Thực trạng kiến thức, thái độ, thực hành về vệ sinh môi trường của người dân huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ®¹i häc th¸i nguyªn tr•êng ®¹i häc y d•îc --  -- HOÀNG THÁI SƠN THỰC TRẠNG KIẾN THỨC, THÁI ĐỘ, THỰC HÀNH VỀ VỆ SINH MÔI TRƯỜNG CỦA NGƯỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC Chuyên ngành Y học dự phòng Mã số: 60.72.73 Thái Nguyên, tháng 11 năm 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ®¹i häc th¸i nguyªn tr•êng ®¹i häc y d•îc --  -- HOÀNG THÁI SƠN THỰC TRẠNG KIẾN THỨC, THÁI ĐỘ, THỰC HÀNH VỀ VỆ SINH MÔI TRƯỜNG CỦA NGƯỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC Chuyên ngành Y học dự phòng Mã số: 60.72.73 Hướng dẫn khoa học: PGS-TS Đàm Khải Hoàn Thái Nguyên, tháng 11 năm 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ®¹i häc th¸i nguyªn tr•êng ®¹i häc y d•îc --  -- Hoàng Th¸i S¬n thùc tr¹ng kiÕn thøc, th¸i ®é, thùc hµnh vÒ vÖ sinh m«i tr•êng cña ng•êi d©n huyÖn phæ yªn, tØnh th¸i nguyªn luËn v¨n th¹c sÜ y häc Chuyªn ngµnh Y häc dù phßng M· sè: 60.72.73 Ng•êi h•íng dÉn khoa häc: PGS-TS §µm Kh¶i Hoµn Th¸i Nguyªn, n¨m 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên C«ng tr×nh ®•îc hoµn thµnh t¹i tr•êng §¹i häc Y D•îc Th¸i Nguyªn Ng•êi h•íng dÉn khoa häc: Phã GS - Ts §µm Kh¶i Hoµn Ph¶n biÖn 1: TiÕn sÜ TrÞnh V¨n Hïng Ph¶n biÖn 2: TiÕn sÜ NguyÔn Quang M¹nh LuËn v¨n ®•îc ®¸nh gi¸ tr•íc héi ®ång t¹i tr•êng §¹i häc Y D•îc Th¸i Nguyªn vµo håi 15 h 30 ngµy 7/11/2009. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Các bệnh liên quan tới nước và vệ sinh môi trường là vấn đề lớn về sức khỏe trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Một cuộc điều tra mới đây về tình hình vệ sinh môi trường Việt Nam cho thấy 52% dân cư nông thôn có phương tiện vệ sinh môi trường nói chung, song chỉ có 18% trong số họ được sử dụng nhà xí đạt tiêu chuẩn vệ sinh do Bộ Y tế ban hành theo Quyết định số 08/2005/QĐ-BYT [42]. Đảng và Chính phủ Việt Nam rất quan tâm đến công tác vệ sinh môi trường, bảo vệ sức khoẻ. Chương trình Môi trường quốc gia - Nước sạch vệ sinh môi trường nông thôn đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 237- 1998/QĐ-TTg. Chương trình là một công cụ có tầm quan trọng đặc biệt để thực hiện chiến lược quốc gia về cấp nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn đến năm 2020, nhằm bảo đảm cho tất cả dân cư nông thôn sử dụng nước sạch đạt tiêu chuẩn chất lượng quốc gia với số lượng tối thiểu 60lít/người/ngày và sử dụng hố xí hợp vệ sinh, thực hành tốt vệ sinh cá nhân, giữ gìn vệ sinh môi trường làng xã... [3], [53]. Ngày 30/12/2008, Cục y tế Dự phòng và Vệ sinh môi trường được thành lập, cho thấy vệ sinh môi trường là một vấn đề cấp thiết của công tác y tế dự phòng trong giai đoạn hiện nay [40]. Việc không đảm bảo vệ sinh môi trường là nguyên nhân của nhiều bệnh truyền nhiễm, trong đó bệnh tiêu chảy là một trong những nguyên nhân chính gây ra tình trạng ốm đau trên phạm vi toàn quốc, làm cho khoảng 250.000 người phải nhập viện mỗi năm. Theo ước tính, có tới 44% trẻ em Việt Nam bị nhiễm giun tóc, giun móc và giun đũa [40]. Ở nhiều vùng nông thôn, vệ sinh môi trường kém, chất thải người và gia súc chưa được xử lý hợp vệ sinh, tập quán dùng phân tươi bón ruộng làm phát tán các mầm bệnh có trong phân tươi ra môi trường xung quanh, gây những ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 lên sức khoẻ con người, là nguyên nhân của các dịch bệnh đường tiêu hoá nguy hiểm như tả, lỵ, thương hàn [7], [25]. Huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên là huyện có điều kiện kinh tế, văn hoá, xã hội tương đối phát triển, tuy nhiên điều kiện sinh hoạt, thói quen và tập quán vệ sinh của người dân vẫn còn nhiều vấn đề lạc hậu, chưa đảm bảo được yêu cầu hạn chế bệnh tật, bảo vệ sức khoẻ. Vì vậy, chúng tôi xây dựng đề tài: "Thực trạng kiến thức, thái độ, thực hành về vệ sinh môi trường của người dân huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên”. Mục tiêu nghiên cứu: 1. Đánh giá thực trạng kiến thức, thái độ, thực hành về vệ sinh môi trường của người dân huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên. 2. Xác định một số yếu tố ảnh hưởng đến hành vi vệ sinh môi trường của người dân tại huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Chương 1 TỔNG QUAN 1.1. Các khái niệm cơ bản: 1.1.1. Hành vi của con người với giáo dục sức khoẻ: 1.1.1.1. Khái niệm hành vi của con người: Hành vi của con người là một hành động, hay là tập hợp phức tạp của nhiều hành động, mà những hành động này lại chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố bên trong và bên ngoài, chủ quan cũng như khách quan. Ví dụ các yếu tố tác động đến hành vi của con người như: phong tục tập quán, thói quen, yếu tố di truyền, văn hoá - xã hội, kinh tế - chính trị... Chẳng hạn hành vi thực hiện các điều lệ về vệ sinh môi trường, hành vi tôn trọng pháp luật... Mỗi hành vi của một con người là sự biểu hiện cụ thể của các yếu tố cấu thành nên nó, đó là các kiến thức, niềm tin, thái độ và cách thực hành của người đó trong một tình huống hay trong một sự việc cụ thể nhất định nào đó [23]. 1.1.1.2. Hành vi sức khoẻ: Hành vi sức khỏe là hành vi của cá nhân, gia đình, cộng đồng tạo ra các yếu tố tác động trực tiếp, hoặc gián tiếp đến sức khỏe của chính họ, có thể có lợi hoặc có hại cho sức khỏe [23]. Theo ảnh hưởng của hành vi, chúng ta có thể phân ra 3 loại hành vi sức khoẻ như sau: - Những hành vi lành mạnh, có lợi cho sức khoẻ: Đó là những hành vi giúp bảo vệ và nâng cao tình trạng sức khoẻ của con người. Ví dụ: Làm chuồng nuôi gia súc, gia cầm cách xa nguồn nước sinh hoạt, thực hiện ăn chín uống sôi, giữ gìn vệ sinh cá nhân và vệ sinh nơi công cộng... - Những hành vi không lành mạnh: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 Đó là những hành vi gây hại cho sức khoẻ. Ví dụ như: Ăn sống, uống sống, phóng uế bừa bãi, không rửa tay trước khi ăn... - Những hành vi trung gian: Là những hành vi không có lợi cũng không có hại cho sức khoẻ hoặc chưa xác định rõ. Ví dụ như đeo vòng bạc cho trẻ vào cổ hay cổ tay, cổ chân cho trẻ em để kỵ gió. Với các loại hành vi này thì tốt nhất là không nên tác động, trái lại có thể lợi dụng việc đeo vòng đó để hướng dẫn các bà mẹ theo dõi sự tăng trưởng của con mình. Giáo dục sức khoẻ nhằm tạo ra các hành vi sức khoẻ có lợi cho sức khoẻ mà điều quan trọng nhất là tạo ra được các thói quen tốt, các hành vi lành mạnh. 1.1.1.3. Hành vi môi trường. Là những hành vi ảnh hưởng đến môi trường như phóng uế bừa bãi; Dùng phân tươi để bón rau; Uống nước lã; Dùng nước sạch, sử dụng hố xí hợp vệ sinh, giữ gìn nhà cửa, làng bản sạch sẽ... 1.1.1.4. Thành phần chủ yếu của hành vi. Hành vi sức khoẻ của con người chủ yếu thể hiện ở các thành phần như kiến thức, thái độ, niềm tin và thực hành. Muốn làm thay đổi hành vi sức khoẻ của đối tượng giáo dục sức khoẻ thì truyền thông – giáo dục sức khoẻ phải tác động vào các thành phần trên nhưng tuỳ từng mục tiêu cụ thể mà cần tác động vào thành phần nào là chủ yếu. Trong các thành phần của truyền thông giáo dục sức khỏe thì quá trình tác động làm thay đổi được thái độ của con người đối với sức khoẻ là việc làm khó nhất. 1.1.1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi nói chung. - Suy nghĩ và tình cảm. Với mỗi sự việc, vấn đề trong cuộc sống, mỗi người chúng ta có thể có các suy nghĩ và tình cảm khác nhau. Những