Thực trạng lao động công nhân trong các khu công nghiệp, khu chế xuất tại TP.HCM và một số giải pháp nhằm tăng cường thu hút vốn đấu tư trực tiếp nước ngòai

-1- BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ÊÊÊ HUỲNH THỊ THU SƯƠNG THỰC TRẠNG LAO ĐỘNG CÔNG NHÂN TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP, KHU CHẾ XUẤT TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG THU HÚT VỐN ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI CHUYÊN NGÀNH: NGOẠI THƯƠNG Mà SỐ : 60.34.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS. VÕ THANH THU THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – Năm 2005 -2- LỜI MỞ ĐẦU 1. Ý nghĩa và tính cần thiết của đề tài Nguồn nhân lực cùng với các nguồn lực tự nhiên, nguồn lực kinh tế, nguồn lực xã hội có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình chuyển dịch cơ cấu và phát triển kinh tế. Trong các nguồn lực trên thì nguồn nhân lực có vai trò hàng đầu trong việc đẩy mạnh tốc độ tăng trưởng và phát triển kinh tế - xã hội của một quốc gia. Do vậy, phát triển nguồn nhân lực là yêu cầu tất yếu khách quan trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá của Việt Nam cũng như vùng, địa phương và các cấp ngành. Chỉ trên cơ sở một nguồn nhân lực có chất lượng chúng ta mới có thể đạt được những mục tiêu trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội đến năm 2010 mà Đảng đã đề ra: “Phải lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản cho sự phát triển nhanh và bền vững, con người không chỉ là mục tiêu mà còn là động lực của sự phát triển…” hay tại Nghị quyết Đại hội IX của Đảng tái khẳng định “Con người và nguồn nhân lực là nhân tố quyết định sự phát triển của đất nước trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hóa”. Khác với tình hình chung của cả nước, tại TP. HCM các ngành sản xuất công nghiệp truyền thống đang giảm dần cả về quy mô, hiệu quả đồng vốn, giá trị sản xuất cũng như tốc độ tăng trưởng. Do đó yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá nền kinh tế ở Thành phố có đặc điểm khác so với tình hình chung. Nghĩa là trên phạm vi địa bàn Thành phố công nghiệp hoá, hiện đại hoá không phải là chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng đưa giá trị sản phẩm các ngành công nghiệp và dịch vụ chiếm tỷ trọng chủ yếu trong tổng sản phẩm xã hội, chuyển đại bộ phận lao động sản xuất nông nghiệp sang các ngành nghề khác mà chủ yếu là chuyển dịch cơ cấu nội bộ các ngành công nghiệp, đồng thời phát triển mới các ngành công nghiệp hiện đại và phát triển mới các ngành dịch vụ cao, trong đó tiêu điểm từ nay đến năm 2020 là phát triển các ngành công nghiệp công nghệ cao. Để đáp ứng yêu cầu đó thì phát triển nguồn nhân lực phải là quá trình biến đổi về số lượng và chất lượng cơ cấu nguồn nhân lực ngày càng đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội. Phải hiểu rằng tăng trưởng và phát triển kinh tế bền vững cần có hàng loạt các yếu tố tổng hợp song yếu tố cơ bản nhất đó là vốn và lao động – hai yếu tố có ý nghĩa quyết định mà bất kỳ quốc gia nào cũng huy động ngay từ quốc gia mình và từ bên ngoài vào. Thật vậy, ngoài “nội lực” hiện Thành phố rất cần nguồn “ngoại lực” bổ sung vào giúp cho quá trình “cất cánh” nhanh và bền vững, nguồn “ngoại lực” đó chính là nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và có thể khẳng định rằng nguồn vốn FDI ngày càng không thể thiếu trong chiến lược tăng trưởng và phát triển kinh tế xã hội của Thành phố. -3- Trong thời gian qua bên cạnh những kết quả đạt được thì việc thu hút, định hướng, quản lý và sử dụng FDI trên địa bàn TP.HCM xét trong phạm vi các Khu chế xuất/Khu công nghiệp – mô hình thu hút đầu tư phổ biến và hiệu quả nhất không thể thiếu trong quy hoạch phát triển kinh tế cũng như tiếp nhận những công nghệ, kỹ thuật tiên tiến nhất để có thể bắt nhịp và theo kịp các quốc gia trong khu vực và trên thế giới đối với Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. Tuy nhiên hoạt động thu hút đầu tư trên thực tế vẫn còn một số hạn chế, thiếu sót nhất định mà biểu hiện rõ nhất là tình trạng giảm sút về vốn FDI, hoặc các dự án FDI có quy mô vốn vừa và nhỏ, chủ yếu từ các nước Châu Á với công nghệ trung bình hoặc dưới mức trung bình và tập trung vào những ngành thâm dụng lao động. Trước tình hình này cùng với nhiều diễn biến phức tạp và bất bình thường khác đòi hỏi các nhà làm chính sách Việt Nam nói chung và Thành phố nói riêng phải có sự tổng kết, nhận định đầy đủ và chính xác hơn để trên cơ sở đó nhận diện các nguyên nhân và các hạn chế nhằm giải quyết triệt để và có hiệu quả về bài toán thu hút vốn FDI. Do vấn đề được đặt ra có tính cấp thiết và ý nghĩa quan trọng quyết định sự tăng trưởng và phát triển kinh tế một cách bền vững của Thành phố Hồ Chí Minh, tác giả đã mạnh dạn chọn đề tài “Thực trạng lao động công nhân trong các khu công nghiệp, khu chế xuất tại Thành phố Hồ Chí Minh và một số giải pháp phát triển nguồn lao động công nhân nhằm tăng cường thu hút vốn FDI” làm nội dung nghiên cứu chính của đề tài. 2. Mục tiêu nghiên cứu và kết quả kỳ vọng của đề tài Mục tiêu nghiên cứu của đề tài nhằm tìm ra những nguyên nhân tác động đến hiệu quả, chất lượng, quy mô của việc thu hút FDI tại Thành phố Hồ Chí Minh. Qua đó xác định và tập trung phân tích nhân tố thực trạng nguồn lao động công nhân đã và đang được sử dụng tại các doanh nghiệp FDI trong các Khu chế xuất, Khu công nghiệp cũng như mối quan hệ giữa chất lượng lao động công nhân và hiệu quả thu hút vốn FDI của mô hình này. Trên cơ sở thực tiễn đó, tác giả đề xuất một số giải pháp mang tính đồng bộ, có căn cứ khoa học đóng góp cho các nhà quản lý, các nhà hoạch định chính sách của địa phương tham khảo vận dụng trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nhằm hiện thực hoá Thành phố trở thành một trung tâm hàng đầu của Việt Nam trên mọi lĩnh vực đúng với tiềm năng vốn có. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tượng nghiên cứu của đề tài tập trung nghiên cứu nguồn lao động công nhân đã và đang làm việc trong các Khu chế xuất (KCX), Khu công nghiệp (KCN) Thành phố (không tính đến trường hợp của các khu công nghệ cao) trong mối quan hệ mật thiết đến đặc điểm hoạt động của các doanh nghiệp FDI tại đây. -4- Phạm vi nghiên cứu dựa trên những tài liệu, số liệu thống kê công bố và tổng hợp được từ Cục Thống kê Thành phố, Tổng cục Thống kê và đặc biệt bám sát vào số liệu thu thập được từ Phòng Quản lý Đầu tư, Phòng Quản lý Lao động và Trung tâm Dịch vụ Việc làm trực thuộc Ban quản lý Khu chế xuất, Khu công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh tính đến hết năm 2004. 4. Điểm mới của đề tài Vấn đề đào tạo, sử dụng và phát triển nguồn nhân lực phục vụ cho một vùng kinh tế trọng điểm nào đó phục vụ cho chiến lược phát triển kinh tế xã hội trong một giai đoạn nhất định cũng đã được rất nhiều học giả, tác giả đề cập đến chẳng hạn như các công trình của TS. Trương Thị Minh Sâm và tập thể tác giả về vấn đề Phát triển nguồn nhân lực công nghiệp hoá cho vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, Nguyễn Thị Hồng và tập thể tác giả về Vấn đề di dân - Những nẻo đường về Thành phố, TS. Nguyễn Thị Cành và tập thể tác giả về Thị trường lao động TP.HCM trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế và kết quả điều tra doanh nghiệp về nhu cầu lao động,... Tuy nhiên điểm mới của đề tài này là nội dung nghiên cứu đi sâu vào mảng thực trạng lao động công nhân (lao động trực tiếp) đã và đang được sử dụng trong phạm vi các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trong các khu công nghiệp, khu chế xuất trên địa bàn Thành phố HCM có ảnh hưởng như thế nào đến hiệu quả thu hút FDI của địa phương. Các phân tích và nhận định được tác giả luận văn trình bày một cách đầy đủ, khoa học, đi từ chi tiết đến tổng hợp nhằm giúp cho người đọc nhận diện một cách đầy đủ về lao động công nhân ngay tại các KCX, KCN của TP, từ đó có những giải pháp và biện pháp khắc phục thiết thực và kịp thời. 5. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Sử dụng chủ yếu phương pháp mô tả, chuỗi thời gian, phân tích định lượng và định tính, phân tích hệ thống, so sánh đối chiếu. Ngoài ra có dùng thêm phương pháp điều tra, chuyên gia để dự báo, định hướng, kế thừa có chọn lọc một số kết quả nghiên cứu tham khảo có liên quan đến đề tài. 6. Nội dung nghiên cứu của đề tài Kết cấu của đề tài gồm 69 trang, ngoài phần mở đầu, mục lục, phụ lục và tài liệu tham khảo, nội dung chính đề tài bao gồm ba chương như sau: ƒ Chương 1. Cơ sở lý luận của đề tài Đề cập đến những lý thuyết về phát triển nguồn nhân lực của một số quốc gia trên thế giới và Việt Nam; các chỉ tiêu đánh giá chất lượng và việc phát triển nguồn nhân lực trong đó nhấn mạnh đến ba nhân tố là thể lực, trí lực và nhân tố tổng hợp như về tâm sinh lý của người -5- lao động. Tác giả nêu lên vai trò của nguồn nhân lực cũng như của khu vực kinh tế FDI trong việc quyết định sự tăng trưởng và phát triển bền vững của Thành phố Hồ Chí Minh. Qua đó chứng minh mối quan hệ đồng biến giữa chất lượng nguồn nhân lực với việc thu hút tăng cường nguồn vốn FDI. ƒ Chương 2. Thực trạng nguồn lao động công nhân tại các khu công nghiệp, khu chế xuất Thành phố Hồ Chí Minh Nêu lên thực tiễn hoạt động của các doanh nghiệp FDI tại KCX/KCN tại TP. HCM trong thời gian qua, những điểm tích cực và những mặt còn hạn chế. Đồng thời phân tích thực trạng lao động công nhân làm việc tại đây thông qua việc đặt chúng trong mối quan hệ ba bên: nhà nước, doanh nghiệp và bản thân người lao động. Kết quả chỉ ra rằng chất lượng và số lượng của nguồn lực này có ý nghĩa quan trọng trong việc có thể tăng cường thu hút vốn FDI nhiều hay ít, hiệu quả hay không hiệu quả. ƒ Chương 3. Một số giải pháp nhằm phát triển nguồn lao động công nhân nhằm tăng cường thu hút có hiệu quả vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài. Trên cơ sở thực trạng đã đề cập chi tiết ở chương 2, tác giả giới thiệu một số bài học kinh nghiệm của các nước trong khu vực về việc phát triển nguồn nhân lực để tăng trưởng và phát triển kinh tế. Thêm vào đó luận văn cũng dựa trên những quan điểm và định hướng của Thành phố cũng như của Ban Quản lý các KCX/KCN TP.HCM làm cơ sở khoa học cho việc đề ra những giải pháp thiết thực trong việc nâng cao chất lượng nguồn lao động công nhân nhằm tăng thu hút vốn FDI với kỳ vọng những giải pháp đề ra có thể áp dụng được trong thực tế hoạt động của các KCX, KCN hiện nay và trong chặng đường tới. Thành phố Hồ Chí Minh, 10/2005 Huỳnh Thị Thu Sương -6- BẢNG CHỈ DẪN TRA CỨU CÁC BẢNG SỐ LIỆU, BIỂU ĐỒ VÀ SƠ ĐỒ Trang Bảng 1. Tình hình thu hút vốn FDI tại TP.HCM toàn giai đoạn 1988-2004 Bảng 2. Thu hút FDI tại TP.HCM giai đoạn 1988-2004 theo ngành Bảng 3. Đóng góp của FDI trong ngành công nghiệp của TP. HCM Bảng 4. Đóng góp của FDI trong kim ngạch xuất khẩu của TP. HCM Bảng 5. Đóng góp của FDI trong GDP của TP. HCM giai đoạn 2001 – 2004 Bảng 6. Đóng góp từ khu vực FDI trong thu ngân sách của TP.HCM 2001 - 2004 Bảng 7. Số lượng lao động sản xuất công nghiệp trong khu vực FDI 2001-2004 Bảng 8. Thu nhập bình quân của người lao động trong các doanh nghiệp FDI Bảng 9. Các KCX, KCN trên địa bàn TP.HCM tính đến 31/12/2004 Bảng 10. Kết quả thu hút FDI vào các KCX, KCN từ 1993 đến 31/12/2004 Bảng 11. FDI vào KCX, KCN theo