Thống kê quốc tế về sử dụng hợp lý hay quyền được dùng tài liệu có bản quyền tại các thư viện đại học và thư viện chuyên ngành

Muåc tiïu cú baãn cuãa luêåt súã hûäu trñ tuïå hay luêåt baãn quyïìn laâ àêíy maånh tiïën böå khoa hoåc, saáng taåo vùn hoáa vaâ phöí biïën yá tûúãng. Àùåc trûng quan troång nhêët cuãa luêåt baãn quyïìn laâ baão höå quyïìn cuãa chuã súã hûäu taác phêím. Thïë nhûng, viïåc sao cheáp, trñch dêîn vaâ taái sûã duång noái chung caác taâi liïåu vùn hoáa vaâ khoa hoåc hiïån àang töìn taåi coá thïí laâ möåt phêìn cûåc kyâ quan troång cuãa viïåc khúãi taåo möåt nghiïn cûáu múái, möåt saáng taác vùn hoáa múái vaâ thuác àêíy trao àöíi trñ tuïå trong xaä höåi. Chñnh àiïìu naây àaä thuác àêíy hònh thaânh vaâ töìn taåi möåt sûå mùåc caã xaä höåi trong loâng luêåt baãn quyïìn vúái hai vïë roä raâng. Vïë thûá nhêët, chuáng ta, vúái tû caách laâ xaä höåi, cöng nhêån, baão höå vaâ daânh caác quyïìn súã hûäu coá giúái haån cho nhûäng ngûúâi taåo ra taác phêím àïí khuyïën khñch hoå tiïëp tuåc saáng taåo khoa hoåc vaâ vùn hoáa nhiïìu hún nûäa; cuâng luác àoá, vïë thûá hai, xaä höåi baão àaãm rùçng têët caã caác taác phêím cuöëi cuâng cuäng seä trúã thaânh möåt phêìn cuãa cöång àöìng (núi moåi ngûúâi coá quyïìn sûã duång khöng phaãi xin pheáp, khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao) vaâ àöìng thúâi chuáng ta cuäng daânh cho caác nhaâ saáng taåo vaâ diïîn giaã khaác cú höåi sûã duång taâi liïåu coá baãn quyïìn khöng phaãi xin pheáp, khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao trong möåt söë tònh huöëng [2, 3]. Phêìn cuöëi vïë thûá hai cuãa mùåc caã xaä höåi noái trïn chñnh laâ baãn chêët cuãa viïåc “sûã duång húåp lyá” caác taâi liïåu coá baãn quyïìn hay coá thïí àûúåc goåi laâ quyïìn àûúåc duâng taâi liïåu coá baãn quyïìn maâ khöng phaãi xin pheáp, khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao. Sûå haâi hoâa, cên bùçng vïì lúåi ñch giûäa ngûúâi taåo ra thöng tin vaâ ngûúâi duâng thöng tin trong xaä höåi àûúåc baão àaãm bùçng luêåt baãn quyïìn, Toám tùæt: Baâi viïët àïì cêåp àïën muåc tiïu cú baãn cuãa luêåt súã hûäu trñ tuïå, cuäng nhû luêåt baãn quyïìn - vêën àïì àaãm baão sûå haâi hoâa, cên bùçng vïì lúåi ñch giûäa taác giaã vaâ ngûúâi sûã duång. Trònh baây taám thöng lïå phöí biïën vïì quyïìn sûã duång húåp lyá (fair use) hay quyïìn àûúåc duâng taâi liïåu coá baãn quyïìn coá thïí aáp duång taåi caác thû viïån àaåi hoåc vaâ thû viïån chuyïn ngaânh theo hûúáng dêîn cuãa Hiïåp höåi caác thû viïån nghiïn cûáu (Hoa Kyâ). Tûâ khoáa: Luêåt súã hûäu trñ tuïå; luêåt baãn quyïìn; thû viïån; sûã duång húåp lyá; nguyïn tùæc sûã duång taâi liïåu. International common practice on fair use or right of using copyrighted materials at university and special libraries Summary: Mentions basic targets of the Law on intellectual property as well as Copyright law which assure the harmony and balance of benefits between the author and user. Presents 8 popular common practices on fair use or right of using copyrighted materials which can be applied at university and special libraries according to the guidelines of the Association of Research Libraries (USA) Keywords: Law on intellectual property; Copyright law; library; fair use; principle of using materials. THÖNG LÏÅ QUÖËC TÏË VÏÌ SÛÃ DUÅNG HÚÅP LYÁ HAY QUYÏÌN ÀÛÚÅC DUÂNG TAÂI LIÏÅU COÁ BAÃN QUYÏÌN TAÅI CAÁC THÛ VIÏÅN ÀAÅI HOÅC VAÂ THÛ VIÏÅN CHUYÏN NGAÂNH TS Taå Baá Hûng Cuåc Thöng tin KH&CN quöëc gia THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 5 trong àoá quy àõnh: baãn quyïìn baão vïå taác phêím bùçng caách daânh cho chuã súã hûäu quyïìn taác giaã quyïìn àöåc quyïìn coá giúái haån vïì sao cheáp, giúái thiïåu/trònh diïîn, phöí biïën vaâ taåo caác taác phêím phaái