Thực trạng & Giải pháp phát triển kinh tế hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phía Bắc

tế hàng hoá nhiều thành phần, theo định hướng xã hội chủ nghĩa và có sự quản lý của Nhà nước. Trong chiến lược phát triển (NN,NT) Đảng ta chỉ rõ “Bản thân kinh tế hộ nông dân có vị trí không thể thay thế được’’. Do vậy, việc tăng cường vai trò, vị trí của kinh tế HND trong tình hình hiện nay là đòi hỏi tất yếu nhất là khi chúng ta coi “cả trước mắt và lâu dài nông nghiệp và nông thôn nước ta có vai trò cực kỳ quan trọng trong chiến phát triển và ổn định kinh tế đẩy mạnh công nghiệp hoá ,hiện đại hoá đất nước” . Đất nước ta hiện nay hình thức nông trại còn ít và ở trình độ thấp, các hộ chủ yếu vẫn là sản xuất tự cấp , tự túc nhưng đang xuất hiện ở một số nơi đặc biệt là các tỉnh miền núi phía Bắc , các vùng kinh tế mới, vùng cây công nghiệp, cây lâu năm,vùng nuôi trồng thuỷ sản…với trình độ canh tác tương đối cao theo hướng sản xuất hàng hoá đã mang lại hiệu quả rõ rệt. Tuy nhiên phần lớn các nông hộ vẫn là tiểu nông, thuần nông, sản xuất nhỏ là chủ yếu , còn nhiều mặt hạn chế. Để đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế HND trong thời kỳ mới tạo tiền đề cho việc phát triển kinh tế trang trại và hợp tác hoá , đẩy nhanh tốc độ sản xuất hàng hoá trong nông nghiệp, nông thôn các tỉnh miền núi phía Bắc. Chính vì vậy, mà em đã chọn đề tài này. Bao gồm ba phần: Phần I: Cơ sở lý luận và thực tiễn vè phát triển kinh tế hộ nông dân. Phần II: Thực trạng và quá trình phát triển của kinh tế hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phái Bắc. Phần III : Giải pháp phát triển kinh tế hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Do thời gian và trình độ của bản thân có hạn nên trong quá trình viết đề án không tránh khỏi những khiếm khuyết . Em rất mong nhận được sự giúp đỡ và chỉ bảo tận tình của Thầy giáo, Phó giáo sư- Tiến sĩ Phạm Văn Khôi để em viết đề án được tốt hơn. Em xin chân thành cảm ơn. Sinh viên Kiều Minh Sơn. B - NộI DUNG Phần I : Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế hộ nông dân I. Một số vấn đề cơ bản về kinh tế hộ nông dân. Hiện nay,nông nghiệp, nông thôn nước ta đang chuyển sang một giai đoạn phát triển mới , giai đoạn công nghiệp hoá , hiện đại hoá trong NN,NT. Hộ nông dân là tế bào trong NN,NT và hộ nông dân đã trở thành một đơn vị sản xuất tự chủ , đơn vị sản xuất cơ sở trong NN,NT. Vấn đề xây dựng cơ sở lý luận cho sự phát triển của kinh tế HND, xác định phương hướng và chính sách để thúc đẩy sự phát triển sự phát của kinh tế hộ nông dân là hết sức cần thiết. 1. Khái niệm Hộ nông dân . Hộ nông dân là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của khoa học Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.Tất cả những hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn, chủ yếu được thực hiện qua sự hoạt động của nông dân. Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn .Tuy nhiên trong các hoạt động phi nông nghiệp, khó phân biệt các hoạt động có liên quan với nông nghiệp và không liên quan với nông nghiệp . Khái niệm kinh tế HND gần đây được định nghĩa như sau: HND là các nông hộ bao gồm cả gia đình và những người không cùng huyết thống sống trong một mái nhà có ngân quỹ chung, thu hoạch các sản phẩm từ ruộng đất là chủ yếu, sử dụng chủ yếu lao động gia đình trong sản xuất nông nghiệp, tham gia một phần thị trường với trình độ hoàn chỉnh không cao. 2. Đặc điểm của kinh tế HND . HND là đơn vị kinh tế cơ sở vừa là đơn vị sản xuất, vừa là đơn vị tiêu dùng. Đặc điểm này cho thấy tính chất tự cấp, tự túc còn phổ biến trong các HND, thể hiện trình độ sản xuất nhỏ của HND. Quan hệ giữa sản xuất và tiêu dùng biểu hiện ở trình độ phát triển của HND, từ tự cấp hoàn toàn đến sản xuất hàng hoá. Trình độ này quyết định quan hệ giữa