Thơ ca Huyền Quang con đường cùa thiền và cái đẹp

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH Nguyeãn Thò Haø An THÔ CA HUYEÀN QUANG CON ÑÖÔØNG CUÛA THIEÀN VAØ CAÙI ÑEÏP Chuyeân ngaønh : Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá : 60 22 34 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ VAÊN HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS. TS. ÑOAØN THÒ THU VAÂN Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2008 1 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Trong lòch söû Thieàn toâng Vieät Nam, Huyeàn Quang (1254-1334) laø moät thieàn sö loãi laïc, laø vò toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, toâng phaùi Thieàn khoaùng ñaït vaø hieàn minh, ñoäng löïc tinh thaàn quan troïng cuûa caû daân toäc Vieät thôøi Traàn. Hôn taùm möôi naêm traûi mình trong coõi theá, oâng ñaõ ñi qua caû ba cuoäc chieán tranh choáng ngoaïi xaâm veû vang cuûa daân toäc, ñaõ goùp phaàn to lôùn ñöa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaït tôùi ñænh cao. Theá nhöng, beân caïnh ñoù, lòch söû vaên chöông Vieät Nam coøn ghi nhaän một Huyeàn Quang - nhaø thô - taøi hoa, “bay böôùm, phoùng khoaùng” (Leâ Quyù Ñoân), taùc giaû cuûa taäp thô Ngoïc tieân 玉鞭 (caùi roi ngoïc). Coù theå noùi, ñeán vôùi thô ca Huyeàn Quang, ta cuøng luùc baét gaëp moät con ngöôøi ôû nhieàu vò theá khaùc nhau, ña dieän, ña chieàu: moät Thieàn giaû, moät trieát gia vaø hôn heát laø moät ngheä só, ngheä só cuûa chính cuoäc ñôøi mình. Noåi baät leân trong soá caùc nhaø thô Thieàn Lyù Traàn nhôø söï ngoä caûm saâu xa vaø baûn chaát ngheä só phoùng khoaùng, Huyeàn Quang ñaõ trôû thaønh moái quan taâm cuûa nhieàu theá heä thi nhaân – ñoäc giaû. Töø nhöõng tröôùc taùc daân gian cho ñeán caùc nhaø văn thuộc Ngoâ Gia vaên phaùi, caùc Nho gia – thi só nhö Leâ Quyù Ñoân, Ninh Toán, Phaïm Ñình Hoå, Nguyeãn Khuyeán, … vaø caû caùc nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi nhö Nguyeãn Phöông Chi, Hoaøng Coâng Khanh, Traàn Thò Baêng Thanh, Nguyeãn Höõu Sôn, Traàn Leâ Vaên, Nguyeãn Lang, Thích Phöôùc An, Thích Minh Tueä, … ñeàu coá gaéng phaùc hoïa moät chaân dung ñích thöïc cuûa Huyeàn Quang. Tuy nhieân, thöïc söï chöa coù moät coâng trình naøo ñöa ra moät caùi nhìn khaû dó coù theå bao quaùt ñöôïc caùc 2 chieàu kích trong nhaân caùch Huyeàn Quang, con ngöôøi coù moät ñaïo nghieäp löøng laãy, moät thi nghieäp taøi hoa vaø moät cuoäc ñôøi ñaày huyeàn thoaïi. Thöïc hieän ñeà taøi naøy, chuùng toâi coá gaéng ñaët thô ca Huyeàn Quang trong doøng vaên hoïc Thieàn Lyù Traàn noùi rieâng, trong doøng vaên hoïc Thieàn toâng phöông Ñoâng noùi chung vôùi mong muoán coù theå tieáp caän vaø lyù giaûi caùc chieàu kích ôû con ngöôøi vaø thi ca Huyeàn Quang trong moái töông quan vôùi nhau. Ñaëc bieät, qua ñoù coù theå laøm roõ nhöõng ñoùng goùp ñaëc saéc rieâng cuûa Huyeàn Quang trong doøng thô Thieàn Lyù Traàn. Töø nhöõng thi phaåm thaâm traàm cuûa Huyeàn Quang, ta baét gaëp moät taâm hoàn luoân thaønh taâm kieám tìm caùi ñeïp cuûa hieän höõu trong caùi nhìn minh trieát cuûa moät trieát gia vaø phong thaùi an nhieân töï taïi cuûa moät thieàn sö ñaït ñaïo. Vôùi Huyeàn Quang, Thieàn – cuoäc soáng – ngheä thuaät chöa bao giôø coù söï phaân bieät. Ñoù laø con ñöôøng cuûa Huyeàn Quang, con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi Ñeïp. 2. Lòch söû vaán ñeà Gaén lieàn vôùi hai trieàu ñaïi Lyù – Traàn ñænh cao cuûa phong kieán Vieät Nam, Thieàn toâng Vieät Nam vaø ñaëc bieät laø Thieàn phaùi Truùc Laâm ngaøy caøng ñöôïc giôùi nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm. Trong ñoù, Thieàn sö Huyeàn Quang laø Toå sö thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm taát nhieân khoâng theå khoâng ñöôïc ñeà caäp. Song, coù leõ do löôïng taùc phaåm cuûa oâng coøn löu giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay coù haïn, khoâng ñöôïc doài daøo nhö löôïng tröôùc taùc cuûa Toå thöù nhaát Traàn Nhaân Toâng, cho neân caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng gaëp nhieàu khoù khaên trong vieäc khaéc hoïa moät chaân dung ñaày ñuû cuûa Huyeàn Quang – Thieàn sö vaø Huyeàn Quang – con ngöôøi. 2.1. Tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang trong nöôùc 3 Veà tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang cuûa caùc hoïc giaû trong nöôùc, phaàn lôùn ôû daïng moät boä phaän naèm trong caùc chuyeân khaûo maø phaïm vi nghieân cöùu töông ñoái roäng. Huyeàn Quang ñöôïc ñeà caäp ñeán trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñeán Phaät giaùo Vieät Nam, Thieàn hoïc Vieät Nam, vaên hoïc coå ñieån Vieät Nam, vaên hoïc chöõ Noâm Vieät Nam, Töø ñieån vaên hoïc… Veà caùc coâng trình naøy Traàn Thò Baêng Thanh trong Huyeàn Quang - cuoäc ñôøi, thô vaø ñaïo ñaõ thoáng keâ moät caùch khaù ñaày ñuû 68 taùc phaåm trong nöôùc coù ñeà caäp ñeán Huyeàn Quang [43, tr.230-426]. Nhìn chung, taùc giaû caùc coâng trình nghieân cöùu naøy ñeàu khaúng ñònh vò trí quan troïng vaø Thieàn hoïc uyeân thaâm cuûa Huyeàn Quang, khaúng ñònh oâng laø moät Thieàn sö – thi só nhöng haàu heát chöa ñi vaøo nghieân cöùu saâu moät caùch coù heä thoáng veà Thieàn hoïc vaø thô ca cuûa oâng. Ngoâ Thì Nhaäm, hoïc giaû noåi tieáng cuûa Ngoâ Gia vaên phaùi trong Truùc laâm toâng chæ nguyeân thanh [18, tr.199], phaàn Haønh traïng ba vò Toå sö chæ giôùi thieäu ngaén goïn veà thaân theá vaø cuoäc ñôøi Huyeàn Quang, coøn laïi daønh phaàn lôùn giôùi thieäu, phieân aâm, dòch nghóa 24 baøn thô chöõ Haùn coøn soùt laïi cuûa oâng, khaúng ñònh thô oâng coù taùc duïng “di döôõng tinh thaàn, aâm ñieäu yù töù ñeàu raát trang nhaõ” [18, tr.200], khoâng thaáy ñeà caäp ñeán thô phuù chöõ Noâm. Daïng saùch hoaëc chuyeân khaûo veà Huyeàn Quang noùi chung khoâng nhieàu. Gaàn ñaây, trong giôùi nghieân cöùu, ñaëc bieät laø coù söï tham gia cuûa caùc hoïc giaû xuaát gia, xuaát hieän moät soá coâng trình nghieân cöùu môùi veà Huyeàn Quang. Thích Phöôùc An trong baøi vieát Huyeàn Quang vaø con ñöôøng traàm laëng muøa thu [36, tr.48-52] ñi saâu vaøo nghieân cöùu khaúng ñònh tieáng noùi caûm thoâng, hoùa giaûi noãi thoáng khoå cuûa kieáp ngöôøi trong thô ca Huyeàn Quang. Thích Thanh Töø trong Tam toå Truùc Laâm giaûng giaûi, chöông vieát veà Huyeàn Quang [39, tr.523-631], ñaõ toång hôïp veà cuoäc 4 ñôøi vaø thô ca cuûa oâng, ñoàng thôøi ñi vaøo giaûng giaûi yù nghóa cuûa töøng baøi thô khaù chi tieát, nhöng ñaùng tieác chöa chæ ra ñaëc ñieåm vaø bieåu hieän tö töôûng Thieàn hoïc cuûa Huyeàn Quang, ñieàu maø caùc coâng trình khaùc coøn boû ngoû hoaëc chæ nhaéc ñeán moät caùch khaùi quaùt. Cuõng coù theå vì muïc ñích giaûng giaûi cuûa taäp saùch neân taùc giaû chöa chuù troïng ñeán khaùi quaùt thaønh caùc luaän ñieåm cuï theå. Trong soá caùc coâng trình nghieân cöùu veà Huyeàn Quang cho ñeán nay, ñaày ñuû nhaát phaûi keå ñeán Huyeàn Quang, cuoäc ñôøi, thô vaø Ñaïo [43] cuûa taùc giaû Traàn Thò Baêng Thanh ñaõ ñeà caäp ñeán ôû treân. Nhö töïa ñeà cuûa saùch, taùc giaû taäp trung khaúng ñònh tö caùch Thieàn gia – Thi nhaân cuûa Huyeàn Quang vaø ñi vaøo toång hôïp moät caùch ñaày ñuû vaø coù heä thoáng veà con ngöôøi, thôøi ñaïi vaø thô ca Huyeàn Quang, cuõng nhö taäp hôïp caùc taùc phaåm coù lieân quan ñeán oâng. Taùc phaåm khaúng ñònh: “Sau caùc vò saùng laäp, Huyeàn Quang vaãn laø nhaø Phaät hoïc loãi laïc, coù theå noùi laø nhaø Phaät hoïc loãi laïc nhaát trong caùc hoïc giaû cuûa nuùi Yeân Töû luùc baáy giôø, laø vò Toå coù coâng tích ñoái vôùi doøng Thieàn Truùc Laâm. Vaø theâm nöõa, ñoái vôùi vaên hoïc Vieät Nam oâng cuõng laø moät thi nhaân ñaëc saéc, moät göông maët tieâu bieåu ñaëc saéc cuûa giai ñoaïn Lyù Traàn.”[43, tr.51]. Tuy nhieân, taùc giaû daønh phaàn lôùn taäp saùch cho phaàn dòch, chuù thích caùc baøi thô vaø söu taàm caùc taùc phaåm laáy caûm höùng töø Huyeàn Quang, nieân bieåu, thö muïc, v.vv cho neân phaàn daønh vieát veà thô ca Huyeàn Quang chæ voûn veïn 25/246 trang saùch, taát nhieân chöa theå phaùc hoïa roõ neùt dieän maïo thô ca oâng. 2.2. Tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang ôû nöôùc ngoaøi Veà caùc nghieân cöùu Huyeàn Quang cuûa giôùi nghieân cöùu nöôùc ngoaøi, chuû yeáu laø trong giôùi nghieân cöùu Haùn hoïc vaø Phaät hoïc Trung Quoác vaø Ñaøi Loan, Huyeàn Quang cuõng ñöôïc khoâng ít coâng trình ñeà caäp ñeán, vôùi tö caùch laø toå thöù ba 5 cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø vôùi tö caùch laø moät nhaø thô coå ñieån. Coù theå khaùi quaùt caùc coâng trình nghieân cöùu ñoù vaøo hai daïng nhö sau. Nghieân cöùu Huyeàn Quang nhö moät Toå sö cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm: - Phöông Hoaøi Nhaãn (1994), Vieät Nam Truùc Laâm phaùi Thieàn toâng saùng thuûy nhaân Traàn Nhaân toâng ñích Thieàn hoïc tö töôûng, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, Tr. 180~186. - Thích Thiện Nghị （biên dịch）(1988), Việt Nam Phật Giáo Sử Lược. Thế giới Phật học, quyển 57, NXB Hoa Vũ, Đài Bắc. - Thích Thanh Quyết (2001), Việt Nam Thiền Tông Sử Luận, Viện nghiên cứu khoa học xã hội Trung Quốc, Luận văn tiến sĩ, Bắc Kinh. - Thích Hành Tâm (2005), Lịch sử truyền thừa của Lâm Tế Thiền hệ tại Việt Nam, Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài Loan, Khoa Quốc văn, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. - Lí Đạo Đức Hùng （biên tập） (2005), Đông Nam Á Phật giáo khái thuyết, NXB Đồ Thư, Đài Bắc. - Trương Đình Sĩ (2005), Lịch sử và hiện trạng Phật giáo Việt Nam, NXB Tân Á. Hương Cảng. - Đàm Chí Từ (2006). Chuyết Công hòa thượng người Mân Việt Nam và sự giao lưu Phật Giáo Trung Việt thế kỉ VII, VIII, Đại học Tế Nam, hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Tế Nam. - Thích Viên Nhã (2006), Nghiên cứu Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm,. Đại Học Quốc Lập Đài Loan, Khoa lịch sử học, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 6 - Thích Quảng Lâm (2007), Nghiên cứu Trúc Lâm Thiền phái Triều Trần Việt Nam, Đại học Tông Giáo Phật Quang, Luận văn thạc sĩ, Đài Loan. - Giả Duy Khang (2007), Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần, Học viện Ngoại ngữ nhân dân Quân giải phóng Trung Quốc, Luận văn thạc sĩ. - Nguyeãn Phuùc Ñöùc (2007), Nghieân cöùu so saùnh tö töôûng Thieàn hoïc vaø phöông phaùp tu haønh cuûa Hueä Naêng Trung Quoác vaø Truùc Laâm Thieàn phaùi Vieät Nam, Ñaïi hoïc sö phaïm Ñaøi Loan, Khoa giaùo duïc hoïc, Luaän vaên Thaïc só, Ñaøi Baéc. Noùi chung, caùc coâng trình nghieân cöùu naøy taäp trung tieáp caän Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä moät Thieàn sö vaø böôùc ñaàu chuù troïng phaân tích ñaëc ñieåm tö töôûng Thieàn cuûa oâng. Nghieân cöùu thô ca cuûa Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä thi só: - Mạnh Chiêu Nghị (1998), Thiền vaø Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam Hán thi, Tạp chí khoa học Đại học Thiên Tân, Số 4/1998 - Chung Phuøng Nghóa (2002), Luaän Vieät Nam Lyù trieàu Thieàn thi, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, tr. 31~51 - Hà Thiên Niên (2003), Hình thành truyền thống Thơ ca cổ điển Việt Nam － Nghiên cứu thi ca tiền Mạc, Đại học Trung văn Dương Châu, Luận văn tiến sĩ, Dương Châu. - Tôn Sĩ Giác (2003), Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán, Đại học Sư phạm Quảng Tây, Hệ Trung văn, Luận văn thạc sĩ, Quảng Tây. - Tôn Sĩ Giác (2006), Thơ cổ Việt Hán sử thuật và văn bản tập khảo, Đại học Sư phạm Hoa Trung, Hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Hoa Trung. 