suy nghĩ và tình cảm của chúng ta lại bắt nguồn từ các hiểu biết, niềm tin, thái độ và quan Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 niệm về giá trị. Chính các kiến thức, niềm tin, thái độ và quan niệm về giá trị đã dẫn đến những quyết định của mỗi người thực hành hành vi này hay hành vi khác [37]. - Kiến thức. Kiến thức hay hiểu biết của mỗi người được tích lũy dần qua quá trình học tập và kinh nghiệm thu được trong cuộc sống. Mỗi người có thể thu được kiến thức từ thày cô giáo, cha mẹ, bạn bè, đồng nghiệp, những người xung quanh, sách vở và các phương tiện thông tin đại chúng cung cấp. Từ đó giúp con người có các suy nghĩ và tình cảm đúng đắn, có hành vi phù hợp trước mỗi sự việc. Các kiến thức về bệnh tật, sức khỏe và bảo vệ, nâng cao sức khỏe là điều kiện cần thiết để mọi người có cơ sở thực hành các hành vi sức khỏe lành mạnh [36]. - Niềm tin. Niềm tin là sản phẩm xã hội của nhận thức cá nhân kết hợp với các kinh nghiệm thu được của cá nhân cũng như của nhóm hay cộng đồng trong cuộc sống. Mỗi một xã hội đều hình thành và xây dựng niềm tin về tất cả các khía cạnh của đời sống. Những niềm tin là một phần của cách sống con người. Niềm tin có thể chỉ ra những điều được mọi người chấp nhận và những điều không được người ta chấp nhận. Niềm tin có sức mạnh, nó ảnh hưởng đến thái độ và hành vi của con người [36]. - Thái độ. Thái độ được coi là trạng thái chuẩn bị của cơ thể để đáp ứng với những tình huống hay hoàn cảnh cụ thể. Thái độ phản ánh những điều người ta thích hoặc không thích, mong muốn hay không mong muốn, tin hay không tin, đồng ý hay không đồng ý, ủng hộ hay ngăn cản.... Thái độ thường bắt nguồn từ kiến thức, niềm tin và kinh nghiệm thu được trong cuộc sống, đồng thời thái độ cũng chịu ảnh hưởng của những người xung quanh [36]. - Giá trị. Giá trị là các tiêu chuẩn có vai trò quan trọng tác động đến suy nghĩ và tình cảm của con người. Một tiêu chuẩn nào đó được một người coi là có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 giá trị với họ sẽ là động cơ thúc đẩy các hành động. Sức khỏe là một trong số các giá trị quan trọng của mỗi người [36]. - Những người có ảnh hưởng quan trọng. Sống trong xã hội, mỗi người đều có quan hệ và chịu ảnh hưởng của những người xung quanh. Một trong các lý do làm cho các chương trình giáo dục sức khỏe không thành công là nó trực tiếp nhằm vào các cá nhân mà do không chú ý đến ảnh hưởng của những người khác. Thông thường những người có ảnh hưởng nhiều đối với chúng ta là cha mẹ, ông bà, anh em, vợ chồng, thày cô giáo, bạn bè, người lãnh đạo, đồng nghiệp, những người có nhiều kinh nghiệm, trình độ cao, kỹ năng đặc biệt [36]. - Nguồn lực. Để thực hành các hành vi nâng cao sức khỏe, phòng chống bệnh tật, cộng đồng hay cá nhân cần có các điều kiện nhất định về nguồn lực. Nguồn lực cho thực hiện hành vi bao gồm các yếu tố như thời gian, nhân lực, tiền, cơ sở vật chất trang thiết bị. Nhiều cá nhân có đủ kiến thức, họ hiểu rất rõ nhu cầu chăm sóc sức khỏe của họ nhưng vì thiếu các điều kiện nguồn lực nên họ không thực hiện được hành vi mong muốn [36]. - Thời gian. Thời gian là một trong các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hành vi của con người. Có những hành vi cần có thời gian để thực hành hoặc để thay đổi [36]. - Nhân lực. Nhân lực đôi khi ảnh hưởng lớn đến hành vi sức khỏe của cộng đồng. Nếu một cộng đồng nào đó có thể huy động nguồn nhân lực thì việc tổ chức các hoạt động lao động phúc lợi cho cộng đồng sẽ được thực hiện dễ dàng. Ví dụ như huy động nhân lực tổng vệ sinh đường làng, ngõ xóm, cải tạo các nguồn cung cấp nước, xây dựng công trình vệ sinh công cộng... Các hoạt động truyền thông giáo dục sức khỏe rất cần nguồn nhân lực từ cộng đồng tham gia để tạo nên phong trào tác động đến thay đổi hành vi sức khỏe [54]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 - Tiền. Tiền cần thiết để thực hiện một số hành vi. Ở nông thôn nhiều người thiếu tiền nên không xây dựng được các công trình vệ sinh [36]. - Cơ sở vật chất, trang thiết bị. Cơ sở vật chất trang thiết bị là các điều kiện cần thiết hỗ trợ cho thay đổi một số hành vi sức khỏe [36]. - Yếu tố văn hóa. Nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hành vi con người, các yếu tố này có thể rất khác nhau giữa cộng đồng này với cộng đồng khác. Văn hoá là tổng hợp của nhiều yếu tố bao gồm kiến thức, niềm tin, phong tục tập quán, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, thói quen và tất cả những năng lực mà con người thu được trong cuộc sống [64]. Như vậy nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe nói chung và vệ sinh môi trường nói riêng như các hành động và hành vi thông thường chứ không phải chỉ có thuốc men và các dịch vụ kỹ thuật y tế. Nghiên cứu đầy đủ các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi sức khỏe của con người là cần thiết để tránh những thất bại khi thực hiện giáo dục sức khỏe. 1.1.2. Các khái niệm cơ bản về vệ sinh môi trường. 1.1.2.1. Khái niệm môi trường: Theo nghĩa rộng: Là tổng hợp các điều kiện bên ngoài có ảnh hưởng đến một vật thể hay một sự kiện [24]. Đối với con người: Môi trường sống là tổng hợp các điều kiện vật lý, hoá học, kinh tế, xã hội bao quanh và ảnh hưởng đến sự sống, sự phát triển của mỗi cá nhân và cả cộng đồng. Môi trường bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Môi trường tự nhiên bao gồm các yếu tố như độ ẩm, nhiệt độ, ánh sáng, bức xạ, nồng độ các chất hoá học có trong đất, nước, không khí, các vi sinh vật.... Môi trường xã hội bao gồm các vấn đề chính trị, đạo đức, tôn giáo, văn hoá, pháp luật, phong tục, tập quán, văn hoá ứng xử, chính sách... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 Ngày nay, môi trường hài hoà với sức khoẻ gắn liền với việc sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường, phát triển bền vững, đảm bảo gắn chặt phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường và phát triển văn hoá [26]. 1.1.2.2. Khái niệm về sức khoẻ: Theo Tổ chức Y tế thế giới: “Sức khoẻ là trạng thái thoải mái toàn diện về thể chất, tinh thần và xã hội chứ không chỉ đơn thuần là không có bệnh hay tật” [25]. Theo định nghĩa đó sức khoẻ bao gồm ba khía cạnh: Sức khoẻ về thân thể, sức khoẻ về tinh thần, sức khoẻ về xã hội. Cả ba mặt này làm thành một thể thống nhất tác động qua lại lẫn nhau không thể coi nhẹ một mặt nào. Một tinh thần khoẻ mạnh chỉ có được trong một cơ thể khoẻ mạnh và trong một xã hội lành mạnh. Trạng thái sức khoẻ con người là tiêu chuẩn tổng hợp nhất của tình trạng môi trường. 1.2. Tình hình vệ sinh môi trƣờng hiện nay và các yếu tố ảnh hƣởng. 1.2.1. Tình hình vệ sinh môi trường. Theo báo cáo của Bộ Y tế vào năm 2005, nước và hố xí không hợp vệ sinh đứng thứ 10 về các yếu tố đóng góp vào gánh nặng bệnh tật trong các nước đang phát triển như Việt Nam [9]. 