hộ nông dân với thị trường. Các HND ngoài hoạt động nông nghiệp còn tham gia vào các hoạt động phi nông nghiệp với các mức độ khác nhau khiến cho khó giới hạn thế nào là HND. Bên cạnh những đặc điểm chung trên thì kinh tế HND vẫn tồn tại như một hình thái sản xuất đặc thù nhờ các đặc điểm: Khả năng của HND trong việc thoả mãn nhu cầu tái sản xuất giản đơn nhờ sự kiểm soát tư liệu sản xuất nhất là ruộng đất. Nhờ giá trị xã hội của nông dân hướng vào quan hệ qua lại hơn là đạt lợi nhuận cao nhất. Nhờ việc chuyển giao ruộng đất từ thế hệ này sang thế hệ khác chống lại sự tập trung ruộng đất vào tay một số ít nông dân. Khả năng của nông dân thắng được áp lực của thị trường bằng cách tăng thời gian lao động vào sản xuất. Đặc trưng của nông nghiệp không thu hút việc đầu tư vốn. Khả năng của nông dân kết hợp với các hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp để sử dụng hết lao động và tăng thu nhập. Tuy vậy, ở tất cả các xã hội, nền kinh tế nông dân phải tìm cách tồn tại trong các điều kiện rất khó khăn do áp lực của các chế độ hiện hành gây ra như: Việc huy động thặng dư của nông nghiệp để thực hiện các lợi ích của toàn xã hội thông qua địa tô, thuế và sự lệch lạc về giá cả. Các tiến bộ kỹ thuật làm giảm giá trị của lao động nông nghiệp thông qua việc làm giảm giá thành và giá cả sản phẩm nông nghiệp. Vì vậy, nông dân chỉ cần có khả năng tái sản xuất giản đơn nếu không có sự hỗ trợ của Nhà nước. Nếu Nhà nuớc muốn tạo ra việc tái sản xuất mở rộng trong nông nghiệp phục vụ cho lợi ích chung của toàn xã hội , thì phải có chính sách đầu tư thích hợp cho lĩnh vực này. Gần đây đã có một số mô hình hộ nông dân được xây dựng để thích ứng với cơ chế hoạt động thực tế của hộ nông dân . Hàm mục tiêu của hộ nông dân là tối đa hoá lợi ích của hộ . U= (Xa,Xm,XI). Trong đó : Xa: Là sản lượng tiêu dùng. Xm: Là sàn lượng bán ra thị trường. XI: Là thời gian làm việc nhà và nông nhàn . +Hàm sản xuất. X=(a,l,k). Trong đó: a.Là lao động . l. Là đất đai . k. Là vốn . Trên cơ sở tính toán các hàm trên có thể xác định được mục tiêu và cơ chế hoạt động của HND. Tuy nhiên, HND không phải là một hình thái sản xuất đồng nhất mà là tập hợp các kiểu nông hộ khác nhau, có mục tiêu và cơ chế hoạt động khác nhau đòi hỏi phải căn cứ vào các đặc điểm để phân biệt rõ hơn. 3. Những nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển của kinh tế hộ nông dân các tỉnh miền núi phía Bắc. Có nhiều nhân tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển của kinh tế HND các tỉnh miền núi phía Bắc , có thể tóm tắt một số nhân tố chính sau: a, Nhân tố về các yếu tố sản xuất . Thứ nhất là đất đai. Các HND sản xuất kinh doanh và thu hoạch các sản phẩm chủ yếu từ ruộng đất do đó đất đai có ảnh hưởng rất lớn tới quá trình sản xuất của kinh tế HND cả về số lượng lẫn chất lượng . Quy mô đất đai càng lớn càng lớn càng phản ánh rõ quy mô sản xuất kinh doanh của hộ và ngược lại. Đất đai các tỉnh miền núi phía Bắc chủ yếu là đất đỏ vàng , tầng canh tác dầy , độ phì tương đối cao rất thích hợp với cây chè , cây mía đường , cây ăn quả ôn đới, nhiệt đới , cây cà chè … đây được coi như một lợi thế của vùng này. Tuy nhiên quy mô đất đai bình quân mỗi hộ còn thấp đặc biệt là các hộ sản xuất hàng hoá cần nhiều đất để phát triển trang trại . Vì vậy , để phát triển quy mô ruộng đất các hộ có thể nhận thầu đất của các hộ khác , khai hoang đất trống đồi núi trọc . Thứ hai là vốn . Vấn đề vốn đầu tư cho sản xuất nông nghiệp là đặc biệt quan trọng . Hiện nay phần lớn các HND ỏ các tỉnh miền núi còn nghèo vì vậy họ rất cần vốn để sản xuất . Vốn được coi như nhân tố quyết định sự phát triển của kinh tế HND . Muốn vậy cần có biện pháp thích hợp đáp ứng mong muốn cho các HND để họ có vốn sản xuất cần có sự điều chỉnh về cường độ cho vay vốn và thời