7 - Vu Tại Chiếu (2007), Nghiên cứu so sánh Thơ chữ Hán Việt Nam và thơ ca cổ điển Trung Quốc, Học viện ngoại ngữ giải phóng quân, Luận văn tiến sĩ. Nhìn chung, caùc taùc giaû chuû yeáu ñeà caäp ñeán Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä moät thi só trong doøng thô Thieàn noùi rieâng vaø trong doøng thô chöõ Haùn coå ñieån Vieät Nam noùi chung. Vì theá, trong moãi coâng trình, soá trang daønh rieâng baøn veà thô ca Huyeàn Quang ñeàu khoâng nhieàu. Toùm laïi, keá thöøa thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc baäc tieàn boái, chuùng toâi mong muoán coù theå môû roäng hôn nöõa phaïm vi nghieân cöùu veà Huyeàn Quang treân caû ba phöông dieän Thieàn sö, trieát gia vaø thi só ñeå phaùc hoïa moät chaân dung toaøn veïn hôn veà Huyeàn Quang, con ngöôøi sinh ra trong doøng chaûy lòch söû nhöng ñaõ vöôït qua doøng chaûy lòch söû ñeå saùng taïo neân moät nhaân caùch loãi laïc, töø bi, an nhieân töï taïi, soáng maõi trong kyù öùc ngöôøi ñôøi sau. 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu Theo söû saùch ghi laïi, tröôùc taùc cuûa Huyeàn Quang khaù nhieàu, bao goàm thô ca vaø caû caùc saùch giaùo khoa kinh nhö Chö phaåm kinh, Coâng vaên taäp, Phoå Tueä ngöõ luïc,… Tuy nhieân, cho ñeán nay, chæ coøn laïi taäp thô chöõ Haùn Ngoïc tieân goàm 25 baøi thô vaø moät baøi phuù chöõ Noâm Vònh Vaân Yeân töï. Ñeà taøi chuû yeáu khaûo saùt thô ca Huyeàn Quang döïa treân caùc tö lieäu naøy. Ngoaøi ra, chuùng toâi cuõng quan taâm ñeán caùc huyeàn thoaïi xung quanh cuoäc ñôøi Huyeàn Quang vaø ghi cheùp trong caùc thö tòch Thieàn, nhaát laø thô vaên vaø phaåm bình cuûa caùc vaên gia thi só ñeå coù caùi nhìn toaøn dieän vaø thaáu ñaùo hôn. Theâm vaøo ñoù, nhö ñaõ noùi ôû phaàn treân, chuùng toâi tìm hieåu vaø caûm nghieäm thô ca Huyeàn Quang treân goùc ñoä khaûo saùt so saùnh vôùi taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô 8 Thieàn Lyù Traàn ñöông thôøi, vôùi nhaø thô Thieàn Trung Hoa thôøi Ñöôøng - Thi Phaät Vöông Duy. Thieàn toâng Vieät Nam chòu aûnh höôûng khoâng ít cuûa Thieàn toâng Trung Hoa ñôøi Ñöôøng Toáng. Ñôøi Ñöôøng cuõng laø thôøi ñaïi hoaøng kim cuûa thô ca coå ñieån Trung Hoa. Thi Phaät Vöông Duy ñaõ keát hôïp moät caùch tuyeät vôøi caû hai nhaân toá ñoù trong cuoäc ñôøi vaø thô ca cuûa mình, trôû thaønh ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa hình töôïng Thi nhaân – Thieàn gia Trung Hoa. Chuùng toâi ñaët Huyeàn Quang beân caïnh Vöông Duy, ñeå hai con ngöôøi, hai Thieàn gia – Thi só naøy cuøng aùnh chieáu laãn nhau trong söï töông ñoàng vaø caû khaùc bieät, vôùi mong muoán khaéc hoïa roõ neùt hôn coát caùch thô vaø con ngöôøi Huyeàn Quang. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Chuùng toâi söû duïng caùc phöông phaùp sau: 1. Phöông phaùp phaân tích toång hôïp 2. Phöông phaùp so saùnh 3. Phöông phaùp loaïi hình 4. Phöông phaùp heä thoáng 5. Caáu truùc luaän vaên Luaän vaên bao goàm 3 phaàn chính: daãn nhaäp, noäi dung vaø keát luaän. Phaàn Daãn nhaäp goàm caùc noäi dung: lyù do choïn ñeà taøi, lòch söû vaán ñeà, ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu, phöông phaùp nghieân cöùu, caáu truùc luaän vaên. Phaàn Noäi dung goàm coù 3 chöông: 9 - Chöông 1: Huyeàn Quang – con ngöôøi, thôøi ñaïi, thi ca. Chöông naøy chuû yeáu khaéc hoïa thaân theá – söï nghieäp cuûa Huyeàn Quang, thôøi ñaïi maø oâng soáng vaø caùc taùc phaåm thô ca hieän coøn laïi cuûa oâng. - Chöông 2: Thô ca Huyeàn Quang, moät Thieàn giaû – Trieát gia – Ngheä syõ. Noäi dung chính cuûa chöông naøy laø ñi vaøo phaân tích chi tieát veà con ngöôøi Huyeàn Quang töø ba goùc ñoä, moät Thieàn giaû, moät trieát gia vaø moät ngheä syõ. - Chöông 3: Huyeàn Quang, Thieàn sö – Thi nhaân vaø Vöông Duy, Thi só – Thieàn sö. Chöông naøy chuû yeáu taäp trung vaøo so saùnh maøu saéc Thieàn vaø phong caùch thi nhaân theå hieän trong thô Huyeàn Quang vaø thô Vöông Duy, nhaèm chæ ra nhöõng töông ñoàng vaø khaùc bieät giöõa hai nhaø thô naøy. Phaàn Keát luaän Phaàn Phuï luïc - Thieàn - Baûn dòch töø Lôøi töïa saùch Thiền học Trung Quốc. Du Mai Ẩn 1984 . Đài Bắc : Kim Lâm xuaát baûn, tr. 1~ tr. 19. 10 1.1. Con ngöôøi 1.1.1. Xuaát thaân huyeàn thoaïi – Hoaïn loä thung dung (1254 – 1350) Huyeàn Quang (1254 – 1334), theo saùch Tam toå Thöïc luïc [37], oâng teân laø Lyù Taûi Ñaïo, coøn Lónh Nam chích quaùi cuûa Vuõ Quyønh thì cho raèng oâng teân Lyù Kieân Cöông, töï laø Thöôøng Hueä, hieäu laø Ñaïo Taûi [43, tr.11]. Tuy caùc ghi cheùp coù chuùt sai khaùc, nhöng oâng thöôøng ñöôïc bieát ñeán vôùi teân tuïc laø Lyù Ñaïo Taùi, nhö ghi cheùp cuûa Tam toå Thöïc luïc. OÂng laø ngöôøi höông Vaïn Taûi, chaâu Nam Saùch, loä Baéc Giang, nay laø huyeän Gia Löông, tænh Baéc Ninh. Toå tieân oâng laø Lyù OÂn Hoøa, quan haønh khieån döôùi trieàu Lyù Thaàn Toâng. Cha oâng laø Lyù Bích Tueä, ham hoïc, hoïc vaán tinh thoâng, laøm ñeán chöùc tri huyeän Tröôøng Taân, sau ñoù nghæ höu veà nhaø. Xuaát thaân töø moät vuøng ñaát vaên vaät cuûa nöôùc Vieät, xöù Baéc queâ oâng voán truyeàn baù ñaïo Phaät töø raát sôùm, trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu1 (Thuaän Thaønh, Baéc Ninh) sôùm nhaát treân ñaát Vieät, trung taâm cuûa Thieàn phaùi Tyø ni ña löu chi cuõng naèm treân chính vuøng ñaát xöù Baéc naøy, moät vuøng giao thoâng thuûy boä ñeàu thuaän lôïi, hoaït ñoäng giao löu vaên hoùa heát söùc soáng ñoäng vôùi voâ soá nhöõng huyeàn thoaïi. Ñeán thôøi Lyù Traàn, xöù Kinh Baéc trôû thaønh vuøng ñaát maø theá löïc nhaø chuøa Phaät giaùo phaùt tích maïnh meõ vaø trôû thaønh thaùnh ñòa cuûa Phaät giaùo. Haàu heát caùc vò sö danh tieáng ñeàu xuaát thaân hoaëc hoïc ñaïo taïi nay. Nhö theá, vôùi thaân theá moät 1 Luy Laâu laø trung taâm Phaät giaùo sôùm nhaát taïi Vieät Nam, hình thaønh vaøo khoaûng nhöõng naêm ñaàu Coâng nguyeân, vôùi heä thoáng Töù Phaùp – Man Nöông: Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Trung taâm Luy Laâu coøn ñöôïc cho laø nôi trung chuyeån Phaät giaùo AÁn Ñoä vaøo Trung Hoa thôøi baáy giôø. Chöông 1: HUYEÀN QUANG CON NGÖÔØI – THÔØI ÑAÏI – THI CA 11 nhaân vaät kieät xuaát cuûa queâ höông, Toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, xuaát thaân cuûa Huyeàn Quang cuõng mang ñaâäm maøu saéc huyeàn thoaïi, daân gian truyeàn raèng oâng laø thaùc sinh cuûa Toân giaû A Nan. Töông truyeàn cha meï oâng ñöôøng con caùi muoän maèn neân leân chuøa Ngoïc Hoaøng ôû gaàn nhaø caàu töï. Saùch Tam Toå thöïc luïc ghi laïi: “Moät hoâm, Leâ thò (meï Huyeàn Quang – tg) ñeán nuùi Chu Sôn haùi thuoác, vöøa tôùi chuøa Ma Coâ Tieân thì gaëp luùc trôøi heø naéng gaét, baø lieàn ñeán nghæ döôùi boùng chuøa. Chôïp maét mô maøng, baø boãng thaáy moät con khæ lôùn maëc aùo hoaøng baøo, oâm maët trôøi hoàng neùm vaøo loøng baø. Leâ thò kinh haõi thöùc giaác, thaáy loøng rung ñoäng, trôû veà thuaät laïi vôùi moät vò Toân ñöùc. Vò naøy suy ñoaùn: neùm maët trôøi vaøo buïng laø ñieàm baùo seõ coù thai. Naêm aáy, Toå sinh ra, khi sinh coù tia saùng môø aûo, muøi höông thôm phöùc. Ngöôøi ta goïi ñoù laø ñöùa haøi ñoàng coù muøi thôm thanh tònh.” [37, tr.78] Söï ñaûn sinh ñaày haøo quang huyeàn thoaïi naøy laø moät aùm duï tieân baùo cuoäc ñôøi Huyeàn Quang seõ gaén vôùi con ñöôøng hoaèng döông Phaät phaùp. Ngay caû teân hieäu cuûa oâng cuõng mang maøu saéc toân giaùo: Kieân Cöông, Thöôøng Hueä, Taûi Ñaïo. Maëc duø khoâng theå khoâng xeùt ñeán yeáu toá thaùnh hoùa caùc nhaân vaät lòch söû voán thöôøng thaáy trong daân gian, song huyeàn thoaïi naøy cuõng goùp phaàn giaûi thích söï xuaát hieän cuûa moät baäc vó nhaân kieät xuaát trong lòch söû daân toäc. Ngay töø khi coøn trong buïng meï ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng baèng doøng söõa huyeàn thoaïi, khi lôùn leân, cuoäc ñôøi vaø haønh traïng cuûa oâng döôøng nhö cuõng vaãn nhuoám ñaày maøu saéc huyeàn aûo aáy. Neáu nhö thaân theá haønh traïng caùc vò toå Truùc Laâm khaùc ñeàu ñöôïc ghi laïi töông ñoái roõ raøng thì tieåu söû cuoäc ñôøi Huyeàn Quang khaù mô hoà. Saùch Tam toå thöïc luïc cho raèng oâng laøm quan khoaûng 20 naêm. Phaûi ñeán naêm 50 tuoåi, oâng môùi chính thöùc xuaát gia ñaàu Phaät, vaø baét ñaàu cuoäc ñôøi 12 haønh ñaïo keùo daøi 30 naêm. Coøn Tam toå haønh traïng thì cho raèng oâng thi ñoã Traïng nguyeân, song khoâng chòu ra laøm quan maø xin vua Traàn cho xuaát gia vaøo nuùi tu haønh. Veà ñieåm naøy, vaên bia Ñeä tam toå Lyù traïng nguyeân haønh traïng taïi ñeàn Traïng nguyeân taïi thoân Phuùc Loäc, Vaïn Tö, Gia Bình (xaõ Thaùi Baûo, Baéc Ninh) do oâng phoù baûng Nguyeãn Phaåm vieát vaøo naêm Töï Ñöùc 18 (1865) ghi cheùp: “Naêm oâng ñoã Traïng môùi 21 tuoåi, ñöôïc Traàn Thaùnh Toâng keùn laøm phoø maõ, nhöng oâng töø choái, chæ nhaän chöùc Thò noäi vaên haøn, töøng ñi söù Trung Quoác. Sau töø quan, ñi tu ôû chuøa Ñöùc La.” [43, tr.25] Thích Thanh Quyeát trong Vieät Nam Thieàn toâng söû luaän, phaàn vieát veà Huyeàn Quang laïi khoâng ñeà caäp ñeán vieäc ñoã Traïng maø cho raèng: “OÂng ñöôïc tuyeån vaøo cung laøm quan, töøng tieáp kieán söù giaû nhaø Nguyeân Trung Quoác. OÂng thoâng thaïo thö tòch, trích daãn kinh nghóa, öùng ñoái mau leï nhö nöôùc chaûy, töøng ñöôïc vua Traàn Nhaân Toâng (1258-1308) vaø söù nhaø Nguyeân khen ngôïi. Sau khi laøm quan hôn 20 naêm, naêm 51 tuoåi (1305) oâng xuaát gia tu haønh vôùi söï daãn daét cuûa Quoác sö Baõo Phaùc.”[72, tr.107] Taùc giaû khaúng ñònh oâng laøm quan trong suoát hôn 20 naêm, vaø ñaëc bieät coù taøi ngoaïi giao, tieáp ñaõi caùc söù thaàn Trung Hoa. Vua cuõng ñònh gaû coâng chuùa Lieãu Nöõ, chaùu cuûa An Sinh Vöông cho oâng nhöng oâng töø choái. Ngoaøi ra, daân gian coøn ghi laïi caâu chuyeän Huyeàn Quang khi ôû laøng gia caûnh khoù khaên neân khoâng ai giuùp ñôõ. Ñeán khi oâng ñoã Traïng nguyeân, ra laøm quan thì nhieàu ngöôøi ñeán nhaän hoï haøng, laïi coøn höùa gaû con gaùi cho. Cho neân trong daân gian coøn truyeàn caâu ca: Khoù khaên chaúng coù ai nhìn Ñeán khi ñoã traïng chín nghìn nhaân duyeân 13 Caâu chuyeän mang ñaäm maøu saéc daân gian, ôû moät goùc ñoä naøo ñoù cho thaáy söï yeâu quyù cuûa nhaân daân ñöông thôøi vôùi Huyeàn Quang. Vì thöïc ra, neáu caùc ghi cheùp veà gia theá cuûa Huyeàn Quang laø ñuùng, thì cha oâng töøng laøm quan, hoïc vaán roäng nhö vaäy thì khoâng coù leõ naøo tuoåi thô oâng laïi laâm vaøo caûnh baàn haøn khoâng ngöôøi nhoøm ngoù nhö theá. Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuõng coù ghi cheùp veà thôøi nieân thieáu vaø vieäc ñoã traïng cuûa Huyeàn Quang nhö sau: “OÂng theå maïo kyø dò, maø coù chí khí cuûa baäc vó nhaân. Cha meï oâng raát yeâu quyù, daïy cho hoïc vaên chöông. OÂng nghe moät bieát möôøi, coù taøi cuûa Nhan Hoài AÙ Thaùnh, do ñoù oâng ñöôïc ñaët teân laø Taûi Ñaïo. Naêm 20 tuoåi oâng thi Höông, naêm sau ñaäu luoân thuû khoa kyø thi Hoäi.”[21, tr.400] Cho ñeán nay, quaõng ñôøi theá tuïc cuûa oâng vaãn laø ñeà taøi coøn nhieàu tranh luaän. OÂng coù töøng ñoã traïng, laøm quan, ñi söù hay ñaõ sôùm lui veà soáng aån daät? Ngay caû haønh traïng cuûa oâng khi ñaõ chính thöùc böôùc chaân vaøo cöûa Thieàn cuõng chæ ñöôïc ghi laïi moät caùch giaûn löôïc. Song, phaàn lôùn caùc taøi lieäu khaúng ñònh vieäc oâng ñoã traïng nguyeân vaø ra laøm quan, ñeán naêm 50 tuoåi môùi xuaát gia ñaàu Phaät, coøn vieäc cho raèng oâng khoâng ra laøm quan maø ñi aån tu vaø caû caâu chuyeän daân gian veà thôøi thô aáu baàn haøn coù leõ laø do ngöôøi ñôøi sau muoán nhaán maïnh phaåm khí cuûa oâng maø truyeàn tuïng nhö theá chaêng. Huyeàn Quang, vôùi söï ra ñôøi ñaày haøo quang huyeàn thoaïi Phaät giaùo, vôùi quaõng ñôøi gaàn 30 naêm laøm quan trong trieàu, ñöôïc tieáp xuùc vaø hoïc taäp vôùi nhöõng tinh hoa trí thöùc, ñoàng thôøi laø tinh hoa Phaät phaùp cuûa thôøi baáy giôø nhö hoaøng ñeá Traàn Nhaân Toâng, quoác sö Baõo Phaùc, döôøng nhö ñaõ ñöôïc chuaån bò heát söùc toaøn veïn ñeå böôùc vaøo con ñöôøng Thieàn, ñeå trôû thaønh vò Toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. 14 1.1.2. Tu haønh ñaéc ñaïo – Nhaäp theá haønh Thieàn (1305 - 1334) Cuoäc ñôøi tu Thieàn cuûa Huyeàn Quang ñaõ taïo neân moät ñaïo nghieäp löøng laãy. Trong Phaät giôùi Thieàn hoïc, oâng ñöôïc ghi nhaän laø coù ñöùc ñoä cuûa baäc thaàn taêng traùc vieät, chöùng nhaäp saâu xa ñaïo phaùp, trí tueä uyeân baùc, vaên chöông xuaát chuùng. Theo Tam toå Thöïc luïc thì Huyeàn Quang xuaát gia vaøo naêm 1305, laø hoïc troø cuûa Quoác sö Baõo Phaùc taïi chuøa Vuõ Ninh, khi ñoù Traàn Nhaân Toâng (1258-1308) ñaõ xuaát gia vaø saùng laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc hôn 8 naêm (töø 1297). Ñeán naêm 1306, oâng gaëp laïi ñöùc Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng Traàn Nhaân Toâng調御覺皇陳仁 宗,Toå thöù nhaát cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Ñieàu Ngöï raát vui khi gaëp laïi oâng trong maøu aùo Thieàn, ngöôøi coøn möøng hôn nöõa khi nhaän thaáy oâng laø ngöôøi coù con maét ñaïo neân yeâu caàu oâng theo phuï taù Thieàn sö Phaùp Loa Ñoàng Kieân Cöông 法螺同 堅剛 (1284-1330). Sau ñoù, Ñieàu Ngöï cuõng nhieàu laàn giao cho Huyeàn Quang soaïn caùc taùc phaåm giaùo khoa Thieàn nhö : - Chö phaåm kinh: tuyeån taäp nhöõng phaåm kinh thieát yeáu vaø thöïc duïng. - Coâng vaên taäp: tuyeån taäp nhöõng baøi vaên sôù ñieäp duøng trong caùc nghi leã Phaät giaùo. - Thích giaùo khoa: taäp saùch giaùo khoa veà ñaïo Phaät. ñeå phuïc vuï vieäc truyeàn baù Thieàn phaùp. Ñieàu Ngöï raát haøi loøng vôùi caùc tröôùc taùc cuûa Huyeàn Quang, khi ñoïc xong baûn thaûo Chö phaåm kinh vaø Coâng vaên taäp, Toå ngöï buùt pheâ nhö sau: “ Caùc kinh saùch nhaø Phaät töøng qua tay Huyeàn Quang thì moät chöõ khoâng theå theâm, moät chöõ khoâng theå bôùt.”[21, tr.406] Coù theå thaáy, Ñieàu Ngöï raát tín nhieäm voán Thieàn hoïc cuûa Huyeàn Quang. Nhöng tieác thay, nhöõng tröôùc taùc naøy ñeàu khoâng coøn sau bao bieán thieân cuûa lòch söû, khieán chuùng ta 15 khoâng ñöôïc thöôûng thöùc voán hoïc roäng bieát nhieàu vaø nhaát laø Thieàn hoïc uyeân thaâm cuûa oâng. Ngoaøi ra, oâng cuõng nhieàu laàn ñöôïc Ñieàu Ngöï khai thò vaø öu aùi ñöa oâng theo böôùc vaân du truyeàn ñaïo cuûa Toå, nhieàu laàn cho oâng ngoài leân toøa sen Traàm Höông cuûa Ngaøi ñeå giaûng kinh cho ñeä töû. Sau ñoù oâng ñöôïc laäp laøm truï trì chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû. Meán phuïc söùc hoïc quaûng baùc cuûa oâng, taêng ni theo veà hoïc ñaïo coù ñeán khoaûng 1000 ngöôøi. Coù leõ chính trong thôøi gian naøy oâng ñaõ saùng taùc baøi phuù chöõ Noâm Vònh Hoa Yeân töï. Naêm 1308, Ñieàu Ngöï vieân tòch, Phaùp Loa keá tuïc trôû thaønh vò Toå sö thöù hai, laõnh ñaïo Thieàn phaùi Truùc Laâm trong suoát 22 naêm (1308 – 1330). Trong suoát thôøi gian naøy, Huyeàn Quang trôû thaønh phuï taù cho Phaùp Loa trong söï nghieäp hoaèng döông Phaät phaùp laãy löøng cuûa vò Toå thöù hai naøy2. Naêm 1313, ngaøy raèm thaùng gieâng aâm lòch, oâng veà laøng Vaïn Taûi queâ oâng ñeå thaêm cha meï. Luùc ñoù oâng ñaõ hôn 60 tuoåi, cha meï ñaõ giaø yeáu. Muoán gaàn guõi cha meï trong moät thôøi gian, oâng lieàn laäp moät ngoâi chuøa ngay trong laøng, saùt meù taây nhaø cha meï oâng, ñaët teân laø chuøa Ñaïi Bi. Nghe tin oâng laäp chuøa, nhieàu ngöôøi ôû kinh ñoâ theo veà baùi Phaät. Ngaøy khaùnh thaønh chuøa, oâng môû phaùp hoäi lôùn, môøi chö taêng boán phöông veà tham döï. Haøng ngaøn ngöôøi tham gia phaùp hoäi toå chöùc trong baûy ngaøy baûy ñeâm. Nhöõng vaät phaåm vaø tieàn baïc do Phaät töû cuùng döôøng, oâng ñem ra phaùt taëng cho ngöôøi ngheøo. Sau ñoù, oâng laïi trôû veà chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû. Cho ñeán taän ngaøy nay, nhaân daân xöù Kinh Baéc haøng naêm vaøo ngaøy 23 thaùng gieâng (ngaøy maát cuûa sö) vaãn tuï veà ngoâi chuøa xöa ñeå töôûng nhôù ñeán vò Toå 2 Theo söû saùch ghi cheùp, Thieàn phaùi Truùc Laâm döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Toå Phaùp Loa ñaït ñeán ñænh cao höng thònh, haøng traêm ngoâi chuøa ñöôïc xaây döïng, moãi naêm ñeàu toå chöùc nhieàu laàn phaùp hoäi, truyeàn baù giaùo lyù Thieàn ñeán ñoâng ñaûo taêng ni Phaät töû 16 sö. Trong loøng nhaân daân, Huyeàn Quang thaät söï laø moät vò Toå sö ñaïi ñöùc, ñöôïc daân gian ñôøi ñôøi meán moä vaø toân vinh. Naêm 1317, Toå Phaùp Loa laâm troïng beänh, beøn ñem y baùt vaø taâm keä ra truyeàn cho Huyeàn Quang laøm Toå thöù ba Thieàn Truùc Laâm, nhöng sau ñoù Phaùp Loa daàn bình phuïc, Huyeàn Quang beøn töø choái söï phuù phuùc ñoù. Laàn thöù 2, naêm 1330 thaùng 2, Phaùp Loa laïi trôû beänh naëng, ñem y baùt vaø taâm keä truyeàn laïi cho oâng gìn giöõ, sau ñoù Phaùp Loa vieân tòch. OÂng keá tuïc Phaùp Loa laõnh ñaïo Thieàn phaùi Truùc Laâm trong 4 naêm. OÂng nhaäp tòch ngaøy 23 thaùng gieâng naêm Giaùp Tuaát (1334) taïi chuøa Coân Sôn, thoï 80 tuoåi. Vua Traàn Minh Toâng ban teân thuïy cho oâng laø “Truùc Laâm Thieàn sö ñeä tam toå”, phong laø “Töï phaùp Huyeàn Quang toân giaû”. Nhö vaäy, quaõng ñôøi haønh ñaïo cuûa Huyeàn Quang troøn 30 naêm, trong ñoù coù ñeán hôn 22 naêm oâng phoø taù Phaùp Loa, 4 naêm chính thöùc laõnh ñaïo Thieàn phaùi. OÂng maát, ngoïn ñeøn Toå cuõng taét theo, khoâng coù ngöôøi truyeàn noái. Tuy nhieân, Thieàn toâng vaãn toàn taïi nhöng phaùt trieån trong laëng leõ ñeå ñeán theá kyû XVIII laïi ñöôïc phuïc höng vaø coù nhöõng thaønh töïu môùi. Coù theå noùi, cuoäc ñôøi 80 naêm traûi mình trong coõi theá cuûa Huyeàn Quang laø moät cuoäc ñôøi löøng laãy. Cho duø tö lieäu lòch söû chính xaùc coøn löu laïi ñeán ngaøy nay khoâng nhieàu, song coù theå noùi Huyeàn Quang baèng nhöõng traûi nghieäm trong cuoäc theá suoát 50 naêm, ñaõ thaáu hieåu baûn chaát buoàn vui söôùng khoå cuûa cuoäc ñôøi, cho neân khi böôùc vaøo cöûa Thieàn, oâng ñaõ trôû thaønh nhaø Thieàn hoïc loãi laïc hieám coù thôøi baáy giôø, laø vò Toå coù coâng tích ñoái vôùi doøng Thieàn Truùc Laâm. 17 1.2. Thôøi ñaïi 1.2.1. Lyù Traàn – thôøi ñaïi phuïc höng vaên hoùa daân toäc Thôøi ñaïi Lyù Traàn (1009 – 1440) laø laø thôøi kyø ñænh cao trong lòch söû caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam. Thôøi Lyù (1009 – 1225) baét ñaàu töø naêm 1009 khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi thaùng 10 naêm 1009 sau khi giaønh ñöôïc quyeàn löïc töø trong tay nhaø Tieàn Leâ vaø keát thuùc naêm 1225 khi vua Lyù Chieâu Hoaøng, luùc ñoù môùi coù 8 tuoåi bò eùp thoaùi vò ñeå nhöôøng ngoâi cho choàng laø Traàn Caûnh, toång coäng laø 216 naêm. Quoác hieäu Ñaïi Vieät cuûa Vieät Nam coù töø naêm 1054 khi vua Lyù Thaùnh Toâng leân ngoâi. Thôøi Traàn (1225 – 1440) baét ñaàu khi vua Thaùi Toâng Traàn Caûnh leân ngoâi naêm 1225 sau khi giaønh ñöôïc quyeàn löïc töø tay nhaø Lyù vaø chaám döùt khi vua Thieáu Ñeá, khi ñoù môùi 5 tuoåi bò eùp thoaùi vò ñeå nhöôøng ngoâi cho oâng ngoaïi laø Hoà Quyù Ly, toång coäng laø 175 naêm. Hôn boán theá kyû lòch söû soâi ñoäng cuûa moät quoác gia non treû ôû phöông Nam vöøa môùi thoaùt khoûi söï thoáng trò cuûa phong kieán phöông Baéc vaø mang treân mình söù meänh phaùt trieån toaøn dieän vaên hoùa – tö töôûng – chính trò – ngoaïi giao – quaân söï ñaõ ñaët neàn taûng cho söï phaùt trieån nhieàu theá kyû veà sau cuûa caû daân toäc. Nhaø nöôùc non treû ñaõ coù coâng lôùn khi ra moät quyeát ñònh chieán löôïc laø dôøi ñoâ töø Hoa Lö heûo laùnh hieåm trôû ra Ñaïi La, ñieåm trung taâm cuûa ñaát nöôùc, roài möôïn hình töôïng roàng bay khaúng ñònh laïi moät laàn nöõa nguoàn goác con Roàng chaùu Tieân, ñaët teân cho kinh ñoâ môùi laø Thaêng Long. Sau ñoù ñoåi teân nöôùc Ñaïi Coà Vieät thaønh Ñaïi Vieät, trang troïng vaø kieâu haõnh, cuõng laø moät caùch khaúng ñònh ñaát nöôùc trong theá ñoäc laäp vôùi ñeá quoác Trung Hoa phöông Baéc. Luaät phaùp, ngo._.aïi giao, quaân söï, giaùo duïc - thi cöû, kieán truùc, ngheä thuaät, kinh teá thôøi Lyù Traàn ñeàu coù nhöõng thaønh töïu lôùn lao. Trieàu Lyù ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân choáng quaân Toáng xaâm löôïc thaéng lôïi 18 naêm 1075, thaäm chí vò anh huøng Lyù Thöôøng Kieät coøn chæ huy quaân ñoäi ñaùnh sang Ung Chaâu, nôi taäp trung binh maõ chuaån bò xaâm löôïc nöôùc ta cuûa nhaø Toáng. Naêm 1258, 1275 vaø 1277-1278 trieàu Traàn laïi laõnh ñaïo nhaân daân ba laàn ñaùnh baïi aâm möu xaâm löôïc cuûa ñeá quoác huøng maïnh Nguyeân Moâng, ñe doïa söï toàn vong cuûa daân toäc. Thôøi ñaïi ñaày bieán ñoäng ñoøi hoûi nhieàu laàn phaûi duøng ñeán vuõ löïc ñeå ñaùnh ngoaïi xaâm, deïp noäi loaïn, nhöng giaù trò ñöôïc daân toäc ta ñeà cao hôn heát laïi laø tinh thaàn nhaân vaên nhaân ñaïo töø bi mang ñaäm maøu saéc Phaät giaùo. Ngay töø trieàu Lyù, Phaät giaùo ñaõ cöïc kyø höng thònh, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp: “Năm 1010, mùa thu, tháng 