sinh vaâ “sûã duång húåp lyá” laâ àiïìu khoaãn quy àõnh sûå thoaát khoãi hay nhûäng ngoaåi lïå cuãa sûå baão höå sûã duång àöåc quyïìn quyïìn taác giaã. “Sûã duång húåp lyá” laâ quyïìn àûúåc duâng taâi liïåu coá baãn quyïìn maâ khöng phaãi xin pheáp, khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao àûúåc quy àõnh möåt caách roä raâng taåi caác àiïìu khoaãn cuå thïí hoùåc àûúåc giaãi thñch theo tinh thêìn cuãa luêåt súã hûäu trñ tuïå, luêåt baãn quyïìn hiïån haânh. Trïn thûåc tïë, luêåt baãn quyïìn cuãa hêìu hïët caác quöëc gia àïìu quy àõnh möåt söë ngoaåi lïå, möåt söë trûúâng húåp cho pheáp ngûúâi duâng taác phêím maâ khöng phaãi xin pheáp, khöng phaãi traã tiïìn nhuêån buát, thuâ lao. 2. Taám thöng lïå “sûã duång húåp lyá” coá thïí aáp duång taåi thû viïån àaåi hoåc vaâ thû viïån chuyïn ngaânh Trong söë caác taâi liïåu hûúáng dêîn vïì “sûã duång húåp lyá”, “Chuêín thûåc haânh töët nhêët vïì sûã duång húåp lyá àöëi vúái caác thû viïån àaåi hoåc vaâ thû viïån nghiïn cûáu” (Code of Best Practices in Fair Use for Academic and Research Libraries) [3] cuãa Hiïåp höåi caác thû viïån nghiïn cûáu (Hoa Kyâ) coá thïí àûúåc xem laâ möåt taâi liïåu àiïín hònh vïì aáp duång caác thöng lïå sûã duång húåp lyá trong caác thû viïån. Dûúái àêy, xin àûúåc giúái thiïåu vùæn tùæt 8 thöng lïå phöí biïën àûúåc aáp duång taåi thû viïån àaåi hoåc vaâ thû viïån chuyïn ngaânh. (1) Höî trúå giaãng daåy vaâ hoåc têåp bùçng viïåc cung cêëp truy cêåp túái caác taâi liïåu thû viïån thöng qua caác ûáng duång cöng nghïå thöng tin Möåt trong nhûäng sûá mïånh truyïìn thöëng cuãa thû viïån àaåi hoåc vaâ chuyïn ngaânh laâ höî trúå sinh viïn, nghiïn cûáu viïn trong sûã duång taâi liïåu thû viïån coá liïn quan túái caác mön hoåc hoùåc chuã àïì nghiïn cûáu. Vïì nguyïn tùæc, thû viïån coá quyïìn taåo lêåp nöåi dung söë thñch húåp, liïn quan túái mön hoåc hoùåc chuã àïì nghiïn cûáu àïí phuåc vuå baån àoåc thöng qua maång àiïån tûã. Tuy nhiïn, thöng lïå naây coá nhûäng haån chïë nhêët àõnh, cuå thïí laâ: cêìn xem xeát chùåt cheä caác àöëi tûúång phuåc vuå coá liïn quan, sûã duång caác nöåi dung thñch húåp (vñ duå, saách giaáo khoa, giaáo trònh, húåp tuyïín àûúåc thiïët kïë cho mön hoåc). Viïåc sûã duång nhiïìu hún so vúái nhûäng trñch dêîn vùæn tùæt tûâ caác taác phêím àoá trïn maång àiïån tûã khöng àûúåc coi laâ “sûã duång húåp lyá”. Thúâi haån lûu haânh caác taâi liïåu phaãi khúáp vúái thúâi haån mön hoåc hoùåc thúâi haån triïín khai dûå aán nghiïn cûáu theo chó àaåo cuãa giaáo viïn hoùåc ngûúâi chuã trò nghiïn cûáu. Chó nhûäng sinh viïn hoùåc caác àöëi tûúång xaác àõnh, vñ duå caác trúå giaãng cuãa giaáo sû hoùåc trúå lyá chuã trò àïì taâi nghiïn cûáu àûúåc pheáp truy cêåp, sûã duång taâi liïåu. Caác taâi liïåu chó àûúåc àûa ra phuåc vuå vaâ chó àûúåc phuåc vuå theo àuáng muåc àñch sû phaåm vaâ tûúng ûáng thïí loaåi vaâ söë lûúång taâi liïåu liïn quan. Caác thû viïån phaãi cung cêëp cho giaáo viïn nhûäng thöng tin hûäu ñch vïì baãn chêët vaâ phaåm vi “sûã duång húåp lyá” caác taâi liïåu àïí giuáp hoå hònh thaânh caác yïu cêìu cung cêëp thöng tin húåp lyá. Trong trûúâng húåp thñch húåp, coá thïí haån chïë söë lûúång sinh viïn truy cêåp àöìng thúâi túái caác nguöìn tin trûåc tuyïën. Sinh viïn cuäng phaãi àûúåc cung cêëp thöng tin vïì quyïìn vaâ traách nhiïåm khi hoå tûå sûã duång caác taâi liïåu theo mön hoåc. Thêím quyïìn àêìy àuã dûúái daång àaáp ûáng àöëi vúái caác hoåc giaã trong lônh vûåc chuyïn mön phaãi àûúåc baão àaãm àöëi vúái tûâng taác phêím àûúåc àûa vaâo phuåc vuå hoùåc trñch dêîn. Trûúâng húåp “sûã duång húåp lyá” àûúåc nêng cao khi caác thû viïån nhùæc nhúã caác giaáo viïn, nhûäng ngûúâi thêëu hiïíu muåc àñch giaáo duåc vaâ baãn chêët chuyïín taãi tri thûác khi sûã duång