1.2.1.1. Về nguồn nước. Nước phục vụ cho ăn uống sinh hoạt của con người là nhu cầu không thể thiếu được. Đồng thời nước cũng là môi trường trung gian truyền bệnh cho người đặc biệt là bệnh đường tiêu hoá. Theo WHO và UNICEF: Nước sạch là nước máy, giếng khoan, giếng khơi được bảo vệ, nước mưa, nước suối được bảo vệ [9]. Theo qui định của Bộ Y tế Việt Nam: nước máy, nước mưa, nước giếng khoan, nước máng lần không có nguồn ô nhiễm trong vòng 7 m từ nguồn nước được coi là nước sạch. Theo qui định này thì hiện nay 80% dân số Việt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Nam đang ăn, uống bằng nguồn nước sạch. Tuy nhiên ở Việt Nam, nước giếng khoan, nước máng lần, nước giếng khơi nếu sử dụng để ăn uống ngay mà không qua xử lý sẽ không đảm bảo vệ sinh và không coi là nguồn nước sạch được [3]. Theo kết quả tổng điều tra nông thôn, nông nghiệp và thủy sản năm 2006 của Tổng cục thống kê thì cả nước có 8,28% số hộ dùng nước máy để nấu ăn (Trong đó xã miền núi là 3,03% số hộ, xã vùng cao là 2,60%). Tỷ lệ hộ dân dùng nước giếng khoan là 27,9%, giếng xây là 26,79%. Tuy nhiên tỷ lệ hộ dùng các loại nước giếng này đã qua xử lý tương ứng là 6,87% và 1,08%. Tỷ lệ hộ dân dùng nước sông, hồ, ao, nước suối để nấu ăn trong cả nước là 13,24% trong đó miền núi, vùng cao có tỷ lệ là 11,96% [60]. Một số nghiên cứu cho thấy, tỷ lệ hộ gia đình sử dụng nguồn nước sạch ở nước ta còn thấp, tỷ lệ chung vào năm 2002 khoảng 50%. Tỷ lệ hộ gia đình dùng nước được coi là sạch bao gồm giếng khoan và nước máy còn rất thấp (6,8% và 6,6%). Hơn một nửa (53,2%) số hộ gia đình điều tra sử dụng nước giếng đào. Ở vùng duyên hải miền Trung, hầu hết (99,5%) số hộ cũng dùng nguồn nước giếng đào cho ăn uống. Đa số (66,0%) các hộ gia đình ở đồng bằng sông Cửu Long dùng nguồn nước từ sông kênh rạch, tỷ lệ chung ở 7 vùng sinh thái được điều tra dùng nguồn nước sạch là 15,5%. Nước từ các nguồn trên đều là nước ngầm nông bị ô nhiễm bởi các chất hữu cơ và vi sinh vật, có nhiều nguy cơ phát triển các bệnh dịch đường tiêu hoá khi sử dụng nguồn nước này [5], [10]. Ở khu vực miền núi phía Bắc, nguồn nước không chỉ ô nhiễm bởi chất thải của con người mà còn chịu ảnh hưởng bởi các tệ chặt phá rừng bừa bãi. Đa số các nguồn nước sử dụng không hợp vệ sinh. Ngoài nguồn nước giếng còn sử dụng các nguồn nước khác như nước mỏ, nước khe, nước suối [26]. Qua một số nghiên cứu thấy tỉ lệ sử dụng nguồn nước chưa hợp vệ sinh ở khu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 vực miền núi phía Bắc khá cao. Người H'Mông ở Cán Tỷ (Hà Giang): 100%, Người Sán Dìu ở Nam Hoà (Đồng Hỷ - Thái Nguyên): 32,22% [26]. Một nghiên cứu khác được tiến hành ở hai xã Chiềng Sinh và Tạ Bú (Sơn La) cho thấy tỷ lệ giếng nước hợp vệ sinh rất thấp (13,9% và 0%) [17]. Nước dùng để ăn uống và sinh hoạt hàng ngày cho đồng bào dân tộc miền núi hầu hết không đạt tiêu chuẩn vệ sinh. Nguồn nước cũng bị ô nhiễm nặng nề do tệ phá rừng đầu nguồn, do các chất thải của con người và súc vật... Trong khi đó ở một số dân tộc vẫn còn tập quán sử dụng nước khe suối, nước sông... các nguồn nước này đều không đạt tiêu chuẩn vệ sinh, bị ô nhiễm cả về mặt hoá học và vi sinh vật. Đặc biệt, ở xã Cán Tỷ (Hà Giang) cho thấy 100% mẫu nước có vi sinh vật [28]. 1.2.1.2. Tình hình sử dụng hố xí. Phân người và gia súc là yếu tố truyền nhiễm chủ yếu của nhiều bệnh nhiễm trùng, ký sinh trùng, đặc biệt là các bệnh đường ruột. Sử dụng các hố xí không hợp vệ sinh hoặc không có hố xí gây ô nhiễm môi trường tạo nguy cơ mắc bệnh hệ tiêu hóa khác như lỵ trực khuẩn, thương hàn, viêm gan A, giun sán,... các bệnh này góp phần gây suy dinh dưỡng và thiếu máu do thiếu sắt, làm kém sự phát triển và tử vong ở trẻ em và làm giảm sức khỏe cho người lớn cũng như cộng đồng dân cư. Người chết bởi những bệnh liên quan đến tiêu chảy chủ yếu là trẻ em [11]. Theo định nghĩa quốc tế, hố xí hợp vệ sinh bao gồm hố xí nối với cống thoát, có bể phốt, thấm dội nước, hố xí một ngăn hoặc hai ngăn. Còn hố xí không hợp vệ sinh là xô được đổ hàng ngày, hố xí chung hoặc hố xí lộ thiên... Theo định nghĩa này, tỷ lệ người thành thị ở nước ta có hố xí hợp vệ sinh khoảng 80%. Còn ở nông thôn, tỷ lệ người sử dụng hố xí hợp vệ sinh rất thấp [13].Theo kết quả tổng điều tra nông thôn, nông nghiệp và thủy sản năm 2006 của Tổng cục thống kê thì cả nước có 16,91% số hộ dùng hố xí tự hoại, 5,77% Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 dùng hố xí thấm dội nước, 22,6% sử dụng hố xí 2 ngăn, 1,68% dùng hố xí chìm có ống thông hơi, 41,81% dùng hố xí khác và 11,18% số hộ không có hố xí. Trong đó khu vực các khu vực đồng bằng sông Cửu Long có số hố xí không hợp vệ sinh và không có hố xí cao nhất (81,58%), Khu vực Tây Bắc có tới 58,65 số hộ có hố xí không hợp vệ sinh và 27,18 số hộ không có hố xí, tiếp đến là khu vực Tây Nguyên tương ứng là 45,58 và 30%, khu vực Đông Bắc: 40,28 và 14,56% [31]. Như vậy, ở nước ta vấn đề hố xí hợp vệ sinh còn chưa tốt. Hoạt động vệ sinh môi trường chưa được chú ý nhất là ở vùng nông thôn. Nguy cơ môi trường bị ô nhiễm do phân người khá cao. Số hộ gia đình có hố xí được xem là hợp vệ sinh gồm hố xí dội nước và 2 ngăn chiếm một tỷ lệ rất thấp (5,3% và 9,6%). Nơi có tỷ lệ loại hố xí này cao nhất ở đồng bằng sông Hồng (36,9% và 48%), thấp nhất ở đồng bằng sông Cửu Long (7,0% và 2,4%). Loại hố xí thùng, một ngăn rất phổ biến ở các vùng với tỷ lệ chung 40,6%, cao nhất ở vùng Bắc Trung Bộ (68,3%) và thấp nhất ở duyên hải miền Trung (13,0%). ở vùng đồng bằng sông Cửu Long loại hố xí thường gặp là cầu ao cá chiếm tỷ lệ 46,4%. Có tới 1/5 tổng số hộ gia đình (19,2%) không có hố xí tỷ lệ này, cao nhất ở đồng bằng sông Cửu Long (42,9%), thấp nhất ở vùng Nam Bộ (2,8%) [5], [6]. Việc tỷ lệ hố xí hợp vệ sinh thấp là nguy cơ tiềm tàng lây lan thành dịch tiêu chảy cấp nguy hiểm trong cộng đồng dân cư. Tình hình vệ sinh môi trường ở miền núi phía Bắc chịu ảnh hưởng rất lớn bởi điều kiện kinh tế - văn hoá - xã hội. Kinh tế còn nghèo nàn, văn hoá - xã hội chưa phát triển nên sức khoẻ của con người chưa được quan tâm. Vệ sinh môi trường ở khu vực này còn là hậu quả của những phong tục tập quán lạc hậu, môi trường bị ô nhiễm nặng chủ yếu do chất thải của người và gia súc không được xử lý hợp vệ sinh. Đa số đã xây dựng hố xí song phần lớn là hố xí tạm, hố xí không đạt tiêu chuẩn vệ sinh [17]. Điều tra 214 hộ gia đình ở huyện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên cho thấy tỉ lệ hộ gia đình không có hố xí là 25,52%, tỷ lệ hố xí không vệ sinh là 72,28% [34]. Một số vùng vẫn còn tập quán phóng uế bừa bãi như người H'Mông ở một số bản vùng sâu huyện Đồng Hỷ (Thái Nguyên) là 100% [16], [17]. 1.2.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến kiến thức thái độ thực hành về vệ sinh môi trường. 1.2.2.1. Phong tục, tập quán, thói quen của các tộc người. Việt Nam là một quốc gia nhiều dân tộc. Theo kết quả tổng điều tra dân số toàn quốc 1999, cả nước có 54 dân tộc, mỗi dân tộc có tiếng nói, phong tục, tập quán riêng, trong đó có những phong tục, tập quán ảnh hưởng đến sức khoẻ [17], [32]. Ví dụ người dân nuôi gia súc ở gầm nhà sàn và gần nhà, sử dụng nước sông, nước suối hoặc nước khe trong sinh hoạt và ăn uống, ít tắm giặt, không sử dụng hố xí [21]. Những phong tục, tập quán, thói quen trên rất chung và phổ biến, đã và đang ảnh hưởng rất lớn đối với sức khoẻ của cộng đồng. Tập quán nuôi gia súc dưới gầm sàn hoặc ở gần nhà, không sử dụng hố xí, dùng phân tươi để bón ruộng và hoa màu. Phân súc vật, phân người, không được thu gom và xử lý tốt, vẫn thải ra ngoài môi trường, trôi theo nước mưa và gây ô nhiễm các nguồn nước [25]. Nguyên nhân quan trọng gây ô nhiễm nguồn nước ăn uống và sinh hoạt của người dân miền núi phía Bắc là do tập quán thả rông gia súc, chất thải (phân) không được xử lý. Cần thay đổi, cải thiện tập quán, thói quen vệ sinh của người dân là một trong những vấn đề quan trọng và cấp bách nhất hiện nay. Để làm được điều đó đòi hỏi phải có sự tham gia của cộng đồng, sự kết hợp giữa các hoạt động khác nhau của các đoàn thể xã hội mà công tác giáo dục và truyền thông có một vai trò và ý nghĩa to lớn [23], [24]. 