7, vua [Lý Thái Tổ] từ thành Hoa Lư, dời đô ra kinh phủ ở thành Đại La... Xuống chiếu phát tiền kho 2 vạn quan, thuê thợ làm chùa ở phủ Thiên Đức, tất cả 8 sở đều dựng bia ghi công...Lại ở trong thành làm chùa ngự Hưng Thiên. Ngoài thành về phía nam dựng chùa Thắng Nghiêm... Tháng 12, phát bạc ở kho 1.680 lạng để đúc chuông lớn, treo ở chùa Đại Giáo... Năm 1011, bên hữu dựng chùa Vạn Tuế. Ngoài thành dựng chùa Tứ Đại Thiên Vương và các chùa Cẩm Y, Long Hưng, Thánh Thọ... Năm 1014, mùa thu, tháng 9, xuống chiếu phát 310 lạng vàng trong kho để đúc chuông treo ở chùa Hưng Thiên, tháng 10, xuống chiếu phát trăm lạng bạc trong kho để đúc hai quả chuông treo ở chùa Thắng Nghiêm... Năm 1016, độ cho hơn nghìn người ở kinh sư làm tăng đạo. Dựng hai chùa Thiên Quang, Thiên Đức và tô bốn pho tượng Thiên Đế... Năm 1018, mùa hạ, tháng 6, sai Viên ngoại lang là Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc sang nước Tống xin kinh Tam Tạng... Năm 1019, xuống chiếu độ dân trong nước làm tăng... Năm 1021, làm nhà Bát giác chứa kinh... Năm 1024, mùa thu, tháng 9, 19 làm chùa Chân Giáo ở trong thành để vua tiện ngự xem tụng kinh.” [72, tr.125] Caùc ñôøi vua veà sau tieáp tuïc tích cöïc uûng hoä vieäc cheùp kinh, ñuùc chuoâng, taïc töôïng, xaây chuøa. Phaät giaùo trôû thaønh quoác ñaïo vaø phaùt trieån tôùi möùc “nhaân daân quaù nöûa laø sö saõi, trong nöôùc choã naøo cuõng coù chuøa chieàn” (Leâ Vaên Höu). Ñænh cao cuûa Phaät giaùo Vieät Nam – cuõng laø ñænh cao tinh thaàn daân toäc thôøi Lyù Traàn laø söï hình thaønh vaø höng thònh cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû maø Huyeàn Quang laø Toå sö thöù ba. Thôøi ñaïi Lyù Traàn laø thôøi ñaïi phoùng khoaùng vaø haøo saûng. Tinh thaàn tam giaùo ñoàng nguyeân cuøng vôùi tinh thaàn hoøa quang ñoàng traàn ñaõ môû ra moät thôøi kì vaên hoùa röïc rôõ trong lòch söû daân toäc. Vaên hoùa Phaät giaùo toân troïng töï do cuûa con ngöôøi. Trong khoâng khí vaên hoùa aáy, con ngöôøi môû ra boán höôùng vôùi taâm hoàn bao dung roäng lôùn, ñaày söùc saùng taïo. Vì theá, con ngöôøi cuûa neàn vaên hoùa Thieàn laø con ngöôøi ña dieän ña chieàu, hieàn minh, phoùng khoaùng. Ba theá kæ thôøi Lyù Traàn ñaõ saûn sinh cho daân toäc bieát bao teân tuoåi löøng laãy ôû nhieàu phöông dieän: giöõ nöôùc, döïng nöôùc, vaên chöông hoïc thuaät vaø caû trong phöông dieän taâm linh. Huyeàn Quang laø moät trong nhöõng keát tinh tieâu bieåu cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa aáy. 1.2.2. Thiền phái Trúc Lâm Maïch phaùt trieån chuû ñaïo cuûa Phaät giaùo Vieät Nam laø Thieàn toâng. Theâm vaøo ñoù laø söï uûng hoä nhieät tình cuûa caùc vöông trieàu Lyù - Traàn, Thieàn toâng Vieät Nam phaùt trieån leân ñeán thôøi kyø hoaøng kim maø ñænh cao laø Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû. Vò Hoaøng ñeá xuaát gia Traàn Nhaân Toâng saùng laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm naêm Ñinh Daäu 1297, vaø doác söùc doác loøng hoaèng döông Phaät phaùp. Ñaây laø moät böôùc 20 ngoaët lôùn trong doøng phaùt trieån cuûa Thieàn toâng Vieät Nam, thoáng nhaát tö töôûng caùc heä phaùi Thieàn Trung Quoác truyeàn vaøo nöôùc ta töø tröôùc, taïo neân heä Thieàn mang ñaëc ñieåm rieâng cuûa Vieät Nam. Thieàn Trung Quoác truyeàn vaøo nöôùc ta chuû yeáu thuoäc doøng Thieàn Nam toâng do Toå Hueä Naêng khôûi xöôùng, chuû tröông “ñoán ngoä”, ñoái laäp vôùi heä Thieàn Baéc toâng cuûa Thaàn Tuù, chuû tröông “tieäm ngoä”. Phoå heä truyeàn thöøa cuï theå töø Thieàn toâng Trung Hoa sang Thieàn Truùc Laâm Yeân Töû coù theå khaùi quaùt nhö sô ñoà hình 1 vaø 2. 21 Hình 1: Phoå heä truyeàn thöøa Thieàn toâng Trung Hoa [72:46] 22 Hình 2: Sô ñoà truyeàn thöøa töø Thieàn Nam toâng ñeán Thieàn Truùc Laâm [72, tr.71] Veà tö töôûng, Thieàn Truùc Laâm chuû yeáu keá thöøa tö töôûng cuûa heä Thieàn Voâ Ngoân Thoâng, laáy tö töôûng cuûa Laâm Teá toâng, moät trong 5 toâng Thieàn chuû yeáu ñôøi Ñöôøng Trung Quoác laøm trung taâm, cho raèng Phaät phaùp cuõng chính laø “Ñaïo” cuûa Laõo Trang, cuõng chính laø “Trung dung” cuûa Khoång Töû, vì theá chuû tröông tinh thaàn “nhaäp theá”, Phaät phaùp khoâng xa rôøi theá gian. Thieàn Truùc Laâm chuû tröông toïa Thieàn vaø tham khaûo phöông phaùp hoûi ñaùp “tham thoaïi ñaàu” cuûa Laâm Teá 23 toâng ñeå truyeàn ñaïo, cho raèng “taâm töùc thò Phaät”, Phaät chính ôû trong taâm cuûa chuùng sinh. [60, tr.76-81] Sô toå Traàn Nhaân Toâng ñaõ keát hôïp tö töôûng Thieàn Nam toâng, ñaëc bieät laø Laâm Teá toâng vaø keá thöøa tö töôûng Thieàn hoïc cuûa Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung thöôïng só, chuû tröông nhaäp theá haønh Thieàn, keát hôïp “tam giaùo ñoàng nguyeân”3, taïo neân ñaëc saéc Thieàn Vieät Nam. Tö töôûng Thieàn Truùc Laâm coù theå khaùi quaùt thaønh 4 ñieåm chính sau: - Dung hôïp tö töôûng cuûa “Baùt Nhaõ kinh”, “Kim Cöông kinh”, “Vieân giaùc kinh”. - Chuû tröông “töùc taâm töùc Phaät”: - Quan nieäm veà “voâ nieäm”, “voâ truï”, “voâ töôùng”: - Tinh thaàn nhaäp theá - hoøa quang ñoàng traàn. Nghieân cöùu tö töôûng Thieàn Truùc Laâm vaø Thieàn Nam toâng Trung Hoa, coù theå ñuùc ruùt nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø khaùc bieät giöõa hai heä phaùi Thieàn naøy nhö sau: 3 Tam giaùo: Nho, Phaät, Laõo 24 Thieàn phaùi Thieàn Nam toâng Thieàn Truùc Laâm Töông ñoàng / Khaùc bieät 1. Laáy tö töôûng cuûa “kinh Baùt Nhaõ” vaø “kinh Kim Cöông” laøm tö töôûng caên baûn cuûa Thieàn, thay theá tö töôûng “kinh Laêng giaø” cuûa Toå Ñaït Ma thôøi kyø ñaàu töø AÁn Ñoä truyeàn vaøo. 1. Laáy tö töôûng “Baùt Nhaõ kinh”, “Kim Cöông kinh” vaø “Vieân Giaùc kinh” laøm tö töôûng caên baûn. Ñoàng thôøi, khoâi phuïc tö töôûng “kinh Laêng giaø” 4 cuûa Toå Ñaït Ma. 2. Ñeà cao tö töôûng “voâ nieäm”, “voâ töôùng”, “voâ truï”, chuù troïng “kieán tính thaønh Phaät”. Chuû tröông quan nieäm “baát nhò phaùp moân” vaø “khoâng tính” cuûa Thieàn. 2. Ñeà cao tö töôûng “töùc Phaät töùc taâm”. Chuù troïng phaùp “duyeân khôûi” vaø “voâ nieäm” cuûa tö töôûng “saéc khoâng”, “sinh dieät”. 3. Coi troïng tö töôûng “Phaät phaùp khoâng xa rôøi theá gian” vaø “tinh thaàn nhaäp theá”. 3. Ñeà cao tö töôûng tieâu dao töï taïi “tuøy duyeân baát bieán, baát bieán tuøy duyeân”. Töông ñoàng 4. Khoâng coi troïng thaønh laäp caùc Thieàn vieän. 4. Coi troïng xaây döïng caùc Thieàn vieän, Thieàn hoïc haøn laâm. Khaùc bieät Tö töôûng Thieàn hoïc 5. Thieàn phaùp daønh cho giai caáp bình daân trong xaõ hoäi. 5. Tuy chuû tröông Thieàn hoïc haøn laâm, song cuõng raát chuù troïng truyeàn baù Thieàn phaùp cho ñoâng ñaûo daân chuùng. Töông ñoàng trong söï khaùc bieät. Hình 2: So saùnh tö töôûng Thieàn Nam toâng vaø Thieàn Truùc Laâm 4 Kinh Laêng Giaø, tieáng Phaïn laø Lavkavatarasutra. Teân ñaày ñuû laø Lăng Già A Bạt Đa La Bảo Kinh. Laø quyeån thöù 16 trong Ñaïi Chính Taïng kinh. Laêng Giaø laø teân moät ngoïn nuùi. Tö töôûng chuû yeáu cuûa kinh Laêng Giaø cho raèng moïi söï hieän höõu trong theá giôùi ñeàu do taâm taïo neân, moïi ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa chuùng ta ñeàu khoâng toàn taïi trong theá giôùi maø chính ôû trong taâm ta. Boä kinh keát hôïp tö töôûng Nhö Lai taïng vaø duy thöùc A Laïi Ña thöùc, tieâu bieåu cho kinh ñieån Phaät giaùo Ñaïi Thöøa AÁn Ñoä. Kinh Laêng Giaø nhaán maïnh caùi goác cuûa söï meâ ngoä laø do chöa hieåu ñöôïc moïi phaùp ñeàu laø söï hieän höõu cuûa töï taâm, vì theá neáu giaùc ngoä ñöôïc boån tính cuûa yù thöùc, khoâng coøn chaáp tröôùc söï ñoái laäp cuûa coù vaø khoâng, thì coù theå lónh hoäi ñöôïc baûn chaát voâ sai bieät cuûa theá giôùi. (theo Phaät Quang Ñaïi Töø ñieån, baûn ñieän töû) 25 Veà cô baûn, tö töôûng Thieàn hoïc cuûa Sô toå Traàn Nhaân Toâng vaø Nhò toå Phaùp Loa laø heä keá thöøa thoáng nhaát, nhöng Thieàn hoïc cuûa Tam toå Huyeàn Quang coù nhöõng ñieåm töông ñoái khaùc vôùi hai vò tröôùc. Chuùng toâi seõ ñi vaøo phaân tích cuï theå trong chöông 2. Veà phöông phaùp tu Thieàn, Truùc Laâm laáy “giaùc ngoä” laøm muïc ñích tu taäp chính yeáu, laáy “Thieàn luaät hôïp nhaát” laøm phöông phaùp tu taäp chuû ñaïo, keát hôïp vôùi nieäm Phaät phaùp moân cuûa Tònh Ñoä toâng taïo neân neùt ñaëc saéc “Thieàn Tònh song tu”, vaän duïng moät caùch coù hieäu quaû phöông phaùp hoûi ñaùp “tham thoaïi ñaàu” vaø pheùp “toïa Thieàn”. Ngoaøi ra, “hình thöùc vaên chöông” cuõng laø neùt ñaëc saéc cuûa Thieàn Truùc Laâm, raát nhieàu tö töôûng Thieàn ñöôïc caùc Thieàn sö vaên chöông hoùa döôùi daïng nhöõng baøi keä ñaày chaát thô ñeå khai ngoä cho ñeä töû. Thieàn sö ñoàng thôøi cuõng laø thi nhaân, maø tieâu bieåu nhaát laø Truùc Laâm Tam toå Huyeàn Quang vôùi phong caùch thô khoaùng ñaït, tieâu dao, töï taïi. 1.3. Thô ca Coù leõ sinh thôøi Huyeàn Quang saùng taùc khaù nhieàu, vì caùc saùch söû ñeàu ghi nhaän taøi vaên chöông xuaát chuùng cuûa oâng. Leâ Quí Ñoân – Phan Huy Chuù khen thô oâng “yù tinh teá cao sieâu”, “lôøi bay böôùm, phoùng khoaùng”. Tuy nhieân, vì nhieàu lyù do, thô phuù cuûa oâng nay chæ coøn löu laïi 25 baøi thô chöõ Haùn vaø 1 baøi phuù chöõ Noâm: Vònh Vaân Yeân töï. Vaán ñeà vaên baûn hoïc thô Huyeàn Quang hieän nay vaãn coøn chöa thoáng nhaát. Beân caïnh moät soá dò bieät veà caâu chöõ, baøi thô Xuaân nhaät töùc söï cuûa oâng cuõng ñöôïc coi laø möôïn cuûa moät nhaø thô Trung Quoác. Tuy nhieân, truyeàn thoáng nhaø Thieàn cho raèng khi ñaõ duøng thì thaønh cuûa mình vì moãi laàn nhaéc laïi laø moät laàn khôûi phaùt 26 nhöõng yù nghóa môùi, cho neân neáu baøi thô ñaõ ñöôïc ghi nhaän laø cuûa Huyeàn Quang thì khoâng theå khoâng phaûn aùnh moät phaàn taâm tö tình caûm cuûa oâng. Coù theå noùi, chính vì phong caùch thi nhaân khoaùng ñaït, töï do töï taïi maø cuoäc ñôøi Huyeàn Quang phuû ñaày huyeàn thoaïi. Quaû thaät chöa coù thieàn sö thôøi Lyù Traàn naøo laïi gaén lieàn vôùi nhieàu huyeàn thoaïi nhö oâng, tieâu bieåu nhö söï töông truyeàn oâng laø thaùc sinh cuûa toân giaû A Nan ñaõ ñeà caäp ôû phaàn tröôùc vaø caâu chuyeän noåi tieáng veà naøng Ñieåm Bích. Vua Traàn Anh Toâng voán yeâu quyù Huyeàn Quang ñaïo cao ñöùc troïng, luùc ñoù ñaõ veà truï trì chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû, vaø coù ban cho sö moät daät vaøng. Nhöng sau ñoù, vua boãng hoaøi nghi khoâng tin raèng con ngöôøi coù theå hoaøn toaøn töø boû coâng danh vaø nhöõng duïc voïng cuûa ñôøi ñeå toaøn taâm vôùi vieäc tu haønh nôi röøng nuùi thaâm saâu. Vua beøn sai moät cung phi xinh ñeïp, lanh lôïi cuûa mình laø naøng Ñieåm Bích giaû trang leân nuùi ñeå thöû loøng sö. Naøng Bích ñeán Yeân Töû, giaû daïng coâ gaùi ngheøo moà coâi ñeán xin taù tuùc taïi chuøa. Thôøi gian giao heïn vôùi vua ñaõ ñeán gaàn, khoâng laøm sao quyeán ruõ ñöôïc sö beøn ñaët ra caâu chuyeän ñaùng thöông cuûa mình nhaèm