taác phêím, hûúáng dêîn vùæn tùæt bùçng vùn baãn taåi sao laåi cêìn caác taâi liïåu cuå thïí vaâ taåi sao phaãi cêìn möåt khöëi lûúång thñch húåp caác taâi liïåu cho muåc Nghiïn cûáu - Trao àöíi àñch sû phaåm. Sûå lyá giaãi cuãa giaáo viïn coá thïí àûúåc diïîn àaåt theo caác mêîu chuêín seä giuáp xaác àõnh möåt thûåc àún cên bùçng chung hoùåc trúã laåi nhûäng luêån giaãi vïì “sûã duång húåp lyá”. Àïí baão àaãm sûå phuâ húåp liïn tuåc nöåi dung caác taâi liïåu àöëi vúái mön hoåc, caác thû viïån phaãi yïu cêìu caác giaáo viïn phuå traách mön hoåc àaánh giaá caác taâi liïåu àaä àûúåc choån loåc, àûa lïn maång vaâ cêåp nhêåt caác taâi liïåu àoá möåt caách thñch húåp. (2) Sûã duång caác taâi liïåu choån loåc tûâ vöën taâi liïåu thû viïån àïí tuyïn truyïìn hoùåc töí chûác triïín laäm thûåc vaâ triïín laäm aão Vïì nguyïn tùæc, thû viïån àûúåc quyïìn sûã duång caác taâi liïåu choån loåc tûúng ûáng tûâ vöën taâi liïåu thû viïån cuãa mònh àïí nêng cao nhêån thûác cöng chuáng vaâ tuyïn truyïìn cho vöën taâi liïåu thû viïån nhùçm gêy sûå chuá yá, quan têm cuãa baån àoåc múái túái caác taâi liïåu cuãa thû viïån. Cêìn lûu yá túái möåt söë haån chïë sau: thêím quyïìn àêìy àuã dûúái daång àaáp ûáng caác hoåc giaã phaãi àûúåc baão àaãm àöëi vúái tûâng taác phêím choån loåc hoùåc trñch dêîn trong möåt vêåt trûng baây, vïì quy mö, noá coá thïí àûúåc xaác àõnh búãi nöî lûåc húåp lyá. Khöëi lûúång bêët kyâ taác phêím cuå thïí naâo àûúåc sûã duång vaâ hònh thûác trûng baây phaãi thñch húåp vúái muåc tiïu minh hoåa, tûác laâ phaãi höî trúå caác muåc tiïu cuãa triïín laäm hoùåc dûå aán trûng baây. Viïåc sûã duång taác phêím (khaác vúái möåt hònh aãnh àún leã cuãa noá) trong toaân thïí thûúâng àoâi hoãi mûác àöå giaãi trònh àùåc biïåt. Tûúng tûå nhû vêåy, hònh aãnh cúä lúán, àöå phên giaãi cao phaãi àûúåc trûng baây chó khi coá sûå phuâ húåp vúái muåc àñch sû phaåm hoùåc minh hoåa cuãa vêåt trûng baây. Nguyïn tùæc naây khöng aáp duång àöëi vúái trûúâng húåp baán caác haâng lûu niïåm hoùåc saãn phêím khöng in êën ài keâm vúái triïín laäm. Àöëi vúái caác xuêët baãn phêím nhû catalo triïín laäm, trûúâng húåp “sûã duång húåp lyá” àïí töí chûác triïín laäm seä maånh meä hún khi caác taâi liïåu àûúåc phaát miïîn phñ hoùåc trïn cú súã lêëy thu buâ chi. Khi sûã duång caác trang thöng tin àiïån tûã cuãa thû viïån àïí triïín laäm, quyïìn sûã duång taác phêím àïí triïín laäm àûúåc nêng cao hún khi thû viïån aáp duång caác bûúác cöng nghïå, húåp lyá vúái tñnh chêët caác taác phêím vaâ khaã nùng cuãa thû viïån àïí haån chïë viïåc taãi xuöëng cuãa baån àoåc. Caác yïu saách vïì quyïìn sûã duång taác phêím seä àûúåc nêng cao khi thû viïån baão àaãm cho chuã súã hûäu taác quyïìn möåt cöng cuå ghi nhêån àún giaãn caác yá kiïën phaãn àöëi sûã duång taác phêím coá baãn quyïìn, chùèng haån nhû àõa chó thû àiïån tûã cuãa möåt nhên viïn chuyïn traách. (3) Söë hoáa àïí baão quaãn caác àún võ taâi liïåu coá ruãi ro Baão quaãn laâ möåt chûác nùng noâng cöët cuãa thû viïån àaåi hoåc vaâ nghiïn cûáu. Baão quaãn khöng nhûäng coá thïí cûáu caác taâi liïåu coá nguy cú hû haåi maâ coân phaãi àöëi mùåt vúái cuöåc àua thay àöíi àõnh daång vêåt mang tin vaâ cöng nghïå àoåc caác vêåt mang àa phûúng tiïån. Ngay caã khi thû viïån lûu giûä caác baãn göëc, caác baãn thay thïë kyä thuêåt söë coá thïí ngùn ngûâa nhûäng hû haåi, raách naát laâm phûúng haåi àïën viïåc truy cêåp, khai thaác taâi liïåu. Muåc àñch tiïn quyïët cuãa viïåc baão quaãn trong thû viïån laâ baão àaãm viïåc tiïëp cêån túái caác khña caånh di saãn vùn hoáa cho caác thïë hïå tûúng lai. Hún thïë nûäa, viïåc baão quaãn coá traách nhiïåm coân laâ tiïìn àïì cêìn thiïët cho viïåc sûã duång taâi liïåu hoåc thuêåt trong tûúng lai vúái caác muåc àñch àa daång