm làm đầu mối tƣ vấn về lợi thế so sánh giữa các vùng nông thôn của tỉnh, tƣ vấn về chính sách ƣu đãi đầu tƣ của tỉnh Thái Nguyên. 3.2.2.5. Đô thị hóa nông thôn và xây dựng các khu công nghiệp nhỏ ở khu vực nông thôn Để khai thác đƣợc tiềm năng thế mạnh của vùng nông thôn nhằm tạo công ăn việc làm cho lao động, trƣớc hết phải đẩy nhanh quá trình đô thị hóa nông thôn và phát triển các trung tâm vùng nông thôn. Đây là cơ sở cho việc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế và phân công lao động ở nông thôn. Mặt khác các thị trấn, thị tứ đóng vai trò là trung tâm kinh tế văn hóa, xã hội của mỗi vùng, làm gia tăng các hoạt động dịch vụ ở nông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 thôn, thúc đẩy mạnh mẽ thêm quá trình đổi mới cơ cấu lao động nông thôn, tạo công ăn việc làm. Để thực hiện mục tiêu trên cần thực hiện nhƣng nội dung sau: - Nhà nƣớc đầu tƣ trƣớc một bƣớc vào xây dựng các công trình hạ tầng nhƣ cấp điện, giao thông, thông tin liên lạc, các trung tâm thƣơng mại tại các huyện và cụm xã để tập trung thu hút các nguồn vốn đầu tƣ. - Phát triển khu đô thị vệ tinh trong vùng nông thôn, hiện nay có thể phát triển mạnh ở huyện Phổ Yên, Phú Bình. - Làm tốt công tác đền bù, giải phóng mặt bằng và tái định cƣ cho nhân dân trong các vùng quy hoạch của dự án. Tạo tiền lệ tốt và môi trƣờng thông thoáng, lành mạnh hấp dẫn các nhà đầu tƣ. 3.2.3. Nhóm giảp pháp nhằm nâng cao hiệu quả lao động trong khu vực nông thôn 3.2.3.1. Giải pháp về tài chính cho lao động nông thôn Quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động cũng nhƣ phát triển kinh tế đòi hỏi ngày càng tăng về vốn đầu tƣ. Cần tạo điều kiện hỗ trợ về vốn để các hộ đầu tƣ mở rộng sản xuất kinh doanh trên cơ sở thực hiện chính sách tín dụng lãi suất nâng đỡ cho vay đến cá nhân, hộ gia đình, chủ doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế có khả năng tự tạo việc làm hoặc tạo việc làm mới thu hút thêm lao động. Đó là chính sách cơ bản nhất để chuyển đổi cơ cấu kinh tế, giải quyết việc làm cho lao động nông thôn. Vấn đề này có thể thực hiện theo cách: - Phát triển mô hình quỹ tín dụng nhân dân, mô hình tổ tín dụng tự quản giao cho các tổ chức hội đoàn thể quản lý, huy động, sử dụng số tiền nhàn rỗi trong dân để hỗ trợ món vay nhỏ các hội viên có nhu cầu. - Hiện nay quy định của các tổ chức tín dụng là không cho khoản vay mới đối với các hộ đang dƣ nợ tín chấp. Đây là một vƣớng mắc đối với các hộ cần bổ sung vốn. Địa phƣơng nên đứng ra bảo lãnh với các ngân hàng giúp hộ dân đƣợc vay tiếp, ƣu tiên các hộ có lao động đi xuất khẩu lao động, các hộ đầu tƣ chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 - Hiện nay hợp tác xã nông nghiệp có thể đầu tƣ thiết bị máy nông nghiệp cần thiết, phù hợp với từng khu vực và thực hiện nhiệm vụ cho thuê tài chính với hình thức trả chậm. - Hình thức góp tiền mua tƣ liệu sản xuất dùng chung có thể thực hiện với nhóm hộ dân, phƣơng pháp này giúp ngƣời dân giảm số tiền phải đầu tƣ mua sắm tƣ liệu sản xuất, sử dụng khai thác tốt hiệu suất của máy móc thiết bị. 3.2.3.2. Sử dụng tiết kiệm và có hiệu quả nguồn lực đất đai Mỗi địa phƣơng phải xây dựng và thực hiện nghiêm túc quy hoạch dài hạn sử dụng đất. Trong nông nghiệp phải thay đổi cơ cấu về diện tích cây trồng trên cơ sở lựa chọn đúng cơ cấu cây trồng vật nuôi thích hợp, phải đẩy nhanh thâm canh tăng vụ, nâng cao hệ số sử dụng ruộng đất, tăng nhanh giá trị sản lƣợng trên một đơn vị diện tích. Phải tiếp tục thực hiện giao đất giao rừng cho nhân dân để gắn đất đai với lao động. Hoàn thành giao đất cho những hộ dân không có đất sản xuất và kèm theo những điều kiện hỗ trợ về khuyến