điểm vay vì sản xuất nông nghiệp có tính thời vụ. Thứ ba là lao động. Quá trình sản xuất được thành lập trên cơ sở kết hợp các tư liệu sản xuất và con người . Vì vậy lao động có vai trò rất quan trọng với quá trình phát triển của kinh tế HND . Nếu không có con người thì không thể tiến hành sản xuất được . Nếu lao động được đào tạo có trình độ chuyên môn cao, có kỹ năng thành thạo, có khả năng hiệp tác và đạo đức nghề nghiệp thì quá trình sản xuất có hiệu quả hơn, năng suất lao động cao hơn ngược lại nếu lao động không có trình độ hoặc có trình độ chuyên môn thấp quá trình sản xuất sẽ kém hiệu quả . Các tỉnh miền núi phía Bắc bao gồm nhiều dân tộc có phong tục, tập quán rất đa dạng , trình độ dân trí thấp , trình độ canh tác lạc hậu , lao động chưa qua đào tạo là chủ yếu . Đây coi như một cản trở cho sự phát triển của kinh tế HND . Vì vậy, nâng cao chất lao động các tỉnh miền núi phía Bắc được coi như giải pháp cơ bản và lâu dài trong chiến lược phát triển kinh tế HND các tỉnh miền núi phía Bắc. b.Nhân tố về cơ sở hạ tầng . Địa hình các tỉnh miền núi phía Bắc đa phần là đồi núi , do đó , cơ sở hạ tầng vùng này rất phức tạp và kém phát triển . Đường giao thông còn thiếu cả về số lượng lẫn chất lượng . Số đường được giải nhựa rất ít , đường nhỏ , hẹp ,nhiều dốc điều này ảnh hưởng rất lớn đến quá trình đi lại , vận chuyển hàng hoá của các HND . Nó làm cho quá trình tiêu thụ nông sản gặp nhiều khó khăn và hạn chế sự đầu tư của các thành phần kinh tế khác vào vùng này . Hệ thống thuỷ lợi thiếu hệ thống mương máng nội đồng cũng làm ảnh hưởng đến quá trình sản xuất của các HND đặc biệt trong mùa khô nhiều nơi vùng cao khô ng có nước tưới làm nhiều diện tích gieo trồng bị hạn hán . Do thiếu kênh dẫn nước nội đồng nên các HND không chủ động được trong sản xuất , ảnh hưởng đến thời vụ gieo trồng làm cho kết quả sản xuất giảm . Hệ thống điện , trường học , thông tin liên lạc còn yếu kém về nhiều mặt ảnh hưởng đến quá trình tiếp cận thông tin của các HND , chữa trị bệnh không kịp thời , tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng cao , tỷ lệ trẻ em chưa được đến trường còn cao. Vấn đề xã hội ở các tỉnh miền núi phía Bắc cũng rất phức tạp do tập quán sinh hoạt của các dân tộc khác nhau . Đa phần các HND còn nghèo, đời sống khó khăn ,thu nhập thấp các hoạt động văn hoá xã hội không được quan tâm , các tệ nạn xã hội ngày một gia tăng , sinh đẻ không có kế hoạch . c. Nhân tố về chính sách vĩ mô. Nhân tố này thể hiện sự tác động của Nhà nước đến sự phát triển của kinh tế HND . Nếu chính sách đúng, hợp lý tác động vào đúng trạng thái của kinh tế HND thì sẽ góp phần thúc đẩy , kích thích sự phát triển của kinh tế HND . Ngược lại , nếu chính sách không đúng , không hợp lý thì sẽ trở thành nhân tố kìm hãm sự phát triển của kinh tế HND bao gồm : + Chính sách nhiều thành phần kinh tế : Đó là kinh tế Nhà nước , kinh tế tập thể ,kinh tế tư nhân , kinh tế hộ gia đình , kinh tế có nhân tố nước ngoài . Điều đó , nói lên kinh tế HND phát triển trong mối quan hệ hợp tác , liên doanh , liên kết với các thành phần kinh tế nhằm sản xuất kinh doanh có hiệu quả hơn . Trong đó kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo hỗ trợ cho các thành phần kinh tế khác phát triển + Chính sách đầu tư và hỗ trợ cho các tỉnh miền núi . Với những điều kiện về sản xuất không được thuận lợi vì vậy sự ưu tiên đầu tư của Nhà nước cho các tỉnh miền núi có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát của kinh tế HND .