khu vực đến tháng 12/2004 Bảng 12. FDI vào KCX, KCN theo ngành tính đến tháng 12/2004 Bảng 13. Số lượng lao động đang làm việc trong các KCN/KCX tại TP. HCM Bảng 14. Tỷ lệ lao động nữ qua các năm Bảng 15. Tỷ trọng các loại lao động tại các KCN/KCX TP. HCM tính đến 31/12/2004 Bảng 16. So sánh cơ cấu đào tạo nghề nghiệp Bảng 17. Đặc điểm lao động được tuyển dụng vào các KCN/KCX tại TP. HCM Bảng 18. Tình hình lao động theo ngành nghề trong KCN, KCX tính đến hết năm 2003 Bảng 19. Đặc điểm lao động đã qua đào tạo trong các KCN/KCX trên địa bàn TP Bảng 20. Đặc điểm lao động phổ thông trong các KCN/KCX trên địa bàn TP. HCM Bảng 21. Số vụ đình công chia theo loại hình doanh nghiệp tại Việt Nam Bảng 22. Tỷ lệ lao động chưa được khám sức khoẻ định kỳ trong doanh nghiệp FDI Bảng 23. Tình hình tuyển dụng lao động cho các doanh nghiệp tại các KCN/KCX TP Bảng 24. So sánh giá nhân công của Việt Nam và một số nước trên thế giới Bảng 25. Dự báo quy mô và cơ cấu lực lượng lao động của TP.HCM Bảng 26. Dự báo nhu cầu lao động chung cho các KCX, KCN TP. HCM Bảng 27. Dự báo nhu cầu lao động cho các nhà máy tại các KCX, KCN TP. HCM Bảng 28. Dự báo nhu cầu lao động cho các KCX, KCN giai đoạn 2005-2010 Bảng 29. Dự báo nhu cầu lao động đã qua đào tạo cho các KCX, KCN TP. HCM 10 11 11 12 13 13 14 14 17 18 19 20 23 23 25 26 26 27 28 29 32 35 37 43 50 51 51 52 52 -7- DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do Đông Nam Á CEPT Common Effective Preferential Tariff Chương trình ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung CPI Consume Price Index Chỉ số giá tiêu dùng FDI Foreign Direct Invesment Đầu tư trực tiếp nước ngoài ILO International Labour Office Tổ chức Lao động Quốc tế GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội HEPZA Ho Chi Minh City Export Processing Zone Authority Ban Quản lý Khu chế xuất Thành phố Hồ chí Minh HDI Human Development Index Chỉ số phát triển con người MNC Multinational Cooperation Công ty đa quốc gia NIC Newly Industrial Country Nước công nghiệp mới PPP Partial Purchasing Power Ngang giá sức mua TNC Transnational Cooperation Công ty xuyên quốc gia UNDP United Nation Development Program Chương trình phát triển của Liên Hiệp Quốc -8- MỤC LỤC Trang Bảng chỉ dẫn tra cứu các bảng số liệu, sơ đồ, biểu đồ Danh mục từ viết tắt Lời mở đầu Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Những lý thuyết về phát triển nguồn nhân lực 1.1.1. Khái niệm về nguồn nhân lực 1.1.1.1. Theo nghĩa rộng 1.1.1.2. Theo nghĩa hẹp 1.1.2. Các chỉ tiêu đánh giá chất lượng và việc phát triển nguồn nhân lực 1.1.2.1. Các chỉ tiêu đánh gía chất lượng nguồn nhân lực 1.1.2.2. Về các chỉ tiêu đánh giá việc phát triển nguồn nhân lực 1.2. Vai trò của nguồn nhân lực và phát triển nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu sử dụng cho các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại các KCX, KCN 1.3. Vai trò của đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đối với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế tại Thành phố Hồ Chí Minh 1.3.1. Cung cấp vốn đầu tư cho sự tăng trưởng kinh tế 1.3.2. Góp phần chuyển dịch cơ cấu, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế. 1.3.3. Đóng góp vào kim ngạch xuất khẩu 1.3.4. Đóng góp vào giá trị tổng sản phẩm quốc nội (GDP) 1.3.5. Đóng góp vào ngân sách 1.3.6. Góp phần giải quyết các vấn đề xã hội cho người lao động. Kết luận chương 1 Chương 2. THỰC TRẠNG LAO ĐỘNG CÔNG NHÂN TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP, KHU CHẾ XUẤT TẠI TP. HCM 2.1. Giới thiệu về các Khu công nghiệp/Khu chế xuất 2.1.1. Tổng quan về khu công nghiệp, khu chế xuất TP. HCM 2.1.2. Đặc điểm hoạt động và những tồn tại của khu công nghiệp/khu chế xuất 2.1.2.1. Đặc điểm hoạt động 2.1.2.2. Những hạn chế của KCN/KCX dưới góc độ thu hút FDI 2.2. Thực trạng lao động công nhân tại các Khu công nghiệp/Khu chế xuất TP. HCM 2.2.1. Về số lượng lao động 1 1 1 1 1 2 2 5 7 9 10 11 12 12 13 13 15 16 16 16 19 19 21 22 22 -9- 2.2.1.1. Độ tuổi, giới tính 2.2.1.2. Nguyên nhân của hiện tượng trên 2.2.2. Về chất lượng lao động 2.2.2.1. Bậc thợ, tay nghề 2.2.2.2. Ngành nghề lao động 2.2.2.3. Nguồn gốc lao động 2.2.2.4. Tính ổn định của nguồn lao động 2.2.2.5. Tính kỷ luật, ý thức của nguồn lao động 2.2.2.6. Các vấn đề an sinh xã hội cho nguồn lao động 2.2.3. Về việc tuyển dụng lao động 2.2.4. Các nhân tố tác động đến chất lượng và số lượng nguồn nhân lực 2.2.4.1. Cơ chế chính sách 2.2.4.2. Hệ thống đào tạo 2.2.4.3. Nhận thức của doanh nghiệp FDI 2.2.4.4. Nhận thức của người lao động 2.3. Tác động của thực trạng nguồn lao động công nhân tại các Khu công nghiệp/Khu chế xuất đến việc thu hút có hiệu quả vốn FDI tại TP. HCM 2.3.1. Những điểm tích cực 2.3.2. Những hạn chế, tồn đọng Kết luận chương 2 Chương 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NGUỒN LAO ĐỘNG CÔNG NHÂN ĐỂ TĂNG CƯỜNG THU HÚT CÓ HIỆU QUẢ VỐN FDI TẠI TP. HCM 3.1. Bài học kinh nghiệm từ các nước trên thế giới 3.1.1. Đài Loan và Hàn Quốc 3.1.2. Ấn độ 3.2. Quan điểm và định hướng của Thành phố về phát triển nguồn lao động công nhân 3.2.1. Quan điểm 3.2.1.1. Phát triển nguồn lao động thông qua phát triển các KCN/KCX 3.2.1.2. Phát triển nguồn lao động nhằm thu hút có hiệu quả FDI 3.2.2. Định hướng 3.3. Một số giải pháp phát triển nguồn lao động công nhân để tăng cường thu hút FDI 22 24 24 24 27 28 30 31 33 36 38 38 39 40 41 42 42 43 45 46 46 46 47 48 48 48 48 50 53 -10- 3.3.1. Nhóm giải pháp khắc phục và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực 3.3.1.1. Đổi mới và nâng cấp hệ thống giáo dục, công tác đào tạo một cách toàn diện nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực 3.3.1.2. Liên kết hoặc cho phép nhà đầu tư nước ngoài được đầu tư kinh doanh các trung tâm dạy nghề chuyên nghiệp trong các KCX, KCN 3.3.1.3. Thành lập và mở rộng mô hình đào tạo của trung tâm đào tạo chuyên nghiệp tại một số KCX, KCN hoạt động theo loại hình doanh nghiệp đào tạo 3.3.1.4. Gắn đào tạo với sử dụng bằng cách đào tạo trực tiếp theo nhu cầu của doanh nghiệp 3.3.1.5. Giải quyết triệt để vấn đề an sinh cho nguồn lao động 3.3.1.6. Chính sách tuyển dụng, sử dụng, đãi ngộ nguồn lao động công nhân phải dựa trên tâm tư nguyện vọng của người lao động 3.3.2. Nhóm giải pháp nhằm tạo nguồn nhân lực đảm bảo đủ về số lượng 3.3.2.1. Nhân rộng mô hình đào tạo nghề ngay tại dây chuyền sản xuất của DN trong các khu cho lực lượng lao động trẻ bản xứ và nhập cư 3.3.2.2. Rà soát, thống kê, phân loại lao động trực tiếp theo nhu cầu cần tuyển của các doanh nghiệp trong từng thời kỳ cho các KCN, KCX để có kế hoạch đào tạo đúng kế hoạch, tiến độ. 3.3.2.3. Mở rộng và phát huy vai trò của các trung tâm đào tạo việc làm ngay tại các KCN/KCX 3.3.2.4. Lập quy hoạch khu công nghiệp, cụm công nghiệp trên toàn địa bàn Thành phố tạo ổn định cho nguồn lao động 3.3.2.5. Sử dụng tổng hợp nhiều nguồn tài chính để hỗ trợ đào tạo, khuyến khích người học nghề Kết luận chương 3. Kết luận Tài liệu tham khảo 53 53 55 56 56 57 59 60 60 61 62 63 64 67 68 -11- CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Những lý thuyết về phát triển nguồn nhân lực 1.1.1. Khái niệm về nguồn nhân lực 1.1.1.1. Theo nghĩa rộng Nguồn nhân lực của một quốc gia hay một vùng, một khu vực, một địa phương là tổng hợp những tiềm năng của con người có trong một thời điểm xác định. Tiềm năng đó bao hàm tổng hợp những tiềm năng thể lực, trí lực và tâm lực của bộ phận dân số có thể tham gia vào các hoạt động kinh tế xã hội. Nguồn nhân lực là một bộ phận trong dân số. Quy mô, chất lượng và cơ cấu dân số hầu như quyết định quy mô, chất lượng và cơ cấu nguồn nhân lực. Theo nghĩa rộng, nguồn nhân lực là khái niệm chỉ số dân, cơ cấu dân số và chất lượng con người với tất cả các đặc điểm, tiềm năng và sức mạnh của nó trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Do vậy, các đặc trưng cơ bản của nguồn nhân lực có quan hệ chặt chẽ mang tính nhất quán với các đặc trưng của dân số ở mỗi giai đoạn phát triển. Các đặc trưng đó bao gồm: - Quy mô về số lượng; - Phân bố theo vùng địa lý – kinh tế, khu vực thành thị, nông thôn; - Cơ cấu giới tính; cơ cấu độ tuổi, tình trạng sức khoẻ; - Cơ cấu trình độ học vấn; cơ cấu trình độ chuyên môn kỹ thuật. 1.1.1.2. Theo nghĩa hẹp - Hầu hết các quan điểm cho rằng nguồn nhân lực đồng nghĩa với lực lượng lao động. Một số khái niệm về nguồn lao động theo nghĩa hẹp này như sau: +. Nguồn lao động là toàn bộ những người lao động dưới dạng tích cực (đang tham gia lao động) và tiềm tàng (có khả năng lao động nhưng chưa tham gia lao động) (theo từ điển thuật ngữ trong lĩnh vực lao động của Nga). +. Nguồn lao động gồm những người có khả năng lao động nhưng không có nhu cầu làm việc (theo từ điển thuật ngữ lao động Pháp). +. Theo quy định của Tổng cục Thống kê khi tính toán cân đối nguồn lao động, nguồn lao động bao gồm toàn bộ dân số trong độ tuổi lao động có khả năng lao động và những người ngoài tuổi lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế quốc dân. +. Trong công tác điều tra chọn mẫu quốc gia về Lao động - Việc làm tại Việt Nam -12- thường dùng khái niệm nguồn lao động như sau: nguồn lao động gồm những người từ đủ 15 tuổi trở lên có việc làm và những người trong độ tuổi lao động có khả năng lao động nhưng đang không có việc làm (thất nghiệp) hoặc đang đi học, hoặc đang làm nội trợ cho gia đình mình, hoặc chưa có nhu cầu làm việc. Ngoài các đặc trưng cơ bản đã nêu ở trên, nguồn lao động còn bao hàm các đặc trưng mang tính cụ thể về tình trạng hoạt động của dân số trong độ tuổi lao động có khả năng lao động nhưng vẫn đang làm việc hoặc có nhu cầu làm việc và sẵn sàng làm việc. - Lực lượng lao động: Là bộ phận của nguồn lao động đang tham gia hoạt động kinh tế, không kể là có việc làm hay không có việc làm. +. Lực lượng lao động là khái niệm định lượng của nguồn lao động (từ điển Nga) +. Lực lượng lao động là số lượng và chất lượng những người lao động được quy đổi theo các tiêu chuẩn trung bình về khả năng lao động có thể sử dụng (từ điển Pháp) +. Theo quan niệm của ngành lao động tại Việt Nam thì lực lượng lao động gồm những người từ đủ 15 tuổi trở lên đang tham gia hoạt động kinh tế không phân biệt là có việc làm hay đang thất nghiệp. Có thể nói rằng lực lượng lao động là khái niệm mà các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam thường dùng để đánh giá nguồn lao động. Do vậy, ngoài các đặc trưng về nhân khẩu, về trình độ học vấn, trình độ chuyên môn kỹ thuật như đã nêu, lực lượng lao động còn bao hàm các đặc trưng về trình độ, cơ cấu, kỹ năng nghề nghiệp, cấu trúc đào tạo, tác phong kỷ luật lao động, đạo đức làm nghề, sự hiểu biết về luật pháp, khả năng đáp ứng các yêu cầu phát triển công nghiệp hoá (CNH), hiện đại hoá (HĐH) đất nước trong điều kiện nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng Xã hội chủ nghĩa, khả năng hội nhập với thị trường lao động trong khu vực và trên thế giới. 1.1.2. Các chỉ tiêu đánh giá chất lượng và việc phát triển nguồn nhân lực 1.1.2.1. Các chỉ tiêu đánh gía chất lượng nguồn nhân lực Chất lượng nguồn nhân lực là trạng thái nhất định của nguồn nhân lực thể hiện mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành nên bản chất bên trong của nguồn nhân lực. Đó là các yếu tố về tinh thần, thể lực và trí lực. (i) Thể lực của nguồn nhân lực Sức khoẻ vừa là mục đích của phát triển, đồng thời cũng là điều kiện của sự phát triển. Sức khoẻ là sự phát triển hài hoà của con người cả về vật chất và tinh thần. Đó là sức khoẻ cơ thể và sức khoẻ tinh thần. Sức khoẻ cơ thể là sự cường tráng, là năng lực lao động chân tay. Sức khoẻ tinh thần là sự dẻo dai của hoạt động thần kinh, là khả năng vận động trí tuệ, biến tư duy thành hoạt động thực tiễn. Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã nêu ra định nghĩa: Sức khoẻ là một trạng thái hoàn toàn -13- thoải mái về thể chất, tâm thần và xã hội chứ không chỉ là không có bệnh hay thương tật. Sức khoẻ của con người chịu tác động của nhiều yếu tố như tự nhiên, kinh tế, xã hội và được phản ánh bằng một hệ thống các chỉ tiêu cơ bản về sức khoẻ, các chỉ tiêu về bệnh tật, các chỉ tiêu về cơ sở vật chất, các điều kiện bảo vệ và chăm sóc sức khoẻ. Trong mối quan hệ với phát triển kinh tế, việc đảm bảo các dịch vụ y tế và chăm sóc sức khoẻ làm tăng chất lượng nguồn nhân lực cả trong hiện tại lẫn tương lai. Người lao động có sức khoẻ tốt có thể mang lại năng suất lao động cao nhờ sự bền bỉ, dẻo dai và khả năng tập trung trong khi làm việc. Việc chăm sóc sức khoẻ tốt làm tăng nguồn nhân lực trong tương lai bằng việc kéo dài tuổi lao động. Để đánh giá chất lượng nguồn nhân lực về mặt thể lực có nhiều chỉ tiêu được áp dụng, trong đó các chỉ tiêu cơ bản sau đây thường được sử dụng là: - Chiều cao trung bình của thanh niên từ 18 – 35 tuổi (đơn vị cm) - Cân nặng trung bình của thanh niên (đơn vị kg) (ii) Trí lực của nguồn nhân lực Khi tham gia vào quá trình sản xuất, con người không chỉ sử dụng chân tay mà còn sử dụng cả trí óc. Thật vậy, bên cạnh sức khoẻ thì trí lực - nhân tố không thể thiếu của nguồn nhân lực - có ý nghĩa quyết định đến năng suất và hiệu quả lao động. Trước sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ như ngày nay, yêu cầu người lao động phải có trình độ học vấn cơ bản để có khả năng tiếp thu và áp dụng công nghệ mới, làm việc chủ động, linh hoạt và sáng tạo, sử dụng được các công cụ, phương tiện lao động hiện đại, tiên tiến. Nhân tố trí lực của nguồn lực thường được xem xét đánh giá trên hai khía cạnh: trình độ văn hoá, chuyên môn kỹ thuật và kỹ năng lao động thực hành của người lao động. Việc đánh giá hai yếu tố này thường được dựa trên một số tiêu chí cơ bản sau: - Về trình độ văn hoá: Là khả năng về tri thức và kỹ năng để có thể tiếp thu những kiến thức cơ bản, thực hiện những việc đơn giản để duy trì cuộc sống. Trình độ văn hoá được cung cấp qua hệ thống giáo dục chính quy, không chính quy, qua quá trình học tập suốt đời của mỗi cá nhân. Hệ thống chỉ tiêu dùng để đánh giá là: +. Tỷ lệ dân số biết chữ: là số % của những người từ 10 tuổi trở lên có thể đọc viết và hiểu được những câu đơn giản của tiếng Việt, tiếng dân tộc hoặc tiếng nước ngoài so với tổng dân số từ 10 tuổi trở lên. Chỉ tiêu này được sử dụng để đánh giá trình độ văn hoá ở mức tối thiểu của một quốc gia. Các thống kê giáo dục trong nước và thế giới hiện nay đều sử dụng chỉ tiêu này. +. Số năm đi học trung bình của dân số tính từ 25 tuổi trở lên: là số năm trung bình một -14- người đi học. Đây là một trong những chỉ tiêu được Liên Hiệp Quốc sử dụng để đánh giá chất lượng nguồn nhân lực của các quốc gia. Phương pháp tính: A = ∑aixi Trong đó: A: số năm đi học trung bình ai: các hệ số được chọn theo hệ thống giáo dục của mỗi vùng, mỗi nước xi: là số % trình độ văn hoá theo hệ thống giáo dục tương đương. - Về trình độ chuyên môn kỹ thuật: Là kiến thức và kỹ năng cần thiết để đảm đương các chức vụ trong quản lý, kinh doanh và các hoạt động nghề nghiệp. Lao động kỹ thuật bao gồm những công nhân kỹ thuật từ bậc ba trở lên (có hoặc không có bằng) cho tới những người có trình độ trên đại học. Họ được đào tạo trong các trường lớp dưới các hình thức khác nhau và có bằng hoặc không có bằng (đối với công nhân kỹ thuật không bằng). Song nhờ kinh nghiệm thực tế trong sản xuất mà có trình độ tương đương từ bậc ba trở lên. Các chỉ tiêu chủ yếu đánh giá trình độ chuyên môn kỹ thuật của nguồn nhân lực +. Tỷ lệ lao động đã qua đào tạo: là % số lao động đã qua đào tạo so với tổng số LĐ Phương pháp tính: TLV ĐT = (∑ LLV ĐT / ∑LLV )*100 Trong đó: TLV ĐT: tỷ lệ lao động đã qua đào tạo so với tổng lao động đang làm việc LLV ĐT: số lao động đã qua đào tạo LLV: số lao động đang làm việc Chỉ tiêu này dùng để đánh giá khái quát về trình độ chuyên môn của lực lượng lao động mỗi quốc gia, của các vùng lãnh thổ. +. Tỷ lệ lao động theo cấp bậc đào tạo: (CNKT: công nhân kỹ thuật, THCN: trung học chuyên nghiệp, ĐH &SĐH: đại học và sau đại học) Phương pháp tính TCBĐTi = (∑LCBĐTi / ∑LLV ´ ∑LLV) Trong đó: TCBĐTi: tỷ lệ lao động được đào tạo ở cấp bậc đào tạo i đang làm việc so với tổng số lao động đang làm việc. ∑LCBĐTi: tổng số lao động được đào tạo ở cấp bậc i đang làm việc ∑LLV: tổng số lao động đang làm việc Cơ cấu bậc đào tạo tính theo đại học - cao đẳng/trung học/dạy nghề cho ta thấy được cơ cấu này có cân đối với nhu cầu của thực tế sản xuất hay không. Trên cơ sở đó có kế hoạch điều chỉnh nhu cầu đào tạo tổng thể của cả nước. Các tỷ lệ này thường được tính toán cho cả nước, theo vùng, theo ngành kinh tế. Qua các chỉ tiêu tính toán cho từng vùng lĩnh thổ, từng ngành -15- kinh tế có thể phát hiện ra những bất hợp lý về cơ cấu đào tạo, sự chênh lệch về trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động trong từng vùng, từng ngành. Từ đó có cơ sở điều chỉnh kế hoạch phát triển nguồn nhân lực của vùng, ngành. - Về phẩm chất tâm lý – xã hội Ngoài các yếu tố thể lực và trí lực, quá trình lao động đòi hỏi người lao động phải có hàng loạt phẩm chất như tính kỷ luật, tự giác, có tinh thần hợp tác và tác phong lao động công nghiệp, có tinh thần trách nhiệm cao, những phẩm chất này gắn liền với truyền thống văn hoá dân tộc. Chẳng hạn, người lao động Việt Nam cần cù, sáng tạo và thông minh, nhưng về kỷ luật lao động và tinh thần hợp tác lao động còn nhiều nhược điểm đang gây trở ngại lớn cho tiến trình hội nhập của chúng ta. Để đánh giá yếu tố này rất khó dùng phương pháp thống kê và xác định các chỉ tiêu định lượng như các yếu tố về thể lực và trí lực của nguồn nhân lực. Vì vậy phương pháp đánh giá chất lượng nguồn nhân lực về yếu tố phẩm chất tâm lý xã hội thường được tiến hành bằng các cuộc điều tra tâm lý, xã hội học và được đánh giá chủ yếu bằng chỉ tiêu định tính. Tuy nhiên trong từng khía cạnh của phẩm chất này cũng có thể đánh giá bằng phương pháp thống kê và xác định bằng các chỉ tiêu định lượng như tỷ lệ người lao động vi phạm kỷ luật về thời gian lao động (đi muộn, về sớm, không chấp hành quy định giờ giấc lao động trong thời gian làm việc), tỷ lệ số người vi phạm kỷ luật công nghệ, tỷ lệ số người bị thi hành kỷ luật trong năm,… (iii) Chỉ tiêu tổng hợp Chương trình phát triển của Liên hiệp Quốc (UNDP) đã khuyến nghị và đưa ra áp dụng nhiều phương pháp để đánh giá sự phát triển con người (HDI), trong đó phương pháp xác định các chỉ số phát triển con người được xác định theo ba yếu tố cơ bản nhất và tổng hợp nhất đó là: sức khoẻ, trình độ học vấn và thu nhập. - Về sức khoẻ được xác định qua chỉ tiêu tuổi thọ bình quân của dân số - Về học vấn được xác định qua hai chỉ tiêu: tỷ lệ dân số biết chữ, số năm đi học của một người (từ 25 tuổi trở lên) - Về thu nhập được xác định qua chỉ tiêu GDP/người (theo PPP) Chỉ số HDI được tính từ 0.1 – 1.0, vì chỉ số HDI đề cập đến những yếu tố cơ bản của chất lượng nguồn nhân lực nên có thể dùng nó làm chỉ tiêu tổng hợp đánh giá chất lượng nguồn nhân lực của các quốc gia. 1.1.2.2. Về các chỉ tiêu đánh giá việc phát triển nguồn nhân lực Thực chất của quá trình CNH - HĐH là áp dụng các phương pháp sản xuất công nghiệp và áp dụng các ._.phương tiện kỹ thuật công nghệ hiện đại vào tất cả các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân. Để thực hiện thành công sự nghiệp đó đòi hỏi phải khai thác và phát huy cao -16- độ tất cả các nguồn lực trong xã hội đặc biệt là nguồn lực con người - yếu tố nội sinh có tính chất quyết định nhất. Trong thời đại ngày nay, xã hội đang đặt ra những yêu cầu cao đối với sự phát triển nguồn nhân lực dựa trên các chỉ tiêu là thể lực, trí lực và cả phẩm chất tâm lý xã hội, đó là: (i) Về mặt thể lực: CNH - HĐH gắn liền với việc áp dụng phổ biến các phương pháp sản xuất công nghiệp, các thiết bị và công nghệ hiện đại, do đó đòi hỏi sức khoẻ và thể lực cường tráng của người lao động trên các khía cạnh: - Có sức chịu đựng dẻo dai, đáp ứng những quá trình sản xuất liên tục, kéo dài. - Có các thông số nhân chủng học đáp ứng được các hệ thống thiết bị công nghệ hiện đại được sản xuất phổ biến và trao đổi trên thị trường khu vực và thế giới. Việc thiết kế và sản xuất riêng các thiết bị công nghệ đáp ứng các yếu tố nhân chủng học của từng quốc gia thường có giá thành cao và mặt khác nếu các yếu tố nhân chủng của người lao động không đáp ứng được kích thướt của các thiết bị công nghệ phổ biến trên thị trường sẽ không phát huy được công suất của thiết bị và làm tăng tai nạn lao động, giảm chất lượng sản phẩm. - Luôn luôn có sự tỉnh táo, sảng khoái tinh thần. Tuy nhiên những điều kiện này lại phụ thuộc chủ yếu vào trạng thái sức khoẻ của người lao động. Kỹ thuật và công nghệ ngày càng tinh vi đòi hỏi sự chính xác và an toàn cao độ; mặt khác giá trị của nhiều loại sản phẩm rất lớn chỉ cần một sơ suất nhỏ trong động tác, thao tác lao động có thể sẽ gây tổn thất lớn. (ii) Về mặt trí lực: Một lực lượng lao động đông đảo có trình độ chuyên môn kỹ thuật ngày càng cao là đòi hỏi hàng đầu và là nhân tố quyết định sự thành công của sự nghiệp CNH – HĐH. Hiện nay không có lĩnh vực hoạt động nào lại không đòi hỏi lao động phải có trình độ văn hoá, chuyên môn kỹ thuật cao nhất đặc biệt trong những lĩnh vực công nghệ cao, công nghệ tin học, tự động hoá và công nghệ sinh học hiện đại. Vì vậy, một mặt đòi hỏi mặt bằng dân trí của nguồn nhân lực phải cao, đại bộ phận lao động xã hội phải được đào tạo về chuyên môn kỹ thuật. Ở một số lĩnh vực, ngay cả công nhân kỹ thuật cũng phải có trình độ tương đương kỹ sư. Đối tượng được xem xét ở đây tập trung vào ba loại lao động là: lao động có trình độ quản lý, đội ngũ những nhà huấn luyện và đội ngũ công nhân kỹ thuật. Trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, tác giả đi sâu vào phân tích loại lao động thứ ba. Thật vậy, một đội ngũ đông đảo công nhân kỹ thuật được đào tạo kỹ lưỡng, có chất lượng, có tay nghề cao là một yêu cầu tối cấp thiết. Các trung tâm công nghiệp, các cơ sở sản xuất với công nghệ hiện đại và hiện đại hoá nền nông nghiệp sẽ thu hút hàng chục vạn công nhân kỹ thuật được đào tạo ở các trường, lớp dạy nghề. Ở Việt Nam phần đông lao động còn là lao động phổ thông, chưa qua đào tạo. Số lao động được đào tạo nghề chỉ khoảng 20% tổng số -17- lao động chân tay. Ngoài ra, một yêu cầu không kém phần quan trọng của sự phát triển nguồn nhân lực nước ta là nâng cao ý thức công dân, dân tộc, rèn luyện phong cách làm việc chuyên nghiệp. Những phẩm chất này sẽ giúp người lao động không bị cám dỗ bởi những mặt trái của nền kinh tế thị trường. CNH - HĐH còn đòi hỏi ý thức kỷ luật lao động cao, tác phong làm việc khoa học - điều mà lực lượng lao động nước ta còn yếu kém khi mà xuất phát từ một nền sản xuất nhỏ, phân