nông để giúp họ sản xuất và khắc phục tình trạng sử dụng kém hiệu quả. Khai hoang phục hóa và đƣa vào canh tác đất có khả năng sử dụng cho mục đích nông nghiệp hiện còn hoang hóa, khai thác diện tích mặt nƣớc để nuôi trồng thuỷ sản. Đây là một xu thế phát triển hợp tính quy luật tạo thêm nhiều việc làm cho lao động nông thôn. Tỉnh cần có chính sách từng bƣớc thực hiện thành công quá trình chuyển nhƣợng quyền sử dụng ruộng đất để phát triển sản xuất nông nghiệp, thúc đẩy quá trình tích tụ ruộng đất thông qua chuyển nhƣợng đúng pháp luật nhằm tập trung ruộng đất tạo điều kiện cho các hộ gia đình có khả năng phát triển. 3.2.3.3. Giải pháp chuyển dịch, điều tiết lao động nông thôn tham gia xuất khẩu lao động Trong nhiều năm qua, xuất khẩu lao động nói chung là giải pháp có hiệu quả về tạo việc làm bền vừng. Một số thị trƣờng lao động không khắt khe về trình độ chuyên môn nên phù hợp với chất lƣợng lao động nông thôn với mức chi phí ban Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 đầu không cao. Hiện nay tỉnh Thái Nguyên đã có những chính sách rất thuận lợi, thông thoáng khuyến khích lao động nông thôn tham gia xuất khẩu nhƣ trợ giúp vay vốn, thủ tục kê khai làm hộ chiếu. Nhƣng còn một số tồn tại cần khắc phục nhƣ sau: - Xây dựng quỹ hỗ trợ xuất khẩu lao động, quỹ này có thể huy động từ các nguồn ngân sách địa phƣơng, ngƣời lao động, các doanh nghiệp tuyển dụng. Mục đích của quỹ để bảo lãnh vay vốn cho lao động thiếu vốn, sử lý rủi ro đối với lao động về nƣớc trƣớc thời hạn do khách quan. - Chính quyền các cấp và các cơ quan chức năng giải quyết dứt điểm những tiêu cực trong công tác tuyển dụng, vay vốn, giải quyết rủi ro để tạo niềm tin cho nhân dân, làm lành mạnh thị trƣờng xuất khẩu lao động. - Các cơ quan thông tin đại chúng của tỉnh, của huyện cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, tạo chuyển biến về nhận thức cho ngƣời dân, tạo dƣ luận tốt khích lệ vận động lao động nông thôn đi xuất khẩu lao động. 3.2.3.4. Giải pháp về nâng cao cơ hội tiếp cận thông tin thị trường lao động Chuyển dịch lao động là xu thế tất yếu của thị trƣờng lao động và của nền kinh tế trong thời kỳ hội nhập. Vì vậy cần phát triển hệ thống thông tin thị trƣờng lao động đến với lao động nông thôn bằng một số biện pháp sau: - Phát hành bản tin về thị trƣờng lao động thƣờng kỳ 01 lần/tháng, niêm yết công khai tại trụ sở uỷ ban nhân dân các xã, các trƣờng dạy nghề để ngƣời dân biết đƣợc thông tin về việc làm, lựa chọn nghề nghiệp, cũng nhƣ các chính sách của nhà nƣớc về phát triển việc làm. - Hiện nay Thái Nguyên có 7 trung tâm giới thiệu việc làm của Nhà nƣớc, nhƣ vậy giao nhiệm vụ 01 trung tâm phụ trách 01 huyện, Các trung tâm phải mở văn phòng đại diện tại các huyện và cử cán bộ, công tác viên phụ trách địa bàn. Nhà nƣớc sẽ tăng cƣờng biên chế và hỗ trợ ngân sách hoạt động. - Giao nhiệm vụ cho các trung tâm dạy nghề cấp huyện làm đầu mối cung cấp thông tin về việc làm nhƣ nhu cầu tuyển dụng lao động của các tổ chức, cá nhân trong tỉnh và ngoại tỉnh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 - Xây dựng Website tìm việc và phổ biến rộng trên các phƣơng tiện đại chúng, ngƣời lao động có thể tìm việc và có thể tìm kiếm thông tin về tuyển sinh đào tạo, dạy nghề và các chính sách phát triển việc làm trên mạng Internet. - Thông tin về việc làm và hoạt động giới thiệu việc làm cần có sự giám sát của cơ quan lao động cấp huyện và uỷ ban nhân dân cấp xã. Phối hợp với các tổ chức đoàn thể để tuyên truyền nâng cao hiệu quả công tác giới thiệu việc làm. 3.2.4. Một số giải pháp phát triển kinh tế để nâng cao hiệu quả sử dụng nhân lực đối với các vùng nghiên cứu Để phát