ñoïâng ñeán loøng traéc aån cuûa sö, laáy ñöôïc daät vaøng vua ban ñem veà cho Traàn Anh Toâng, ñoàng thôøi ñaët ra baøi thô chöõ Noâm höõu tình, noùi laø do sö laøm: Vaèng vaëc traêng mai aùnh nöôùc Hiu hiu gioù truùc ngaân seânh Ngöôøi hoøa töôi toát, caûnh hoøa laï Maøu Thích ca naøo thöôû höõu tình. Vua nhaän ñöôïc daät vaøng tröôùc kia ban taëng Huyeàn Quang taát nhieân trong loøng khoâng vui, beøn môû phaùp hoäi môøi Huyeàn Quang veà chuû trì, ñoà teá leã baøy thòt röôïu laãn trong hoa quaû chay tònh vaø ñaøn teá trang trí baèng luïa vaøng5. Huyeàn 5 Luïa vaøng chöõ Haùn laø Hoaøng quyeân, noùi laùi thì thaønh Huyeàn Quang 27 Quang veà ñeán nôi, leân ñaøn teá leã thì laäp töùc röôïu thòt luïa vaøng ñeàu bò gioù cuoán bay ñi heát, chöùng nghieäm loøng trong saïch cuûa Thieàn sö. Nhieàu hoïc giaû nghi ngôø tính xaùc thöïc cuûa caâu chuyeän treân, noù cuõng khoâng ñöôïc ghi cheùp trong caùc thö tòch Thieàn chính thöùc naøo. Tuy nhieân, vöôït qua nhöõng nghi vaán, ôû moät goùc ñoä naøo ñoù, caâu chuyeän cho thaáy moät phaàn phong caùch thi nhaân höõu tình cuûa Huyeàn Quang. Vaø hôn theá nöõa, theå hieän baûn lónh cuûa moät nhaân caùch hôn ngöôøi. Moät con ngöôøi uyeân baùc saéc saûo nhö Huyeàn Quang leõ naøo laïi khoâng nhìn ra caâu chuyeän hoang ñöôøng cuûa Ñieåm Bích khi naøng muoán coù ñöôïc daät vaøng cuûa oâng. Nhöng ngöôøi vaãn ñöa vaøng cho naøng Bích, ñeå cöùu coâ gaùi naøy khoûi toäi khoâng hoaøn thaønh vieäc vua giao. Bieát maø vaãn giuùp ngöôøi, ñoù laø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi coù baûn lónh vaên hoùa cao caû. Veà thô ca cuûa Huyeàn Quang, caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu khaúng ñònh giaù trò vaø phong caùch ñaëc bieät cuûa thô oâng. Tôn Sĩ Giác trong Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán khaúng ñònh thô oâng phaûn aùnh caûnh giôùi tu Thieàn vaø thaäm chí coù nhöõng taùc phaåm tröõ tình khoù coù theå cho laø do moät Thieàn sö vieát neân.[75:32] Giaû Duy Khang trong Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần thì nhaän xeùt: “Huyeàn Quang gioûi Phaät hoïc nhöng thô cuûa oâng bình dò, ít naëêng neà danh töø Phaät giaùo. Tuy vaäy, tính caùch ñaït ngoä thanh thoaùt vaãn baøng baïc trong thô oâng”[53:44]. Tieåu keát Moãi thôøi ñaïi seõ saûn sinh ra con ngöôøi tieâu bieåu cho thôøi ñaïi ñoù. Coù nhieàu caùch ñeå xaây döïng moät xaõ hoäi vöõng maïnh, ñaát nöôùc phoàn vinh thaùi hoøa. Ñoù coù theå laø xaõ hoäi laáy toân ti traät töï, laáy kyû cöông laøm gieàng moái quoác gia. Ñoù cuõng coù theå laø laáy töï do taâm hoàn, laáy baûn lónh vaø söùc maïnh taâm hoàn cuûa con ngöôøi laøm 28 truï coät tinh thaàn cuûa ñaát nöôùc. Khi xaõ hoäi laáy kyû cöông laøm goác, xaõ hoäi seõ trôû neân traät töï thaùi hoøa nhöng baûn lónh cuûa con ngöôøi thôøi ñaïi khoâng theå hieän moät caùch roõ neùt. Trieàu Haäu Leâ cuûa Vieät Nam vôùi neàn taûng tinh thaàn laø kyû cöông, gieàng moái cuûa cuûa Nho gia ñaõ ñöa ñaát nöôùc Vieät phong kieán ñaït tôùi ñænh cao höng thònh nhaát, nhöng khoâng theå hieän roõ baûn lónh cuûa con ngöôøi thôøi Leâ. Coù theå keå ñeán baûn lónh cuûa vò hoaøng ñeá loãi laïc Leâ Thaùnh Toâng, tuy nhieân ñoù laø con ngöôøi mang baûn lónh caù nhaân mình bao truøm leân caû thôøi ñaïi, chöù vaãn chöa phaûi laø tieâu bieåu cho baûn lónh chung cuûa con ngöôøi Vieät thôøi ñoù. Coøn thôøi ñaïi Lyù Traàn, ñaëc bieät laø thôøi Traàn, vôùi neàn taûng laø trieát lyù cuûa ñaïo Phaät Thieàn toâng, ñaõ laáy söùc maïnh cuûa caùi taâm laøm goác, toân troïng töï do tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Thieàn laø töï do, con ngöôøi coù theå theå hieän söï töï do cuûa mình, khoâng phaûi söï töï do voâ toå chöùc maø laø töï do coù traùch nhieäm. Vì theá, thôøi ñaïi Lyù Traàn môùi coù theå saûn sinh ra nhöõng con ngöôøi loãi laïc nhö Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Huyeàn Quang, nhöõng con ngöôøi ñaày baûn lónh, laáy söùc maïnh töï do cuûa caùi taâm ñeå tu döôõng tinh thaàn, vaø quan troïng hôn laø phuïc vuï ñaát nöôùc, vì haïnh phuùc an laïc cuûa muoân daân. Con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi cuûa Huyeàn Quang laø moät trong nhöõng keát tinh ñeïp nhaát cuûa baûn lónh con ngöôøi thôøi ñaïi Lyù Traàn. OÂng ñaõ soáng moät ñôøi soáng tinh thaàn minh trieát, an laïc vaø ñoùng goùp lôùn vaøo söï höng thònh cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Tuy nhieân, sau khi oâng keá thöøa Phaùp Loa trôû thaønh Toå thöù ba cuûa Thieàn Truùc Laâm thì thieàn phaùi cuõng daàn ñi vaøo suy thoaùi. Coù ngöôøi cho raèng oâng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán söï suy thoaùi ñoù. Thöïc ra, phaùt trieån ñeán ñænh cao roài ñi vaøo suy thoaùi, hieän töôïng naøy keá tieáp hieän töôïng kia, con soùng naøy tieáp theo con soùng khaùc laø quy luaät muoân ñôøi, khoâng söï vaät hieän töôïng naøo naèm ngoaøi quy luaät naøy caû. Thieàn Truùc Laâm phaùt trieån ñeán Huyeàn Quang laø ñaït 29 ñeán ñænh cao roài, cho neân söï suy thoaùi sau ñoù laø ñieàu hoaøn toaøn coù theå lyù giaûi. Hôn nöõa, chính quyeàn thôøi kyø naøy ngaøy caøng coi troïng Nho giaùo, laáy söùc maïnh cuûa kyû cöông traät töï laøm goác chöù khoâng phaûi laáy söùc maïnh tinh thaàn laøm goác nhö thôøi kyø tröôùc ñoù nöõa, thì thieàn Truùc Laâm, ñænh cao cuûa chöõ taâm vaø töï do tinh thaàn daàn ñi vaøo suy thoaùi cuõng laø ñieàu deã hieåu. Nguyeân nhaân vaän ñoäng noäi taïi keát hôïp vôùi taùc ñoäng cuûa caû xu theá xaõ hoäi beân ngoaøi laø nhaân toá chuû yeáu daãn ñeán söï mai moät cuûa Thieàn Truùc Laâm, ñoù khoâng phaûi laø ñieàu maø moät caù nhaân Huyeàn Quang coù theå ñi ngöôïc laïi quy luaät cuûa phaùt trieån. Huyeàn Quang coù leõ nhaän thöùc töôøng taän xu höôùng taát yeáu ñoù, hôn nöõa tuoåi taùc ñaõ cao, neân veà cuoái ñôøi oâng thöôøng giao cho quoác sö An Taâm chuû trì coâng vieäc. Thôøi ñaïi toân troïng töï do tinh thaàn, laáy söùc maïnh cuûa caùi taâm laøm caên goác cuûa toaøn xaõ hoäi ñaõ saûn sinh ra moät Huyeàn Quang ñaày baûn lónh trong ñôøi soáng tinh thaàn caù nhaân, trong söï nghieäp hoaèng döông Phaät phaùp vaø caû trong theá giôùi töï do saùng taïo cuûa vaên chöông ngheä thuaät. Baûn lónh vó ñaïi ñoù cuûa Huyeàn Quang laø keát tinh saùng ngôøi cuûa thôøi ñaïi Lyù Traàn, moät giai ñoaïn lòch söû tuyeät ñeïp khoâng deã gì laëp laïi. 30 Lòch söû nhaân loaïi ñaõ traûi qua nhieàu neàn vaên minh, vaên hoùa. Coù nhöõng thôøi kyø huy hoaøng raïng rôõ nhö thôøi ñaïi vaên hoùa Phuïc Höng phöông Taây, vaø cuõng coù nhöõng thôøi kyø taêm toái chaúng haïn nhö thôøi kyø Ñaïi Caùch maïng Vaên hoùa cuûa Trung Quoác. Con ngöôøi cuûa neàn vaên hoùa toái laø con ngöôøi moät chieàu, cuoàng tín, tö töôûng cuûa moät caù nhaân duy nhaát aùp ñaët leân caû thôøi ñaïi, con ngöôøi khoâng coù söï töï do töï thaân maø ngöôïc laïi laø söï tin töôûng tuyeät ñoái vaøo moät theá löïc tinh thaàn naøo ñoù. Ngöôïc laïi, con ngöôøi cuûa neàn vaên hoùa saùng laø con ngöôøi cuûa nhieàu chieàu kích khaùc nhau, con ngöôøi töï do roäng môû ra boán phöông taùm höôùng. Taâm hoàn bao dung roäng lôùn aáy laø nguoàn goác cuûa nhöõng saùng taïo vaên hoùa kyø tuyeät. Vaên hoùa Phuïc höng vaø vaên hoùa Thieàn laø tieâu bieåu cho neàn vaên hoùa raïng rôõ ña chieàu kích aáy. Chaúng theá maø neàn vaên hoùa Phuïc höng coù theå saûn sinh ra nhöng con ngöôøi vó ñaïi nhö Rabelai, L. Da Vinci, Cervantes … , nhöõng con ngöôøi vöøa laø ngheä syõ, vöøa laø chieán binh, kieán truùc sö …, maø phöông dieän naøo cuõng heát söùc thaønh coâng. Chaúng theá maø thôøi ñaïi Thieàn Lyù Traàn ñaõ saûn sinh ra nhöõng con ngöôøi nhö Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Huyeàn Quang, nhöõng con ngöôøi vöøa coù theå laø hoaøng ñeá, vöøa laø thieàn sö, vöøa laø ngheä syõ. Trong ñoù, Huyeàn Quang toân giaû noåi baät leân vôùi söï dung hoøa tuyeät vôøi giöõa moät Thieàn sö, moät trieát gia vaø moät ngheä syõ. Chöông 2: THÔ CA CUÛA HUYEÀN QUANG, MOÄT THIEÀN GIAÛ – TRIEÁT GIA – NGHEÄ SYÕ 31 2.1. Thô ca Huyeàn Quang – nhöõng kinh nghieäm taâm linh cuûa moät Thieàn giaû Huyeàn Quang toân giaû tröôùc heát laø moät Thieàn sö loãi laïc trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam. Thieàn veà baûn chaát laø töï do, vaø ñænh cao cuûa söï giaùc ngoä töï do Thieàn chính laø moät baûn lónh soáng an nhieân töï taïi giöõa cuoäc ñôøi. Nieàm an nhieân töï taïi aáy ñöôïc oâng hoøa quyeän nhuaàn nhuyeãn trong saùng taïo ngheä thuaät, trôû thaønh moät trong nhöõng neùt ñaëc saéc chuû ñaïo cuûa thô Huyeàn Quang. Nhöõng kinh nghieäm taâm linh ñaäm chaát Thieàn ñöôïc theå hieän noåi baät ôû ba phöông dieän: caûm thöùc giaûi thoaùt, thieân nhieân Phaät – coõi voâ taâm vaø caûm quan huyeãn moäng. 2.1.1. “Queân” – Caûm thöùc giaûi thoaùt Caûm giaùc giaûi thoaùt thöôøng hieän dieän trong thô oâng. Con ngöôøi vaãn soáng giöõa cuoäc theá nhöng vôùi moät nieàm hoan laïc thaàm kín, an nhieân töï taïi, keát ñoïng trong nhöõng khoaûnh khaéc “queân” thaàn dieäu, khi con ngöôøi ñaït ñöôïc troïn veïn caùi haïnh phuùc töï nhieân, töï taïi cuûa cuoäc soáng. Giaûi tröø phieàn naõo trong cuoäc soáng laø moät trong nhöõng cöùu caùnh cuûa ñaïo Phaät, tu Thieàn cuõng khoâng naèm ngoaøi muïc ñích ñoù. Phaät chæ cho chuùng sinh thaáy roõ goác gaùc caên baûn cuûa phieàn naõo khoå ñau chính laø söï “voâ minh” cuûa con ngöôøi. “Voâ minh” töùc laø khoâng saùng suoát, vì theá maø khoâng nhìn ra ñöôïc baûn chaát cuûa heát thaûy söï vaät hieän töôïng trong cuoäc soáng naøy laø voâ thöôøng, baát cöù moät söï vaät hieän töôïng naøo ñeàu khoâng theå thoaùt khoûi quy luaät “thaønh, truï, hoaïi, khoâng”6. Con ngöôøi vì chaáp vaøo söï bieán ñoåi, maát ñi cuûa nhöõng ñieàu toát ñeïp ñoù maø sinh ra öu phieàn ñau khoå. Coøn Thieàn sö, moät khi ñaõ lónh ngoä ñöôïc baûn chaát bieán ñoåi 6 Töùc laø “hình thaønh, toàn taïi, maát ñi, trôû thaønh hö khoâng”, theo quan nieäm cuûa nhaø Phaät, vaïn vaät trong theá giôùi naøy ñeàu phaûi tuaân theo quy luaät treân, khoâng coù baát kì söï vaät hieän töôïng naøo coù theå thöôøng truï (toàn taïi maõi maõi), söï haèng thöôøng duy nhaát ñoù chính laø voâ thöôøng. (theo Phaät Quang ñaïi töø ñieån, baûn ñieän töû). 