1.2.2.2. Điều kiện về địa lý, kinh tế, văn hoá, xã hội tại khu vực sống của người dân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 Kinh tế của các tỉnh của khu vực miền núi nói chung còn ở mức thấp, nền kinh tế vẫn còn mang tính tự túc, tự cấp, năng suất lao động xã hội chưa cao. Thu nhập bình quân hàng năm khoảng 150 đến 300 kg thóc/người, mặc dù nhiều chương trình xoá đói giảm nghèo trong 10 năm qua đã cải thiện rõ rệt đời sống của đại bộ phận dân cư: Năm 2000 GDP bình quân đạt 400 USD/người, lương thực bình quân quy thóc đạt 455 kg/người. Số hộ nghèo ở khu vực này vẫn chiếm một tỷ lệ cao (hộ dân tộc Tày: 6,9%, Sán Dìu: 13,55%, Mông: 42,19%, Thái: 6,45%, Giáy: 21,6%, Mường: 14,47%), tỷ lệ hộ ở nhà tạm (Tày: 17,48%, Sán Dìu: 30,12%, Mông: 92,97%, Giáy: 35,6%) [17]. Đồng thời, văn hoá xã hội ở khu vực này cũng chậm phát triển. Trình độ học vấn của người dân còn ở mức thấp: trên 50,9% tiểu học, từ cấp trung học cơ sở trở lên chỉ có 47,1%, tỷ lệ mù chữ còn cao, vẫn còn nhiều xã, xóm bản chưa có điện lưới quốc gia. Họ thường phải vật lộn với cuộc sống khắc nghiệt, với mưu sinh hàng ngày, nên không đầu tư cho bảo vệ môi trường ở mức cần thiết. Thực trạng trên rõ ràng đã ảnh hưởng rất lớn đến sự thay đổi những hành vi lành mạnh về sức khoẻ môi trường...[22], [24]. 1.2.2.3. Sự quan tâm của các ban ngành, đoàn thể về vệ sinh môi trường. Vấn đề nâng cao nhận thức cho cộng đồng và giải quyết vấn đề vệ sinh môi trường bằng tăng cường truyền thông giáo dục sức khoẻ, năng cao kiến thức và thái độ của người dân về vệ sinh môi trường là hết sức cần thiết. Tuy nhiên vì nhiều lý do mà các chương trình vệ sinh môi trường chưa đạt hiệu quả mong muốn. 1.2.3. Chính sách của Quốc tế và của Đảng, Nhà nước ta về vệ sinh môi trường: 1.2.3.1 Chính sách của Quốc tế. Liên Hiệp Quốc đã tuyên bố lấy thập niên 1981-1990 làm thập niên cấp nước và vệ sinh Quốc tế. Năm 1992, Liên Hiệp Quốc cũng đã chính thức chọn ngày 22 tháng 3 hàng năm là Ngày quốc tế về Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 nước nhắc nhở mọi người quan tâm hơn về nguồn nước [40]. Từ năm 1982 với sự tài trợ của tổ chức UNICEF, dự án cung cấp nước sinh hoạt nông thôn bắt đầu được triển khai. Từ năm 1996 đến 2000 UNICEF điều chỉnh mục tiêu chiến lược, kết hợp việc cung cấp nước sạch với giáo dục vệ sinh cơ bản; từ năm 1999 dự án đã thu hẹp tập trung vào vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn về nước sinh hoạt và các xã đặc biệt khó khăn của 37 tỉnh, thành phố. Tính đến năm 2003, UNICEF đã hỗ trợ Việt Nam xây dựng trên 200.000 điểm cấp nước, cung cấp nước sạch sử dụng trong sinh hoạt cho trên 20 triệu người dân nông thôn. Chương trình đã làm thay đổi nhận thức của người dân trong tiếp cận, sử dụng nước sạch trong sinh hoạt và giữ gìn vệ sinh môi trường [42]. 1.2.3.2. Chính sách của Việt Nam: Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến vấn đề bảo vệ môi trường nói chung và nước sạch vệ sinh môi trường nói riêng. Hàng loạt các chủ trương chính sách đã được ban hành thể hiện rõ sự quan tâm của Đảng và Nhà nước đối với vấn đề nâng cao chất lượng cuộc sống và bảo vệ môi trường [3], [41]. Chính phủ ban hành Quyết định số 237/1998/QĐ-TTg phê duyệt chương trình mục tiêu quốc gia về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn. Quyết định số 124/1999/QĐ-TTg của Chính phủ phê duyệt chiến lược quốc gia về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn đến năm 2020. Chính phủ đã ban hành Quyết định số 277/2006/QĐ-TTg ngày 11/12/2006 về việc phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia nước sạch và VSMT nông thôn giai đoạn Thủ tướng 2006 - 2010 trong đó đã xác định cụ thể mục tiêu, phương châm và nguyên tắc cũng như các giải pháp thực hiện cơ bản [41]. Ta có thể dễ dàng nhận thấy sự ảnh hưởng của các yếu tố vệ sinh môi trường đến sức khỏe cộng đồng. Vì vậy, cần thiết phải đánh giá đúng thực trạng hành vi của người dân trong việc vệ sinh môi trường cũng như kiến thức, thái độ, thực hành của người dân, các yếu tố ảnh hưởng và đề ra các giải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 pháp trước mắt cũng như lâu dài. Việc thực hiện nghiên cứu hành vi của người dân về vệ sinh môi trường sẽ giúp xỏc định cỏc yếu tố ảnh hưởng đến hành vi vệ sinh mụi trường của người dõn, cho thấy các yếu tố hành vi trong việc vệ sinh môi trường sống sẽ ảnh hưởng ra sao đến khả năng ngăn ngừa bệnh tật lây lan. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 Chƣơng 2 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 Đối tƣợng nghiên cứu: - Chủ hộ trong các hộ gia đình. - Một số tài liệu thứ cấp như: hồ sơ, báo cáo, sổ sách lưu trữ về phòng chống dịch tiêu chảy cấp nguy hiểm ở các trạm y tế. 2.2. Địa điểm nghiên cứu: Huyện Phổ Yên nằm phía Nam tỉnh Thái Nguyên. Gồm 15 xã và 3 thị trấn. Người dân trên địa bàn huyện chủ yếu làm nông nghiệp, kinh tế tương đối phát triển, còn tập quán sử dụng phân tươi bón ruộng. 2.3. Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 1 năm 2009 đến tháng 10 năm 2009. 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu: 2.4.1. Thiết kế nghiên cứu: Sử dụng phương pháp điều tra cắt ngang trong dịch tễ học mô tả để nghiên cứu. 2.4.2. Phương pháp chọn mẫu: 2.4.2.1. Cỡ mẫu: Cỡ mẫu được tính theo công thức n = Z 2 1-  / 2 x pq/ d 2 - Trong đó: n: là cỡ mẫu cần thiết; sai số d: là tỷ lệ ước định = 0,05 q = 1 – p = 0,5 Z1- /2 là hệ số tin cậy = 1,96 0,5 x 0,5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 n = 1,96 2 x  384 (người) 0,05 2 Chúng tôi làm tròn số nghiên cứu là N = 400 người. 2.4.2.2. Kỹ thuật chọn mẫu: - Chọn huyện chủ đích: chọn huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên là chọn chủ đích. Trên địa bàn huyện còn nhiều vấn đề cần truyền thông như tập quán sử dụng phân tươi bón ruộng, nhiều vấn đề chưa được giải quyết triệt để như việc sử dụng nguồn nước sạch trong sinh hoạt, sử dụng nhà tiêu hợp vệ sinh. - Sử dụng kỹ thuật chọn mẫu ngẫu nhiên + Chọn xã: Ta chọn 50% số xã. Dùng phương pháp bốc thăm ngẫu nhiên. + Mỗi xã chọn ngẫu nhiên khoảng 50% số xóm (= 10 xóm/xã), dùng phương pháp bốc thăm ngẫu nhiên. + Chọn hộ gia đình: Mỗi xóm chọn ngẫu nhiên 10 hộ gia đình. + Mỗi hộ gia đình: Chọn 1 người (chủ hộ). 2.4.3. Chỉ tiêu nghiên cứu: 2.4.3.1. Chỉ số về tình hình kinh tế văn hoá xã hội của các hộ gia đình điều tra: * Hộ nghèo: Theo quyết định số 170/2005/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ năm 2005 về việc ban hành chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2006 - 2010: Chuẩn này được tính theo mức thu nhập bình quân đầu người trong hộ cho từng khu vực cụ thể như sau: - Khu vực nông thôn: những hộ có mức thu nhập bình quân từ 200.000 đồng/người/tháng (2.400.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 - Khu vực thành thị: những hộ có mức thu nhập bình quân từ 260.000 đồng/người/tháng (dưới 3.120.