huy vai trò nguồn nhân lực của các vùng trong khu vực nông thôn cần thực hiện theo các giải pháp nêu trên. Tuy nhiên căn cứ vào đặc điểm của từng vùng để lựa chọn giải pháp. Với 3 khu vực nghiên cứu, chúng tôi đƣa ra các giải pháp cụ thể cho các vùng nhƣ sau: 3.2.4.1. Khu vực vùng cao Đối với khu vực vùng cao, miền núi để nâng cao chất lƣợng lao động cần thực hiện tốt các giải pháp về đào tạo nghề cho lao động nông thôn. Trong đó ƣu tiên dạy các nghề về kỹ thuật sản xuất nông nghiệp và dịch vụ trong nông nghiệp. Đối với giải pháp phát triển nông nghiệp theo hƣớng sản xuất hàng hóa sẽ phát triển mô hình kinh tế vƣờn đồi, phát triển cây ăn quả có giá trị kinh tế cao, phát triển vùng cây nguyên liệu phục vụ cho chế biến lâm sản. Đối với chăn nuôi cần tiếp tục phát triển đàn trâu bò sinh sản, đàn lợn. Khảo sát, khôi phục các nghề truyền thống có từ lâu đời tại một số xã vùng cao. Hiện nay có các nghề nhƣ dệt thổ cẩm, đan lát hàng thủ công có thể phát triển thành các làng nghề. Đẩy mạnh công tác xuất khẩu lao động đi kèm với chính sách bảo lãnh vốn vay của Nhà nƣớc. Lao động vùng cao phù hợp với các thị trƣờng tuyển lao động giản đơn không có nghề với mức chi phí thấp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 3.2.4.2. Khu vực trung du Về giải pháp chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp cần xác định cây chè vẫn là cây chủ lực để phát triển kinh tế. Đồng thời cải tạo vƣờn tạp, đầu tƣ chuồng trại, phát triển nuôi trồng thuỷ sản, chăn nuôi các loại gia súc gia cầm, phát triển mô hình kinh tế VAC, kinh tế trang trại. Xây dựng các vùng chuyên canh nhƣ trồng mía, sắn, thuốc lá… phù hợp với tiềm năng và lợi thế từng vùng. Tạo thành vùng nguyên liệu có số lƣợng lớn, chất lƣợng tốt để thu hút của các doanh nghiệp đầu tƣ kinh doanh lĩnh vực chế biến nông, lâm sản tại chỗ và lâu dài. Thực hiện giải pháp phát triển tiểu thủ công nghiệp và ngành nghề phụ nhƣ sản xuất đồ gỗ cao cấp, trạm khắc gỗ, đan lát mây tre, làm giấy. Khuyến khích các doanh nghiệp đầu tƣ vào lĩnh vực này thực hiện hợp đồng gia công, bao tiêu sản phẩm để tạo thêm việc làm cho lao động nông thôn. Đối với các giải pháp đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế cần tập trung thu hút các dự án phát triển du lịch sinh thái và văn hóa, lĩnh vực này sẽ đẩy nhanh tốc độ chuyển dịch cơ cấu lao động. 3.2.4.3. Khu vực vùng thấp Về giải pháp chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp phải chuyển đổi nhanh cơ cấu giống, tăng vòng quay của đất. Vùng nông nghiệp ven đô, ven các trục giao thông, vùng có ruộng đất thấp có thể trồng rau sạch, cây cảnh, hoa cảnh. Mặc dù, đất vƣờn ít, nhƣng với cơ cấu kinh tế hợp lý sẽ làm tăng thu nhập, tạo thêm nhiều việc làm. Đối với giải pháp phát triển ngành nghề phi nông nghiệp, tiềm năng phát triển còn rất lớn và đa dạng. Các ngành nghề ngoài nông nghiệp có thể bao gồm công nghiệp chế biến nông sản, dệt, may, giấy, xây dựng, sản xuất vật liệu xây dựng, cơ khí, dịch vụ khoa học kỹ thuật, có thể phát triển thành các làng nghề truyền thống. Giải phát phát triển đô thị vệ tinh, xây dựng các khu công nghiệp nhỏ kết hợp với thu hút đầu tƣ vào khu vực này là phù hợp, các cơ sở kinh tế sẽ thu hút một số lƣợng lớn lao động nông thôn có việc làm kéo theo sự phát triển về thƣơng mại và dịch vụ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 Về giải pháp điều tiết lao động nông thôn, chất lƣợng lao động khu vực này cao nhất trong các vùng nghiên cứu, trình độ của lực lƣợng lao động trẻ đa dạng có lợi thế cung ứng cho các khu công nghiệp, khu chế xuất và hƣớng tới thị trƣờng xuất khẩu lao động có thu nhập cao. Do quá trình đô thị hóa và yêu cầu chuyển đổi nhanh về cơ cấu kinh tế, nên giải phát về vốn ở khu vực vùng thấp cần đƣợc giải quyết triệt để, ƣu tiên hình thành các quỹ để giải quyết nhu cầu vay vốn của nhân dân, của doanh nghiệp để phát triển sản xuất tạo công ăn việc làm cho lao động. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. Kết luận Phát huy vai trò nhân lực là một trong những yếu tố quyết định thành công của sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn, là tiền đề nâng cao chất lƣợng cuộc sống, là cơ hội để thu hẹp dần khoảng cách giữa thành thị và nông thôn nhằm từng bƣớc xây dựng hình ảnh nông thôn mới giầu đẹp và văn minh. Phát huy tốt vai trò nguồn nhân lực sẽ tác động trực tiếp đến sự phát triển kinh tế xã hội. Sau thời gian nghiên cứu, tìm hiểu thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên, tôi đã hoàn thành một số vấn đề nhƣ: - Khái quát đƣợc thực trạng nguồn nhân lực nông thôn, đánh giá chất lƣợng lao động nông thôn về mặt trình độ văn hóa, trình độ kỹ thuật, tình hình chăm sóc sức khỏe của nhân dân có so sánh giữa vùng cao, vùng trung du, vùng thấp và tìm ra một số nguyên dân chính dẫn đến sự khác nhau giữa 3 khu vực. - Nghiên cứu tình hình sử dụng lao động tại hộ gia đình, phân nhóm lao động theo đặc điểm vị trí nơi làm việc và theo một số đặc trƣng cơ bản về giới tính, về nơi làm việc và mức thu nhập. - Tìm hiểu đặc điểm việc làm của nhóm lao động thuần nông nghiệp, lao đông phi nông nghiệp, lao động làm việc ngoài hộ. - Tìm hiểu đặc điểm của việc làm ảnh hƣởng đến thu nhập của ngƣời dân, mức sống của hộ gia đình và sự phát triển kinh tế xã hội của vùng. - Nghiên cứu một số vấn đề ảnh hƣởng đến hiệu quả sử dụng lao động nông thôn nhƣ về vốn, đất đai, khoa học kỹ thuật, thông tin phát triển việc làm. - Khảo sát tình hình học nghề, nhu cầu đào tạo nghề, nhu cầu phát triển nghề phụ của các hộ dân. Khảo sát thực trạng thông tin phát triển việc làm tại các vùng nghiên cứu. Trên cơ sở những vấn đề đã nghiên cứu, thấy rằng nguồn lực lao động khu vực nông thôn nhƣng năm vừa qua đóng góp một phần quan trọng vào quá trình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 phát triển kinh tế xã hội. Tỉnh Thái Nguyên cũng đã có những chính sách cụ thể khuyến khích phát huy nhân tố con ngƣời trong sự nghiệp phát triển nông nghiệp, nông thôn. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn quá nhiều tồn tại nhƣ số lao động qua đào tạo còn thiếu, cơ cấu đào tạo bất hợp lý, lao động thiếu việc làm diễn ra phổ biến ở hầu hết các vùng, hiệu quả lao động trong nông nghiệp thấp, hoạt động phi nông nghiệp chƣa đa dạng và phát triển thiếu tính bền vững. Với những vấn đề nêu trên tôi đã mạnh dạn đề xuất một số giải pháp theo hƣớng tiếp tục nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực, nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lao động hiện có và một số giải pháp cụ thể cho các vùng nghiên cứu. 2. Kiến nghị 2.1. Đối với Nhà nước - Ngoài những chính sách chung về phát triển kinh tế - xã hội khu vực nông thôn cần có những chính sách cụ thể khuyến khích phát triển nhân lực nông thôn. - Giai đoạn hiện nay Nhà nƣớc cần đặc biệt ƣu tiên đầu tƣ nhiều hơn nữa cho công tác đào tạo nghề cho lao động nông thôn và phát triển hệ thông tin tƣ vấn hỗ trợ phát triển việc làm trong khu vực nông thôn. - Xây dựng các chính sách thu hút khuyến khích lao động giỏi có trình độ về làm việc trong các lĩnh vực y tế, giáo dục, quản lý nhà nƣớc, quản lý xã hội trong khu vực nông thôn. - Thành lập quỹ khuyến khích chuyển đổi việc làm gắn với chuyển dịch cơ cấu lao động nông thôn. 2.2. Đối với tỉnh Thái Nguyên - Có chính sách khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tƣ vào khu vực nông thôn, lĩnh vực sản xuất chế biến nông sản ngoài các chính sách ƣu đãi đầu tƣ theo cơ chế chung của tỉnh. - Tổ chức các cuộc vận động doanh nghiệp thu hút tạo việc làm cho lao động nông thôn, ƣu tiên tuyển chọn lao động địa phƣơng. Đối với các doanh nghiệp đƣợc tỉnh cấp hoặc cho thuê sử dụng đất nông nghiệp cần quy định tỷ lệ lao động nông thôn phải sử dụng tƣơng ứng với số đất đƣợc cấp hoặc đƣợc thuê. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 - Thành lập quỹ dạy nghề cho lao động nông thôn, quỹ hỗ trợ đầu tƣ phát triển doanh nghiệp trong nông thôn, quỹ hỗ trợ xuất khẩu lao động. Trƣớc mắt cần tập trung ƣu tiên vốn cho những vùng, những khu vực nông dân bị mất đất nông nghiệp do chuyển đổi mục đích sử dụng, khu vực diện tích đất nông nghiệp bình quân/lao động thấp, vùng đang chuyển đổi mạnh cơ cấu kinh tế. - Phát hành bản tin về thị trƣờng lao động, giới thiệu chính sách của nhà nƣớc về phát triển việc làm, thông tin về đào tạo nghề. Nên định kỳ phát hành 01 số/tháng. Xây dựng Website việc làm và phổ biến rộng trên các phƣơng tiện đại chúng. - Tỉnh có cơ chế hỗ trợ đầu tƣ xây dựng cơ sở khám chữa bệnh dân lập, các cơ sở giáo dục đào tạo dân lập tại nông thôn và thực hiện chính sách ƣu đãi đầu tƣ nhƣ doanh nghiệp để áp dụng cho tổ chức y tế, giáo dục dân lập. Cho phép các cơ sở y tế dân lập có đủ điều kiện đƣợc khám chữa bệnh cho ngƣời có thẻ bảo hiểm y tế. - Thực hiện điều động luân chuyển cán bộ y tế tuyến tỉnh, huyện về công tác có thời hạn tại các xã vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa để năng cao chất lƣợng khám chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe ban đầu cho nhân dân. - Đề nghị bố trí mỗi xã 01 cán bộ y tế chuyên trách có trình độ đại học làm việc tại UBND xã để nâng cao hiệu quả hoạt động chăm sóc sức khỏe cho nhân dân. Giải quyết vấn đề phát huy vai trò nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế xã hội cần thực hiện đồng thời các giải pháp trƣớc mắt và lâu dài. Mặt khác phải tiếp tục nghiên cứu để điều chỉnh phù hợp với điều kiện thực tế. Với những kiến nghị nêu trên nếu đƣợc các cơ quan có trách nhiệm xem xét lựa chọn áp dụng vào thực tiễn, tôi tin tƣởng rằng sẽ có những kết quả thành công nhất định, góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn của tỉnh Thái Nguyên. Hƣớng nghiên cứu tiếp theo của đề tài là tìm hiểu thực trạng nguồn nhân lực của tỉnh Thái Nguyên. Tìm ra những biện pháp phát huy vai trò nguồn nhân lực giữa hai khu vực đóng góp cho sự phát triển chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban Tƣ tƣởng Văn hóa trung ƣơng (2006), Văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 2. Lê Xuân Bá, Lƣơng Minh Anh (2007), "Phát triển lao động kỹ thuật trong nông nghiệp khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thƣơng mại thế giới", Lao động Xã hội, (216), tr. 30 - 33. 3. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2006), Báo cáo công tác giáo dục đào tạo giai đoạn 2001 - 2005, Hà Nội. 4. Bộ Lao động - TBXH (2006), Tài liệu tập huấn chương trình giảm nghèo, Nxb Lao động Xã hội, Hà Nội. 5. Bộ Lao động - TBXH, Tổ chức ILO tại Việt Nam (2005), Thực trạng lao động việc làm Việt Nam giai đoạn 1999 - 2005, Hà Nội. 6. Phạm Đức Chính (2005), Thị trường lao động việt Nam cơ sở lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 7. Chính phủ (2006), Chương trình mục tiêu quốc gia về Việc làm giai đoạn 2006 - 2010, Hà Nội. 8. Công ty cổ phần Thông tin kinh tế đối ngoại (2005), Thái Nguyên thế và lực trong thế kỷ XXI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 9. Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên (2005), Niên giám thống kê tỉnh Thái Nguyên, Nxb Thống kê, Hà Nội. 10. Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên (2007), Báo cáo nhanh kết quả điều tra nông nghiệp nông thôn năm 2006, Thái Nguyên. 11. Phạm Vân Đình (2005), Giáo trình chính sách nông nghiệp, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 12. Nguyễn Hữu Dũng (2003), "Về phát triển và sử dụng nhân lực kinh nghiệm của Nhật Bản", Lao động Xã hội, (225 ), tr. 68 - 69. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 13. Trần Kim Dung (2005), Quản trị nguồn nhân lực, Nxb Thống kê, Hà Nội. 14. Đỗ Thu Hằng (2003), "Về phát triển nguồn nhân lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa rút ngắn ở Việt Nam", Kinh tế và Dự báo, (366), tr. 12 - 13. 15. Trần Đình Hoan, Lê Mạnh Khoa (1991), Sử dụng nguồn lao động và giải quyết việc làm ở Việt Nam, Nxb Sự thật, Hà Nội. 16. Học viện Hành chính quốc gia (2001), Đổi mới và sự phát triển con người, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 17. Nguyễn Hải Hữu, Nguyễn Minh Thắng (2001), Vốn nhân lực của người nghèo Việt Nam tình hình và các hướng lựa chọn về chính sách, Nxb Lao động Xã hội, Hà Nội. 18. Tạ Đức Khánh (2001), Bài giảng kinh tế học nhân lực, Đại học Quốc gia, Hà Nội. 19. Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thái Nguyên (2006), Đề án phát triển giáo dục đào tạo tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010, Thái Nguyên. 20. Sở Kế hoạch và Đầu tƣ tỉnh Thái Nguyên (2007), Đề án quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, Thái Nguyên. 21. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (2005), Khảo sát thực trạng làng nghề tỉnh Thái Nguyên, Thái Nguyên. 22. Sở Y tế tỉnh Thái Nguyên (2005), Đề án thực hiện chuẩn quốc gia về y tế xã tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010, Thái Nguyên. 23. Vũ Bá Thể (2005), Phát huy nguồn lực con người để công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Nxb Lao động Xã hội, Hà Nội. 24. Nguyễn Tiệp (2007), "Đào tạo và phát triển lao động chuyên môn kỹ thuật là tiền đề quan trọng để sử dụng hiệu quả nguồn nhân lực", Lao động Xã hội, (216), tr. 13 - 15. 25. Tỉnh uỷ tỉnh Thái Nguyên (2005), Văn kiện đại hội đảng bộ tỉnh Thái Nguyên nhiệm kỳ XVII, Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 115 26. Nguyễn Văn Trung (1998), Phát triển nguồn nhân lực trẻ ở nông thôn để công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông thôn nước ta, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 27. Trƣờng Đại học Kinh tế quốc dân (1998), Giáo trình kinh tế học DavidBegg tập 1 - 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 28. Trƣờng Đại học Quốc gia (2004), Giáo trình quản trị nhân lực, Hà Nội. 29. Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (1998), Dự án tổng quan phát triển kinh tế xã hội vùng miền núi dân tộc thời kỳ 1998 - 2010, Thái Nguyên. 30. Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (2005), Báo cáo tình hình phát triển kinh tế xã hội tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001 - 2005, Thái Nguyên. 31. Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (2005), Báo cáo tổng kết thực hiện chương trình 135 giai đoạn 1999 - 2005, Thái Nguyên. 32. Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (2006), Chương trình việc làm tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2002 - 2006, Thái Nguyên. 33. Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên (2007), Báo cáo đánh giá thực hiện kế hoạch đào tạo nghề lao động nông thôn giai đoạn 2002 - 2006, Thái Nguyên. 34. Viện Khoa học Lao động (2006), Báo cáo quy hoạch tổng thể ngành lao động - TBXH tỉnh Thái Nguyên, Thái Nguyên. 