tán. Bên cạnh đó, nâng cao thể lực cho người lao động là yêu cầu không thể xem nhẹ trong sự phát triển nguồn nhân lực nước ta. Sự nghiệp CNH - HĐH với việc áp dụng phổ biến các kỹ thuật và công nghệ hiện đại đòi hỏi một lớp người lao động ngày càng có sức khoẻ tốt, thể lực cường tráng. (ii) Về phẩm chất tâm lý xã hội của nguồn nhân lực Cùng với sự tiến triển của xã hội đòi hỏi phải có sự chuyển biến căn bản về phẩm chất tâm lý của nguồn nhân lực. Tác phong chậm chạp, lề mề, ý thức kỷ luật kém, tự do vô tổ chức… là sản phẩm của nền sản xuất tiểu nông thủ công lạc hậu, phân tán cần phải được khắc phục khi đi vào CNH – HĐH. Điều này đòi hỏi người lao động phải có những phẩm chất tâm lý xã hội cơ bản sau: - Có tác phong công nghiệp (khẩn trương, đúng giờ giấc…); - Có ý thức kỷ luật tự giác cao; có niềm say mê nghề nghiệp chuyên môn; - Sáng tạo, năng động trong công việc; - Có khả năng chuyển đổi công việc cao, thích ứng với những thay đổi trong lĩnh vực công nghệ và quản lý. 1.2. Vai trò của nguồn nhân lực và phát triển nguồn nhân lực trong việc đáp ứng yêu cầu sử dụng cho các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại các KCX, KCN. Phát triển nguồn nhân lực lao động kỹ thuật đáp ứng nhu cầu CNH – HĐH, phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần đặc biệt chú trọng thành phần kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài là một trong những nội dung quan trọng của chương trình phát triển nguồn nhân lực của Việt Nam cũng như của Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM). Mặc dù ngày nay khoa học kỹ thuật phát triển vượt bậc nhưng điều đó không có nghĩa là làm giảm đi vai trò của yếu tố con người, ngược lại nguồn nhân lực có chất lượng cao về trí tuệ và kỹ năng ngày càng trở thành lợi thế quan trọng nhất cho mỗi quốc gia. Thực tiễn ở các nước đang phát triển cũng như tại Việt Nam cho thấy các nguồn lực thúc đẩy quá trình CNH - HĐH bao gồm rất nhiều như nguồn lực con người, vốn, tài nguyên thiên nhiên, cơ sở vật chất kỹ thuật, khoa học, công nghệ…; và giữa chúng có mối quan hệ nhân quả với nhau trong quá trình phát triển. Song nguồn nhân lực được xem là năng lực nội sinh quan -18- trọng chi phối quá trình phát triển của mỗi quốc gia. So với các nguồn lực khác, nguồn nhân lực với các yếu tố hàng đầu là trí tuệ, chất xám, có ưu thế nổi bật ở chỗ chúng không bị cạn kiệt nếu biết bồi dưỡng, khai thác và sử dụng hợp lý. Trong khi các nguồn lực khác dù nhiều đến đâu cũng chỉ là yếu tố có hạn và chỉ phát huy được tác dụng khi kết hợp được với nguồn lực con người một cách có hiệu quả. Con người với tư cách là nguồn nhân lực, là chủ thể sáng tạo, là yếu tố chủ lực của quá trình sản xuất, là trung tâm của nội lực, là nguồn lực chính quyết định quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Trong quá trình kêu gọi đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và thực tiễn hoạt động của các doanh nghiệp khu vực kinh tế này tại các khu công nghiệp (KCN), khu chế xuất (KCX) trên địa bàn TP.HCM chứng minh rằng nếu chỉ có vốn không thôi tuy quan trọng nhưng vẫn chưa là điều kiện đủ mà chủ yếu là ở nguồn nhân lực. Nếu nguồn nhân lực đủ về số lượng và đảm bảo về chất lượng thì sẽ hấp dẫn các dự án đầu tư FDI và sẽ tạo động lực chuyển dịch xu hướng đầu tư từ những ngành thâm dụng lao động, sử dụng kỹ thuật đơn giản sang những ngành sử dụng hàm lượng kỹ thuật công nghệ cao. Do đó hiệu quả thu hút và sử dụng vốn FDI sẽ tăng lên rõ rệt, đóng góp tích cực vào tăng trưởng và phát triển kinh tế của Thành phố nói riêng và Việt Nam nói chung. Xem xét yếu tố con người với tư cách là nguồn lực cơ bản của sự phát triển kinh tế xã hội, UNESCO nhận định: “con người đứng ở trung tâm của sự phát triển, là tác nhân và là mục đích của sự phát triển”. Một số học thuyết của các nhà kinh tế nổi tiếng trên thế giới khi đề cập đến vấn đề tăng trưởng kinh tế thì vai trò của yếu tố con người được đề cập là một trong những nhân tố quyết định nhất. Chẳng hạn: - Trong mô hình Solow, nhà kinh tế học người Mỹ N.Gregory Mankiw đã giải thích quy mô và sự cải thiện hiệu quả của lao động đối với tăng trưởng. Trong mô hình này, lực lượng lao động được xem như một trong hai nhân tố của quá trình sản xuất ra sản phẩm xã hội. Hàm sản xuất có dạng: Y = F (K, L) Trong đó: Y là sản lượng K chỉ khối lượng tư bản L chỉ khối lượng lao động Hàm sản xuất có ý nghĩa rằng sản lượng phụ thuộc vào khối lượng tư bản và lực lựơng lao động. Vấn đề ở đây là hiệu quả lao động và mối liên quan của nó với tiến bộ công nghệ chứ không chỉ đơn thuần là số lượng lao động và tư bản. Thật vậy, để đưa tiến bộ công nghệ vào mô hình, Mankiw đưa ra biến E (E là hiệu quả lao động). Hiệu quả lao động phản ánh hiểu biết của xã hội về phương pháp sản xuất như: công nghệ hiện có được cải thiện, hiệu quả của lao động sẽ tăng lên. Hiệu quả của lao động còn phản ánh sức khoẻ, trình độ giáo dục và tay nghề của lực lượng lao động. -19- Biểu thức L*E là lực lượng lao động tính bằng đơn vị hiệu quả bao gồm số lượng công nhân L và hiệu quả của mỗi công nhân E. Như vậy hàm sản xuất mới này nói rằng tổng sản lượng Y phụ thuộc vào số đơn vị tư bản K và số đơn vị hiệu quả lao động L*E. Do đó khi nghiên cứu các nhà kinh tế đã chú ý tới chất lượng lao động và vai trò của tiến bộ công nghệ. - Trong mô hình tăng trưởng của Mankiw cũng đề cập đến một loại tư bản mới đó là vốn nhân lực. Theo Ông: “Vốn nhân lực là kiến thức, tay nghề mà người lao động tiếp thu được thông qua quá trình giáo dục đào tạo từ thời niên thiếu cho đến khi trưởng thành, cũng như trong quá trình lao động”. Xét theo nhiều phương diện, vốn nhân lực tương tự như tư bản hiện vật, việc nâng cao vốn nhân lực cần tới những khoản đầu tư vào giáo dục. Các công trình nghiên cứu gần đây về tăng trưởng kinh tế phát hiện rằng vốn nhân lực không kém phần quan trọng so với tư bản hiện vật trong việc giải thích những khác biệt về mức sống. Theo Mankiw: “Sự đầu tư cho con người trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống của từng cá nhân làm nâng cao mức sống của toàn xã hội và nhờ đó tạo khả năng tăng năng suất lao động”. Tóm lại: Có thể khẳng định rằng con người được coi là nguồn lực cơ bản để tăng trưởng và phát triển kinh tế, khai thác tiềm năng trí tuệ, phát huy năng lực sáng tạo của con người trở thành yêu cầu chủ yếu của phát triển kinh tế - xã hội. Nếu trước đây nguồn lao động nhiều và rẻ được xem là thế mạnh hàng đầu về nhân lực thì ngày nay yếu tố chất lượng ngày càng được nhấn mạnh. Lao động của con người là yếu tố chủ lực của quá trình sản xuất và dịch chuyển cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động mang tính chất nội sinh tạo ra GDP và làm nảy sinh những quan hệ cấu trúc nội tại của quá trình sản xuất và phát triển kinh tế. Với tư cách là người lao động đã tạo ra sản phẩm bằng sự lao động trí óc sáng tạo và tay nghề lao động của mình. Điều này một lần nữa minh chứng cho mối quan hệ mật thiết giữa chất lượng nguồn nhân lực với hiệu quả thu hút đầu tư trực tiếp của nước ngoài vì trong xu hướng cách mạng khoa học – công nghệ phát triển mạnh mẽ, các nhà đầu tư không thể dừng lại ở việc đầu tư những ngành sử dụng nhiều lao động rẻ (lao động phổ thông), vì ở những ngành này tỷ suất lợi nhuận có xu hướng giảm dần, trong khi những ngành khoa học công nghệ cao thì tỷ suất lợi nhuận tăng. Vì vậy các nhà đầu tư sẽ mở rộng và phát triển những ngành có hàm lượng vốn, công nghệ cao, lực lượng lao động thu hút vào khu vực này đòi hỏi phải có tay nghề, chuyên môn cao. 1.3. Vai trò của đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đối với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế tại Thành phố Hồ Chí Minh Với việc thực hiện chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần đã có tác động to lớn đến sự chuyển biến về kinh tế của Việt Nam cũng như từng địa phương trong cả nước. Qua gần 20 năm kêu gọi và thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài, khu vực kinh tế này đã phát huy vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta nói chung và Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. Sự đóng góp đó có thể xem xét lần lượt dưới các khía cạnh sau: -20- 1.3.1. Cung cấp vốn đầu tư cho sự tăng trưởng kinh tế Từ khi Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam được ban hành 12/1987, dòng vốn đầu tư nước ngoài đã tăng nhanh tạo ra một nguồn vốn hết sức quan trọng cho phục hồi kinh tế trên bình diện cả nước cũng như TP.HCM nói riêng. Khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài là một thành phần kinh tế mới, gắn kết ngày càng chặt chẽ với các thành phần kinh tế khác trong nền kinh tế nhiều thành phần của địa phương. Khu vực này chỉ phát triển và có vai trò ngày càng quan trọng khi có sự gia tăng vốn đầu tư và các dự án FDI tăng tính hiệu quả trong nền kinh tế. Thực tiễn qua hơn 16 năm thực hiện Luật Đầu tư nước ngoài, khu vực FDI đã có một vị trí nhất định về tỷ trọng và tốc độ phát triển, đóng góp ngày càng nhiều cho Thành phố trong việc giải quyết bài toán vốn đầu tư phát triển của địa phương mình. Bảng 1. Tình hình thu hút vốn FDI tại TP.HCM toàn giai đoạn 1988-2004 Dự án Vốn đầu tư Chỉ tiêu Số dự án Tỷ trọng (%) Vốn đầu tư (ngàn USD) Tỷ trọng (%) 1988 – 1990 23 1,4 496.689 8,2 1991 – 1995 355 21,7 2.711.411 45,0 1996 91 5,5 566.483 9,5 1997 70 4,3 695.067 11,5 1998 69 4,2 260.947 4,3 1999 91 5,5 262.042 4,3 2000 113 6,9 122.728 2,0 2001 170 10,3 391.500 6,5 2002 216 13,1 174.758 2,9 2003 199 12,1 105.606 1,8 2004 247 15,0 240.324 4,0 Tổng 1.644 100,0 6.027.555 100,0 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM Nhận xét: Qua bảng số liệu trên cho thấy trong những năm gần đây mặc dù vốn đầu tư trên toàn Thành phố gia tăng nhưng vốn FDI lại có xu hướng giảm cả về số tuyệt đối và tương đối chưa tương xứng với khả năng vốn có của thành phần kinh tế này. Vì vậy, trong điều kiện chung về khan hiếm vốn, để tăng nguồn vốn FDI chỉ bằng con đường thông qua các KCN/KCX nhằm tạo ra một môi trưòng thuận lợi “hút” vốn vào giúp đẩy nhanh tiến trình công nghiệp hoá theo kế hoạch. -21- 1.3.2. Góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế. Với vai trò tích cực của mình, khu vực kinh tế FDI đã đóng góp một phần quan trọng vào việc tạo ra giá trị công nghiệp, đẩy nhanh quá trình tăng trưởng sản lượng công nghiệp, góp phần đẩy mạnh quá trình công nghiệp hoá và chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Đặc biệt thông qua các KCN/KCX – là một trong những đầu mối tăng cường hội nhập, làm thay đổi tư duy phát triển các ngành kinh tế và thay đổi cơ cấu kinh tế, FDI có điều kiện phát huy hiệu quả ngành nghề nhiều hơn. Các ngành kinh tế được phát triển gắn với thị trường hơn và gắn với lợi thế so sánh hơn, do đó tạo ra hiệu quả và sức cạnh tranh tốt hơn. Do tăng cường hội nhập mà các KCN/KCX là một biểu hiện cho thấy cơ cấu ngành chuyển dịch mạnh theo hướng tăng nhanh tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ trong GDP. Thật vậy, công nghiệp và dịch vụ có tỷ trọng tăng dần trong cơ cấu kinh tế của TP.HCM trong suốt thập niên vừa qua trong đó có một phần đóng góp của các KCN/KCX do được sự tập trung cao của các nhà đầu tư vào các ngành công nghiệp chế biến, do đó cũng có vai trò không nhỏ trong việc góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa. Bảng 