Đầu tư trước hết vào việc xây dựng và cải tạo hệ thống cơ sở hạ tầng như giao thông , điện , các cơ sở chế biến , đưa tiến bộ khoa hộc công nghệ vào sản xuất , chuyển đổi cơ cấu cây trồng , vật nuôi , phát triển các nghành nghề mới , khôi phục các làng nghề truyền thống . Hỗ trợ các tỉnh miền núi trong việc xoá đói , giảm nghèo . + Các chính sách liên quan khác như chính sách thuế , chính sách giá cả , chính sách vốn… 4 . Phân loại kinh tế hộ nông dân . Căn cứ vào mục tiêu và cơ chế hoạt động của HND có thể phân biệt được các HND. + Kiểu HND hoàn toàn tự cấp không phản ứng với thị trường. Mục tiêu của HND này là tối đa lợi ích.Lợi ích ở đây là sản phẩm cần để tiêu dùng trong gia đình. Người nông dân phải lao động để sản xuất ra lượng sản phẩm cho đến lúc không đủ sức để sản xuất nưã. Lao động nông nhàn (thời gian không lao động) cũng được coi như một lợi ích. Nhân tố ảnh hưởng nhất đến khả năng lao động của hộ là cấu trúc dân số của gia đình (tỷ lệ giữa tay làm và miệng ăn). Hộ nông dân tự cấp hoạt động như thế nào phụ thuộc vào các điều kiện sau: + Khả năng mở rộng diện tích (có thể tăng vụ) được hay không. + Có thị trường lao động hay không. Vì người nông dân có thể bán sức lao động để tăng thu nhập nếu có chi phí của lao động cao hơn. + Có thị trường vật tư hay không. Vì người nông dân phải bán một ít sản phẩm để mua vật tư cần thiết hay một số hàng tiêu dùng khác. Kiểu hộ nông dân chủ yếu tự cấp có bán một phần sản lượng để đổi lấy hàng tiêu dùng. Kiểu hộ này có phản ứng ít nhiều với giá cả (chủ yếu giá vật tư). Như vậy, kiểu hộ này bắt đầu phản ứng với thị trường, tuy mục tiêu chủ yếu vẫn là tự cấp. Kiểu hộ nông dân bán phần lớn sản lượng, phản ứng nhiều với giá thị trường. Kiểu hộ nông dân hoàn toàn sản xuất hàng hoá có mục tiêu là lợi nhuận tối đa như một xí nghiệp tư bản chủ nghĩa. Qua sự phân loại HND trên có thể thấy mục tiêu sản xuát của hộ quyết định sự lựa chọn sản phẩm kinh doanh, quyết định mức độ đầu tư, mức độ phản ứng với giá cả đầu tư, lao động và sản phẩm của thị trường. Hiện nay ở nước ta vẫn tồn tại hai quan điểm về hộ nông dân. Quan điểm thứ nhất cho rằng các kiểu hộ là tự cấp , tự túc với mục tiêu chủ yếu là để tiêu dùng đó là các hộ sản xuất nhỏ. Kiểu hộ này chủ yếu có ở các tỉnh miền núi, vùng cao phía Bắc. Quan điểm thứ hai cho rằng một số hộ có khả năng sản xuất hàng hoá với mục tiêu lợi nhuận cao nhất nhưng do hạn chế về điều kiện sản xuất nên trình độ sản xuất vẫn ở mức sản xuất hàng hoá với qui mô nhỏ. Kiểu hộ này ở các vùng đồng bằng trong cả nước đặc biệt là các tỉnh hạn chế về đất đai. Hộ nông dân tiến hoá từ tình trạng tự cấp sang sản xuất hàng hoá ở các mức độ khác nhau. Trong quá trình tiến hoá ấy HND thay đổi mục tiêu và cách thức kinh doanh cũng như phản ứng với thị trường. Tuy vậy, thị trường ở nông thôn là thị trường chưa hoàn chỉnh do đó HND thiếu trình độ kỹ thuật và quản lý, thiếu thông tin thị trường…được coi là những hạn chế nhất định của HND. II . Vai trò của kinh tế hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp và phát triển kinh tế nông thôn . Với tư cách là một đơn vị kinh tế cơ sở NN,NT, là nhân tố thúc đẩy NN,NT phát triển. Kinh tế HND có vai trò rất quan trọng đối với NN,NT. Kinh tế hộ nông dân là đơn vị cơ bản trong nông nghiệp và kinh tế nông thôn với hai điều kiện: + Phải được pháp thừa nhận là đơn vị kinh tế tự chủ. Vai trò của kinh tế HND được thể hiện rõ nhất từ sau Luật Hợp Tác Xã ra đời (20/3/1996). + Là đơn vị trực tiếp sản xuất kinh doanh tạo ra của cải vật chất cung cấp cho xã hội, bảo đảm công tác hậu cần tại chỗ đặc biệt là các tỉnh miền núi đi lại khó khăn. Nó góp phần đảm bảo an ninh lương thực tại chỗ, giảm được chi phí vận chuyển , sản xuất lương thực cho miền xuôi . Hộ nông dân là tế bào của xã hội nông thôn, là bộ phận quan trọng trong cộng đồng nông thôn xây dựng tình làng nghĩa xóm tạo cơ sở kinh tế chính trị vững chắc ở nông thôn. Điều có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong thời buổi cơ chế thị trường hiện nay, nó góp phần hạn chế được mặt trái của cơ chế thị trường. Hộ nông dân không chỉ là đơn vị sản