nhû phï bònh, bònh luêån, giaãng daåy. Viïåc phên tñch theo böën yïëu töë “sûã duång húåp lyá” taác phêím coá baãn quyïìn cuäng uãng höå viïåc söë hoáa àïí baão quaãn trong thû viïån: muåc àñch söë hoáa laâ àaâo taåo, phi thûúng maåi, khöëi lûúång taâi liïåu söë hoáa laâ thñch húåp vúái muåc àñch (chó söë hoáa nhûäng phêìn taác phêím khöng àaáp ûáng yïu cêìu baão quaãn lêu daâi, coá ruãi ro hû haåi), baãn chêët caác taác phêím, phêìn lúán laâ taâi liïåu khoa hoåc, khöng phaãi laâ taác phêím vùn hoåc, hû cêëu (mùåc duâ àoá coá thïí laâ trûúâng húåp Nghiïn cûáu - Trao àöíi 6 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 7 taâi liïåu àûúåc ghi trïn caác bùng tûâ VHS, loaåi vêåt mang tin khoá àoåc àûúåc búãi caác thiïët bõ kyä thuêåt söë hiïån nay), vaâ viïåc söë hoáa àïí baão quaãn àûúåc tiïën haânh trong böëi caãnh khöng coá baãn sao thñch húåp coá aãnh hûúãng tiïu cûåc túái thõ trûúâng tiïìm taâng cuãa taác phêím (trïn thûåc tïë, viïåc söë hoáa taâi liïåu àïí baão quaãn cho àúâi sau coân coá taác àöång tñch cûåc). Viïåc lyá giaãi cho caác nöî lûåc vaâ chi phñ cho cöng taác söë hoáa àïí baão quaãn trong thû viïån caâng coá yá nghôa khi caác taâi liïåu cêìn baão quaãn laâ taâi liïåu duy nhêët, hiïëm, hoùåc khöng coân trong phaát haânh vaâ hoaåt àöång àoá cuãa thû viïån khöng chó laâ thay thïë viïåc böí sung baãn kyä thuêåt söë múái cuãa taác phêím. Caác taâi liïåu ñt ngûúâi biïët àïën, taâi liïåu dûúái àõnh daång khoá truy cêåp cuäng laâ àöëi tûúång cêìn àûúåc söë hoáa àïí baão quaãn. Caác taâi liïåu thuöåc diïån raách naát vaâ caác taâi liïåu coá àõnh daång ngaây caâng ñt phöí biïën seä biïën mêët hoaân toaân nïëu khöng àûúåc thû viïån söë hoáa vaâ chuyïín chuáng sang àõnh daång coá thïí àoåc àûúåc. Vïì nguyïn tùæc, thû viïån coá quyïìn söë hoáa caác taâi liïåu trong kho coá ruãi ro (nguy cú) hû hoãng, hoùåc chó töìn taåi dûúái àõnh daång khoá truy cêåp, àïí baão quaãn vaâ taåo caác baãn thay thïë caác taâi liïåu dïî hû hoãng hoùåc khöng thïí truy cêåp àûúåc. Cêìn lûu yá túái caác haån chïë cuãa thöng lïå naây: thû viïån khöng söë hoáa taâi liïåu khi coá baãn kyä thuêåt söë àêìy àuã tûúng àûúng hiïån coá trïn thõ trûúâng vúái giaá húåp lyá. Thû viïån khöng àûa vaâo phuåc vuå àöìng thúâi taâi liïåu göëc vaâ taâi liïåu söë hoáa. Viïåc truy cêåp tûâ bïn ngoaâi túái taâi liïåu söë hoáa thay thïë taâi liïåu göëc phaãi àûúåc haån chïë cho caác thaânh viïn àûúåc pheáp trong cöång àöìng baån àoåc cuãa thû viïån, àoá laâ sinh viïn, giaáo viïn, caán böå, caác nhaâ khoa hoåc hûäu quan vaâ nhûäng baån àoåc chñnh thûác cuãa thû viïån. Thêím quyïìn àêìy àuã, dûúái daång thñch húåp àöëi vúái caác hoåc giaã trong lônh vûåc, phaãi àûúåc baão àaãm àöëi vúái têët caã caác taâi liïåu söë hoáa àûúåc àûa vaâo khai thaác trûåc tuyïën vúái quy mö húåp lyá. Quyïìn söë hoáa taâi liïåu àïí baão quaãn àûúåc nêng cao khi thû viïån aáp duång caác giaãi phaáp cöng nghïå àïí haån chïë viïåc taái phên phöëi tiïëp theo caác baãn söë hoáa thay thïë, vñ duå bùçng cöng nghïå truyïìn phaát taâi liïåu nghe nhòn coá àöå phên giaãi thêëp hoùåc sûã duång hònh múâ trïn caác taâi liïåu vùn baãn vaâ hònh aãnh. Caác yïu saách vïì quyïìn söë hoáa àïí baão quaãn seä àûúåc nêng cao khi thû viïån baão àaãm cho chuã súã hûäu taác quyïìn möåt cöng cuå àùng kyá àún giaãn caác yá kiïën phaãn àöëi sûã duång caác baãn thay thïë kyä thuêåt söë cuãa taác phêím coá baãn quyïìn, chùèng haån nhû cung cêëp àõa chó thû àiïån tûã cuãa möåt nhên viïn chuyïn traách. (4) Taåo lêåp caác böå sûu têåp söë cuãa caác böå taâi liïåu lûu trûä vaâ taâi liïåu àùåc biïåt Nhiïìu thû viïån coá caác böå sûu têåp taâi liïåu àùåc biïåt hoùåc kho taâi liïåu lûu trûä, bao göìm caác taâi liïåu hiïëm hoùåc caác taâi liïåu vùn baãn vaâ phi vùn baãn dõ thûúâng (cöng böë vaâ khöng cöng böë). Caác böå sûu têåp naây thûúâng khöng àûúåc àûa vaâo khai thaác nhû caác böå sûu têåp bònh thûúâng khaác. Tònh traång quyïìn taác giaã cuãa caác taâi liïåu loaåi naây thûúâng khöng roä raâng. Mùåc duâ phaãi àêìu tû töën keám cho viïåc böí sung vaâ baão quaãn caác loaåi taâi liïåu naây, trïn thûåc tïë chuáng thûúâng àûúåc sûã duång haån chïë búãi caác taâi liïåu naây thûúâng chó àûúåc khai thaác taåi chöî vaâ trong nhiïìu trûúâng húåp chó sûã duång caác cöng cuå tòm kiïëm höî trúå rêët haån chïë. YÁ nghôa nghiïn cûáu cuãa caác loaåi taâi liïåu naây thûúâng khöng nùçm úã tûâng taâi liïåu àún leã cuãa böå sûu têåp (mùåc duâ chuáng coá thïí laâ àöåc nhêët), maâ nùçm úã sûå têåp húåp duy nhêët hoùåc tñnh töí húåp do chuáng taåo nïn. Caác böå sûu têåp àùåc biïåt coá thïí coá xuêët xûá tûâ viïåc chia seã hoùåc àûúåc töí chûác xung quanh möåt chuã àïì, lônh vûåc hay àïì taâi cöët yïëu naâo àoá. Caác thû viïån vaâ baån àoåc coá thïí thu àûúåc lúåi ñch àaáng kïí tûâ viïåc söë hoáa vaâ àûa vaâo khai thaác trûåc tuyïën caác böå sûu têåp coá giaá trõ naây. Trong khi caác cú quan phaãi tuên thuã caác yïu cêìu, haån chïë cuãa caác nhaâ taâi trúå (biïëu tùång) àöëi vúái caác böå sûu têåp cuãa hoå, vaâ phaãi xem xeát caác Nghiïn cûáu - Trao àöíi Nghiïn cûáu - Trao àöíi 8 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 möëi quan têm thûåc tïë vaâ chñnh trõ nhû cêìn duy trò quan hïå töët vúái cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå, caác caán böå thû viïån cêìn biïët têån duång lúåi ñch cuãa viïåc phaát huy quyïìn taåo lêåp caác böå sûu têåp söë cuãa caác böå sûu têåp taâi liïåu lûu trûä vaâ taâi liïåu àùåc biïåt maâ khöng phaãi xin pheáp vaâ khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao. Viïåc thïí hiïån caác böå sûu têåp àöåc nhêët noái trïn nhû möåt töí húåp taâi liïåu söë hoáa, nhêët laâ vúái nhûäng bònh luêån, phï phaán keâm theo tûâng àún võ taâi liïåu coá thïí biïën caác taâi liïåu àoá thaânh caác taâi liïåu coá tñnh chuyïín hoáa cao (coá giaá trõ gia tùng hún so vúái taâi liïåu göëc). Caác taâi liïåu trong caác böå sûu têåp coá thïí phuåc vuå àùæc lûåc hún cho caác muåc tiïu nghiïn cûáu vaâ àaâo taåo so vúái caác muåc tiïu ban àêìu thûúâng heåp hún cuãa tûâng taâi liïåu riïng reä. Caác taâi liïåu trong caác böå sûu têåp àùåc biïåt thûúâng bao göìm caác nguöìn taâi liïåu vaâ dûä liïåu göëc (thû tûâ, cöng vùn trao àöíi, höì sú lûu trûä cuãa cú quan, caác têåp coá chuá giaãi, caác buöíi sinh hoaåt vùn hoáa nghïå thuêåt maâ giaá trõ cuãa noá nhû nhûäng àöëi tûúång lõch sûã cho caác nghiïn cûáu hoåc thuêåt coá khaác biïåt àaáng kïí so vúái muåc tiïu ban àêìu). Vïì nguyïn tùæc, thû viïån coá quyïìn taåo lêåp caác phiïn baãn kyä thuêåt söë cuãa caác böå sûu têåp àùåc biïåt vaâ caác kho lûu trûä cuãa thû viïån vaâ laâm cho chuáng coá thïí truy cêåp àûúåc qua maång àiïån tûã trong caác böëi caãnh thñch húåp. Vïì mùåt haån chïë, cêìn cên nhùæc kyä lûúäng khi cung cêëp truy cêåp túái caác taâi liïåu cöng böë hiïån coá trïn thõ trûúâng vúái giaá phaãi chùng. Vïì quy mö, baãn sao loaåi taâi liïåu nhû vêåy trong böå sûu têåp cuå thïí laâ duy nhêët (vñ duå, chûáa àûång caác ghi chuá bïn lïì, caác chöî àaánh dêëu hoùåc buát tñch duy nhêët), viïåc truy cêåp túái caác khña caånh duy nhêët cuãa baãn sao àûúåc cho laâ sûã duång húåp phaáp. Khi àûa caác böå sûu têåp söë hoáa lïn phuåc vuå trûåc tuyïën, cêìn aáp duång caác giaãi phaáp kyä thuêåt cêìn thiïët àïí haån chïë viïåc truy cêåp túái taâi liïåu chûáa caác thöng tin coá haåi hoùåc nhaåy caãm, riïng tû. Thêím quyïìn àêìy àuã dûúái daång húåp lyá àöëi vúái caác hoåc giaã trong lônh vûåc, phaãi àûúåc baão àaãm àöëi vúái têët caã taâi liïåu cuãa böå