32 khoâng ngöøng ñoù cuûa vaïn vaät, nghóa laø bieát chaáp nhaän söï sinh ra, toàn taïi, bieán ñoåi, maát ñi cuûa moïi söï vaät hieän töôïng trong cuoäc soáng moät caùch an nhieân töï taïi, thì cuõng chính laø ñaõ thoaùt ra khoûi chaáp tröôùc, giaûi thoaùt mình ra khoûi söï phieàn naõo ñôøi thöôøng. Trong thô Huyeàn Quang, oâng theå hieän söï giaûi thoaùt cuûa mình baèng caùch trôû veà vôùi thieân nhieân. Söï trôû veà vôùi thieân nhieân ôû ñaây chính laø söï hoøa laøm moät vôùi thieân nhieân, ñoùn nhaän thieân nhieân nhö noù ñang laø, khoâng maûy may khôûi leân yù nghó veà söï sinh dieät, ñeïp xaáu, queân taát caû theá söï traàn tuïc, nhö coù theå thaáy roõ hôn trong baøi Cuùc hoa 1: Vöông thaân vöông theáù dó ñoâ vöông Toïa cöûu tieâu nhieân nhaát thaùp löông Tueá vaõn sôn trung voâ lòch nhaät Cuùc hoa khai xöù töùc truøng döông (Queân mình, queân ñôøi, queân heát caû Ngoài laâu laëng leõ, moät giöôøng thaám laïnh Cuoái naêm ôû trong nuùi khoâng coù lòch Nhìn hoa cuùc nôû bieát ñaõ ñeán tieát truøng döông) Con ngöôøi suoát naêm ôû trong choán röøng nuùi, khoâng maûy may baän bòu, khoâng coøn vöông vaán gì. Thaân, taâm vaø caûnh ñeàu tòch tónh neân daãn ñeán traïng thaùi queân kì dieäu. Thôøi gian, keû saùt nhaân voâ tình voán laø noãi aùm aûnh khoân nguoâi cuûa con ngöôøi, nay chaúng coøn maûy may laøm ñoäng loøng thieàn. Ngöôøi ôû trong nuùi queân caû ngaøy thaùng, thaáy hoa cuùc nôû ñaày môùi chôït nhôù ra laø muøa thu ñaõ ñeán. Söï “queân” aáy khoâng phaûi laø phuû nhaän taát thaûy moïi söï treân ñôøi. Coù moät thöïc taïi maø thieàn sö khoâng luùc naøo nguoâi queân laø thieân nhieân ñeïp ñeõ xung quanh. Coù theå noùi, 33 Huyeàn Quang ñaõ “queân” chính mình trong thieân nhieân, trong veû ñeïp raïng rôõ cuûa hoa cuùc muøa thu giöõa nuùi röøng coâ tòch. Caùi “queân” cuûa Thieàn sö ôû ñaây laø caûm thöùc “queân” tuyeät ñoái. Khoâng chæ queân söï theá, töùc laø boû qua söï chaáp tröôùc ñoái vôùi cuoäc ñôøi, maø coøn queân caû chính mình, “vong thaân”, voâ ngaõ. Thoùi thöôøng, moãi con ngöôøi ñeàu coi mình laø moät tieåu vuõ truï trung taâm trong ñaïi vuõ truï. Caùi “töï ngaõ” trong baûn thaân moãi chuùng ta laø ñieàu khieán con ngöôøi khoù vöôït qua nhaát. Chaáp nhaän söï bieán ñoåi khaùch quan laø ñieàu khoâng ít ngöôøi coù theå laøm ñöôïc, nhöng chaáp nhaän söï bieán ñoåi tröïc tieáp lieân quan ñeán lôïi ích ñöôïc maát caù nhaân thì khoù voâ cuøng. Chuùng ta gìn giöõ moät tình yeâu, níu keùo moät ngöôøi yeâu ngay khi ngöôøi ñoù coøn ñang ôû beân ta, vì chuùng ta lo sôï tình yeâu aáy cuûa ta ngaøy naøo ñoù seõ bieán maát. Haân thöôûng veû ñeïp cuûa hoa coû trong trôøi ñaát ñoàng thôøi ta cuõng man maùc buoàn khi chöùng kieán veû ñeïp aáy rôi ruïng. Vì theá, theá giôùi tieåu thuyeát môùi coù moät naøng Laâm Ñaïi Ngoïc cuûa Hoàng Laâu Moäng thöông taâm ñeán möùc khoùc choân xaùc hoa taøn. Moät Thieàn sö ñaït ngoä nhö Huyeàn Quang thì khaùc. Vôùi oâng, “queân” töùc laø chaáp nhaän cuoäc soáng nhö noù voán theá. Chaáp nhaän nhöng khoâng phaûi nhaãn nhòn chòu ñöïng maø ngöôïc laïi, ñem heát taâm hoàn mình ra ñeå thaâm nhaäïp, caûm nhaän caùi ñeïp cuûa ñôøi soáng. Queân söï theá, queân caû caùi töï ngaõ cuûa baûn thaân, Huyeàn Quang hoøa nhaäp vaøo theá giôùi moät caùch tuyeät ñoái: Toïa cöûu tieâu nhieân nhaát thaùp löông (Ngoài laâu laëng leõ, moät giöôøng thaám laïnh). Thieàn sö ngoài toïa Thieàn trong am nuùi, cuõng maùt laïnh deã chòu nhö khí nuùi chung quanh, Thieàn sö laø moät vôùi caây coû thieân nhieân quanh oâng, söï hoøa nhaäp tuyeät ñoái vaøo ñaïi vuõ truï. Caùi laïnh ñoù khoâng chæ laø caùi laïnh maùt cuûa caûm giaùc vaät chaát, maø coøn laø caùi tònh maùt cuûa taâm ngöôøi, nhö Thieàn ngöõ “Taâm tònh töï nhieân löông”, taâm an tònh thì töï nhieân seõ maùt. Khi taâm khoâng khôûi nieäm phaân bieät chaáp 34 tröôùc thì töï nhieân seõ laëng, seõ laïnh maùt deã chòu nhö khí nuùi tòch mòch. Ngöôïc laïi, moät khi loøng chöùa ñaày duïc voïng thì cho duø ôû giöõa baêng ñaûo vaãn thaáy quaù noùng. Caûm giaùc laïnh maùt aáy khoâng chæ laø cuûa nuùi röøng maø coøn töø chính caùi taâm ñaõ laëng cuûa Thieàn nhaân. Caùi an nhieân tónh taïi cuûa ngöôøi ñaõ thoaùt khoûi chaáp tröôùc nhò nguyeân laø caûnh giôùi kyø dieäu cuûa nhöõng baäc kyø nhaân ñaéc ñaïo. Tuy nhieân, caùi queân aáy cuûa Thieàn sö khoâng phaûi laø söï baát chaáp, quay löng vôùi thöïc taïi, maø laø queân ñi töï ngaõ ñeå thaâm hieåu nguyeân lyù vaän ñoäng cuûa ñôøi soáng, ñeå haân thöôûng moïi veû ñeïp trong ñôøi soáng naøy. Naøng Laâm yeâu hoa maø khoùc hoa taøn, coøn Huyeàn Quang cuõng daønh nhieàu tình yeâu cho hoa, nhöng ngöôøi bieát raèng veû ñeïp kia theo quy luaät seõ ñeán luùc taøn luïi. Vì theá, ngöôøi khoâng tieác thöông hoa maø daønh heát taâm hoàn mình cho vieäc thöôûng thöùc veû ñeïp huy hoaøng ngay tröôùc maét cuûa hoa,: Hoa taïi trung ñình nhaân taïi laâu Phaàn höông ñoäc toïa töï vong öu (Cuùc hoa 5) (Hoa ôû döôùi saân, ngöôøi ôû treân laàu Moät mình thaép höông ngoài queân heát phieàn muoän) “Vong öu”, queân heát phieàn muoän laø caûm giaùc cuûa Thieàn sö khi ñoái dieän vôùi hoa. Taát thaûy döôøng nhö khoâng coøn toàn taïi, ngoaïi tröø veû ñeïp huy hoaøng tröôùc maét cuûa cuùc hoa. Con ngöôøi voâ ngaõ ñeán beân hoa, hoa haøo phoùng chia seû nieàm an nhieân töï taïi vôùi Thieàn sö. Con ngöôøi voâ ngaõ hoaøn toaøn “queân” mình trong khoaûnh khaéc moät ñeâm traêng ñaàu thu tuyeät ñeïp vôùi khoùm caây giaêng löôùi vaàng traêng saùng: Daï khí phaân löông nhaäp hoïa bình 35 Tieâu tieâu ñình thuï baùo thu thanh Truùc ñình vong thích höông sô taän Nhaát nhaát tuøng chi voõng nguyeät minh (Taûo thu) (Khí ñeâm chia hôi maùt vaøo ñeán böùc reøm veõ Caây tröôùc saân xaøo xaïc baùo tieáng thu Döôùi maùi nhaø tre queân baüng höông vöøa taét Maáy khoùm caây caønh giaêng löôùi vaàng traêng saùng) Hôi ñeâm maùt röôïi nhaäp vaøo böùc reøm veõ, tieáng caây laù xaøo xaïc nhö tieáng muøa thu ñi, caùi khoâng gian beân ngoaøi ñang löu chuyeån khoâng ngöøng aáy vôùi khoâng gian beân trong saâu thaúm cuûa taâm thöùc döôøng nhö ñang hoøa laøm moät. Trong khoaûnh khaéc aáy, töø trong thieàn thaát tòch tónh, taâm hoàn con ngöôøi höôùng ra, hoøa vaøo ñaát trôøi meânh moâng, vaøo nhòp thôøi gian löu chuyeån. Vaøo giaây phuùt böøng thöùc aáy, con ngöôøi “queân” heát chung quanh, queân caû söï tu thieàn maø nhaäp laøm moät vôùi vuõ truï bao la. Caûnh vaät thieân nhieân döôøng nhö cuõng ñang tan vaøo nhau: maáy khoùm caây caønh giaêng löôùi vaàng traêng saùng… Theá gian voâ thöôøng ngöng tuï laïi vaø trôû thaønh vónh cöûu trong moät aùnh traêng, trong tình yeâu thaâm thieát vôùi veû ñeïp cuûa vuõ truï. Soá löôïng thô Huyeàn Quang coøn laïi hieän khoâng nhieàu, nhöng caûm giaùc “queân”- giaûi thoaùt naøy trôû ñi trôû laïi trong nhieàu baøi thô cuûa Thieàn sö. Trong Thieàn thaát giöõa ngaøn caây töôi toát cuûa mình, ngöôøi nhö queân heát caû thôøi gian, nhö trong baøi Truù mieân: Moäc teâ song ngoaïi thieân cöu tuyeät Nhaát chaåm thanh phong truù moäng dö 36 (Treân caây queá ngoaøi cöûa soå, ngaøn con chim cöu vaéng tieáng Moät chieác goái trong gioù maùt, giaác moäng ban ngaøy chöa taøn) Thieàn sö traàm mình trong khoâng gian vaéng laëng cuûa vöôøn töôïc caây coái xung quanh, moät caùch töï nhieân chìm vaøo giaác nguû giöõa laøn gioù maùt hiu hiu luùc naøo khoâng hay. Ngöôøi khoâng caûm thaáy coâ ñôn leû loi trong buoåi tröa laëng tieáng chim, maø ngöôïc laïi trong giaác nguû bình an giöõa ban ngaøy oâng ñaõ theå nhaäp vaøo caûnh giôùi xung quanh, hoøa laøm moät vôùi giaác tröa yeân aéng. Caûnh tòch mòch nhöng khoâng mang laïi caûm giaùc coâ ñoäc, maø trôû thaønh söï tòch laëng eâm ñeàm khoâng gôïn chuùt aâu lo. Söï theá cho duø coù ñaûo ñieân theá naøo, giang sôn coù bieán ñoåi ñeán ñaâu chaêng nöõa thì Thieàn sö vaãn laáy caùi taâm Phaät tòch laëng cuûa mình ñeå nhìn söï vaät, vaãn coù theå hoøa mình toaøn veïn vaøo moät buoåi tröa eâm dòu baèng giaác nguû ngaøy voâ öu, baèng taám loøng Thieàn, Phaät taâm, cuûa baäc Thieàn nhaân ñaït ñaïo: Loøng Thieàn vaëc vaëc traêng soi roïi Theá söï hiu hiu gioù thoåi qua Coác ñöôïc tính ta neân._., roài laïi trôû veà vôùi töï nhieân, khoâng coù baát cöù buoàn vui söôùng khoå naøo, khoâng nghe thaáy taâm linh rung ñoäng, cuõng khoâng coù baát cöù hoaøn caûnh thôøi ñaïi naøo, ñeán caû thôøi gian vaø khoâng gian döôøng nhö cuõng khoâng coøn toàn taïi. Trong caûnh saéc ve keâu chim hoùt, hoa nôû hoa taøn ñoù, taát caû vaïn vaät hieän töôïng ñeàu töï nhieân, thanh tònh voâ vi nhö theá, töïa hoà khoâng coù chuùt quan heä naøo vôùi theá giôùi con ngöôøi. Vaø cuõng chính trong thôøi khaéc queân mình, vong ngaõ ñoù, ta khoâng coøn caûm nhaän ñöôïc söï toàn taïi phaân bieät cuûa vaät vaø ngaõ. Taâm caûnh cuûa nhaø thô khoâng coù söï ñoát laäp vaät vaø ngaõ, thi nhaân döôøng nhö ñaõ hoaøn toaøn queân maát söï toàn taïi cuûa baûn thaân mình, maø ñaõ hoøa hôïp laøm moät vôùi hoa phuø dung töï nôû töï taøn aáy roài. 113 Coù theå thaáy, taâm cuûa nhaø thô vaø Phaät tính cuûa ñaïi töï nhieân hoaøn toaøn ñaõ khoâng coøn khoaûng caùch nöõa. Caûnh giôùi naøy laøm ta lieân töôûng ñeán baøi thô veà Cuùc hoa cuûa Huyeàn Quang, nhaø thô vaø hoa cuõng hoøa laøm moät trong khoaûnh khaéc queân ñi söï toàn taïi cuûa baûn thaân: “Hoa taïi trung ñình nhaân taïi laâu. Phaàn höông ñoäc toïa töï vong öu. Chuû nhaân döõ vaät hoàn voâ caïnh. Hoa höôùng quaàn phöông xuaát nhaát ñaàu.” (Cuùc hoa 5). Trong khoaûnh khaéc ñoùa hoa cuùc nôû tung, khoâng coøn toàn taïi phaân bieät ngöôøi vaø hoa nöõa. Vöông Duy vaø Huyeàn Quang ñaõ cuøng gaëp gôõ nhau trong nhöõng khoaûnh khaéc vaät ngaõ hôïp nhaát kì dieäu, trong khoaûnh khaéc queân mình ñoù, hai nhaø thô caûm ngoä moät caùch saâu saéc caùi maø Thieàn goïi laø Phaät tính. Baøi thô Thö söï cuûa Vöông Duy coù theå ñaët caïnh Thaïch thaát cuûa Huyeàn Quang nhö moät söï gaëp gôõ kì laï: 114 Thö söï Khinh aâm caùc tieåu vuõ Thaâm vieän truù dung khai Toïa khan thöông ñaøi saéc Duïc thöôùng nhaân y lai… (Gaùc môø, möa nhoû haït Vieän thaúm, ngaøy caøi then Ngoài ngaém maøu reâu bieác Nhö toan baùm aùo, leân…) (Giaûn Chi dòch) Thaïch thaát Baùn gian thaïch thaát hoøa vaân truï Nhaát lónh xoái y kinh tueá haøn Taêng taïi Thieàn saøng, kinh taïi aùn Loâ taøn coát ñoät, nhaät tam can (Nöûa gian nhaø ñaù, baïn cuøng maây Taám aùo loâng thoâ, laïnh thaùng ngaøy Sö kheånh giöôøng Thieàn, kinh tröôùc aùn Loø taøn, than luïi, saùng naøo hay) ( Hueä Chi dòch) Caû hai nhaø thô ñeàu ôû trong Thieàn vieän giöõa nuùi cuûa mình, laëng leõ an nhaøn nhìn caûnh vaät beân ngoaøi. Vöông Duy thì laëng ngaém ñaùm reâu xanh bieác, roài töï nhieân queân mình ñi luùc naøo khoâng hay, caûm thaáy reâu bieác kia hình nhö cuõng muoán baùm leân aùo nhaø thô maø leo leân. Huyeàn Quang cuõng an nhaøn thöôûng thöùc cuoäc soáng trong nuùi cuûa mình, baïn beø cuøng maây sôùm raùng chieàu, töï nhieân khoâng thaáy söï hieän dieän cuûa mình beân ngoaøi caûnh saéc töï nhieân nöõa. Boùng daùng con ngöôøi khoâng coøn neân loø taøn, cuûi luïi luùc naøo chaúng ai hay, maø döôøng nhö noù hieän dieän ñaâu ñoù hoøa trong aùnh döông quang buoåi sôùm raïng rôõ treân cao kia. Söï hoøa hôïp giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân maø hai nhaø thô theå hoäi trong hai baøi thô treân ñaõ ñaït ñeán caûnh giôùi nhìn thaáu baûn lai dieän muïc cuûa thieân nhieân vaïn vaät, trong ñoù coù con ngöôøi. 