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo. Như vậy các xã ở huyện Phổ Yên thuộc khu vực nông thôn, chuẩn nghèo sẽ là hộ có thu nhập dưới 200.000 đồng/người/tháng. * Hộ có phương tiện truyền thông: Là những hộ gia đình có đài, tivi. * Chỉ số về trình độ học vấn: - Mù chữ là những người không biết đọc, không biết viết. - Biết đọc, biết viết là những người học chưa hết 4/10 hoặc 5/12. - Tiểu học là những người đã học hết lớp 4/10 hoặc 5/12. - Phổ thông trung học là những người đã học hết lớp 7/10 hoặc lớp 9/12 trở lên. 2.4.3.2. Nhóm các chỉ số về vệ sinh môi trường: * Nước giếng vệ sinh: Giếng xây cách chuồng gia súc, hố xí  10 m, đường kính 0,8 - 2 m, sâu  5 m, bờ xung quanh giếng cao hơn mặt đất  0,8 m, sân giếng rộng  1, có rãnh thoát nước, có giá để treo gầu. Thực hiện đánh giá chất lượng nước sinh hoạt hợp vệ sinh theo tiêu chí của giai đoạn I theo quyết định số 09/2005/QĐ-BYT ngày 11/3._./2005 của Bộ Y tế: Nước sinh hoạt hợp vệ sinh là nước giếng, nước mưa, nước ao, hồ được bảo vệ không bị ô nhiễm (có nắp đậy, có bờ che chắn). Nước này dùng cho tắm rửa là chính; nếu dùng cho ăn uống thì phải lắng, lọc, khử trùng và đun sôi. Đánh giá nguồn nước nhìn bằng mắt thường: nước trong, không màu, không mùi, vị, không có mạch ngang thấm vào. * Hố xí hợp vệ sinh: là hố xí đảm bảo diệt trừ mầm bệnh không để cho mầm bệnh phát tán ra ngoài môi trường để không làm ô nhiễm đất, nước bề mặt, nước ngầm, không có mùi hôi thối, không có ruồi nhặng, không thu hút côn trùng và gia súc. Nếu là hố xí 2 ngăn: sạch, không mùi hôi, không ruồi, ủ kín Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 đủ 2 tháng, có mái che, có cửa, có rãnh nước tiểu. Nếu là hố xí thấm hay tự hoại: Sạch, không hôi, đủ nước dội, không có ruồi. 2.4.3.3. Đánh giá kiến thức, thái độ và thực hành (KAP) về phòng chống dịch: Dựa trên KAP về biểu hiện của bệnh, xử trí bệnh và phòng bệnh. Cách phân mức độ KAP trong nghiên cứu dựa vào kết quả cho điểm theo KAP. Để việc cho điểm được chính xác, chúng tôi phân ra làm 3 loại biến đó là biến kiến thức (K), biến thái độ (A) và biến thực hành (P) cho mỗi vấn đễ cần nghiên cứu. Mỗi biến được tính tổng là 10 điểm, số điểm này sẽ được chia ra trong các câu một cách phù hợp. Phân mức độ như sau: Số điểm đạt được từ 7 - 10 điểm: Xếp loại tốt. Số điểm đạt được từ 5 đến 6 điểm: Xếp loại trung bình. Số điểm đạt được < 5 điểm: Xếp loại yếu. 2.4.4. Phương pháp điều tra: Điều tra viên tiến hành phỏng vấn trực tiếp với đối tượng điều tra tại các hộ gia đình. Kết quả được ghi chép vào phiếu in sẵn (có phụ lục kèm theo). 2.4.5. Cán bộ điều tra: Được tập huấn và hướng dẫn cách điều tra kỹ, hạn chế tối đa sai số. 2.4.6. Phương pháp khống chế sai số: - Thiết kế các phiếu điều tra: Phiếu được nhóm nghiên cứu thiết kế theo yêu cầu của chuyên đề. Phiếu xây dựng xong tiến hành điều tra thử nghiệm sau đó chỉnh lý lại trước khi chế bản thành phiếu chính thức. - Đội ngũ điều tra viên và giám sát viên được tập huấn nội dung điều tra kỹ, thống nhất trước khi tiến hành thực hiện. - Ghi chép đầy đủ thông tin trong phiếu. - Các số liệu được làm sạch ngay tại cộng đồng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 - Các phiếu điều tra được các giám sát viên kiểm tra và xác nhận. 2.4.7. Phương pháp xử lý số liệu: Số liệu được nhập và xử lý trên phần mềm EPI-INFO 6.04. 2.5. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu: Đây là một nghiên cứu tại cộng đồng nhằm mục đích tìm hiểu kiến thức, thái độ của người dân đối hành vi về vệ sinh môi trường, quá trình nghiên cứu không làm ảnh hưởng tới sức khoẻ con người, mang lợi ích cho cộng đồng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 Chƣơng 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 3.1. Tình hình chung tại các địa điểm điều tra: Bảng 3.1. Phân bố đối tƣợng điều tra theo lứa tuổi và giới: Giới Nhóm tuổi Nam Nữ Tổng SL % SL % SL % < 20 0 0 0 0 0 0 20-29 13 65 7 35 20 4,8 30-39 99 79,2 26 20,8 125 30,1 40-49 115 79,9 29 20,1 144 34,7 50-59 65 78,3 18 21,7 83 20,0 >60 33 76,7 10 23,3 43 10,4 Tổng cộng 325 78,3 90 21,7 415 100 Chủ hộ Nam: 78,3% Chủ hộ Nữ: 21,7% Biểu 3.1. Phân bố đối tƣợng điều tra theo giới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 Nhận xét: Qua bảng 3.1 và biểu 3.1, chúng tôi nhận thấy chủ hộ gia đình trong số các hộ điều tra chiếm đa số ở nhóm tuổi từ 30 đến 50 (chiếm 64,8% tổng số), trong đó tỷ lệ chủ hộ là nam chiếm đa số (78,3%). Bảng 3.2. Phân bố đối tƣợng điều tra theo dân tộc. Kết quả Dân tộc Số lượng % Kinh 409 98,6 Các dân tộc khác 6 1,4 Dân tộc Kinh: 98,6% Các dân tộc khác: 1,4% Biểu 3.2. Phân bố dân tộc của các chủ hộ. Nhận xét: Qua bảng 3.2 và biểu 3.2 chúng tôi nhận thấy dân tộc Kinh chiếm đại đa số (98,6%) tại địa điểm điều tra. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 Bảng 3.3. Phân bố đối tƣợng điều tra theo nghề nghiệp: Kết quả Nghề nghiệp Số lượng % Làm ruộng 331 79,8 CBCNV 34 8,2 Hưu trí 14 3,4 Buôn bán 2 0,5 Nội trợ 3 0,7 Khác 31 7,5 Làm ruộng: 79,8% CBVC: 8,2% Hưu trí: 3,4 Khác: 8,7% Biểu 3.3. So sánh về nghề nghiệp của chủ hộ điều tra. Nhận xét: Qua bảng 3.3 và biểu 3.3 chúng tôi nhận thấy tỷ lệ người làm ruộng trong nghiên cứu này là 79,8%, chiếm đa số so với các thành phần khác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 Bảng 3.4. Phân bố đối tƣợng điều tra theo trình độ học vấn: Kết quả TĐHV Số lượng % Mù chữ 6 1,4 Biết đọc, biết viết 2 0,5 Tiểu học 38 9,2 Trung học cơ sở 253 61,0 Trung học PT trở lên 116 28,0 Mù chữ: 1,4% Biết đọc, viết: 0,5% Tiểu học: 9,2% Từ THCS trở lên: 89% Biểu 3.4. Trình độ học vấn của đối tƣợng điều tra. Nhận xét : Qua bảng 3.4 và biểu 3.4, chúng tôi nhận thấy thấy số đối tượng có trình độ học vấn từ trung học cơ sở trở lên chiếm đa số trong nghiên cứu (89%), và vẫn còn thiểu số chủ hộ gia đình mù chữ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 Bảng 3.5. Phân bố đối tƣợng nghiên cứu theo điều kiện sống: Kết quả Điều kiện sống Số lượng % Nghèo 71 17,1 Có xe đạp 62 14,9 Có xe máy 353 85,1 Khoảng cách từ nhà đến cơ sở y tế ≤ 4 km 415 100 Khoảng cách từ nhà đến cơ sở y tế ≥ 4 km 0 0 Đủ ăn: 82,8% Nghèo: 17,2% Biểu 3.5. Tình hình kinh tế của các hộ điều tra. Nhận xét: Qua bảng 3.5 và biểu 3.5, chúng tôi nhận thấy số hộ nghèo trong quần thể nghiên cứu còn cao, chiếm 17,2% và các hộ dân đều không gặp khó khăn về địa lý khi tiếp cận với chăm sóc y tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 Bảng 3.6. Nguồn truyền thông tại các hộ gia đình. Kết quả Nguồn truyền thông Số lượng Tỷ lệ % Đài 231 55,6 Vô tuyến 349 84 Báo chí 104 25 Loa truyền thanh 366 88,1 CBYT 347 83,6 Phương tiện khác 6 0,01 Tổng 55.6 84 25 88 83.6 0 10 20 30 0 50 60 70 80 90 KAP Tỷ lệ % Đài: 55,6% Vô tuyến: 84% Báo chí: 25% Loa truyền thanh: 88,1% Cán bộ y tế: 83,6% Biểu 3.6. Kết quả điều tra về nguồn truyền thông tại hộ dân. Nhận xét: Qua bảng 3.6 và biểu 3.6, chúng tôi nhận thấy hầu hết các hộ dân được điều tra đều đã có ti vi (84%) và hơn một nửa (55,6%) hộ có đài, hệ thống loa truyền thanh 88,1%, tuy nhiên tỷ lệ người dân được biết thông tin về y tế qua báo chí là thấp (25%). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 3.2. Mối liên quan giữa các yếu tố với thực hành vệ sinh môi trƣờng của ngƣời dân. Bảng 3.7. Kết quả điều tra của ngƣời dân về nguồn nƣớc. Các chỉ số n % Số người kể được tên các loại nguồn nước 415 100 Số người kể được tên các loại nguồn nước sạch 318 76,6 Số người kể được đúng tên từ hai bệnh do việc sử dụng nguồn nước không sạch gây ra trở lên 138 33,2 Số người dân cho rằng cần có nguồn nước vệ sinh 407 98 Số người đang sử dụng nước giếng khoan và nước máy 213 51,3 Số hộ có nguồn nước được đánh giá là sạch 342 82,4 Số hộ không có nguồn nước sạch 73 17,6 Số hộ có hố xử lý nước thải 193 46,5 Số hộ không thực hiện việc làm bảo vệ nguồn nước 225 54,3 Nhận xét: Bảng 3.9 cho chúng tôi thấy số người kể tên được nguồn nước sạch khá cao, 76,6% người dân kể tên được một nguồn nước sạch. 33,2% số người kể được từ hai bệnh trở lên có nguyên nhân do sử dụng nguồn nước không sạch gây ra. Người dân có thái độ tích cực đối với việc sử dụng nước sạch, có 98% số người được hỏi cho rằng cần có nguồn nước vệ sinh. Số hộ không có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 nguồn nước sạch thấp (17,6%), số hộ không thực hiện các việc làm thiết thực để bảo vệ nguồn nước cao rất cao (54,3%). Bảng 3.8. Kiến thức, thái độ, thực hành (K.A.P) của ngƣời dân về nguồn nƣớc. KAP về nguồn nƣớc Tốt Trung bình Kém n % n % n % Kiến thức 47 11,3 101 24,3 267 64,3 Thái độ 159 38,3 245 59 11 2,7 Thực hành 90 21,7 205 49,4 120 28,9 11.3 38.3 21.7 0 10 20 30 40 KAP Tỷ lệ % Kiến thức tốt Thái độ tốt Thực hành tốt Biểu đồ 3.7. KAP của ngƣời dân về nguồn nƣớc. Nhận xét: Qua bảng 3.10 và biểu đồ 3.8, chúng tôi nhận thấy kết quả trên cho chúng tôi thấy kiến thức, thái độ, thực hành của người dân về nguồn nước còn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 rất thấp: Tỷ lệ số người có kiến thức tốt mới đạt 11,3%, thái độ tốt chiếm tỷ lệ khá hơn 38,3%, và thực hành tốt mới chỉ chiếm 21,7%. Bảng 3.9. Kết quả điều tra về quản lý phân. Các chỉ số n % Số người kể được tên các loại hố xí hợp vệ sinh 363 87,4 Số người cho rằng khoảng cách từ hố xí tới nguồn nước cần >20m 301 72,5 Số người kể được đúng tên ít nhất một bệnh do việc sử dụng hố xí không hợp vệ sinh gây ra 396 95,4 Số người kể được từ 2 bệnh trở lên do việc sử dụng hố xí không hợp vệ sinh gây ra 86 18,1 Số người không kể được bệnh do việc sử dụng hố xí không hợp vệ sinh gây ra 17 4,1 Số hộ có hố xí 405 97,5 Số hộ có hố xí hợp vệ sinh 309 74,4 Số hộ phóng uế bừa bãi (Không có hố xí) 10 0,02 Số hộ dùng phân người và gia súc để bón ruộng và hoa màu 367 88,4 Số hộ dùng phân tươi bón ruộng (không ủ) 18 4,3 Nhận xét: Bảng 3.11. cho chúng tôi thấy số hộ có hố xí chiếm tỷ lệ khá cao trong tổng số hộ điều tra (97,5%). Trong số các hộ có hố xí, tỷ lệ hố xí hợp vệ sinh cũng chiếm tỷ lệ khá (74,4%). Số người không kể tên được các hố xí hợp vệ sinh cao: 87,4%. Có 95,4% số người dân kể tên được các bệnh do sử dụng hố Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 xí không hợp vệ sinh gây ra và chỉ có 4,3% số hộ còn dùng phân tươi để bón ruộng. Bảng 3.10. K.A.P của ngƣời dân về quản lý phân. KAP về quản lý phân Tốt Trung bình Kém n % n % n % Kiến thức 5 1.2 107 25 303 73 Thái độ 148 35.7 240 57.8 27 6.5 Thực hành 38 9.2 264 63.6 113 27.2 1.2 35.7 9.2 0 5 10 15 20 25 30 35 40 KAP Tỷ lệ % Kiến thức tốt Thái độ tốt Thực hành tốt Biểu đồ 3.8. KAP của ngƣời dân về quản lý phân. Nhận xét: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 Qua bảng 3.12 và biểu 3.9 chúng tôi nhận thấy số người dân có kiến thức tốt về quản lý phân chiếm tỷ lệ thấp 1,2 %, tỷ lệ thái độ tốt được nhiều hơn 35,7%, tỷ lệ thực hành tốt thấp 9,2%. Bảng 3.11. K.A.P của ngƣời dân về chuồng gia súc. K.A.P về chuồng gia súc Tốt Trung bình Kém n % n % n % Kiến thức 161 38.8 182 43.9 72 17.3 Thái độ 340 81.9 57 13.7 18 4.3 Thực hành 164 39.5 170 41.0 81 19.5 38.8 81.9 39.5 0 20 40 60 80 100 KAP Tỷ l % Kiến thức tốt Thái độ tốt Thực hành tốt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 Biểu đồ 3.9. K.A.P của ngƣời dân về chuồng gia súc. Nhận xét: Tổng hợp kiến thức, thái độ, thực hành của người dân về chăn, thả, xây dựng chuồng gia súc chúng tôi thấy: Kiến thức tốt của người dân về vấn đề này còn thấp, mới chỉ đạt 38,8%. Thái độ của người dân tốt hơn, tuy nhiên thực hành tốt của người dân cũng còn thấp, chỉ có 39,5%. Bảng 3.12. K.A.P của ngƣời dân về vệ sinh môi trƣờng. K.A.P về vệ sinh môi trƣờng Tốt Trung bình Kém n % n % n % Kiến thức 14 3,4 212 51,1 189 45,5 Thái độ 143 34,5 259 62,4 13 3,1 Thực hành 52 12,5 268 64,6 95 22,9 3.4 34.5 12.5 0 5 10 15 0 25 30 35 KAP Tỷ lệ Kiến thức tốt Thái độ tốt Thực hành tốt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 33 Biểu đồ 3.10. KAP của ngƣời dân về vệ sinh môi trƣờng. Nhận xét: Kiến thức tổng hợp chung về vệ sinh môi trường của người dân còn rất thấp mới đạt 3,4%. Kết quả về thái độ tốt và thực hành tốt về vệ sinh môi trường cũng còn rất thấp (34,5% và 12,5%) . 3.3. Một số yếu tố liên quan đến thực hành vệ sinh môi trƣờng của ngƣời dân ở các điểm điều tra Bảng 3.13. Mối liên quan giữa tình hình kinh tế với thực hành vệ sinh môi trƣờng của ngƣời dân Thực hành Kinh Tế Tốt Kém 2, p n % n % Đủ ăn 51 14,8 51 14,8 2 = 31,18, p < 0,05 Nghèo 1 1,4 44 61,9 Tổng cộng 52 16,2 95 76,7 Nhận xét: Bảng 3.15 trên cho chúng tôi thấy có mối liên quan giữa tình trạng đói nghèo với thực hành vệ sinh môi trường của người dân, với p<0,05 chứng tỏ người dân ở các hộ gia đình đủ ăn có thực hành về VSMT tốt hơn người dân trong các hộ gia đình nghèo đói. Bảng 3.14. Mối liên quan giữa phƣơng tiện truyền thông với thực hành vệ sinh môi trƣờng của ngƣời dân Thực hành Tốt Kém 2, p Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 34 PTTT n % n % Có PTTT 50 14,3 64 18,3 2 = 15,99, p < 0,05 Không có PTTT 2 3,03 31 46,9 Tổng cộng 52 17,3 95 65,2 Nhận xét: Qua bảng 3.16 chúng tôi thấy: Với p<0,05, có mối liên quan giữa thực hành của người dân về vệ sinh môi trường với tình trạng có hay không có phương tiện truyền thông. Ở nhóm có phương tiện truyền thông mức độ thực hành về vệ sinh môi trường là tốt hơn nhóm không có phương tiện truyền thông. Bảng 3.15. Mối liên quan giữa trình độ học vấn của ngƣời dân với thực hành về vệ sinh môi trƣờng Thực hành TĐVH Tốt Kém 2, p n % n % Từ THCS trở lên 52 14,1 80 21,7 2 = 9,14, p < 0,05 Tiểu học 0 0 15 39,4 Mù chữ, BĐBV 0 0 0 0 Tổng cộng 52 14,1 95 61,1 Nhận xét: Qua bảng trên chúng tôi thấy: Với p<0,05 chứng tỏ có mối liên quan giữa trình độ học vấn với thực hành của người dân về vệ sinh môi trường. Nhóm có học vấn cao hơn thì thực hành về vệ sinh môi trường tốt hơn. Bảng 3.16. Mối liên quan giữa lứa tuổi của ngƣời dân với thực hành về vệ sinh môi trƣờng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 35 Thực hành Lứa tuổi Tốt Kém 2, p n % n % Tuổi: 0,05 (1) 2 =1,53 , p > 0,05 (2) 30-49 31 7,4 62 14,9 50 17 4 29 6,9 Tổng cộng 52 12,5 95 22,8 Chú thích: (1) So sánh giữa lứa tuổi 30-49 và lứa tuổi <30. (2) So sánh giữa lứa tuổi >50 và lứa tuổi <30. Nhận xét: Kết quả nghiên cứu với p>0,05 không cho thấy có mối liên quan giữa tuổi với thực hành của người dân về vệ sinh môi trường. Bảng 3.17. Mối liên quan giữa giới của ngƣời dân với thực hành về vệ sinh môi trƣờng. Thực hành Giới Tốt Kém 2, p n % n % Nam 45 10,8 76 18,3 2 =0,99 , p > 0,05 Nữ 7 1,6 19 4,5 Tổng cộng 52 12,5 95 22,8 Nhận xét: Nghiên cứu cũng không cho thấy có mối liên quan giũa giới với thực hành của người dân về vệ sinh môi trường, với p>0,05 chứng tỏ thực hành về vệ sinh môi trường ở cả hai giới là như nhau. Bảng 3.18. Mối liên quan giữa kiến thức của ngƣời dân với thực hành về vệ sinh môi trƣờng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 36 Thực hành Kiến thức Tốt Kém 2, p n % n % Tốt 0 0 0 0 Yêú 25 6,0 64 15,4 Tổng cộng 25 6,0 64 15,4 Nhận xét: Qua bảng trên, chúng tôi thấy người dân có kiến thức tốt về vệ sinh môi trường tất cả đều thực hành ở mức độ trung bình, nhưng rõ ràng những người có kiến thức yếu kém thì tỷ lệ thực hành kém cao hơn thực hành tốt nhiều lần (15,4% so với 6,0% thực hành tốt). Bảng 3.19. Mối liên quan giữa thái độ của ngƣời dân với thực hành về vệ sinh môi trƣờng. Thực hành Thái độ Tốt Kém 2, p n % n % Tốt 22 14,6 3 0,7 2 =23,69 , p < 0,05 Yếu 0 0 10 2,4 Tổng cộng 22 14,6 13 3,1 Nhận xét: Qua bảng trên cho thấy, với p<0,05 chứng tỏ có mối liên quan giữa thái độ về vệ sinh môi truờng của người dân với mức độ thực hành vệ sinh môi trường của họ. Thái độ càng tốt thì tỷ lệ thực hành tốt càng cao. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 37 Chƣơng 4 BÀN LUẬN 4.1. Thực trạng kinh tế, văn hoá, xã hội ở các điểm điều tra: Phổ Yên là một huyện trung du của tỉnh Thái Nguyên. Tổng diện tích toàn huyện là 257km2, trong đó đất nông nghiệp chiếm khoảng 14,5 – 15 ngàn ha, đất lâm nghiệp 8,5 ngàn ha. Huyện có 18 đơn vị hành chính gồm 15 xó và 3 thị trấn; dõn số trờn 137 ngàn người. Huyện Phổ Yên là huyện có kinh tế tương đối phát triển so với các huyện khác trong tỉnh Thái Nguyên. Những năm gần đây, huyện đang chuyển đổi mạnh về mặt kinh tế, tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt 17,5%, cơ cấu kinh tế đang chuyển dần sang công nghiệp, xây dựng và dịch vụ. Mạng lưới y tế cơ sở được chú trọng, củng cố cả về cơ sở vật chất và chất lượng. Các chương trình truyền thông dân số, kế hoạch hóa gia đình và chăm sóc trẻ em được tổ chức thực hiện tốt. Công tác xây dựng xã chuẩn quốc gia về y tế được đẩy mạnh; Đến nay huyện có 5 trạm xá xã đạt chuẩn quốc gia. Các xã đều có mạng điện lưới quốc gia, hầu như 100% số hộ có điện sử dụng, hầu hết số xã có đường nhựa tới trung tâm, kinh tế văn hoá xã hội tương đối phát triển. Huyện đã hoàn thành phổ cập tiểu học. [1]. Kinh tế của người dân chủ yếu là nông nghiệp, theo kết quả điều tra của chúng tôi, tỷ lệ hộ làm ruộng ở các xã chiếm 79,8%. Vẫn còn nhiều hộ nghèo, theo nghiên cứu của chúng tôi, tỷ lệ hộ nghèo là 17,1%, và vẫn còn 14,9% số hộ chưa có xe máy. Tuy nhiên tỷ lệ này không cao so với tỷ lệ đói nghèo của tỉnh và tỷ lệ đói nghèo của khu vực theo kết quả tổng điều tra nông thôn, nông nghiệp và thủy sản toàn quốc năm 2006 [67]. Tỷ lệ này thấp hơn nhiều so với kết quả nghiên cứu của Khổng Thị Mai tại 9 tỉnh phía bắc và Tây Nguyên (68,9%) [48], và cũng thấp hơn so với nghiên cứu của Đàm Khải Hoàn và Lê Thị Ánh Nguyệt tại hai xã Tân Long và Văn Lăng huyện Đồng Hỷ (49,1 và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 38 47,7%) vào năm 2003 [46], thấp hơn nghiên cứu của Dương Xuân Hùng tại hai xã Hợp Tiến và Cây Thị năm 2008 [39]. Tỷ lệ này gần tương đương khi so với nghiên cứu của Nguyễn Thị Khánh Linh tại xã La Hiên huyện Võ Nhai (19,9%) [47]. Tuy nhiên so sánh với nghiên cứu của Nguyễn Thị Khánh Linh thì có thể tỷ lệ hộ nghèo của nghiên cứu chúng tôi còn ở mức thấp hơn nữa do hiện nay cách tính tỷ lệ đói nghèo theo chuẩn mới khác với chuẩn cũ trước kia (Chuẩn cũ đối với hộ gia đình thuộc khu vực nông thôn, miền núi có thu nhập trung bình dưới 120.000 đồng/ người/tháng là hộ nghèo, hiện nay theo quyết định 170 năm 2005 của Bộ Lao động, thương binh và xã hội thì hộ nghèo ở khu vực này được tính có mức thu nhập bình quân đầu người dưới 200.000đ/người/tháng). Tỷ lệ đói nghèo thấp hơn có ảnh hưởng tích cực đến phát triển văn hóa, xã hội và làm cho vấn đề thực hành vệ sinh môi trường chuyển biến theo hướng tích cực hơn. Trình độ học vấn của các đối tượng điều tra: Chúng tôi thấy qua kết quả nghiên cứu trình độ học vấn của các đối tượng điều tra nhìn chung là tốt. Hầu hết các chủ hộ (89%) có học vấn từ THCS trở lên. Tỷ lệ chủ hộ mù chữ chỉ chiếm 1,4% và biết đọc, biết viết là 0,5%, tỷ lệ chủ hộ có trình độ tiểu học cũng khá thấp (9,2%%). Như vậy, tỷ lệ chủ hộ có trình độ học vấn từ tiểu học trở xuống chỉ chiếm 11,1%, tỷ lệ này thấp hơn nhiều nghiên cứu của Đàm Khải Hoàn và cộng sự tại hai xã vùng cao Văn Lăng và Tân Long của huyện Đồng Hỷ [34], thấp hơn nghiên cứu của Lê Thị Nguyệt [52], cũng như thấp hơn nghiên cứu của Đàm Khải Hoàn, Nguyễn Thành Trung và cộng sự tại 9 tỉnh miền núi và Tây Nguyên [32], và thấp hơn nghiên cứu của Dương Xuân Hùng hai xã đặc biệt khó khăn Cây Thị và Hợp Tiến của huyện Đồng Hỷ [39]. Trình độ học vấn của các đối tượng nghiên cứu có ảnh hưởng quan trọng đến khả năng tiếp cận đến các kiến thức nói chung trong đó có kiến thức về vệ sinh môi trường và bảo vệ sức khỏe [35]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39 Kết quả điều tra của chúng tôi cũng cho thấy tỷ lệ số hộ có các phương tiện nghe nhìn tương đối cao, có tới 84% số hộ có vô tuyến, 55,6% số hộ có đài phát thanh. Tỷ lệ này cao hơn so với nghiên cứu của Đàm Khải Hoàn và cộng sự [34] tại Tân Long và Văn Lăng (50% và 55%) năm 2003 và bằng tỷ lệ chung toàn quốc tại thời điểm năm 2006 [63]. Tỷ lệ phương tiện truyền thông cao liên quan mật thiết đến thực trạng kinh tế và tình hình đói nghèo tại hai xã điều tra. Về mặt chăm lo của xã hội: Hiện nay hệ thống loa công cộng đã đến được hầu hết số thôn bản trong cả hai xã, quá trình điều tra cho thấy 88,1% người dân cho rằng đây là một nguồn thông tin về sức khoẻ. Tuy nhiên, kết quả điều tra cũng cho thấy tỷ lệ người dân tiếp cận với kiến thức y tế và sức khoẻ chưa cao, chỉ 25%. Vì báo chí có khả năng cập nhật sâu và đầy đủ thông tin hơn truyền hình, phát thanh nên cũng ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận với chủ trương chính sách của Đảngvà Nhà nước về vệ sinh môi trường nói riêng cũng như việc nâng cao kiến thức về chăm sóc sức khỏe của người dân nói chung. Về dân tộc: Tỷ lệ dân tộc trong đối tượng điều tra tập trung chủ yếu là người Kinh (98,6%), Còn lại tỷ lệ chủ hộ dân tộc khác rất ít. Kết quả này có sự khác biệt so với nghiên cứu của Lê Thị Ánh Nguyệt tại xã Văn Lăng và Tân Long (Văn Lăng: 20,6% và 26,1%; Tân Long: 54% và 26%) [52], và có sự khác biệt về thành phần dân tộc với nghiên cứu của Dương Xuân Hùng tại hai xã Hợp Tiến và Cây Thị năm 2008 [39], cũng khác với nghiên cứu của Võ Thị Mai ở Ôn Lương huyện Phú Lương cho kết quả thành phần dân tộc của chủ hộ chủ yếu là dân tộc Tày (77,1%) và dân tộc Kinh: 20,5% [49]. Tỷ lệ này cũng có sự khác biệt với nghiên cứu của Khổng Thị Ngọc Mai tại 9 tỉnh miền núi phía bắc và Tây nguyên: Dân tộc Dao chiếm 16,2% [48]. Kết quả chung tổng điều tra nông thôn nông nghiệp và thủy sản toàn quốc cho tỷ lệ thành phần dân tộc chủ hộ như sau: Chủ hộ là dân tộc Kinh: 85%; Tày 2,2%; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 40 Thái 2%; Dao: 0,9% [63]. Như vậy khu vực nghiên cứu của chúng tôi có sự gần giống với cuộc điều tra trong cả nước hơn là với các nghiên cứu khác trên địa bàn tỉnh. Nước ta là một quốc gia đa dân tộc, mỗi dân tộc có một nét văn hóa và các phong tục tập quán riêng, có những tập quán tốt cho sức khỏe con người nhưng cũng có những tập quán còn ảnh hưởng xấu đến sức khỏe [63]. Thành phần dân tộc của chủ hộ trong mẫu điều tra của chúng tôi có tỷ lệ người Kinh là chủ yếu. Thuận lợi trong giáo dục truyền thông y tế là tất nhiên, vì việc không bị cản trở về ngôn ngữ cũng như hiểu sâu xa về phong tục tập quán làm cho việc tuyên truyền giáo dục sức khoẻ nói chung và các vấn đề về vệ sinh môi trường của cán bộ làm công tác y tế ít nhiều thuận lợi hơn. Thành phần giới của chủ hộ trong nghiên cứu của chúng tôi cho thấy nam chiếm đa số (78,3%), trong đó chủ yếu từ 30-50 tuổi (64,8%). Thành phần