xuất mà còn là đơn vị tiêu dùng. Vì vậy, họ tham gia vào giải quyết quan hệ cung cầu của thị trường. Đây là tiền đề cho việc phát triển thị trường nông thôn góp phần đẩy nhanh tốc độ sản xuất hàng hoá trong nông nghiệp. Kinh tế HND là đơn vị sản xuất lấy việc khai thác tiềm năng thiên nhiên ,vì vậy nó cho phép huy động và sử dụng hợp lý hơn các nguồn lực trong NN, NT như đất đai, lao động, vốn và các nguồn lực khác. Nhờ vậy, nó góp phần thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển của NN,NT. Hộ nông dân có vai trò quan trọng trong việc tiếp nhận và ứng tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất nông nghiệp nhằm tăng năng suất cây trồng ,vật nuôi nâng cao chất lượng và hạ giá thành sản phẩm , tăng khả năng canh tranh trên thị trường. Qua đó tạo tiền đề cho phát triển kinh tế trang trại và sản xuất hàng hoá lớn. Kinh tế HND không chỉ có vai trò to lớn về mặt kinh tế , mà còn có vai trò về mặt xã hội. Khi kinh tế HND phát triển sẽ góp phần tạo thêm việc làm cho lao động nông thôn , tăng thu thập cho cư dân nông thôn , từng bước xoá đói giảm nghèo , hạn chế các tệ nạn xã hội. Vấn đề xã hội ở nông thôn rất phức tạp, nó bao gồm nhiều tầng lớp dân cư, dân tộc khác nhau, phong tục quán tập cũng khác nhau do đó kinh tế HND phát triển sẽ tạo điều kiện để họ yên tâm sản xuất, đồng thời hạn chế được nhiều tệ nạn xã hội đang còn phổ biến ở nông thôn. PhầnII: Thực trạng và quá trình phát triển của kinh tế hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phía Bắc. I -Quá trình phát triển của kinh tế hộ nông dân . Các hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phía Bắc hiện nay phần lớn vẫn là các hộ nghèo . Họ thiếu đất đai, lao động , vốn để tiến hành sản xuất . Cho đến nay, phần lớn hộ nông dân còn nặng tính chất tiểu nông , sản xuất chủ yếu mang tính chất tự cấp, tự túc , năng suất lao động thấp. Vấn đề quan trọng nhất của HND đó là quá trình phát triển từ tình trạng tự cấp , tự túc sang sản xuất hàng hoá . Đây là quá trình tự nhiên đã có từ lâu nhưng với sự phát triển của kinh tế HND và nền kinh tế thị trường , quá trình này sẽ được thúc đẩy nhanh hơn. Có thể nói quá trình phát triển của kinh tế HND gắn liền với sự phát triển của Hợp tác xã trong nông nghiệp. Hợp tác xã ra đời do nhu cầu của kinh tế HND. Các HND tự nguyện góp sức xây dựng các hợp tác xã để tạo nên sức mạnh lớn hơn , sản xuất kinh doanh có hiệu quả hơn, nhằm chống lại nạn độc quyền, lũng đoạn thị trường của các nhà tư bản và công ty tư bản. Từ kinh tế tiểu nông chuyển lên kinh tế nông trại , tức là từ sản xuất tự túc chuyển sang sản xuất hàng hoá , đó cũng là quá trình đi đôi với sự ra đời của các hình thức hợp tác gắn với kinh tế hộ. Kinh tế HND về bản chất là một cơ sở kinh tế khép kín , là một đơn vị kinh tế tổng hợp , vừa trồng trọt , vừa chăn nuôi có lúc làm cả nghề rừng, nghề cá vừa chế biến vừa làm nghề thủ công kiêm cả buôn bán và tín dụng. Do đó kinh tế tiểu nông có sức sống dai dẳng cả ở những nước kinh tế đã phát triển do tính chất tổng hợp trong hoat động kinh tế của nó. Quy luật phát triển hàng hóa đòi hỏi phải tách dần các hoạt động kinh tế vốn là tổng hợp trong từng hộ nông dân thành những chức năng độc lập thông qua con đường hợp tác hoá . Hợp tác xã tổ chức thực hiện cá chức năng được tách ra từ kinh tế HND để HND có thể chuyên môn hoá một hoạt động nào đó có hiệu quả kinh tế nhất. Quá trình phát triển của kinh tế HN D có thể được chia làm hai thời kỳ : +Từ năm 1958-1980. Đây là giai đoạn thực hiện mô hình hợp tác hoá , tập thể hoá về tư liệu sản xuất và quản lý tập trung thống nhất . Mô hình này đã phủ nhận vai trò của kinh tế HND trong đời sống kinh tế , trong khi đó thực tiễn đã chứng minh HND là đơn vị kinh tế cơ bản. Với cấu trúc là tập thể hoá làm cho nông dân ngày càng không quan