2. Thu hút FDI tại TP.HCM giai đoạn 1988-2004 theo ngành Dự án Vốn đầu tư Chỉ tiêu Số dự án Tỷ trọng (%) Vốn đầu tư (ngàn USD) Tỷ trọng (%) Nông lâm, thuỷ sản 11 0,7 51.309 0,2 Công nghiệp, xây dựng 1.088 66,2 2.613.943 43,4 Dịch vụ 593 33,1 3.362.303 56,4 Tổng 1.644 100,0 6.027.555 100,0 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM FDI với các chủ thể là các công ty xuyên quốc gia (TNCs) đã góp phần đẩy nhanh sự phát triển của các ngành công nghệ cao, thúc đẩy quá trình hiện đại hóa và tạo điều kiện cho công nghiệp hoá rút ngắn. Khi thâm nhập vào thị trường Việt Nam cũng như tại TP.HCM, FDI luôn hướng đến việc gắn liền với áp dụng công nghệ mới và chuyển giao công nghệ quản lý từ các nhà đầu tư nước ngoài vào thị trường nội địa để đảm bảo tính cạnh tranh cho sản phẩm. Do đó, khu vực FDI sẽ là khu vực tạo ra một động lực mạnh mẽ để hiện đại hoá công nghệ, áp dụng phương pháp và phương tiện tiên tiến, nâng cao hàm lượng công nghệ mới trong sản phẩm. -22- Bảng 3. Đóng góp của FDI trong ngành công nghiệp của TP.HCM Ngành 2001 2002 2003 2004 Giá trị công nghiệp TP.HCM (triệu đ) Trong đó: FDI 114.887.290 37.642.053 137.323.801 47.265.054 168.481.415 57.257.502 203.632.453 69.223.568 Tỷ trọng FDI trong GTCNTP (%) 32,8 34,4 34,0 34,0 Tốc độ tăng GTCNFDI (%) 22,8 25,6 21,1 20,1 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM Nhận xét: Nếu chỉ tính riêng khu vực FDI so với toàn Thành phố, trung bình hàng năm khu vực này đã đóng góp 34% giá trị sản lượng công nghiệp đồng thời có tốc độ tăng giá trị sản lượng công nghiệp nhanh hơn nhiều các khu vực khác của nền kinh tế. Có thể nói rằng khu vực này đã và đang là động lực chính làm cho sản lượng toàn ngành công nghiệp tăng trên hai chữ số suốt chặng đường qua. 1.3.3. Đóng góp vào kim ngạch xuất khẩu Tầm quan trọng của khu vực FDI thể hiện rõ qua tốc độ tăng trưởng xuất khẩu. Chỉ tiêu này của FDI luôn tăng cao hơn mức bình quân cả Thành phố và có xu hướng ngày càng gia tăng. Thông qua các KCN/KCX đã thu hút FDI nhiều hơn, điều này giúp mở rộng thị trường và đẩy mạnh các quan hệ thị trường trong nước và ngoài nước. Từ đó các doanh nghiệp có cơ hội đầu tư vào hoạt động sản xuất kinh doanh tốt hơn, tận dụng được thị trường mở. Bên cạnh hoạt động FDI rải rác các khu vực khác trên toàn địa bàn, có thể nói rằng FDI trong các KCN/KCX đã góp phần đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu dựa vào phát huy lợi thế so sánh của Thành phố. Khu vực xuất khẩu đã có mức tăng trưởng nhanh và là động lực chính cho tốc độ tăng trưởng tương đối cao cho kinh tế Thành phố. Bảng 4. Đóng góp của FDI trong kim ngạch xuất khẩu của TP.HCM Chỉ tiêu 2001 2002 2003 2004 Kim ngạch XK toàn TP.HCM (triệu đ) Trong đó: FDI 6.016.300 1.122.000 6.415.037 1.286.665 7.370.400 1.648.809 9.816.030 2.026.232 Tỷ trọng FDI trong KNXKTP (%) 18,64 20,05 22,37 20,64 Tốc độ tăng KNXKFDI (%) 0,2 14,7 28,1 22,9 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM Nhận xét: Kim ngạch xuất khẩu của TP.HCM liên tục tăng trong những năm qua trong đó đặc biệt có sự đóng góp quan trọng của khu vực FDI xét về giá trị tuyệt đối lẫn tốc độ phát triển. Điều này có ý nghĩa rất quan trọng trong bối cảnh CNH - HĐH hướng về xuất khẩu của cả nước nói chung và TP.HCM nói riêng. 1.3.4. Đóng góp vào giá trị tổng sản phẩm quốc nội (GDP) Hoạt động sản xuất kinh doanh của khu vực FDI trên địa bàn TP.HCM có vai trò tích cực -23- và khá quan trọng, là nhân tố mới nhưng tác động thúc đẩy rất lớn đến các thành phần kinh tế khác. Mặc dù trong những năm gần đây tỷ trọng và tốc độ tăng GDP của khu vực này có xu hướng chững lại, tuy nhiên vẫn chiếm một tỷ trọng đáng kể trong GDP toàn Thành phố. Trung bình hàng năm đạt 20% tức là trong 1 đồng tăng trưởng GDP có 0,2 đồng đóng góp từ sự tăng trưởng của khu vực FDI. Bảng 5. Đóng góp của FDI trong GDP của TP.HCM giai đoạn 2001 - 2004 Chỉ tiêu 2001 2002 2003 2004 GDP toàn TP.HCM (tỷ đồng) Trong đó: FDI 84.852 17.480 96.403 20.299 113.326 23.580 136.488 25.519 Tỷ trọng FDI trong GDPTP (%) 20,6 21,1 20,8 18,7 Tốc độ tăng GDPFDI (%) 18,77 16,12 16,16 8,22 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM Nhận xét: Trong tổng giá trị hàng hoá dịch vụ tạo ra trên địa bàn TP.HCM luôn có một tỷ trọng đóng góp rất đáng kể của khu vực FDI, tuy mức đóng góp còn chưa đúng với tiềm lực của khu vực FDI nhưng một điều đáng nhấn mạnh là trong sự phát triển cao và bền vững của TP.HCM hiện nay không thể xem nhẹ vai trò của khu vực kinh tế FDI trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của mình thời gian qua cũng như trong chặng đường phát triển kinh tế sắp tới. 1.3.5. Đóng góp vào ngân sách Thu ngân sách là một chỉ tiêu không kém phần quan trọng của Việt Nam cũng như của bất kỳ địa phương nào nhằm bù đắp cho những khoản chi thường xuyên và không thường xuyên khác rất lớn cho sự nghiệp phát triển của mình trong quá trình chuyển đổi kinh tế. Bảng 6. Đóng góp từ khu vực FDI trong thu ngân sách của TP.HCM giai đoạn 2001 - 2004 Chỉ tiêu 2001 2002 2003 2004 Tổng thu NS toàn TP.HCM (tỷ đồng) Trong đó: FDI 30.731,6 2.021,6 37.402,0 2.621,9 43.440,1 3.555,7 48.153,5 5.137,4 Tỷ trọng FDI trong ∑NSTP (%) 6,6 7,0 8,2 10,7 Tốc độ tăng NSFDI (%) 10,3 29,7 35,6 44,5 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004, Cục Thống kê TP.HCM Nhận xét: Mặc dù đóng góp ngân sách của khu vực FDI so với toàn Thành phố chưa cao do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Có thể xuất phát từ các nguyên nhân phổ biến như các doanh nghiệp trong giai đoạn đầu vẫn còn đang trong giai đoạn được miễn giảm thuế thu nhập và các khoản khác, bên cạnh đó vẫn còn tình trạng hoạt động chưa hiệu quả của các doanh nghiệp đặc biệt hình thức công ty liên doanh. Tuy nhiên cũng cho thấy một tín hiệu lạc quan trong thời gian tới nếu xét cả đến tốc độ tăng thu ngân sách của khu vực này. -24- 1.3.6. Góp phần giải quyết các vấn đề xã hội như công ăn việc làm, thu nhập cho người lao động. Với sự xuất hiện của nhân tố mới trong nền kinh tế - FDI - đã góp phần không nhỏ trong việc giải quyết việc làm cho hàng vạn lao động cả quản lý và lao động công nhân trên bình diện cả nước và TP.HCM nói riêng. Qua đó, khu vực này cũng đã góp phần tạo ra một đội ngũ lao động lành nghề có kỹ thuật, đáp ứng được phần nào yêu cầu tiếp thu và chuyển giao công nghệ tiên tiến của doanh nghiệp FDI. Bảng 7. Số lượng lao động sản xuất công nghiệp trong khu vực FDI giai đoạn 2001 - 2004 Chỉ tiêu 2001 2002 2003 2004 Tổng số lao động Công nghiệp (người) Trong đó:- Công nghiệp chế biến - Sản xuất, phân phối điện nước 163.398 162.858 540 206.720 206.212 508 255.654 255.121 533 274.515 273.974 541 Tỷ trọng LĐCông nghiệp chế biến trong tổng số (%) 99,67 99,75 99,79 99,80 Nguồn: Niên giám Thống kê 2004– Cục Thống kê TP.HCM, 2004. Nhận xét: Bảng số liệu cho thấy số lao động làm việc trong khu vực FDI qua các năm tăng lên liên tục và lao động trong ngành công nghiệp chế biến là đa số. Điều này phản ánh đúng bản chất của các dự án FDI trong giai đoạn đầu là tập trung vào những ngành thâm dụng lao động. Bên cạnh đó, vấn đề tạo và nâng mức thu nhập cho người lao động thông qua FDI là đáng kể. Tạo việc làm đồng nghĩa với tạo thu nhập cho người lao động, vì phần lớn lao động được thu hút được thu hút vào làm việc ở khu vực này là lao động chưa qua đào tạo và một bộ phận không nhỏ từ khu vực nông nghiệp, nông thôn (có thu nhập rất thấp). Có việc làm, người lao động có thu nhập và thu nhập ngày càng tăng. Bảng 8. Thu nhập bình quân của người lao động trong các doanh nghiệp FDI Đvt: đồng/ tháng/ người Lương cơ bản Tiền lương làm thêm Khác Tổng thu nhập Nam 1.172.500 252.140 173.130 1.597.770 Nữ 988.820 247.060 143.260 1.379.140 Nguồn: ILO/TTNC LDN, số liệu thống kê 2003. Tóm lại: Qua những số liệu phân tích ở trên có thể khẳng định đầu tư trực tiếp nước ngoài tại TP. HCM trong suốt chặng đường qua tuy tốc độ phát triển không đều (lúc tăng, lúc chững lại và có lúc tốc độ giảm) nhưng đã thể hiện được vai trò tích cực như: tạo việc làm, thu nhập cho người lao động đặc biệt là lực lượng lao động chưa qua đào tạo; tham gia vào quá trình chuyển dịch lao động theo hướng chuyển đổi cơ cấu kinh tế tạo điều kiện để nền kinh tế thực hiện công nghiệp hướng về xuất khẩu; góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực thông qua sử dụng, bồi dưỡng, đào tạo lại lực lượng lao động trực tiếp vào lao động quản lý; khai thác -25- nguồn nhân lực đã góp phần ổn định và phát triển kinh tế xã hội. FDI được ví như một luồng sinh khí mới làm chuyển biến bộ mặt xã hội ở một góc độ nhất định. Do vậy, khu vực FDI được xem như một bộ phận hữu cơ không thể tách rời trong công cuộc xây dựng và phát triển bền vững của TP.HCM. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 Trong chương một, toàn bộ cơ sở lý luận về nguồn nhân lực xem xét dưới góc độ tham gia vào việc thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài của TP.HCM đã được trình bày một cách hệ thống và đầy đủ. Tác giả đã đi từ khái niệm căn bản về nguồn nhân lực trong đó đề cập chi tiết đến phạm trù nguồn lao động công nhân trong sự nghiệp CNH – HĐH, tiếp theo đề cập đến vai trò của FDI trong việc quyết định tăng trưởng và phát triển bền vững của TP.HCM. Tầm quan trọng ngày càng tăng của đầu tư trực tiếp nước ngoài phát sinh từ nhận thức rằng khu vực kinh tế này có thể đóng góp mạnh mẽ cho sự tăng trưởng kinh tế bằng cách cung cấp vốn, công nghệ và kỹ năng quản lý hiện đại cho các nước nhận đầu tư. Thật vậy, trong thời gian qua khu vực FDI đã phần nào đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế TP.HCM tăng trưởng và giải quyết các vấn đề kinh tế xã hội cấp bách như vốn và công ăn việc làm cho người dân... Vậy thì, những nhân tố nào mang tính chất quyết định đối với đầu tư nước ngoài? Nhân tố nào là chủ yếu, nhân tố nào là thứ yếu? Nhân tố nào chúng ta đã có? Nhân tố nào chúng ta chưa có? Nhân tố nào chúng ta sẽ có nếu biết cách tạo ra? Các nhà đầu tư nước ngoài khác nhau thì có chịu tác động bởi những nhân tố khác nhau không? Ở một khía cạnh khác nhìn nhận về FDI với mục đích tận dụng các máy móc thiết bị đã quá cũ hoặc lạc hậu, các MNCs lại có xu hướng chuyển giao vào nơi nhận đầu tư những công nghệ đã lỗi thời, nguy cơ này cũng làm giảm hiệu quả của hoạt động thu hút vốn FDI vì khả năng gây tổn hại lớn cho nền kinh tế của các nước nhận đầu tư do sử dụng công nghệ quá lạc hậu nếu như nơi nhận nguồn vốn FDI chưa có sự chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng đủ đảm bảo cho các yêu cầu cao về sử dụng hệ thống dây chuyền hiện đại. Có rất nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự tăng lên của giá nhân công tại nước chủ nhà so với các nước khác trên thế giới sẽ dẫn đến sự giảm đi của dòng đầu tư trực tiếp nước ngoài vào nước này. Yếu tố nhân công rẻ với tay nghề thành thạo vẫn là một động lực quan trọng trong thu hút có hiệu quả đầu tư trực tiếp nước ngoài trong xu thế ngày nay mà TP.HCM cần phải khẩn trương thực hiện trong bối cảnh rất cần nguồn vốn bên ngoài như FDI. Điều này một lần nữa khẳng định rằng giữa chất lượng nguồn nhân lực và hiệu quả thu hút đầu tư có mối quan hệ mật thiết với nhau mà trong đó nhân tố quyết định là nguồn nhân lực của nơi thu hút FDI như thế nào, mức độ sẵn sàng ra sao là vô cùng quan trọng. Do đó trong nội dung của chương tiếp theo, tác giả sẽ trình bày về đặc điểm của nguồn lao động công nhân đang làm việc trong khu vực FDI mà chủ yếu nghiên cứu tại các KCN/KCX ở TP.HCM nhằm làm rõ những lập luận ở chương 1. -26- CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG LAO ĐỘNG CÔNG NHÂN TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP/ KHU CHẾ XUẤT TẠI TP.HCM 2.1. Giới thiệu về các Khu công nghiệp/Khu chế xuất 2.1.1. Tổng quan về khu công nghiệp, khu chế xuất TP.HCM Một trong những hiện tượng thường thấy ở các quốc gia đang phát triển như Việt Nam đó là năng suất lao động thấp – thu nhập, tích luỹ thấp - đầu tư mới thấp - sản xuất kém phát triển – năng suất lao động thấp, do đó để phát triển nhanh và bền vững phải phá vỡ vòng luẩn quẩn đó. Nhằm thực hiện đuợc điều này một mặt cần giải phóng sức sản xuất, khai thác tốt tiềm lực nội sinh của nền kinh tế, mặt khác tận dụng có hiệu quả những nguồn lực từ bên ngoài để phát triển lực lượng sản xuất. Kết hợp năng lực nội sinh với ngoại sinh nhằm tạo ra động lực cộng hưởng cho phát triển. Thực tế chứng minh rằng hai nguồn lực trên có mối quan hệ mật thiết với nhau, chúng là tiền đề là điều kiện của nhau trong quá trình phát triển. Nghĩa là nếu khai thác nội lực có hiệu quả thì sẽ tạo điều kiện thu hút và sử dụng nguồn lực từ bên ngoài tốt hơn, ngược lại thu hút và sử dụng nguồn lực từ bên ngoài có hiệu quả sẽ tạo điều kiện phát huy và khai thác tốt tiềm năng nội lực của nền kinh tế. Trong bối cảnh quốc tế hoá như ngày nay bất kỳ một quốc gia nào muốn đẩy mạnh tốc độ tăng trưởng và phát triển nền kinh tế nước nhà đều xây dựng nền kinh tế theo xu hướng mở, Việt Nam cũng không nằm ngoài quy luật đó. Thật vậy bài toán khó khăn hiện nay cho tất cả các địa phương là thiếu vốn đầu tư cho công cuộc xây dựng và đổi mới kinh tế. Khu công nghiệp (KCN) và khu chế xuất (KCX) đã và đang được Việt Nam cũng như TP.HCM xem như là một hướng quan trọng trong thu hút đầu tư, đặc biệt là đầu tư nước ngoài. Các ưu thế của KCN/KCX là đảm bảo hạ tầng cơ sở cho hoạt động đầu tư và kinh doanh của các doanh nghiệp hoạt động trong đó. Trong khuôn khổ nghiên cứu, tác giả chỉ tập trung nhấn mạnh đến yếu tố đầu tư trực tiếp nước ngoài vào các KCN/KCX (không đề cập đến khu công nghệ cao hiện đang manh nha hình thành tại địa bàn quận 9) trên địa bàn TP.HCM. Sau khi Luật đầu tư nước ngoài tại Việt Nam được ban hành 12/1987, đầu tư nước ngoài vào Viêt Nam tăng nhanh trong giai đoạn đầu (1990-1996), song hầu hết tập trung vào lĩnh vực dịch vụ như khách sạn, văn phòng cho thuê. Đầu tư nước ngoài vào lĩnh vực công nghiệp nhất là công nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu gặp hai khó khăn chính là: cơ sở hạ tầng yếu kém, thủ tục xin giấy phép đầu tư và triển khai dự án phức tạp mất nhiều thời gian. Dựa vào kinh nghiệm của -27- các nước phát triển đi trước, Chính phủ (lúc đó là Hội đồng Bộ trưởng) chủ trương thành lập khu chế xuất (KCX) để làm thí điểm một mô hình kinh tế nhằm thực hiện chủ trương đổi mới, mở cửa theo hướng CNH – HĐH theo Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986. Quy chế KCX đã được ban hành kèm theo Nghị định số 322/HĐBT ngày 18/10/1991 và KCX Tân Thuận – KCX đầu tiên của cả nước đã được thành lập theo Quyết định của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (nay là Thủ tướng Chính phủ) số 394/CT ngày 25/11/1991. Năm 1992 KCX Linh Trung ra đời, sau đó liên tiếp trong giai đoạn 1995-1997 mười khu công nghiệp (KCN) trên sáu quận huyện của Thành phố có quyết định thành lập của Chính phủ. Tính đến 31/12/2004 qua gần 13 năm hình thành và phát triển, trên địa bàn có 3 KCX và 12 KCN tập trung với tổng diện tích được quy hoạch là 2.939 ha. Tổng số dự án đầu tư thu hút được 960, trong đó có 382 dự án 100% vốn nước ngoài, 33 dự án liên doanh, hợp tác kinh doanh. Tổng vốn đầu tư các dự án nước ngoài đạt 1,66 tỷ USD chiếm 60% tổng vốn đầu tư tại các KCX,._.a công nghiệp hoá và phát triển nguồn nhân lực đều chủ yếu diễn ra qua hai giai đoạn: thứ nhất, chuyển dịch lao động dư thừa từ nông nghiệp sang các ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động có giá trị gia tăng thấp. Khi giai đoạn này kết thúc, nền kinh tế đạt được điểm ngoặc thứ nhất trên thị trường lao động và bước sang giai đoạn thứ hai, chuyển dịch lao động từ các ngành công nghiệp có giá trị gia tăng thấp (phổ biến hiện nay) lên các ngành có giá trị gia tăng cao (các ngành xử lý thông tin và công nghệ thông tin). Như vậy trong giai đoạn đầu có thể cung cấp cho các doanh nghiệp lao động giản đơn, chỉ cần qua vài khoá đào tạo cơ bản về nghề. -72- Nhưng trong giai đoạn tới cần phải chú trọng đến lao động có trình độ tay nghề cao hơn thì mới đáp ứng đúng và đủ được. Mặt khác khi tiến hành đào tạo nguồn nhân lực phục vụ cho các KCN/KCX cũng nên chú trọng đến tính cân đối và phù hợp với mục tiêu, chiến lược phát triển của Thành phố trong từng giai đoạn nhất định. Vì thực tiễn của quá trình phát triển đã chỉ rõ sự bất cập trong đào tạo nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp CNH-HĐH nói chung, phát triển KCN/KCX nói riêng. Hiện đang có ngịch lý là trong khi xã hội khủng hoảng thừa lao động, nhưng các doanh nghiệp lại đang thiếu nguồn nhân lực trầm trọng do chúng ta đào tạo nhưng không tính đến nhu cầu sử dụng thực tế của các nhà doanh nghiệp gây ra tình trạng lãng phí, “tréo ngoe” trong cơ cấu đào tạo. Với cách lập luận trên, các cơ sở đào tạo có thể dựa trên nguồn thông tin đáng tin cậy đó làm cơ sở cho Sở thông qua các Trung tâm đào tạo nghề tại Thành phố trong việc lên kế hoạch mở các khoá/lớp đào tạo phù hợp. Làm được như vậy, Trung tâm sẽ là công cụ hỗ trợ đắc lực và hữu ích cho các doanh nghiệp khắc phục được tình trạng bị động và đôi lúc bế tắc về nguồn lao động này. Lúc đó sẽ có sự kết nối nhịp nhàng và cân đối giữa cầu (nhu cầu tuyển dụng lao động của doanh nghiệp) với cung (số lượng lao động các trung tâm đã đào tạo), không xảy ra tình trạng khủng hoảng (thiếu lao động có tay nghề, thừa lao động giản đơn chưa qua đào tạo) đang diễn ra như hiện nay, làm nản lòng và tâm lý do dự cho các nhà đầu tư nước ngoài. 3.3.2.3. Mở rộng và phát huy vai trò của các trung tâm đào tạo việc làm ngay tại các KCN/KCX Thực tiễn tại các KCX, KCN cho thấy hầu hết lao động trực tiếp sau khi được tuyển dụng, các doanh nghiệp phải mở các lớp đào tạo, bồi dưỡng trong một thời gian ngắn khoảng một tuần đến một tháng để kịp trang bị cho người lao động kỹ năng, trình độ tay nghề, ý thức tổ chức kỷ luật trong môi trường lao động công nghiệp. Có những doanh nghiệp tự làm lấy nhưng có những doanh nghiệp phải gởi lượng lao động này đi đào tạo thêm ở bên ngoài. Như vậy chưa thể hiện tính chuyên nghiệp trong đào tạo bồi dưỡng mang tầm cỡ KCN. Vì vậy thiết nghĩ rằng trong từng KCX, KCN hay cụm KCN nên tiếp tục phát huy và tạo môi trường thuận lợi cho các Trung tâm đào tạo nghề trong khu mở rộng hoạt động và chuyên đảm trách những phần việc này. Đối với các khu chưa có Trung tâm thì cần phải chú trọng mô hình này hoặc liên kết các khu lại với nhau thành cụm KCN theo địa hình sao cho thuận lợi nhất. Chẳng hạn KCX Linh Trung nên liên kết với Tân Thuận, các KCN ở cụm Tân Bình và Bình Chánh liên kết với nhau. Sau khi đưa Trung tâm đào tạo nghề tại đây đi vào hoạt động thì trong thời gian đào tạo ngắn đó phải thường xuyên kiểm tra theo dõi buộc người lao động phải thích ứng với tác phong lao động công nghiệp, xoá dần lối trì tệ, tự do, vô kỷ luật trong lao động. Hoặc cũng có thể người lao động sau khi vào làm việc một thời gian tại doanh nghiệp và bộc lộ nhiều khiếm khuyết, chưa theo kịp với các thao tác trên dây chuyền thì doanh nghiệp nên chủ động sắp xếp các khoá học -73- ngắn hạn với thời gian phù hợp (tối, hoặc thứ bảy, chủ nhật,…) nhằm nâng cao trình độ tay nghề cho họ. Biện pháp này thực ra ít tốn kém cho doanh nghiệp và đặc biệt ít ảnh hưởng đến kế hoạch tiến độ sản xuất vì không bị xáo trộn và biến động số lượng lao động hiện có đồng thời giải quyết được nạn thiếu lao động đã qua đào tạo như đã và đang diễn ra như hiện nay. Ngoài ra đối với người lao động chưa qua tuyển dụng, trung tâm nên khuyến khích và mở rộng cho đối tượng này, tạo thuận lợi cho họ tiếp cận và có thể tham dự các khoá đào tạo ngay tại KCN/KCX (nhưng phải đóng lệ phí bắt buộc), và như vậy họ dễ dàng tìm kiếm và thích nghi với môi trường làm việc ngay sau khi hoàn tất khoá học hơn. Hiện nay trên địa bàn Thành phố hiện KCX Linh Trung đã có mô hình này và hoạt động khá hiệu quả và cần nhân rộng mô hình này hơn nữa. 3.3.2.4. Lập quy hoạch khu công nghiệp, cụm công nghiệp trên toàn địa bàn Thành phố tạo ổn định cho nguồn lao động Hiện trên địa bàn Thành phố đặc biệt ở các quận huyện không thuộc khu vực trung tâm (quận 9, 12, huyện Hốc Môn, Bình Chánh, Củ Chi) hầu như luôn trong tình trạng đất nằm đợi quy hoạch để làm khu công nghiệp. Điều này ảnh hưởng đến tâm lý bất ổn định của cư dân tại các vùng đó. Nhằm xác định vị trí, định hướng không gian phát triển các ngành kinh tế, các khu công nghiệp nên hình thành theo quy hoạch và xác định số lao động cần giải quyết việc làm do thu hẹp diện tích đất đai. Do quá trình đô thị hoá thì lãnh đạo Thành phố phải tính toán cân đối để có thể quy hoạch thành các cụm công nghiệp theo lợi thế của mỗi vùng trước hết là giải quyết tình trạng việc làm cho lao động tại đó, mặt khác hạn chế tình trạng di chuyển quá lớn giữa các vùng. Để giải quyết vấn đề này, chính sách và cơ cấu đầu tư trong những năm tới phải có sự thay đổi, có chọn lọc nhằm đưa lại hiệu quả kinh tế cao hơn. Chẳng hạn quy hoạch thành cụm công nghiệp ở Quận 9 và Thủ Đức (giải quyết lao động tại đây và các vùng lân cận); cụm khu công nghiệp Tân Bình, Bình Chánh, Tân Phú; cụm công nghiệp gồm Quận 12 và huyện Hốc Môn. Qua đó nhằm bình định hóa nguồn lao động tạo tâm lý an tâm để họ có thể toàn tâm toàn lực tham gia vào sản xuất ngay chính tại lãnh địa mình cùng với người thân và tập quán sinh hoạt của họ. Phần phân tích ở chương 2 cũng cho ta thấy hiện nay nguồn lao động công nhân tại các KCN/KCX chiếm một tỷ trọng đáng kể là lao động nhập cư, bên cạnh mặt tích cực thì đội ngũ này cũng đang gây sức ép về việc làm và nhiều vấn đề kinh tế xã hội khác. Để giải quyết vấn đề này thì Thành phố cần có chính sách trợ giúp, kích thích các địa phương nhận người nhập cư trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng tuỳ theo quy mô chuyển cư và mức độ thu hút lao động tại đó, tạo sự an tâm cho người chuyển cư tới nơi ở mới. Đồng thời cần thiết phải có những giải pháp để kiềm chế dòng nhập cư, không cho diễn ra ồ ạt và ở mức độ có thể quản lý, khống chế và điều tiết được bằng cách: ngăn chặn từ gốc (tại các huyện, xã ngoại thành); hạn chế những người -74- ăn theo người lao động (bố, mẹ, vợ, con); giải toả những “khu dân cư” tự phát, những nhà tạm được dựng trên các khu đất chiếm để cho thuê kiếm lợi. Ngoài ra các quận, các phường thuộc khu vực nội thành phải quản lý dân cư địa phương mình thường xuyên và sâu sát để có thể nắm được số lao động nhập cư, nghề nghiệp, nơi làm việc, tình trạng công ăn việc làm. Qua đó có thể nắm được sự phân bố của lao động nhập cư trên địa bàn và những biến động lớn của tình hình nhập cư mà chủ động lập lại được các cân đối lớn về kinh tế xã hội khi cần thiết. 