sûu têåp àùåc biïåt àûúåc àûa vaâo phuåc vuå trûåc tuyïën, vïì quy mö, àiïìu naây laâ coá thïí thûåc hiïån àûúåc. Quyïìn taåo lêåp caác phiïn baãn kyä thuêåt söë cuãa caác böå sûu têåp àùåc biïåt vaâ caác kho lûu trûä cuãa thû viïån coá thïí trúã nïn maånh meä hún khi caác àún võ taâi liïåu cêìn söë hoáa bao göìm nhiïìu taác phêím, vñ duå aãnh caá nhên, thû tûâ trao àöíi, caác buöíi sinh hoaåt vùn hoáa-nghïå thuêåt, maâ chuã nhên cuãa chuáng khöng khai thaác thûúng maåi taâi liïåu àoá hoùåc khoá tòm kiïëm àïí xin pheáp cho nhûäng sûã duång múái. Thû viïån phaãi aáp duång biïån phaáp kyä thuêåt húåp lyá vúái baãn chêët taâi liïåu vaâ khaã nùng cuãa cú quan nhùçm àïì phoâng viïåc baån àoåc taãi caác tïåp dûä liïåu söë hoùåc haån chïë söë lûúång tïåp sûã duång húåp lyá. Thû viïån cuäng cêìn cung cêëp cho chuã súã hûäu baãn quyïìn cöng cuå àún giaãn àïí ghi nhêån caác yá kiïën phaãn àöëi sûã duång trûåc tuyïën vaâ traã lúâi kõp thúâi àöëi vúái nhûäng yá kiïën phaãn àöëi àoá. Vúái nhûäng cên nhùæc nïu trïn, böå sûu têåp àùåc biïåt cêìn àûúåc söë hoáa möåt caách troån böå vaâ thïí hiïån nhû möåt böå sûu têåp gùæn boá nhêët coá thïí. (5) Taái taåo taâi liïåu phuåc vuå sinh viïn, caán böå giaãng daåy, nhên viïn nhaâ trûúâng vaâ nhûäng ngûúâi duâng thiïíu nùng khaác Trong cöång àöìng baån àoåc coá thïí coá caác baån àoåc thiïíu nùng (khiïëm thõ, khiïëm thñnh hoùåc khuyïët têåt). Hoå coá nhu cêìu sûã duång nguöìn tin cuãa thû viïån phuâ húåp vúái khaã nùng cuãa mònh vaâ àiïìu kiïån cuå thïí cuãa thû viïån. Baån àoåc khiïëm thõ muöën àûúåc “àoåc” taâi liïåu dûúái daång chûä nöíi Braille hoùåc àûúåc phoáng to. Baån àoåc khiïëm thñnh coá nhu cêìu sûã duång caác taâi liïåu nghe nhòn. Baån àoåc khuyïët têåt coá nhu cêìu àûúåc khai thaác taâi liïåu àiïån tûã tûâ nhaâ, khöng phaãi àïën thû viïån. Viïåc ûáng duång caác cöng nghïå hiïån àaåi coá thïí àaáp ûáng caác nhu cêìu “àoåc” cuãa nhûäng baån àoåc thiïíu nùng vúái chi phñ tûúng àöëi thêëp. Viïåc quan têm thûåc sûå àöëi vúái caác baån àoåc thiïíu nùng chñnh laâ taåo ra caác THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 9 Nghiïn cûáu - Trao àöíi phûúng tiïån truy cêåp, khai thaác caác taâi liïåu cuãa thû viïån theo yïu cêìu, taåo sûå bònh àùèng àöëi vúái caác baån àoåc bònh thûúâng. Bïn caånh tònh caãm, traách nhiïåm nghïì nghiïåp cuãa thû viïån, coân coá caác traách nhiïåm phaáp lyá cuãa thû viïån phaãi àaáp ûáng caác nhu cêìu thöng tin àa daång cuãa hoåc giaã, caán böå nghiïn cûáu, baån àoåc cuãa thû viïån. Viïåc laâm cho taâi liïåu thû viïån coá thïí tiïëp cêån àûúåc töët hún coá thïí àaáp ûáng muåc tiïu cuãa taác quyïìn, chûa kïí àïën caác muåc tiïu cuãa xaä höåi. Viïåc naây cuäng khöng coá hïå quaã tiïu cûåc naâo àöëi vúái caác chuã súã hûäu taác quyïìn khöng tham gia thõ trûúâng phuåc vuå nhu cêìu cuãa caác baån àoåc thiïíu nùng. Caách sûã duång taâi liïåu àaáp ûáng nhu cêìu ngûúâi thiïíu nùng coân laâm gia tùng giaá trõ cuãa taâi liïåu bùçng caách biïën noá sùén saâng àïí sûã duång àöëi vúái cöång àöìng leä ra coá thïí bõ laäng quïn, thïí hiïån taâi liïåu dûúái daång chuã súã hûäu taác quyïìn khöng cung cêëp vaâ khöng thuöåc àöëi tûúång phuåc vuå cuãa chuã súã hûäu taác quyïìn. Viïåc naây cuäng khöng hïì laâm phûúng haåi cho caác khaách haâng tiïìm taâng (khöng phaãi ngûúâi thiïíu nùng), vñ duå, bùçng caách ruát boã taâi liïåu göëc trong khi coá phiïn baãn daânh cho ngûúâi thiïíu nùng. Vïì nguyïn tùæc, khi khöng coá caác baãn tiïëp cêån àûúåc möåt caách àêìy àuã tûâ caác nguöìn thûúng maåi, thû viïån coá quyïìn taåo lêåp caác baãn àiïån tûã tûâ caác böå sûu têåp trong kho cuãa mònh dûúái daång tiïëp cêån àûúåc àöëi vúái caác nhoám baån àoåc thiïíu nùng vaâ duy trò, àûa caác taâi liïåu àoá vaâo phuåc