tâm đến sản xuất tập thể , người lao động bị tha hoá với thái độ làm thuê. Ruộng đất bị bỏ hoang , tài sản cố định bị thất thoát kinh tế tập thể ngày càng sa sút buộc HND phải dựa vào kinh tế phụ (đất 5%) để lo kinh tế gia đình . Vì tập thể hoá , nông dân không còn sở hữu tư liệu sản xuất nữa , lao động được điều động theo công đoạn trung gian làm cho nông dân từ chỗ gắn bó với ruộng đất , coi ruộng đất là máu thịt nay lại thờ ơ với ruộng đất và các tư liệu sản xuất khác . Từ đó dẫn đến tình trạng quản lý đất đai lỏng lẻo , sử dụng đất đai lãng phí, không đúng mục đích xảy ra. Tình trạng phân phối bất hợp lý làm cho giá trị ngày công và thu nhập của nông dân ngày càng giảm sút đến mức phải bỏ hoang ruộng đất. + Thời kỳ từ năm1981 đến nay . Đây là thời kỳ nhận thức lại , tổng kết thực tiễn phát hiện quy luật khách quan và tìm tòi giải pháp. Từ khi thực hiện cơ chế khoán theo Chỉ thị 100 của Ban bí thư và nhất là sau Nghị quyết10 của Bộ chính trị và Nghị quyết 6 của Trung ương (khoá VI) cùng với những bước phát triển về sản xuất , đã có những điểm mới về cơ cấu thành phần , các hình thức kinh tế trong NN,NT. Ngày càng xuất hiện các loại hình kinh tế hợp tác hết sức đa dạng ở các mức độ khác nhau trên cơ sở nhu cầu của các HND. Trong thời kỳ mới HND được thừa nhận là đơn vị kinh tế tự chủ , là tế bào cấu thành Hợp tác xã , có tư cách pháp nhân và bình đẳng trước pháp luật. Hộ nông dân đã được giao ruộng đất với thời gian ổn định , lâu dài . Ngoài ra các hộ còn có thể nhận thầu đất đai và các tư liệu sản xuất khác để sản xuất kinh doanh cố hiệu quả hơn. Và do đó kinh tế HND và kinh tế Hợp tác xã không mâu thuẫn với nhau mà trở thành điều kiện cần thiết cho nhau trong quá trình phát triển. Như vậy muốn thuc đẩy quá trình này phải tạo điều kiện cho nông dân tích luỹ được các yếu tố về sản xuất như đất đai, lao động , vốn để phát triển sản xuất tăng nhanh sản lương thực .Trong thực tế nếu không có sự hỗ trợ của nhà nước quá trình này cũng diễn ra nhưng chậm. Hiện nay ở nông thôn các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta có các kiểu HND với các giai đoạn phát triển khác nhau: + Nhóm HND thiếu ăn đang phấn đấu trở thành đủ ăn. + Nhóm HND đủ ăn nhưng còn thiếu vốn để tái sản xuất giản đơn đang phấn đấu để tích luỹ vốn và thực hiện tái sản xuất giản đơn. + Nhóm HND đã thực hiện được tái sản xuất giản đơn nhưng chưa tái sản xuất mở rộng được để chuyển sang sản xuất hàng hoá. + Nhóm HND đang ở giai đoạn chuyển tiếp, có sản xuất hàng hoá nhưng chưa vững chắc. Do đó có hai mục tiêu cùng một lúc, lúc thiếu thì tiêu dùng, lúc thừa thì bán ra thị trường. + Nhóm HND đã thực sản xuất hàng hoá nhưng chưa phải là các chủ trại thực sự như ở các nước tiên tiến vì chưa kinh doanh nông nghiệp lấy mục tiêu lợi nhuận làm mục tiêu chính, chưa dám vay vốn ở ngân hàng để mở rộng kinh doanh. Trong điều kiện này muốn có tốc độ phát triển nhanh phải thúc đẩy một cách đồng bộ phát triển của các kiểu HND nói trên. Vì vậy phát huy sức mạnh của kinh tế HND chính là phát huy tiềm năng , thế mạnh lớn nhất của nông nghiệp , nông thôn. Với ưu thế là đơn vị sản xuất nhỏ nhưng vẫn bảo đảm hiệu quả vì nó có những ưu điểm mà các loại hình kinh tế khác không có. Nhờ qui mô nhỏ mà hoạt động của kinh tế HND rất năng động, có khả năng tiếp thu khoa học công nghệ rất tốt. Chính vì vậy, mà hơn mười triệu HND nước ta đã tạo ra một khối lượng sản phẩm rất lớn cho nền kinh tế. Sản xuất đạt 93,8% tổng sản lượng lương thực. Cung cấp 85% sản lượng thịt, gần 50% nguyên liệu cho công nghiệp chế biến. Điều đó chứng tỏ vai trò, vị trí của kinh tế HND là rất quan trọng. Mặt khác cũng đặt ra yêu cầu về việc tiếp tục bổ sung hoàn thiện hệ thống chính sách về nông nghiệp nông thôn, nhằm tạo động lực mới, mạnh mẽ hơn, thu hút nhiều hơn sự đóng góp