3.3.2.5. Sử dụng tổng hợp nhiều nguồn tài chính để hỗ trợ đào tạo, khuyến khích người học nghề, chuyển đổi ngành nghề sản xuất phù hợp với tiến trình CNH,HĐH. Lãnh đạo Thành phố cần linh hoạt trong việc sử dụng tổng hợp nhiều nguồn tín dụng để hỗ trợ giải quyết việc làm cho người lao động như: thông qua hệ thống tín dụng thương mại của các ngân hàng liên doanh; hệ thống tín dụng ưu đãi của Nhà nước, Quỹ quốc gia giải quyết việc làm, Ngân hàng người nghèo, Quỹ xoá đói giảm nghèo, hệ thống tín dụng nhân dân, tín dụng đoàn thể. Từ nguồn quỹ này thực hiện cho vay tới từng cá nhân, từng hộ gia đình, từng chủ doanh nghiệp một cách nhanh chóng thuận lợi không qua trung gian. Với việc quan tâm và hỗ trợ kinh phí kịp thời sẽ giúp người lao động ổn định tâm lý để tìm kiếm việc làm phù hợp. Trong điều kiện nguồn ngân sách của Thành phố còn hạn hẹp, trong tổng chi năm 2004 là 15.869 tỷ đồng thì chi cho sự nghiệp giáo dục đào tạo chiếm 21,7%, tăng 1% so với cùng kỳ. Tuy nhiên vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu cho công tác phổ cập đào tạo nghề cho người lao động, do đó việc chủ động huy động nguồn kinh phí phục vụ cho công tác đào tạo nghề là việc làm vô cùng thiết thực và có ý nghĩa. Để làm được điều này cần phải thực hiện xã hội hoá lĩnh vực dạy nghề để huy động được các nguồn đầu tư cả trong và ngoài nước. Cụ thể: - Huy động nguồn trong nước: như kêu gọi sự đóng góp của người học, của các ngành, các doanh nghiệp, các cơ sở đào tạo và đóng góp của các tổ chức, cá nhân từ mọi thành phần kinh tế. Bên cạnh đó phải có chính sách thoả đáng và thuyết phục lôi kéo và khuyến khích được người lao động tự giác tham gia học nghề với những chính sách như: hỗ trợ thêm kinh phí khi tham gia học nghề, giới thiệu việc đúng ngành nghề, nhu cầu cho người lao động khi hoàn tất khoá học, lập hoặc tìm kiếm các quỹ tín dụng ưu đãi giúp cho người học nghề có thể vay trong một thời hạn nào đó để trang trải một mức học phí và cam kết sau khi có việc phải hoàn trả lại. Thực hiện đồng bộ và có hiệu quả các biện pháp như trên thì sẽ tạo động lực cho người lao động tự nguyện tham gia học nghề ngày càng nhiều hơn. - Huy động từ nước ngoài: đó là các nguồn vốn ODA, FDI và các dự án hợp tác quốc tế khác của Úc, Thuỵ Điển, Singapore, Nhật. Đối với lĩnh vực dạy nghề, cơ sở vật chất và trang thiết bị có vai trò lớn trong việc nâng cao chất lượng đào tạo, vì vậy cần dùng nguồn tài chính này đầu tư mua sắm trang thiết bị, phương tiện phục vụ giảng dạy chuyên môn, tiến tới đảm bảo 100% các cơ sở dạy nghề có đủ thiết bị chuyên dùng. Với những điều kiện như vậy, người học -75- nghề sẽ được tiếp cận với những thiết bị hiện đại sát với thực tế khi vào làm trong doanh nghiệp, sẽ tạo sự hứng thú và say mê cho người học. Từ đó sẽ có nhiều người lao động tham gia học nghề hơn, học tích cực hơn, gắn bó chuyên tâm với môi trường học nghề hơn đáp ứng sẵn sàng lực lượng lao động hùng hậu đã qua đào tạo nghề cho các doanh nghiệp tại các khu. Nhà nước, thông qua vai trò lãnh đạo là Thành phố cần phải đẩy mạnh chính sách khuyến khích đối với người học nghề làm việc tại KCN/KCX. Chính sách này không chỉ áp dụng với những người tham gia học nghề mà cần phải có định hướng hướng nghiệp, khuyến khích lựa chọn nghề nghiệp cho học sinh từ bậc phổ thông. Phải có chính sách hỗ trợ tài chính thiết thực trực tiếp cho người học nghề như miễn giảm học phí, cấp học bổng, thực hiện tín dụng ưu đãi. Đồng thới động viên người dân mở các nghề sở trường và sẵn sàng tạo thuận lợi trong việc cấp phép và triển khai hành nghề cho mọi người dân khi có nhu cầu. Dựa trên kinh nghiệm của Ấn Độ, Trung Quốc thì ta nên thiết lập các doanh nghiệp vừa và nhỏ gắn với những ngành công nghiệp giúp cho cư dân địa phương có cơ hội tiếp cận và học hỏi dần dần chủ động nắm bắt được công nghệ cũng như tác phong công nghiệp mặc dù vẫn “trụ” tại nông thôn theo hướng “ly nông nhưng không ly hương”. Đối với các nghề thủ công truyền thống, có bí quyết công nghệ, có sắc thái riêng của vùng thì cần tạo điều kiện để các chủ xưởng, chủ vườn, các nghệ nhân mở rộng trao đổi kinh nghiệm và tìm thị trường cả trong và ngoài nước. Đặc biệt tiếp thu công nghệ và chiếm lĩnh thị trường ngoài nước là một tiềm năng và bảo đảm cho việc mở rộng ngành nghề và thu hút lao động, đẩy mạnh chính sách liên doanh, liên kết giữa các thành phần kinh tế, giữa thành thị và nông thôn trong khuyến khích phát triển ngành nghề phi nông nghiệp ở khu vực nông thôn trong vùng. Để các biện pháp trên mang tính khả thi, lãnh đạo Thành phố phải chú trọng các vấn đề sau: Phân bố KCN/KCX hợp lý theo vùng, lãnh thổ và phát triển KCN phục vụ CNH – HĐH nông thôn. Việc xây dựng quy hoạch cũng như phát triển KCN trong thời gian tới cần tính đến sự phân bố hợp lý theo vùng lãnh thổ, tạo điều kiện cho việc phân bố hợp lý lực lượng sản xuất, sử dụng các sản phẩm nông nghiệp tại chỗ, tạo việc làm cho lao động nông nghiệp chuyển đổi ngành nghề, tăng thu nhập, giảm thiểu hiện tượng di cư lao động Tóm lại: Giải quyết cung ứng lao động đủ về số lượng và đáp ứng yêu cầu của các nhà đầu tư tại các KCX, KCN TP. HCM là vấn đề nổi cộm cấp bách của các cấp ngành trong Thành phố đó là phải linh hoạt và chủ động tháo gỡ theo một phương pháp riêng trong đó có vai trò tích cực của HEPZA. Một số giải pháp như đào tạo tại chỗ giữ vai trò quan trọng kể cả cho phép hình thành các cơ sở đào tạo của các tổ chức dạy nghề có uy tín và có năng lực của nước ngoài, làm tốt vấn đề an sinh phúc lợi cho người lao động là lựa chọn hàng đầu mà HEPZA và các cấp ngành Thành phố phải chú trọng. Bên cạnh đó việc nắm bắt nhu cầu cụ thể để nắm thế chủ động trong đào tạo đúng hướng là nhiệm vụ của các cơ sở đào tạo, kể cả các cơ sở đào tạo chuyên -76- nghiệp được phép thành lập trong một số khu. Trên cơ sở đó lực lượng lao động do các cơ sở đào tạo ra và nhu cầu lao động của các doanh nghiệp sẽ đạt được sự hài hoà thông qua sự điều tiết của quy luật cung cầu. Ngoài ra các cơ sở đào tạo phải nhanh chóng cải tiến công tác giáo dục, đào tạo trên cơ sở nhấn mạnh kỹ năng kỹ thuật công nghệ ngang tầm tiên tiến, trong đó đặc biệt nhấn mạnh kỹ năng thực hành và ứng dụng. Nếu lãnh đạo Thành phố, Ban Quản lý KCN/KCX, doanh nghiệp cùng chung vai đồng lòng, quyết tâm giải quyết các vấn đề đã và đang gây khó khăn bức xúc cho đời sống hàng ngày của người lao động thì sẽ tạo tâm lý an tâm làm việc, đồng thời sẽ dễ dàng hơn cho công việc quản lý điều hành nguồn nhân lực của Ban Quản lý, các doanh nghiệp và cho TP.HCM. Thực tiễn chỉ ra rằng Thành phố hiện đang dẫn đầu cả nước về tốc độ tăng trưởng và phát triển kinh tế trong đó giá trị đóng góp không nhỏ từ lĩnh vực công nghiệp. Để ngày càng tạo ra nhiều giá trị công nghiệp ngoài vốn và công nghệ từ các nguồn đầu tư đặc biệt là khu vực FDI thì nhân tố lao động cũng không kém phần quan trọng. Xã hội càng phát triển, cơ cấu kinh tế cũng có sự chuyển biến sâu sắc từ cơ cấu nông nghiệp – công nghiệp - dịch vụ, hiện Thành phố đã đạt được cơ cấu công nghiệp - dịch vụ - nông nghiệp và đang tiến dần lên giai đoạn phát triển thứ ba: giai đoạn công nghệ cao: dịch vụ - công nghiệp – nông nghiệp. Trong xu thế đó sẽ không có chỗ cho lao động chỉ thuần tuý “vai u thịt bắp” mà cần lao động có tay nghề, trình độ chuyên môn nhất định. Có được đội ngũ lao động chất lượng như thế thì kế hoạch và triển vọng về thu hút vốn FDI vào các KCN/KCX của Thành phố mới đi vào hiện thực. Các giải pháp được nêu ra ở trên, theo tác giả, không hẳn phải đồng bộ áp dụng ngay một lần. Vì các vấn đề nghiên cứu trong luận văn liên tục thay đổi, do đó những gợi ý này rất cần HEPZA cũng như các cơ quan hữu quan của Thành phố xem xét và lựa chọn áp dụng trong từng giai đoạn, tình huống cụ thể để có những bước đi thích hợp trong việc đào tạo và cung ứng lao động cho các KCX, KCN trên địa bàn Thành phố. -77- KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 Phát triển nguồn nhân lực nói chung và nguồn lao động công nhân nói riêng cho TP.HCM có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình xây dựng và nâng thành phố lên một tầm cao mới về lĩnh vực kinh tế, văn hoá và khoa học kỹ thuật. Tuy nhiên do tác động của nhiều yếu tố khác nhau như: chính sách, chế độ giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng và sử dụng nguồn lao động, chính sách tiền công lao động, quá trình đô thị hoá và hiện tượng di dân, cho nên sự phát triển nguồn lao động mặc dù đã đạt được những kết quả đáng khích lệ ban đầu nhưng vẫn chưa đáp ứng được tốc độ phát triển các KCN/KCX của Thành phố hiện tại lẫn tương lai. Phát triển nguồn nhân lực là yêu cầu khách quan trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đối với mọi quốc gia cũng như vùng, khu vực kinh tế. Chỉ trên nền tảng và tiền đề nguồn nhân lực có chất lượng mới có thể thực hiện thắng lợi các mục tiêu trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội từ nay và trong thời gian tới, đưa kinh tế Thành phố nói chung và công nghiệp của Thành phố nói riêng phát triển vững chắc trên chính đôi chân của mình. Các giải pháp đề cập ở chương 3 tập trung vào giải quyết các vấn đề nổi cộm của việc phát triển nguồn lao động công nhân tại các KCN/KCX với mục đích bao trùm là làm sao chúng ta phải luôn trong thế chủ động về nội lực (nguồn nhân lực là quan trọng nhất) để có thể chạy đua và giành thắng lợi trong việc thu hút có hiệu quả đầu tư trực tiếp nước ngoài với các nước trong khu vực. Cơ sở để tác giả đề xuất các giải pháp và biện pháp cụ thể đều nhất quán theo quan điểm là làm sao trong một thời gian không xa, nguồn nhân lực nói chung và nguồn lao động công nhân của Thành phố được cải thiện về mọi mặt, đó chính là thực sự dồi dào và đa dạng về số lượng đồng thời chất lượng phải đạt những chuẩn mực nhất định so với khu vực và thế giới. Điều này đòi hỏi sự hợp tác tích cực từ các bên đã đang và sẽ cần đến nguồn lao động này để đạt mục tiêu phát triển, tăng trưởng bền vững đó là Nhà nước, doanh nghiệp FDI, và cả bản thân người lao động. -78- KẾT LUẬN Có thể khẳng định sự nghiệp CNH - HĐH của Việt Nam nói chung trong đó có TP.HCM hiện đang được Đảng và Nhà nước quyết tâm đẩy mạnh hơn nữa nhằm tương thích với sự phát triển thần kỳ của các quốc gia trong khu vực. Thật vậy, trong bối cảnh thời đại được đặc trưng bởi xu thế toàn cầu hoá về kinh tế với ưu thế của kinh tế tri thức, công nghệ cao, nhất là công nghệ thông tin. Vì vậy việc phát triển con người, phát triển nguồn nhân lực là yếu tố quyết định nhất cho sự phát triển bền vững. Phải nhìn nhận khách quan rằng thách thức lớn nhất có tính cơ bản và lâu dài mà sự nghiệp CNH - HĐH của nước ta phải đương đầu là cuộc cạnh tranh quyết liệt về trí tuệ. Xét cho cùng, chính là đua tranh về yếu tố con người, về phát triển nguồn nhân lực, đặc biệt là năng lực trí tuệ của con người, của cộng đồng và của toàn xã hội nhằm giải quyết thành công các vấn đề đặt ra. Nếu nhìn nhận một cách đầy đủ và biện chứng thì một nền kinh tế, một địa phương như TP.HCM muốn phát triển nhanh và bền vững phải hội đủ tối thiểu hai nhân tố then chốt là lao động và vốn, trong đó vốn đầu tư phát triển mới thực sự “thay da đổi thịt” bộ mặt của nền kinh tế. Những hạn chế về nguồn nhân lực đã được xem xét bàn luận xuyên suốt nội dung ba chương, được tác giả đặt chúng trong mối quan hệ nhân quả