vuå, àaáp ûáng caác yïu cêìu tûâ nhoám baån àoåc xaác àõnh. Haån chïë cuãa thöng lïå naây laâ thû viïån phaãi cung cêëp cho baån àoåc thöng tin vïì quyïìn vaâ traách nhiïåm cuãa baån àoåc thiïíu nùng liïn quan túái caác taâi liïåu àûúåc cung cêëp theo phûúng thûác naây. Khi thñch húåp (coá tñnh àïën caác nhu cêìu cuãa baån àoåc thiïíu nùng), viïåc sûã duång caác taâi liïåu daânh cho ngûúâi thiïíu nùng phaãi àûúåc haån chïë vïì thúâi gian tûúng ûáng vúái nhûäng haån chïë àûúåc thû viïån aáp àùåt cho caác baån àoåc khaác. Thû viïån phaãi phöëi húåp chùåt cheä vúái àún võ chûác nùng, hoùåc böå phêån tûúng àûúng cuãa nhaâ trûúâng vïì dõch vuå cho nhûäng ngûúâi thiïíu nùng vaâ tuên thuã caác quy àõnh chuêín vïì xaác àõnh caác caá nhên thuöåc diïån àûúåc phuåc vuå. Caác àoâi hoãi vïì quyïìn taåo lêåp caác taâi liïåu cho ngûúâi thiïíu nùng coá thïí àûúåc tùng cûúâng nïëu caác biïån phaáp baão vïå bùçng cöng nghïå àûúåc aáp duång nhùçm tuên thuã caác haån chïë vïì sûã duång caác taâi liïåu àûúåc tiïëp cêån. Quyïìn taåo lêåp caác taâi liïåu cho ngûúâi thiïíu nùng coá thïí àûúåc nêng cao bùçng caác chûúng trònh àaä àûúåc cöng böë röång raäi àöëi vúái caác cöång àöìng chõu sûå taác àöång cuâng vúái caác chñnh saách àûúåc aáp duång möåt caách nhêët quaán. (6) Duy trò tñnh toaân veån caác taâi liïåu lûu chiïíu trong caác kho taâi liïåu nöåi sinh cuãa cú quan Nhiïìu thû viïån tiïën haânh söë hoáa hoùåc taåo lêåp kho taâi liïåu àiïån tûã àöëi vúái caác nguöìn taâi liïåu nöåi sinh cuãa cú quan, àùåc biïåt laâ caác luêån aán, luêån vùn, baáo caáo kïët quaã nghiïn cûáu. Viïåc phuåc vuå caác taâi liïåu nöåi sinh coá thïí àûúåc giúái haån trong cöång àöìng baån àoåc cuãa nhaâ trûúâng hoùåc àûúåc múã röång àöëi vúái caác àöëi tûúång cöng chuáng khaác. Viïåc trñch dêîn, sûã duång hònh aãnh, minh hoåa tûâ caác taâi liïåu nöåi sinh laâ möåt thöng lïå trong hoåc thuêåt vaâ àoá cuäng laâ têm àiïím cuãa “sûã duång húåp lyá” caác taâi liïåu nöåi sinh maâ khöng phaãi xin pheáp vaâ khöng phaãi traã nhuêån buát, thuâ lao. Caác thû viïån tön troång quyïìn sûã duång àoá cuãa taác giaã khi hoå tiïëp nhêån nguyïn baãn caác taâi liïåu vaâo kho lûu chiïíu cuãa cú quan vaâ àûa chuáng vaâo phuåc vuå cöng cöång möåt caách nguyïn veån, khöng thay àöíi. Caác thû viïån vêån haânh caác kho lûu chiïíu taâi liïåu nöåi sinh coá thïí vaâ phaãi tön troång vaâ duy trò tñnh toaân veån cuãa caác taâi liïåu àûúåc tiïëp nhêån lûu chiïíu hún laâ àoâi hoãi sûå cho pheáp hoùåc nhûäng xoáa boã khöng cêìn thiïët. Quyïìn àûúåc sûã duång caác taâi liïåu nöåi sinh söë hoáa hoùåc àiïån tûã coá thïí baão àaãm tñnh toaân veån cuãa taâi liïåu nöåi sinh khi lûu giûä vaâ àûa vaâo Nghiïn cûáu - Trao àöíi 10 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 phuåc vuå. Nhiïìu cú quan thuï caác nhaâ cung cêëp dõch vuå lûu giûä vaâ duy trò caác kho luêån aán, luêån vùn vaâ caác kho taâi liïåu nöåi sinh. Trong trûúâng húåp naây, caác thû viïån phaãi laâm viïåc vúái nhaâ cung cêëp dõch vuå àïí hoå cuäng baão àaãm tön troång “sûã duång húåp lyá” caác taâi liïåu noái trïn. Nguyïn tùæc cuãa thöng lïå naây laâ thû viïån coá quyïìn tiïëp nhêån vaâ taåo kho lûu chiïíu taâi liïåu àiïån tûã nöåi sinh cuãa cú quan vaâ àûa caác taâi liïåu lûu chiïíu vaâo phuåc vuå cöng cöång úã daång nguyïn traång (toaân veån), bao göìm caã nhûäng taâi liïåu coá baãn quyïìn àûúåc sûã duång trïn nguyïn tùæc “sûã duång húåp lyá”. Vïì mùåt haån chïë, trong trûúâng húåp caác kho taâi liïåu nöåi sinh cuãa cú quan àûúåc àûa vaâo phuåc vuå cöng cöång, caác thû viïån phaãi cung cêëp cho caác chuã súã hûäu baãn quyïìn ngoaâi cú quan cöng cuå àún giaãn àïí ghi nhêån caác yá kiïën phaãn àöëi sûã duång caác taâi liïåu trong caác kho lûu chiïíu taâi liïåu nöåi sinh