của kinh tế HND cho sự nghiệp CNH-HĐH đất nước. Hơn 10 năm qua, Đảng và Nhà nước đã có nhiều chủ trương, chính sách và các biện pháp thúc đẩy kinh tế HND phát triển. Điển hình như Chỉ thị 100 của Ban bí thư, Nghị quyết 10 của Bộ chính trị, Nghị quyết Trung ương 5 (khoá 7), Nghị quyết Đại hội 8 của Đảng. Ngoài ra , còn có chương trình 135 về hỗ trợ các HND ở các tỉnh miền núi đặc biệt khó khăn, chương trình 327, chương trình xoá đói giảm nghèo 120, Nghị định 80 của Thủ Tướng chính phủ về ký hợp đồng tiêu thụ nông sản giữa HND và doanh nghiệp… Những văn bản chính sách của nhà nước đã mở ra khả năng to lớn đối với sự phát triển của kinh tế HND nhằm khai thác có hiệu quả hơn tiềm năng và thế mạnh của từng HND. Nhiều HND đã xoá được đói, giảm được nghèo. Có những hộ đã có được tích luỹ để tái sản xuất. Thông qua sự tác động của các văn bản chính sách nhiều HND đã phát triển trở thành trang trại với qui mô sản xuất lớn, tạo hạt nhân trong vùng. Những hộ khác với mức phát triển thấp hơn đã liên kết nhau lại để thành lập hợp tác xã. Có lẽ đây là hình thức tổ chức kinh tế dễ được chấp nhận và tham gia của các HND các tỉnh miền núi phía Bắc nhất. Vì thông qua hợp tác xã họ có thể giúp nhau trong sản xuất, kinh doanh đạt được hiệu quả cao hơn là độc lập của một hộ đặc bịêt là các khâu dịch vụ đầu vào như tưới nước , làm đất , phòng trừ sâu bệnh …và tiêu thụ nông sản . Trên đây là những thành tựu mà kinh tế HND đã đạt được trong những năm qua. Tuy vậy, nhìn một cách tổng thể thì kinh tế HND vẫn còn những hạn chế nhất định. Đó là: Tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn chậm. Số hộ thuần nông chiếm tỷ lệ cao trên 80%. Lực nội sinh của kinh tế HND bị giới hạn, năng suất lao động thấp, trình độ canh tác lạc hậu, thiếu hiểu biết về thị trường. Nói chung chưa đáp ứng được yêu cầu sản xuất hàng hoá lớn, thiếu vốn để sản xuất. Đất đai của các hộ nông dân miền núi vùng cao tuy không căng thẳng như nhiều vùng khác song xét về qui mô diện tích vẫn nhỏ thậm chí còn thiếu so với yêu cầu sản xuất hàng hoá. Trình độ sử dụng ruộng đất còn hạn chế chủ yếu khai thác tự nhiên, luân canh cây trồng, tăng vụ còn thấp, sử dụng chưa gắn với bảo vệ. Trình độ dân trí nhìn chung còn thấp, số lao động có trình độ văn hoá cao rất ít, chủ yếu là lao động giản đơn, sản xuất kinh doanh theo kinh nghiệm. Thị trường còn hạn chế: Cả thị trường đầu vào, lẫn đầu ra do quy mô sản xuất của các hộ còn nhỏ, không ổn định. Hệ thống chợ nông thôn và các trung tâm thương mại còn chưa phát triển. Thiếu kênh thu gom và phân phối nông sản. Cơ sở hạ tầng yếu kém là một cản trở lớn cho việc phát triển kinh tế HND. Giao thông nông thôn đi lại đã vất vả còn chưa nói đến vận chuyển hàng hoá, điện nước, trường học, bệnh viện còn thiếu. Công nghiệp chế biến thiếu, công nghệ thì lạc hậu chủ yếu sơ chế làm cho chất lượng nông sản thấp, thời gian bảo quản ngắn , tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch rất lớn. Ngoài ra ,vai trò của nhà nước địa phương và các tổ chức kinh tế xã hội còn hạn chế. Trước hết, là vấn đề quy hoạch tổng thể các vùng sản xuất, xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất và đời sống. Vai trò của các nông lâm trường ở các tỉnh miền núi chưa rõ. Việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất còn chậm. Trong số các Hợp tác xã hiện nay có rất ít Hợp tác xã chuyển đổi thành công theo Luật và có vai trò dịch vụ một số khâu cho các HND còn yếu nhiều nơi mang tính hình thức . Như vậy, thành tựu mà kinh tế HND đạt được trong những năm qua là khá lớn song hạn chế, khó khăn cũng không ít, đó là do một số nguyên nhân sau: + Nguyên nhân khách quan: Nội lực của kinh tế HND còn yếu cả về các điều kiện sản xuất như đất đai, lao động, vốn lẫn trình độ của các chủ hộ, người lao động còn thấp, kỹ thuật