116 PHIẾU PHỎNG VẤN MỘT SỐ THÔNG TIN VỀ NGUỒN NHÂN LỰC TẠI HỘ Stt mẫu phiếu Điều tra ngày / /2006 * Những thông tin thu thập chỉ nhằm phục vụ nhu cầu nghiên cứu thực trạng nguồn nhân lực khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên * Mọi thông tin cá nhân được giữa bí mật, Xin trân thành cám ơn ! 1 Họ và tên chủ hộ:................................................................................................................................................................................................................................... 2 Số thành viên trong hộ:................................ người. 3 Địa chỉ: Huyện .................................................., Xã..................................................................., Thôn, xóm, bản:........................................................ (Thuộc khu vực: Trung du, Miền núi, Vùng cao) 4 Diện tích đất nông nghiệp: ………………………….. m2 (Gồm S đang canh tác hoặc thuê để sử dụng) 4,1 Đất ruộng ....................... m2 4,2 Vườn, đồi ....................... m2 4,3 Rừng ....................... m2 4,4 Khác ....................... m3 5 Gia đình thuộc hộ nghèo:……………………………………...………. 117 PHẦN I - HỎI THÀNH VIÊN TRONG HỘ ĐANG LÀM VIỆC Stt Quan hệ với chủ hộ Năm sinh Giới tính Dân tộc Trình độ văn hoá (lớp/hệ) Trình độ CMKT đã đạt được Công việc chính đang làm có phù hợp với ngành đào tạo không Theo ông, bà Công việc chính đang làm có phải là SX hàng hoá không Có dự định chuyển đổi nghề nghiệp, việc làm không Trong 12 tháng qua có được đào tạo, bồi dưỡng nghề nghiệp không Cấp trình độ Ngành, nghề đào tạo A B C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 C10 1 Chủ hộ 2 3 4 5 … * Không hỏi người đang đi học, chỉ hỏi những người đang làm việc tạo thu nhập * Hỏi những người là nhân khẩu thực tế thường trú tại hộ Hướng dẫn: * Công việc chính là công việc tạo thu nhập nhiều nhất * Nếu không có thông tin tại câu C5 - C6 thì không hỏi câu C7 * C8: Sản xuất hàng hoá là sản phẩm, dịch vụ chủ yếu để bán hoặc trao đổi (trên 50%) 118 Stt Thời gian tới có muốn được đào tạo không Nếu có nhu cầu đào tạo xin ghi rõ ngành nghề muốn được đào tạo Sau khi đào tạo ông bà muốn được làm việc tại đâu (theo địa giới hành chính) 1. Phần câu hỏi cho thời gian làm việc tại hộ Tổng số giờ làm việc bình quân/ngày (13+14+15 +16) Số giờ làm việc tạo sản phẩm vật chất hoặc giá trị Số thời gian không SXVC Số giờ có nhu cầu làm thêm bình quân /ngày Mức thu nhập bình quân/tháng (1.000đ) Số ngày làm việc bình quân/tháng Thời gian làm việc trong Nông nghiệp Thời gian làm công việc khác (CN, TMDV) Số giờ làm công việc nội trợ Số giờ làm công việc khác C11 C12 C13 C14 C15 C16 C17 C18 C19 C20 C21 1 2 3 4 5 … * Cột C11, C12 ghi cụ thể cần học nghề gì và nguyện vọng được làm ở đâu sau khi học * Thời gian làm công việ khác tại hộ như bán hàng quán, làm nghề phụ, dịch vụ khác... * Đối với người làm việc cả tại hộ và ngoài hộ hỏi thông tin cả phần 1 + 2 119 2. Phần câu hỏi cho người có thời gian làm việc ngoài hộ Stt Số ngày làm việc ngoài hộ bình quân /tháng Số giờ làm việc bình quân/ngày Công việc chính đang làm Nơi đang làm thuộc KV nào (Thành thị, Nông thôn) Nơi làm việc việc ở đâu (ghi tên huyện, tỉnh) Công việc đang làm là tự làm hay làm thuê Mức tiền lương hoặc thu nhập bình quân đồng /công Tên công việc Thời gian đã làm công việc này C22 C23 C24 C25 C26 C27 C28 C29 1 2 3 4 5 … * Công việc làm ngoài hộ là những việc như đi làm thuê hưởng lương hoặc công việc tự làm khác mang lại thu nhập * Ghi rõ là ở đâu: Huyện nào, tỉnh nào. * Thời gian tính theo giờ bình quân/ngày (hỏi thông tin