cuãa cú quan, vaâ phuác àaáp kõp thúâi àöëi vúái caác yá kiïën phaãn àöëi àoá. Thû viïån vaâ cú quan chuã quaãn phaãi cung cêëp cho caác taác giaã nöåp taâi liïåu lûu chiïíu nhûäng thöng tin vïì baãn chêët, phaåm vi quyïìn sûã duång taâi liïåu khöng phaãi xin pheáp vaâ traã thuâ lao, nhuêån buát cuäng nhû caác hònh thûác thñch húåp khi trñch dêîn, sûã duång caác taâi liïåu àuáng quy àõnh trong caác taác phêím cuãa mònh. Thêím quyïìn àêìy àuã dûúái daång húåp lyá àöëi vúái caác hoåc giaã trong lônh vûåc, phaãi àûúåc baão àaãm àöëi vúái toaân böå caác taâi liïåu cuãa bïn thûá ba àûúåc àûa vaâo caác taác phêím lûu chiïíu trong kho taâi liïåu nöåi sinh cuãa cú quan. Trûúâng húåp “sûã duång húåp lyá” àûúåc tùng cûúâng khi caác cú quan xêy dûång vaâ aáp duång chñnh saách roä raâng vïì viïåc sûã duång thñch húåp trong trñch dêîn, minh hoåa, v.v... trong giaãng daåy vaâ hoåc têåp cuãa nhaâ trûúâng. Cuäng nhû vêåy, caác thû viïån coá thïí xem xeát viïåc tû vêën caá nhên vïì caách thûác sûã duång thñch húåp caác taâi liïåu coá baãn quyïìn trong hoåc têåp khi coá yïu cêìu. (7) Xêy dûång caác cú súã dûä liïåu nhùçm taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho nhûäng sûã duång khöng töën keám trong nghiïn cûáu (bao göìm viïåc tòm kiïëm thöng tin, tri thûác) Bïn caånh viïåc taåo lêåp vaâ àûa vaâo phuåc vuå baån àoåc caác böå sûu têåp söë cuãa caác böå taâi liïåu lûu trûä vaâ taâi liïåu àùåc biïåt, taâi liïåu nöåi sinh àïí phuåc vuå àùæc lûåc cho cöng taác nghiïn cûáu vaâ àaâo taåo, caác cú quan thöng tin-thû viïån luön àoáng vai troâ quan troång trong viïåc tiïën haânh vaâ höî trúå hoåc têåp, giaãng daåy vaâ nghiïn cûáu trong caác lônh vûåc hûäu quan thöng qua viïåc cung cêëp caác cöng cuå xem xeát, àaánh giaá xu hûúáng vaâ thay àöíi xuyïn suöët caác doâng thöng tin khöíng löì, sûã duång caác thaânh tûåu khoa hoåc thöng tin, ngön ngûä hoåc, thû muåc hoåc vaâ lõch sûã khoa hoåc. Viïåc phaát triïín caác hïå thöëng àõnh chó söë vaâ höî trúå tòm kiïëm thöng tin cuäng laâ möåt böå phêån cöët loäi trong chûác nùng, nhiïåm vuå cuãa cú quan thöng tin-thû viïån. Caác thû viïån coá thïí cung cêëp cho baån àoåc, hoåc giaã, caán böå giaãng daåy, nghiïn cûáu caác cú súã dûä liïåu (CSDL) kyä thuêåt söë vïì caác taâi liïåu trong kho thû viïån dûåa vaâo àoá àïí tiïën haânh caác phên tñch bùçng maáy tñnh, vaâ baån àoåc coá thïí sûã duång chñnh caác CSDL àoá àïí phaát triïín caác cöng cuå tra cûáu, chó dêîn múái, maånh meä cho chñnh mònh. Vò baån àoåc khöng phaãi trûåc tiïëp tham gia vaâo quaá trònh xûã lyá hùçng ngaây caác taâi liïåu khi xêy dûång caác CSDL, nïn viïåc khai thaác caác CSDL do thû viïån cung cêëp thûúâng àûúåc goåi laâ “sûã duång khöng töën keám”. Viïåc sûã duång khöng töën keám laâ cöng viïåc coá tñnh chuyïín hoáa, saáng taåo cao. Viïåc söë hoáa vaâ àõnh chó söë caác taâi liïåu nhùçm muåc àñch tòm kiïëm vaâ phên tñch siïu dûä liïåu thöëng kï coá thïí taåo ra nguöìn taâi liïåu hoåc thuêåt coá sûác maånh múái, khöng chó coá yá nghôa thay thïë taâi liïåu göëc. Caác phên tñch àûúåc höî trúå bùçng viïåc queát, tòm kiïëm thöng tin trong toaân böå CSDL khöng sûã duång caác taâi liïåu vúái muåc àñch dûå àõnh ban àêìu cuãa chuáng. Khöng ai àoåc tûâng THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 1/2015 11 Nghiïn cûáu - Trao àöíi hoùåc têët caã caác taâi liïåu trong CSDL. Thay vaâo àoá, loaåi phên tñch naây têåp trung vaâo caác dûä kiïån cú baãn vïì caã böå sûu têåp taâi liïåu (chùèng haån, möåt khaái niïåm cuå thïí àûúåc taác giaã sûã duång bao nhiïu lêìn trong caác taác phêím cuãa mònh, caác nhaâ khoa hoåc thûúâng sûã duång böå phêån naâo cuãa chuöåt vúái tû caách laâ àöëi tûúång thûã nghiïåm, v.v.) hún laâ têåp trung xem xeát caách thïí hiïån cuãa möåt ta