với thu hút vốn đầu tư đặc biệt vốn đầu tư trực tiếp nuớc ngoài. Quả đúng như vậy, ở nước ta cũng như tại TP.HCM bên cạnh nguồn vốn trong nước đóng vai trò quyết định thì vốn đầu tư nước ngoài là một trong những nguồn vốn quan trọng. Trong nguồn vốn nước ngoài, FDI được coi là nguồn vốn thích hợp hơn cả. Vai trò của FDI trong những năm qua đã được khẳng định, đóng góp tích cực vào tăng trưởng và phát triển kinh tế của địa phương này phù hợp với quan điểm, định hướng đã đề ra“nội lực là quyết định, ngoại lực là quan trọng, gắn kết với nhau thành nguồn lực tổng hợp để phát triển đất nước” Quan điểm cơ bản của luận văn xem vấn đề phát triển nguồn nhân lực trong đó nguồn lao động công nhân trong các KCN/KCX trên địa bàn Thành phố là điều kiện tối cần thiết đối với hoạt động thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài có trọng điểm, cân đối theo chiến lược quy hoạch phát triển kinh tế xã hội của mình trong từng giai đoạn nhất định. Trình tự và cách thức giải quyết các vấn đề cơ bản của luận văn là dựa trên cơ sở lý luận về các vấn đề phát triển nguồn nhân lực phục vụ cho các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài trong các KCN/KCX; nghiên cứu và phân tích thực trạng nguồn lao động công nhân trong phạm vi đã lựa chọn, hệ quả đó nguyên -79- nhân do đâu, nguyên nhân nào là cơ bản, ảnh hưởng sâu sắc đến thực trạng nghiên cứu; đồng thời dựa trên các bài học kinh nghiệm của các nước, các luận cứ cơ bản về quan điểm định hướng của địa phương về phát triển nguồn nhân lực để từ đó đề ra những giải pháp đồng bộ, có hệ thống nhằm khắc phục được những vấn đề đặt ra và nhanh chóng thực hiện được mục tiêu đã định. Có thể tái khẳng định đó là: 1) Hệ thống đào tạo của Thành phố cần tích cực và khẩn trương nâng cao chất lượng, giảng dạy theo hướng đào tạo đúng cái mà các doanh nghiệp trong các khu cần có trên cơ sở nâng cao tính hiện đại, tính thực dụng và thực tiễn của công việc đào tạo, đa dạng hoá ngành nghề đào tạo. Theo hướng này thì cơ sở vật chất của các trường cần được khẩn trương hiện đại hoá, chuẩn hoá. 2) Cho phép các nhà đầu tư nước ngoài được đầu tư kinh doanh các Trung tâm dạy nghề chuyên nghiệp trong KCX chuyên đào tạo ra công nhân và kỹ thuật viên sát với nhu cầu và yêu cầu của KCX. Loại hình đầu tư này được hưởng ưu đãi giống như Chính phủ đã dành cho doanh nghiệp dịch vụ trong KCX. 3) Cho phép các nhà cung cấp nước ngoài thành lập đại lý phân phối thiết bị tại KCX, là một loại hình dịch vụ thương mại đang phát triển tại các KCX trên thế giới. 4) Nhà nước cần có chính sách đầu tư cần thiết về chỗ ở phù hợp cho công nhân để họ có điều kiện ổn định cuộc sống, tái tạo sức lao động, từ đó tăng sức hút của các KCX, KCN của Thành phố. 5) Có chính sách ưu đãi thêm trong trường hợp các doanh nghiệp tổ chức đào tạo lao động tại xí nghiệp hoặc các trung tâm do họ đầu tư – coi như một sự đầu tư cho giáo dục đào tạo. 6) Cho phép các Trung tâm dạy nghề trong KCX, KCN được tiếp nhận học viên trên cả nước vào học tại các Trung tâm đó với mục tiêu là làm việc cho các khu. 7) Uỷ ban Nhân dân Thành phố đầu tư một Trung tâm cho toàn bộ hệ thống KCX,KCN làm nhiệm vụ huấn luyện các kiến thức xã hội thiết yếu trước khi người lao động vào làm việc tại các doanh nghiệp trong các khu. 8) Nhà nước cần có ưu đãi về tín dụng, chính sách giảm, miễn thuế, ưu tiên xây dựng quỹ đất xây Trường hoặc Trung tâm dạy nghề. Với sự nỗ lực của lãnh đạo từ Trung ương đến địa phương, sự hợp tác có hiệu quả giữa chính quyền sở tại với các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đã đang hoạt động, cộng với sự năng động ý thức của người lao động một cách đầy đủ thì nhất định các giải pháp đề xuất ở trên sẽ trở nên vô cùng thiết thực và hữu ích cho Thành phố làm tài liệu tham khảo trong khi hoạch định các chiến lược phát triển của mình. -80- TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Mạc Tiến Anh, Đôi nét về tuyển dụng sử dụng lao động trong các khu công nghiệp, tạp chí LĐ & XH số 247, từ 16-30/9/2004. 2. Vũ Đình Bách (GS.PTS), Các giải pháp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, 1999. 3. Bộ Tài chính, Tài liệu Bồi dưỡng kỹ năng hội nhập kinh tế quốc tế, 7/2003 và 7/2004. 4. Bùi Phương Chi, Lao động nữ trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và vai trò của công đoàn, Tạp chí LĐ&CĐ số 319, 1/2004. 5. Nguyễn Trọng Chuẩn (GS.TS), Nguyễn Thế Nghĩa (PGS.TS) và Đặng Hữu Toàn (PGS.TS) đồng chủ biên, Công nghiệp hoá - hiện đại hoá ở Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, 2003. 6. Cục Thống kê Thành phố Hồ Chí Minh, Niên giám Thống kê, 2004 7. Trần Kim Dung, Đời sống văn hoá dân cư các KCN tập trung Đông Nam Bộ - những vấn đề đặt ra, Tạp chí Cộng sản số 13, 7/2004. 8. Hồ Anh Dũng (TS), Phát huy yếu tố con người trong lực lượng sản xuất ở Việt Nam hiện nay, NXB Khoa học Xã hội, 2002. 9. Nguyễn Hữu Dũng (TS), Giải quyết vấn đề lao động và việc làm trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông thôn, Tạp chí Lý luận Chính trị, số 8/2004. 10. Nguyễn Hữu Dũng (TS), Về nhiệm vụ phát triển việc làm gia đoạn 2006-2010, Tạp chí LĐ & XH số 251, từ 16-30/11/2004. 11. Lê Tuấn Dũng, Ổn định đời sống - tạo việc làm cho người dân bị thu hồi đất làm KCN - những vấn đề đặt ra, Tạp chí khu công nghiệp, 8/2004. 12. Đinh Đăng Định (ThS, chủ biên), Một số vấn đề về lao động việc làm và đời sống người lao động ở Việt Nam hiện nay, NXB Lao động, 2004. 13. Nguyễn Thị Như Hà (TS), Đầu tư nước ngoài với việc phát triển và khai thác nguồn nhân lực Việt Nam, Tạp chí Lý luận Chính trị số 4/2005. 14. Hoàng Hải, Những vấn đề về phát triển khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài, Tạp chí Cộng sản số 7, 4/2004. 15. Trần Thu Hiền (ThS), Giải quyết vấn đề văn hoá – xã hội ở Khu công nghiệp, Khu chế xuất, Tạp chí Lý luận Chính trịn, số 3/2005. 16. Hepza, Kỷ yếu 10 năm phát triển và quản lý các KCX, KCN TP. HCM, 1992-2002 17. Vũ Thị Hồng - Patrick Gubry - Lê Văn Thành (chủ biên), Những con đường về Thành -81- phố, NXB TP Hồ Chí Minh, 2003. 18. Phạm Hoàng - Nguyễn Thị Thuỳ Linh, Những rào cản chính đối với hoạt động FDI tại Việt Nam, đề tài nghiên cứu khoa học cơ sở, ĐHKT TP. HCM, 5/2000. 19. Hoàng Ngọc Hoà (GS.TS), Khu công nghiệp & Khu chế xuất đối với sự phát triển bền vững ở Việt Nam - Thực trạng và giải pháp, Tạp chí Kinh tế và Phát triển, 1/2005. 20. Học viện Hành chính Quốc gia, Quản lý nguồn nhân lực xã hội, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003. 21. Ngô Hướng (PGS.TS), Các KCN & KCX trong quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, Tạp chí Cộng sản số 17, 9/2004. 22. Trương Giang Long, Đào tạo nguồn nhân lực quan kinh nghiệm phát triển giáo dục ở một số nước, Tạp chí Cộng sản số 13, 7/2004. 23. Phan Thúc Huân (PGS.TS), Kinh tế học phát triển, NXB Đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh, 2004. 24. Đặng Hữu (GS), Đào tạo nhân lực cho sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá dựa trên tri thức ở nước ta hiện nay, Tạp chí Cộng sản số 4, 2/2005. 25. Trần Văn Lợi, Phát triển các KCN, KCX - Một số vấn đề đặt ra, Tạp chí Cộng sản số 16, 8/2004. 26. Bùi Sỹ Lợi (TS), Thực trạng đình công và sự cần thiết phải sửa đổi pháp lệnh thủ tục giải quyết các tranh chấp lao động, Tạp chí LĐ&CĐ số 319, 1/2004. 27. Vũ Minh Mão (TS) và Hoàng Xuân Hoà (TS), Dân số và chất lượng nguồn nhân lực ở Việt Nam trong quá trình phát trểin kinh tế, Tạp chí Cộng sản số 10, 5/2004. 28. Phương Nam, Làm sao để người lao động thấy rõ lợi ích khi gia nhập công đoàn, Tạp chí LĐ&CĐ số 319, 1/2004. 29. Dương Xuân Ngọc (PGS.TS), Giai cấp công nhân Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, NXB Chính trị Quốc gia, 2003. 30. Lê Du Phong (PGS-TS) - Nguyễn Thành Độ (PGS-TS), Chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong điều kiện hội nhập với khu vực và thế giới, NXB Chính trị Quốc gia, 1999. 31. T. Phong, Khơi nguồn nội lực cho phát triển, tạp chí Tài chính, số tháng 10/2003. 32. Trương Văn Phúc (TS), Thực trạng lao động việc làm qua kết quả điều tra 1/7/2004, Tạp chí LĐ & XH số 251, từ 16-30/11/2004. 33. Nguyễn Minh Sang (TS), Mô hình và kinh nghiệm tổ chức quản lý KCN, KCX ở một số nước và vùng lãnh thổ, tạp chí Thông tin Khu công nghiệp, 6/2004. 34. Trương Thị Minh Sâm (TS, chủ biên), Những luận cứ khoa học của việc phát triển nguồn nhân lực công nghiệp cho vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, NXB Khoa học Xã hội, 2003. -82- 35. Nguyễn Thiết Sơn, Các công ty xuyên quốc gia, NXB Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh, 2004. 36. Tài liệu thống kê của Phòng Quản lý lao động, Phòng Quản lý đầu tư, Trung tâm Dịch vụ Việc làm Hepza (lưu hành nội bộ), 2004. 37. Tài liệu Hỏi đáp Luật lao động , Trung tâm Dịch vụ Việc làm Hepza, 2004. 38. Nguyễn Quang Thái (PGS.TS), Năng lực cạnh tranh của nước ta trong tương quan quốc tế, tạp chí Thời báo Kinh tế và Dự báo, số tháng 10/2003. 39. Nguyễn Ngọc Thanh (TS), Đầu tư nước ngoài ở Thành phố Hồ Chí Minh thời kỳ 1991- 2000, NXB Tài Chính, 2001. 40. Nguyễn Ngọc Thanh (TS), Định giá chuyển giao và chuyển giá tại các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài Thành phố Hồ Chí Minh, NXB Tài Chính, 2000. 41. Hoàng Ngọc Thanh (TS), Đời sống công nhân lao động trong các KCN tập trung - Một vấn đề bức xúc, Tạp chí Lao động và Công đoàn số 318, 2/2004. 42. Nguyễn Văn Thanh (TS), Khu chế xuất với phát triển kinh tế - Kinh nghiệm của các nước và những gợi ý về chính sách đối với Việt Nam, Tạp chí Thông tin Khu công nghiệp, 11/2004. 43. Nguyễn Đình Thi (ThS, KTS), Xung quanh vấn đề xây dựng nhà ở và công trình dịch vụ công cộng cho công nhân các KCN, Tạp chí Thông tin KCN, 4/2004. 44. Võ Thanh Thu (GS.TS) - Ngô Thị Ngọc Huyền (TS) - Nguyễn Cương (KS), Kỹ thuật đầu tư trực tiếp nước ngoài, NXB Thống kê, 2004. 45. Bùi Quang Thuấn (TS), Vai trò của KCN và KCX đối với tiến trình công nghiệp hoá ở Việt Nam, Tạp chí Những vấn đề Kinh tế thế giới số 1(105), 2005. 46. Thời báo Kinh tế Việt Nam : Kinh tế Việt Nam và Thế giới năm 2003-2004, 2004-2005 47. Tổng cục Thống kê, Niên giám Thống kê, 2004 48. Thanh Tùng, Giải pháp về đào tạo nguồn nhân lực cho các KCX, KCN Thành phố Hồ Chí Minh, Tạp chí Lao động và Xã hội số 248, 15/10/2004. 49. Vũ Anh Tuấn (TS), Phát triển KCN, KCX - Những vấn đề đặt ra, Tạp chí Phát triển Kinh tế, 2/2004. 50. Nguyễn Chơn Trung (VS.TS), Trương Giang Long (PGS.TS) đồng chủ biên, Phát triển các khu công nghiệp, khu chế xuất trong quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá, NXB Chính trị Quốc gia, 2004. 51. Nguyễn Phùng Trung, Bài học kinh nghiệm về giải quyết tranh chấp lao động ở Bình Dương, Tạp chí LĐ & XH số 244, 1-15/8/2004. 52. Phạm Chánh Trực, Phát triển Khu công nghệ cao ở Thành phố Hồ Chí Minh và vấn đề đặt ra, Tạp chí Cộng sản số 7, 4/2005. -83- 53. Nguyễn Trọng Xuân (TS), Đầu tư trực tiếp nước ngoài với công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, 2002. 54. Phạm Hồng Vân, Đánh giá lợi thế so sánh về môi trường đầu tư nước ngoài giữa Việt Nam và các nước trong khu vực trên phương diện Kinh tế - Tài chính, Viện nghiên cứu Tài chính (lưu hành nội bộ). 55. Các trang web : www.mard.gov.vn, www.hepza.gov.vn, www.hcminvest.gov.vn, www.itcp.hochiminhcity.gov.vn, www.vir.com.vn, www.mpi.gov.vn ._.