115 Nhaø thô theo ñuoåi caûnh giôùi vaät ngaõ nhaát nhö, sieâu vöôït khoâng gian thôøi gian, vöôït qua soáng cheát, trong söï sieâu thoaùt ñoù cuûa töï ngaõ truy caàu söï keát hôïp giöõa con ngöôøi vaø ñaïi töï nhieân. Trong luùc theå nhaäp laøm moät vôùi ñaïi töï nhieân, con ngöôøi ñoàng thôøi trôû veà vôùi baûn tính chaân thaät cuûa mình, giaùc ngoä “baûn lai dieän muïc” thanh tònh khoâng buïi môø, cuõng chính laø chaân nhö Phaät tính. Tieåu keát Trong thô ca Huyeàn Quang, ta thaáy hieän leân nhöõng nhöõng böùc tranh phoùng khoaùng tuyeät ñeïp nhö thöôøng thaáy trong thô thi só – hoïa só Vöông Duy, chan chöùa nieàm coâ lieâu, caûm thöùc veà cuoäc ñôøi vaø theá giôùi. Moãi ngöôøi moät veû, nhöng taâm hoàn Thieàn cuûa hoï gaëp gôõ nhau ôû nhöõng caûm höùng nhaân sinh tröôùc cuoäc ñôøi vaø thieân nhieân. Coù leõ nhöõng taâm hoàn vó ñaïi luoân gaëp nhau. Cho neân thaät thuù vò khi baét gaëp nhöõng töông ñoàng trong tö töôûng Huyeàn Quang vôùi moät taâm hoàn ñöôïc nuoâi döôõng trong moät truyeàn thoáng vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc tröôùc oâng naêm theá kæ, Vöông Duy Söï thoâng hieåu veû ñeïp cuûa ñôøi soáng, loøng yeâu meán thieân nhieân roäng môû bao la, caûm nghieäm veà söï ngaây ngaát xuaát thaàn trong coâ ñôn, quan nieäm Thieàn laø cuoäc soáng haøng ngaøy,… cuûa Vöông Duy döôøng nhö coù nhöõng neùt töông ñoàng vôùi nhöõng gì Huyeàn Quang ñaõ soáng, vieát vaø laøm. Thieàn khoâng phaûi laø moät hieän töôïng maø laø taát caû moïi hieän töôïng cuûa theá gian. Vì theá Thieàn cuõng laø töï do saùng taïo, luoân luoân môùi meû, khoâng coù khuoân maãu. 116 KEÁT LUAÄN Baûn lónh cuûa Huyeàn Quang toân giaû theå hieän qua thô ca oâng laø moät nhaân caùch ña chieàu, ña dieän, phong phuù nhieàu chieàu kích khaùc nhau. Phong thaùi an nhieân töï taïi cuûa moät thieàn sö, caùi nhìn trieát lyù thaâm thuùy veà theá giôùi vaø caûm höùng ñaém say tröôùc caùi ñeïp cuûa moät ngheä syõ cuøng toaøn hieän vaø giao hoøa trong moät taâm hoàn Huyeàn Quang. Cuoäc soáng voán dó khoâng coù gì laø hoaøn toaøn raïch roøi taùch bieät. Hôn nöõa, con ngöôøi sinh ra baûn chaát laø moät khaû theå, coù theå bieåu hieän ra baát cöù phöông dieän naøo trong theá giôùi dieän maïo con ngöôøi voán voâ cuøng phong phuù. Laø moät Thieàn sö ñaéc ñaïo, Huyeàn Quang soáng moät cuoäc ñôøi soâi ñoäng trong nieàm an laïc giaûi thoaùt. Caùi taâm cuûa nhaø thô ñaõ trôû veà vôùi caùi taâm baûn nhieân thanh tònh maø Phaät goïi laø Phaät tính. Chính söùc maïnh cuûa caùi taâm trong saùng töï do aáy ñaõ mang ñeán nieàm an nhieân töï taïi, soáng giao hoøa vôùi cuoäc ñôøi xung quanh. Baát keå giöõa choán phoàn hoa hay nôi khe nuùi thanh tónh, oâng ñeàu baûo toaøn nieàm an laïc aáy, nieàm an laïc cuûa con ngöôøi roäng môû taâm hoàn ñoùn nhaän vaø yeâu quyù moïi veû ñeïp cuõng nhö moïi ñoåi thay cuûa cuoäc soáng. Laø moät trieát gia giaøu suy nghieäm, Huyeàn Quang nhìn nhaän theá giôùi khoâng chæ trong theá ñoäc laäp cuûa noù maø trong theá töông quan vôùi vaïn vaät chung quanh. Töông quan laãn nhau khoâng coù nghóa laø maát töï do. Maø ngöôïc laïi, trong töông tuøy höôùng ñeán töï do. Khi ñaõ lónh ngoä ñöôïc söï töông quan giöõa soáng vaø cheát, giöõa höng thònh vaø suy taøn thì khoâng coøn noãi lo sôï taøn phai nöõa, maø caøng soáng an nhieân thanh thaûn giöõa theá giôùi ñaày bieán ñoäng, caøng theâm yeâu quyù vaø traân troïng moãi moät khoaûnh khaéc ñeïp quyù giaù cuûa cuoäc soáng. Hieåu ñöôïc giôùi haïn cuûa cuoäc 117 soáng vaø caùi ñeïp ñeå vöôït thoaùt ra khoûi giôùi haïn ñoù, saùng taïo ñôøi soáng vaø ngheä thuaät töï do voâ bieân Laø moät ngheä syõ, Huyeàn Quang hay noùi veà caùi ñeïp. Caùi ñeïp laø töø khoùa (key word) trong trieát lyù cuûa oâng. Baát keå oâng laøm gì hay ôû ñaâu cuõng theå nhaäp vaøo noù, töø caây mai laãm lieät trong nuùi tuyeát ñeán boâng cuùc nhoû beù beân bôø giaäu. Huyeàn Quang luoân theå hieän söï thoâng hieåu thaâm thieát veû ñeïp. Söï tham thaáu thaåm myõ ñoù laø ñieàu kieän tieân quyeát cuûa tham thieàn. OÂng ngoài Thieàn moät mình nôi thanh tònh trong nuùi vaø phaùt hieän caùi ñeïp trong coâ lieâu. OÂng maûi meâ ñi theo caùi ñeïp cuûa moãi khaéc giaây hieän höõu trong böôùc chaân giang hoà phieâu boàng khaép muoân neûo soâng hoà nuùi non. Ñoù laø con ñöôøng cuûa nhöõng thieàn sö loãi laïc ñoàng thôøi laø nhöõng ngheä syõ taøi hoa traùc tuyeät nhö Basho, Issa, Vöông Duy: “Theá gian naøy. Böôùc ñi treân maùi ñòa nguïc. Ta nhìn hoa bay.” (Issa – Nhaät Chieâu dòch). Vaãn laø coõi ñôøi traàn tuïc voâ vaøn ñau khoå naøy, nhöng nhöõng con ngöôøi baûn lónh phi thöôøng aáy ñaõ vöôït qua ñòa nguïc ñeå naâng niu, haân thöôûng veû ñeïp toaøn hieäân trong caùnh hoa bay vaø saùng taïo neân voâ soá nhöõng veû ñeïp khaùc trong vaên chöông ngheä thuaät. Thieàn khoâng phaûi laø moät hieän töôïng maø laø taát caû caùc hieän töôïng. Huyeàn Quang vôùi caùi taâm thanh tònh cuûa mình ñaõ ñi qua taát caû nhöõng trung taâm, nhöõng tín ñieàu trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi moät caùch töï do. Söï di chuyeån cuûa oâng qua caùc hieän töôïng thieân nhieân laø hoaøn toaøn töï do. Ngay caû vôùi khoùi maây Yeân Töû, ñænh nuùi thieâng, choán toå cuûa Thieàn toâng Vieät Nam cuõng khoâng phaûi laø trung taâm vôùi yù nghóa laø ñænh cao tö töôûng tuyeät ñoái vaø duy nhaát. Huyeàn Quang ñaõ giaûi taát caû caùc trung taâm, caùc tín ñieàu lôùn nhoû trong nhaän thöùc cuûa ngöôøi ñôøi. Vôùi oâng, ngay caû Thieàn cuõng khoâng coù trung taâm, khoâng coù truï sôû Thieàn. OÂng khoâng muoán quy cho Thieàn moät trung taâm naøo caû, moät toâng phaùi chuû ñaïo naøo caû maø ñeå 118 cho Thieàn töï do phaùt taùn theo quy luaät rieâng cuûa noù. Ñænh cao cuûa söï giaùc ngoä laø tinh thaàn töï do giaûi tröø heát taát caû caùc tín nieäm trung taâm. Trong thô ca, trong tö töôûng cuûa Huyeàn Quang khoâng coù moät trung taâm Thieàn naøo, cho duø ñoù laø coõi thieâng Yeân Töû. Ngay caû nhöõng trieát lyù cuûa Huyeàn Quang cuõng chæ laø moät chieàu kích trong nhaân caùch cuûa oâng, chöù oâng khoâng heà coù yù ñoà ñöa ra moät trung taâm tö töôûng naøo caû. Giaûi tröø heát taát caû caùc trung taâm, tín ñieàu khoâng phaûi laø ñeå con ngöôøi bô vô, maø laø ñöa con ngöôøi veà vôùi baûn tính ban ñaàu thanh tònh (Phaät tính) cuûa mình, roài cöù theá thuaän theo con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi ñeïp maø tieán böôùc. Ñoù laø con ñöôøng maø Huyeàn Quang toân giaû ñaõ ñi vaø saùng taïo neân cuoäc ñôøi löøng laãy cuûa mình, con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi ñeïp. 119 Phuï luïc THIEÀN 16 1. Thieàn, laø gì? Caùi gì cuõng laø Thieàn, caùi gì cuõng khoâng phaûi laø Thieàn. Thieàn, baát khaû thuyeát; nhöng, cuõng khoâng phaûi khoâng theåà noùi. Thieàn, sieâu vieät taát caû ngoân ngöõ vaên töï, nhöng cuõng ôû trong ngoân ngöõ vaên töï. Muoán hieåu roõ Thieàn? Muoán, nhöng khoâng theå hieåu roõ. Thieàn, sieâu vieät taùc duïng cuûa tình caûm, yù thöùc, tö duy; nhöng, cuõng khoâng theå hoaøn toaøn ñoaïn tuyeät vôùi tình caûm, yù thöùc, tö duy. Thieàn khoâng döøng laïi trong vaïn vaät; nhöng, cuõng ôû trong taát caû söï vaät. Höõu vi phaùp khoâng phaûi Thieàn; voâ vi phaùp cuõng khoâng phaûi Thieàn. Thieàn sieâu vieät höõu vi vaø voâ vi; nhöng ñoàng thôøi cuõng laø höõu vi, vaø cuõng laø voâ vi; cuõng khoâng phaûi laø höõu vi, cuõng khoâng phaûi laø voâ vi. 2. Thieàn, laø quaùn chieáu trí tueä tuyeät ñoái cao nhaát, nhöng cuõng khoâng caûm thaáy nhö theá. Thieàn, coù pheùp taéc khoâng? Sieâu vieät taát caû caùc pheùp taéc, nhöng cuõng ôû trong moïi pheùp taéc. Taát caû caùc pheùp taéc coù theå noùi ra ñeàu khoâng phaûi laø Thieàn, nhöng Thieàn laø moïi pheùp taéc, pheùp taéc cuûa pheùp taéc. 16 Baûn dòch töø Lôøi töïa saùch Thiền học Trung Quốc. Du Mai Ẩn 1984 . Đài Bắc : Kim Lâm xuaát baûn, tr. 1~ tr. 19. Töïa ñeà do ngöôøi dòch ñaët. 120 Phaùp cuûa Thieàn laø tuyeät ñoái, tuyeät ñoái cuûa phaùp tuyeät ñoái laø phaùp cuûa Thieàn; nhöng cuõng laø phaùp cuûa voâ phaùp, töùc laø phaùp cuûa voâ phaùp cuõng khoâng toàn taïi. Nhaát thieát phaùp ñeàu do söï tuyeät ñoái cuûa phaùp maø coù. Söï tuyeät ñoái cuûa phaùp khoâng phaûi laø coù, cuõng khoâng phaûi laø khoâng toàn taïi. 3. Thieàn, laø tröïc chöùng söï tuyeät ñoái Nieát baøn dieäu taâm. Tröïc chöùng, ngay luùc ñoù chöùng nhaäp nieát baøn dieäu taâm; khoâng phaûi laø höõu chöùng, cuõng khoâng phaûi laø voâ chöùng. Nieát baøn dieäu taâm, khoâng phaûi coù, maø cuõng khoâng phaûi khoâng coù. Noù sieâu tuyeät höõu voâ, nhöng cuõng khoâng naèm ngoaøi höõu voâ. Nieát baøn dieäu taâm, laø chính giaùc cuûa Nhö Lai, cuõng laø chöùng giaùc cuûa chö Phaät chö Toå. Nieát baøn dieäu taâm, cuõng khoâng phaûi laø Nieát baøn dieäu taâm; khoâng coù sinh töû ñeå maø thoaùt ra, cuõng khoâng coù Nieát baøn ñeå maø nhaäp vaøo. Nieát baøn dieäu taâm, sieâu vieät taát caû, nhöng laïi cuõng hieän höõu trong taát caû. 4. Baûn theå tuyeät ñoái, khoâng phaûi höõu, cuõng khoâng phaûi voâ; cuõng laø höõu, cuõng laø voâ; khoâng phaûi taâm, cuõng khoâng phaûi vaät; cuõng laø taâm, cuõng laø vaät. Baûn theå tuyeät ñoái, laø baûn theå cuûa voâ baûn theå, laø hình töôùng cuûa khoâng hình töôùng. Töø tri giaùc, yù thöùc, hoaëc töø baát kyø tö töôûng naøo ñeå tö duy söï tuyeät ñoái cuûa baûn theå thì vónh vieãn khoâng bao giôø ñaït ñöôïc. 121 Baûn theå tuyeät ñoái laø baát khaû tö nghò. Nhöng, cuõng khoâng naèm ngoaøi tö nghò. Vuõ truï vaø voâ vaøn hieän töôïng hieän höõu trong noù, laø hieän tieàn cuûa baûn theå, baûn theå tuyeät ñoái haøm chöùa taát caû. Noù sieâu vieät taát caû caùc hieän töôïng, nhöng cuõng naèm trong taát caû caùc hieän töôïng. Baûn theå tuyeät ñoái khoâng coù thôøi gian, cuõng khoâng coù khoâng gian; nhöng cuõng vaãn naèm trong khoâng gian, thôøi gian. Noù sieâu vieät thôøi gian- khoâng gian, ñoàng thôøi khoâng heà taùch ra ngoaøi thôøi gian – khoâng gian. Hö khoâng khoâng phaûi baûn theå tuyeät ñoái, thöïc taïi khoâng phaûi baûn theå tuyeät ñoái; baûn theå tuyeät ñoái khoâng phaûi laø hö khoâng, cuõng khoâng phaûi laø thöïc taïi. Nhöng noù chính laø hö khoâng, cuõng chính laø thöïc taïi. 5. Phaùp moân Thieàn giaùo laø voâ thöôïng vi dieäu phaùp moân. Caùi voâ thöôïng vi dieäu cuûa noù laïi toàn taïi trong nhöõng caùi beù nhoû taàm thöôøng nhaát. Phaùp moân Thieàn giaùo khoâng coù baát kì phaùp moân naøo, nhöng töø baát kì phaùp moân naøo cuõng coù theå böôùc vaøo, khoâng chaáp neâ baát kì phaùp naøo, cuõng khoâng xaû boû baát kì phaùp naøo. Ñaïi phaùp cuûa Thieàn giaùo khoâng phaûi coù phaùp, cuõng khoâng phaûi voâ phaùp, cuõng laø coù phaùp, cuõng laø voâ phaùp. Noù khoâng laø khaúng ñònh, cuõng khoâng phaûi phuû ñònh, sieâu vieät khaúng ñònh vaø phuû ñònh, cuõng laø khaúng ñònh, cuõng laø phuû ñònh. Noù laø söï tuyeät ñoái cuûa tieán haønh, söï tuyeät ñoái cuûa vaän haønh, vónh haèng, vieân dung voâ nghi. Vi dieäu phaùp moân khoâng coù ra, cuõng khoâng coù vaøo, khoâng phaûi höõu moân, cuõng khoâng phaûi voâ moân. 122 6. Ngoân ngöõ vaên töï khoâng phaûi laø Thieàn, nhöng Thieàn khoâng hoaøn toaøn naèm ngoaøi ngoân ngöõ vaên töï. Ñaïi phaùp Thieàn giaùo khoâng xaùc laäp ngoân ngöõ, vaên töï, nhöng noù thöôøng duøng ngoân ngöõ vaên töï bieåu hieän ñaïi phaùp cuûa Thieàn.