giới của chủ hộ cũng là vấn đề cần nghiên cứu vì nó liên quan đến văn hóa gia đình Á đông. Trong đó có vấn đề về vai trò chủ hộ trong việc quyết định các công việc liên quan đến xây dựng các công trình các công trình của gia đình cũng như các công trình vệ sinh và các công trình liên quan đến sức khỏe. Việc chủ hộ nam chiếm đa số có thể là yếu tố thuận lợi cho việc triển khai thực hiện công tác tuyên truyền giáo dục sức khỏe, việc quyết định thực hiện thay đổi hành vi có thuận lợi vì vai trò quyết định của đàn ông trong văn hóa gia đình Á đông truyền thống. Tuy nhiên trong trường hợp tuyên truyền không tốt thì lại cản trở việc thực hiện hành vi sức khoẻ của cả một gia đình. [64]. Trong nghiên cứu của chúng tôi về các kênh thông tin tuyên truyền vệ sinh môi trường và phòng chống bệnh tiêu chảy đến với người dân, ngoài các phương tiện thông tin đại chúng, thì thông tin về vệ sinh môi trường và phòng bệnh tiêu chảy theo phương thức truyền thông trực tiếp đến với người dân chủ yếu là từ nhân viên y tế thôn bản, nhân viên y tế xã. Với 100% người dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 41 trong nghiên cứu đều có khoảng cách đến trạm y tế dưới 4 km, nên có tới 83,6% chủ hộ cho biết nhận được thông tin về các vấn đề sức khoẻ từ cán bộ y tế. Ngoài ra, nguồn thông tin còn đến từ sinh viên đại học y khoa Thái Nguyên đi thực hành tại cộng đồng. Tại những xã chúng tôi đến điều tra, cán bộ lãnh đạo đều niềm nở và quan tâm đến hoạt động của trạm y tế xã, tạo điều kiện cho sinh viên đại học y khoa đi thực tế tổ chức tốt buổi tuyên truyền giáo dục sức khoẻ tại cộng đồng. Công tác tuyên truyền trong các nhà trường để giáo dục thiếu niên, nhi đồng và phát huy vai trò của lực lượng này trong vận động thay đổi hành vi vệ sinh môi trường của người lớn là chưa tốt. Trong những năm gần đây, trường Đại học y khoa Thái Nguyên đã đưa nhiều đợt sinh viên đi cộng đồng tại Phổ Yên, và sinh viên cũng đóng góp vào việc tuyên truyền tại cộng đồng. Tuy nhiên kết quả về thay đồi hành vi vệ sinh môi trường như nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, cần nghiên cứu hiệu quả công tác tuyên truyền nói chuyện sức khoẻ và tăng cường hoạt động này để kết hợp với các kênh thông tin khác nhằm thay đổi kiến thức và hành vi người dân về vệ sinh môi trường theo hướng tích cực. Mặt khác, song song với công tác tuyên truyền vận động, cần phát huy vai trò của những người có uy tín trong cộng đồng để động viên và làm gương cho nhân dân noi theo [23]. Chương trình mục tiêu quốc gia về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn giai đoạn 2006-2010 đã xác định: xã hội hóa lĩnh vực nước sạch và vệ sinh môi trường là điều kiện tiên quyết cho thực hiện có hiệu quả và bền vững các mục tiêu của chương trình này, trong đó công tác giáo dục phải được tiến hành thường xuyên, chú trọng đến việc phát huy vai trò của đội ngũ nhân viên y tế thôn bản, của các ngành, đoàn thể tại địa phương, chú ý đến các đối tượng có trình độ học vấn thấp, trẻ em. Quan tâm đến các loại hình tuyên truyền trực tiếp, các hoạt động sân khấu hóa, công tác tiếp thị xã hội để nâng cao nhận thức, chuyển đổi hành vi của người dân về vệ sinh môi trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 42 Đồng thời huy động các nguồn lực xã hội cùng tham gia vào thực hiện các mục tiêu về nước sạch, vệ sinh môi trường [3]. Như vậy, việc đánh giá đúng khả năng tham gia của các ban ngành, đoàn thể tại địa phương cũng như khả năng của toàn xã hội tham gia vào lĩnh vực vệ sinh môi trường cũng cần thiết phải đặt ra đẻ có thể rút ngắn thời gian thực hiện các mục tiêu của lĩnh vực này. Những vấn đề trên cho thấy, thực trạng kinh tế xã hội tại bốn xã điều tra tuy nhiều thuận lợi: tỷ lệ nghèo đói thấp, trình độ dân trí tương đối cao, cơ sở hạ tầng tương đối tốt, hệ thống nhà văn hóa, phương tiện truyền thanh công cộng được xây dựng, dân cư ở tập trung, không quá cách xa trạm y tế. Nên khả năng tiếp nhận các thông tin, kiến thức để thay đổi hành vi về vệ sinh môi trường không gặp nhiều khó khăn. Điều đó cho thấy nếu người dân vẫn gặp các vấn đề về kiến thức thái độ, thực hành đối với chăm sóc sức khoẻ, thì cần xem xét lại việc tuyên truyền giáo dục y tế có vấn đề về mặt phương thức tiếp cận, sự đầu tư về nhân lực cũng như vật lực, chiến lược và giải pháp đã thực sự đúng và đủ để thay đổi được nhận thức và thực hành của người dân hay chưa? 4.2. Thực trạng kiến thức, thái độ, thực hành về vệ sinh môi trƣờng của ngƣời dân ở cỏc xã điều tra: 4.2.1. Về nguồn nước sạch: Theo điều tra của chúng tôi, số hộ có đang sử dụng nguồn nước từ giếng khoan và nước máy là 51,3%, và số hộ qua điều tra được đánh giá có nguồn nước coi là sạch chiếm tới 82,4%. Nhìn chung tỷ lệ này cao hơn rất nhiều so với các nghiên cứu khác như nghiên cứu của Nguyễn Thị Thanh tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn với số hộ có nguồn nước sạch là 24,7% [62], cũng như cao hơn so với nghiên cứu của Đàm Khải Hoàn và cộng sự tại hai xã Tân Long và Văn Lăng (Đồng Hỷ) với tỷ lệ tương ứng là 20,4% [35], và cao hơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 43 so với kết quả tổng điều tra trong toàn quốc vào thời điểm năm 2006 (63% số hộ dân sử dụng nước sạch) cũng như so với tỷ lệ sử dụng nguồn nước sạch trong toàn tỉnh Thái Nguyên là 57,96% [63], thì tỷ lệ sử dụng nước sạch trong nghiên cứu của chúng tôi cao hơn nhiều. Điều này phù hợp với địa bàn huyện Phổ Yên, ở vùng đồng bằng, địa hình ít đồi núi quanh co, nhiều sông, suối và dễ tiếp cận với nguồn nước. Chúng tôi chưa có điều kiện thực hiện các xét nghiệm hoá lý và vi sinh để đánh giá chất lượng nguồn nước tại địa điểm nghiên cứu. Tuy nhiên một số nghiên cứu định tính có thể cho những nhận định ban đầu về chất lượng nguồn nước tại hai xã nghiên cứu. Tuy nhiên việc sử dụng nước giếng khoan và việc dễ dàng trong việc tiếp cận nguồn nước cho kết quả tích cực trong việc tìm kiếm và sử dụng nguồn nước sạch. Chỉ có một hạn chế là việc sử dụng phân tươi bón ruộng cùng với yếu tố đất chật, hạn chế về diện tích xây dựng so với các tỉnh miền núi làm cho khoảng cách giữa nguồn nước và chuồng gia súc, hố xí bị hạn chế. Điều này làm ảnh hưởng đến việc sử dụng nguồn nước sạch của người dân. 4.2.2. Về hố xí: Từ trước đến nay, đã có nhiều nghiên cứu được tiến hành nhằm tìm hiểu về vấn để xây dựng và sử dụng hố xí hợp vệ sinh, về giải quyết vấn đề ảnh hưởng của phân người đến sức khỏe con người, cũng như tìm hiểu mô hình bệnh tật ở các vùng khác nhau liên quan đến tỷ lệ và tình trạng sử dụng hố xí hợp vệ sinh. Các nghiên cứu đã đưa ra nhiều giải pháp và nhằm cải thiện mô hình bệnh tật liên quan đến phân người. Đảng, Nhà nước, ngành y tế cũng đã có nhiều chủ trương, đề ra biện pháp nhằm tăng tỷ lệ sử dụng hố xí hợp vệ sinh của người dân [2], [3]. Tuy qua nhiều nghiên cứu trước đây, vấn đề xây dựng hố xí hợp vệ sinh là rất khó khăn. Tỷ lệ hố xí hợp vệ sinh nhìn chung vẫn còn thấp, nhất là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 44 các khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng cao. Nhưng nghiên cứu của chúng tôi cho thấy tại bốn xã điều tra, có tới 97,5% số hộ có hố xí, và có 74,4% số hộ có hố xí hợp vệ sinh. So sánh với nghiên cứu Nguyễn Thị Khánh Linh tại La Hiên- Võ Nhai cho kết quả tỷ lệ hố xí hợp vệ sinh tại xã này là 58,72% [52], của Trịnh Hữu Vách, Nguyễn Thị Hồng Tú và Nguyễn Hùng Long ._.