trong tuần qua) * Nếu đã làm trên 12 tháng thi ghi theo năm 120 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 120 PHẦN II - CÂU HỎI DÀNH CHO CHỦ HỘ I GIÁO DỤC ĐÀO TẠO 1 Hiện nay gia đình có mấy người đang đi học? 1.1 Học văn hoá (học THPT, THCS và tiểu học) 1.2 Học nghề 1.3 Học THCN, cao đẳng 1.4 Học đại học, trên đại học 2 Xin cho biết tình hình học văn hoá của trẻ (hỏi với hộ có trẻ trong tuổi đi học phổ thông) 2.1 Gia đình có mấy trẻ đi học đúng tuổi 2.2 Có mấy trẻ đang học tại trường chuẩn Quốc gia 2.3 Hiện nay có mấy trẻ được đi học thêm, học ngoại khoá ? 2.4 Gia đình có định hướng cho trẻ tiếp tục theo học lâu dài không ? 2.5 Hiện nay gia đình gặp khó khăn gì khi trẻ đi học ? 2.6 Nếu gia đình có trẻ trong độ tuổi đi học (học văn hoá) không đi học, xin được cho biết lý do trẻ nghỉ học ? II Y TẾ - THỂ THAO - VĂN HOÁ 3 Số người trong gia đình trên 6 tuổi được BHYT 4 Số người trong gia đình mua BH thân thể hoặc Nhân thọ 5 Trong 12 tháng qua gia đình ông, bà có mấy người được đi khám hoặc chữa bệnh ? 6 Trong 12 tháng qua gia đình ông, bà đi khám chữa bệnh ở nơi nào sau đây (ghi theo số lượt của các thành viên trong hộ) 6.1 Trạm y tế xã 6.2 Cơ sở y tế tuyến huyện 6.3 Cơ sở y tế tuyến tỉnh 6.4 Cơ sở y tế cấp TW 6.5 Cơ sở y tế tư nhân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 121 7 Trong 12 tháng qua gia đình ông, bà có nhận được sự hướng dẫn trực tiếp tại nơi ở về chăm sóc sức khoẻ của cơ quan, tổ chức về y tế nào sau đây ? 7.1 Cán bộ y tế thôn bản 7.2 Trạm y tế xã 7.3 Cơ sở y tế cấp huyện, tỉnh 7.4 Cơ sở y tế cấp TW 7.5 Khác: (ghi cụ thể) 8 Câu hỏi dành cho gia đình có trẻ em dưới 6 tuổi 8.1 Số trẻ em trong hộ bị còi xương suy dinh dưỡng (theo kết luận của cơ quan Y tế) 8.2 Trong 12 tháng qua TE có được uống hoặc tiêm Văcxin không ? 9.3 TE có thường xuyên được sử dụng sản phẩm bổ xung dinh dưỡng không (sữa, cốm canxi...) ? 9 Gia đình có bao nhiêu người thường xuyên chơi thể thao ? 10 Nếu không xin cho biết lý do: 11 Năm 2006 hộ có được bình xét gia đình văn hoá không ? 12 Trong 12 tháng qua gia đình có mấy người được tham gia đi thăm quan, du lịch ? III TRUYỀN THÔNG 13 Gia đình có các phương tiện truyền thông, tt nào sau đây ? 13.1 Radio 13.2 Vô tuyến 14 Trong 12 tháng qua có được tham dự các cuộc truyền thông, vận động nào tại nơi sinh sống ? 14.1 Y tế và dân số KHH gia đình 14.2 Giáo dục 14.3 Khác (ghi cụ thể) 15 Gia đình thường xuyên mua và đọc báo, tạp chí nào ? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 122 IV VIỆC LÀM 16 Trong 12 tháng qua, ông bà có được biết các thông tin về tư vấn giới thiệu việc làm, học nghề tại địa phương không? 17 Nếu có thì được biết qua cơ quan, tổ chức loại nào sau đây ? 17.1 Doanh nghiệp, tổ chức 17.2 Chính quyền địa phương, tổ chức đoàn thể 17.3 Khác: (ghi cụ thể) 18 Hiện nay gia đình có vay vốn để đầu tư SXKD không ? 18.1 Nếu có xin cho biết: + Vay ở đâu nhiều nhất 18.2 + Tổng số tiền đang vay (triệu đồng) 19 Gia đình có thường xuyên sử dụng máy móc cơ khí trong SXKD không 20 Gia đình có thường xuyên ứng dụng công nghệ sinh học trong SXKD không ? 21 Xin ông bà cho biết ý kiến về việc sử dụng lao động của hộ ? 22 Ý kiến của hộ về vấn đề đào tạo nghề hiện nay 22.1 Thiếu thông tin 22.2 Địa điểm học chưa thuận lợi 22.3 Chương trình đào tạo chưa phù hợp 22.4 Thiếu tiền để học 22.5 Khác 23 Nhu cầu đào tạo 23.1 Học nghề ở đâu ? 23.2 Ngành nghề học là gì 24 Thông tin về ngành phụ 24.1 Thời gian qua trong hộ có làm thêm nghề phụ để tạo thu nhập không ? 24.2 Nếu có thì làm việc gì ? 24.3 Thời gian tới có ý định làm thêm nghề phụ gì (hộ đề xuất) ? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 123 ._.