canh tác lạc hậu. Thị trường nông thôn chưa phát triển, cơ sở hạ tầng yếu kém đặc biệt là giao thông, thuỷ lợi , hệ thống trường trạm. Chịu tác động của điều kiện tự nhiên khắc nghiệt như thời tiết , khí hậu, hạn hán , lũ lụt, dịch bệnh …. Vẫn còn tồn tại nhiều phong tục , tập quán lạc hậu điều này cản trở rất lớn đến sự tiếp thu khoa học công nghệ trong sản xuất và đời sống làm ảnh hưởng đến sự phát triển của kinh tế HND . + Ngyên nhân chủ quan: Các văn bản, chính sách tác động đến kinh tế HND chưa được thực hiện triệt để. Trách nhiệm của HND trong việc tiếp nhận và sử dụng nguồn hỗ trợ của Nhà nước chưa cao, dẫn đến lãng phí, vẫn còn tư tưởng ỷ lại vào Nhà nước. Cơ cấu đầu tư cho HND ở các tỉnh miền núi còn bất hợp lý. Nhu cầu về hợp tác còn thấp. Sự chỉ đạo kiểm tra, hướng dẫn, của chính quyền địa phương còn chưa cụ thể, rõ ràng. Bản thân người nông dân không tự nâng cao trình độ dân trí , không ứng dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật …không có kinh nghiệm sản xuất kinh doanh .Nguyên nhân này biểu hiện trong nông nghiệp và khu vực kinh tế nông thôn rất sâu sắc. Không năng động trong giải quyết việc làm , lười lao động , sinh đẻ không có kế hoạch , ốm đau bệnh tật , hoả hoạn …các tệ nạn xã hội như cờ bạc , rượu chè , nghiện hút còn nhiều làm cho các hộ đã nghèo lại càng nghèo hơn . II. Thực trạng phát triển kinh tế hộ nông dân các tỉnh miền núi phía Bắc . Vùng trung du miền núi phía Bắc nước ta bao gồm 13 tỉnh vùng Đông Bắc và Tây Bắc đó là các tỉnh: Bắc Kạn , Bắc Giang , Cao Bằng , Hà Giang, Hoà Bình , Lai Châu, Lào Cai , Lạng Sơn , Phú Thọ , Sơn La , Thái Nguyên , Tuyên Quang và Yên Bái . Vùng này có địa hình chủ yếu là đồi núi , bị chia cắt và không bằng phẳng . Về chất đất : Chủ yếu đát đỏ vàng , tầng đất canh tác tương đối dầy , độ phì tương đối cao. Về khí hậu: Vùng này có khí hậu nhiệt đới pha ôn đới rõ rệt . Một số tỉnh còn có sương muối về mùa đông . Nguồn nước: Tương đối khan hiếm về mùa đông đặc biệt là các tỉnh miền núi . Về kinh tế xã hội : +Cơ sở hạ tầng-kỹ thuật: Đường giao thông vùng này còn thiếu và ít , vấn đề đi lại rất khó khăn. Đường nhựa rất ít chủ yếu là đường đất, nhỏ hẹp , nhiều nơi ô tô không đi được mà phải đi bộ. Hệ thống thuỷ lợi cũng ít, chỉ có một số ít kênh đập lớn còn các hệ thống mương máng dẫn nước tới đồng ruộng thì chưa có hoặc có nhưng ít làm cho quá trình sản xuất gặp nhiều khó khăn trong mùa khô. Về điện : Mặc dù có thuỷ điện Hoà Bình song một số vùng lân cận vẫn không có điện dùng sinh hoạt do thiếu kinh phí để hạ áp về các thôn bản . Hệ thống trường học và trạm y tế còn thiếu nên tình trạng trẻ em chưa được đến trường, chưa được khám chữa bệnh còn phổ biến . + Cơ cấu dân cư : Bao gồm nhiều dân tộc khác về phong tục tập quán , tôn giáo. Trình độ dân trí cùa các dân tộc còn rất thấp , đời sống khó khăn. Kinh tế hộ nông dân ở các tỉnh miền núi phía Bắc hình thành và phát triển kể từ khi có Nghị quyết 10 của Bộ chính trị (4/88). Trải qua hơn mười năm đổi mới kinh tế HND đã có những bước phát triển khá vững chắc trong đó có nhiều hộ thành kinh tế trang trại với quy mô khá lớn , sản xuất kinh doanh có hiệu quả. Một số hộ khác liên kết nhau lại thành lập các Hợp tác xã trong nông nghiệp nhằm giúp nhau trong sản xuất kinh doanh có hiệu quả hơn . Tuy nhiên vẫn còn nhiều vẫn còn nhiều hộ nông dân đang gặp khó khăn , thiếu đói về mọi mặt. Sau đây là thực trạng của các HND các tỉnh miền núi phía Bắc . 1. Thực trạng về các yếu tố sản xuất . a. Đất đai. Quy mô đất đai bình quân mỗi hộ là 0,946 ha nhỏ hơn nhiều so với trang trại nhưng vẫn lớn hơn so với quy mô HND các tỉnh Đồng bằng sông Hồng (khoảng 3 lần ) . Hiện nay , nhiều HND trước hết là các hộ sản xuất hàng hoá vẫn có nhu cầu thêm đất cho sản xuất . 69,83% số hộ được hộ được hỏi ý kiến đều ._.