ï Ngoân ngöõ Thieàn sieâu vieät yù nghóa cuûa ngoân ngöõ, nhöng cuõng khoâng naèm ngoaøi ngoân ngöõ. YÙ nghóa ngoân ngöõ Thieàn khoâng phaûi laø coù ngoân ngöõ, cuõng khoâng phaûi khoâng coù ngoân ngöõ, coù lôøi maø laø khoâng lôøi, khoâng lôøi maø laø coù lôøi. Ngoân ngöõ vaên töï chæ laø coâng cuï ñeå ñeán ñöôïc ñaïi phaùp Thieàn giaùo maø thoâi. Caûnh giôùi cao nhaát cuûa Thieàn khoâng heà xa rôøi nhöõng nôi taàm thöôøng haï tieän nhaát. Quy taéc cuûa ngoân ngöõ noùi chung khoâng phaûi laø quy taéc cuûa ngoân ngöõ Thieàn, taâm lyù, haønh vi noùi chung khoâng phaûi laø taâm lyù, haønh vi cuûa Thieàn; nhöng Thieàn cuõng ôû trong chuùng. Caûnh giôùi Nieát baøn tuyeät ñoái cuûa Thieàn, laø caûnh giôùi cuoái cuøng, cuõng laø ñieåm giaùc ngoä ñaàu tieân: “ngoân ngöõ nín baët, taâm haønh xöû dieät” 7. Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø söï truyeàn thöøa tuyeät ñoái, khoâng phaûi coù truyeàn thöøa, cuõng khoâng phaûi khoâng coù truyeàn thöøa, laø coù truyeàn thöøa, cuõng laø khoâng coù truyeàn thöøa! Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø chính truyeàn chính thuï, voâ truyeàn voâ thuï, voâ truyeàn voâ voâ truyeàn, voâ thuï voâ voâ thuï. 123 Caùi goïi laø giaùo ngoaïi bieät truyeàn sieâu vieät trong ngoaøi, sieâu vieät caùi phoå thoâng vaø ñaëc bieät goïi laø truyeàn thöøa taâm aán tuyeät ñoái. Truyeàn thöøa cuûa Thieàn laø taâm taâm töông aán cuûa nieát baøn dieäu taâm; truyeàn thöøa cao nhaát laø voâ taâm voâ voâ taâm, voâ aán voâ voâ aán. Khoâng phaûi laø caên khí cao nhaát, khoâng phaûi laø trí tueä cao nhaát, khoâng theå ngoä nhaäp Thieàn giaùo. Haønh Thieàn khoù nhöng cuõng deã, caùi khoù tuyeät ñoái cuûa khoù, caùi deã tuyeät ñoái cuûa deã, khoâng phaûi khoù, cuõng khoâng phaûi deã, laø khoù, cuõng laø deã. 8. Thieàn tröïc chæ nhaân taâm, kieán tính thaønh Phaät. Nhö lai nieâm hoa laø toaøn ñeà chính leänh. Ca Dieáp vi tieáu laø taâm aán chính thuï. Toaøn ñeà chính leänh laø phaùp tuyeät ñoái, laø söï thoáng nhaát caùc phaùp, laø phaùp tuaàn hoaøn vaän chuyeån töông ñoái, laø ñaïi cô ñaïi duïng cuûa söï dung hôïp vieân maõn nhaát. Töù haùt cuûa Laâm Teá chính laø toaøn ñeà chính leänh! Ñaïi phaùp Thieàn giaùo, tieàn ñeà chính leänh, tuyeät ñoái töông ñoán, taát caû caùc phaùp ñeàu taäp trung trong ñoù. Khi taâm ngöôøi vöôùng vaøo meâ chaáp, coù meâ coù ngoä; sau khi ñaõ chöùng ngoä roài thì khoâng meâ maø cuõng khoâng ngoä. Chöùng ngoä roài cuõng laø voâ phaùp, voâ chöùng, voâ ñaéc. Caùi chaân cuûa chöùng ngoä laø khoâng ngoä maø cuõng khoâng phaûi khoâng ngoä, voâ taâm maø cuõng khoâng phaûi voâ taâm, voâ Phaät maø cuõng khoâng phaûi voâ Phaät, voâ Thieàn maø cuõng khoâng phaûi voâ Thieàn! Toaøn ñeà chính leänh, voâ höõu voâ voâ, khoâng coù coù maø cuõng khoâng coù khoâng. 124 9. Thieàn laø cao nhaát, laø saâu nhaát; cuõng laø thaáp nhaát, cuõng laø noâng nhaát. Thieàn, trong caûnh giôùi tuyeät ñoái, cuõng trong theá giôùi töông ñoái cuûa vuõ tru, cuûa ba ngaøn ñaïi thieân theá giôùi. Höõu tình voâ tình, caùc giaùo caùc toâng, cuoái cuøng ñeàu qui veà Thieàn. Taâm, Phaät, Chuùng sinh, taát caû ñeàu coù kieáp soáng linh dieäu, kieáp soáng cao caáp nhaát hay thaáp nhaát ñeàu bình ñaúng vôùi nhau, khoâng maûy may phaân bieät. Thieàn laø trieát hoïc cuûa Phaät giaùp, cuõng laø taâm theå cuûa taát caû caùc trieát hoïc. 10. Ñaïi phaùp Thieàn giaùo laø ñoán ngoä thaønh Phaät, khoâng phaûi laø coù tu chöùng, cuõng khoâng phaûi laø khoâng tu chöùng. Tu chöùng tuyeät ñoái cuûa noù laø tu chöùng khoâng caàu ñeán taát caû caùc phaùp, ñoàng thôøi cuõng khoâng xaû boû taát caû caùc phaùp. Phaøm tu chöùng maø chaáp tröôùc höõu hình thì ñeàu laø hö voïng. Phaøm tu chöùng maø chaáp tröôùc voâ hình thì cuõng laø laïc vaøo khoâng voïng. Tu chöùng ñaïi giaùo Thieàn phaùp laø khoù maø cuõng laø deã. Thieàn ñònh tuyeät ñoái thì khoâng coù xuaát ra maø cuõng khoâng coù nhaäp vaøo. Thieàn ñònh tuyeät ñoái haøm chöùa taát caû vaïn phaùp! 125 THÖ MUÏC THAM KHAÛO I. TIEÁNG VIEÄT 1. Aristotle, Löu Hieäp (1999), Ngheä thuaät thô ca (Nguyeãn Ñaêng Baûng vaø nhöõng ngöôøi khaùc dòch), Vaên taâm ñieâu long (Phan Ngoïc dòch), NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 2. Chimyo Horioka, Siewart W. Holmes, (2004), Thieàn trong hoäi hoïa – Phöông phaùp tìm hieåu ngheä thuaät caûm nghieäm thô haiku vaø tranh maëc hoäi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 3. D.T. Suzuki, (1992), Thieàn luaän (3 taäp – Truùc Thieân dòch). TPHCM. 4. D.T. Suzuki, (2000) Thieàn (Thuaàn Baïch dòch). TPHCM. 5. Fritjof Capra (2004) Ñaïo cuûa vaät lyù (Nguyeãn Töôøng Baùch bieân dòch), NXB Treû, TPHCM. 6. Giaûn Chi (tuyeån dòch) (1998), Vöông Duy thi tuyeån, NXB Vaên hoïc, TPHCM. 7. J. Krishnamurti (2002), Taâm Thieàn, (Thanh Löông Thích Thieän Saùng dòch) Ban Thieàn Phaùp Trí, TPHCM. 8. J. Krishnamurti (2004), Ñoái dieän cuoäc ñôøi (Nguyeãn Töôøng Baùch bieân dòch) NXB Phuï Nöõ, TPHCM. 9. J. Krishnamurti (2005) Quyeån saùch cuûa cuoäc ñôøi – Thieàn ñònh moãi ngaøy cuøng Krishnamurti (Leâ Tuyeân bieân dòch), NXB Toång hôïp,TPHCM. 10. John Stevens (2005) Thieàn sö Nhaät Baûn Hakuin Ekaku Baïch Aån Hueä Haïc (Thanh Chaân bieân dòch) , NXB Toång hôïp, TPHCM. 126 11. John Stevens (2005), Thieàn sö Nhaät Baûn Ikkyu Sojun Cuoàng Vaân thieàn sö (Thanh Chaân bieân dòch), NXB Toång hôïp, TPHCM. 12. John Stevens (2005), Thieàn sö Nhaät Baûn Ryokan Taigu Löông Khoan Ñaïi Ngu (Thanh Chaân bieân dòch), NXB Toång hôïp, TPHCM. 13. Leâ Maïnh Thaùt (2001), Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam taäp 1, TPHCM. 14. Leâ Maïnh Thaùt (2001), Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam taäp 2, TPHCM. 15. Leâ Maïnh Thaùt (2002), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam taäp 3 (Töø Lyù Thaùnh Toâng (1054) ñeán Traàn Thaùnh Toâng (1278)). TPHCM. 16. Leâ Thò Thanh Taâm (2005), Nghieân cöùu so saùnh thô Thieàn Lyù Traàn (Vieät Nam) vaø Ñöôøng Toáng (Trung Quoác), luaän aùn tieán só. 17. Ñaïo Nguyeân (2003), Chaùnh phaùp nhaõn taïng (An Cö dòch), NXB Thieän Tri thöùc, TPHCM. 18. Ngoâ Thì Nhaäm (1978), Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 19. Nguyeãn Coâng LyÙ (2002), Vaên hoïc phaät giaùo thôøi Lyù Traàn, dieän maïo vaø ñaëc ñieåm, NXB ÑHQG, TPHCM. 20. Nguyeãn Duy Hinh (1998), Tueä Trung- nhaân só, thöôïng só, thi só, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. Haø Noäi. 21. Nguyeãn Lang (2000), Vieät Nam phaät giaùo söû luaän, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 22. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1974), Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Maët ñaát, Saøi Goøn. 23. Nguyeãn Phaïm Huøng (1999), Thô Thieàn Vieät Nam – nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø tö töôûng ngheä thuaät, NXB ÑHQGHN, Haø Noäi. 127 24. Nguyeãn Phaïm Huøng (1999), Thô Thieàn Vieät Nam, nhöõng vaán ñeá lòch söû vaø tö töôûng ngheä thuaät, NXB ÑHQGHN, Haø Noäi. 25. Ñoã Tuøng Baùch (2000), Thô Thieàn Ñöôøng Toáng (Phöôùc Ñöùc dòch), NXB Ñoàng Nai, Ñoàng Nai. 26. Ñoã Vaên Hyû (1975), Caâu chuyeän Huyeàn Quang vaø caùch ñoïc thô Thieàn, Taïp chí Vaên hoïc soá 1/1975. 27. Ñoaøn Thò Thu Vaân (tuyeån dòch) (1998), Thô Thieàn Lyù Traàn, NXB Vaên ngheä, TPHCM. 28. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1992), Moät vaøi nhaän xeùt veà thô Thieàn Lyù Traàn, Taïp chí Vaên hoïc soá 2/1992. 29. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1997), Khaûo saùt ñaëc tröng ngheä thuaät thô Thieàn Vieät Nam theá kyû XI – theá kyû XVI, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 30. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1998), Khoaûnh khaéc “queân” trong thô Thieàn. Taïp chí Vaên hoïc soáá 4/1998. 31. Ñoaøn Thò Thu Vaân (2007), Con ngöôøi nhaân vaên trong thô ca Vieät Nam sô kì trung ñaïi, NXB Giaùo duïc, TP HCM. 32. Phaïm Ngoïc Lan (1986), Chaát tröõ tình trong thô thieàn ñôøi Lyù, Taïp chí Vaên hoïc soá 4/1986. 33. Phan Troïng Thöôûng, Trònh Baù Ñónh, Nguyeãn Höõu Sôn (bieân soaïn vaø giôùi thieäu) (1999), Tuyeån taäp 40 naêm Taïp chí vaên hoïc 1960-1999 taäp 2. TPHCM. 34. Taïp chí Vaên hoïc soá 4/1992, Ñaëc san Vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam. 35. Thích Minh Chaâu vaø Minh Chi (1991), Töø ñieån Phaät hoïc Vieät Nam, NXB KHXH, Haø Noäi. 128 36. Thích Phöôùc An (1992), Huyeàn Quang vaø con ñöôøng traàm laëng muøa thu, Taïp chí vaên hoïc soá 4-1992, Haø Noäi 37. Thích Phöôùc Sôn (dòch) (1995), Tam Toå thöïc luïc, Vieän nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam. 38. Thích Thanh TöØ (2004), Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc giaûng giaûi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 39. Thích Thanh TöØ (2005), Tam Toå Truùc Laâm giaûng giaûi, NXB Toång hôïp, TPHCM. 40. Traàn Nho Thìn (2003), Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam döôùi goùc nhìn vaên hoùa, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 41. Traàn Ñình SöÛ (1997), Thô coå ñieån, in trong Nhöõng theá giôùi ngheä thuaät thô, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 42. Traàn Ñình SöÛ (1999), Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 43. Traàn Thò Baêng Thanh (chuû bieân) (2001), Huyeàn Quang - cuoäc ñôøi, thô vaø ñaïo, NXB TPHCM. 44. Traàn Thò Baêng Thanh (1993), Hai khuynh höôùng Vaên hoïc phaät giaùo cuûa thôøi trung ñaïi Vieät Nam, Taïp chí Vaên hoïc soá 2/1993 tr. 26-34. 45. Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi (2000), Tueä Trung thöôïng só vôùi Thieàn toâng Vieät Nam, NXB Ñaø Naüng. 46. Vieän Vaên Hoïc (1989), Thô vaên Lyù Traàn, NXB KHXH, Haø Noäi. II. TIEÁNG ANH 129 47. Edgar. Andrew, Sedgwick. Peter (1999), Cutural Theory: The key concept. Routledge Publishing Co., London. 48. Heinrich Dumoulin (1988), Zen Buddhism: A History-India and China, Macmillan Publishing Co., New York. III. TIEÁNG TRUNG 49. 印順 1994。中國禪宗史。台北市：正聞。 Ấn Thuận (1994), Trung Quốc Thiền tông sử , NXB Chính Văn, Đài Bắc. 50. 鍾逢義 2002。論越南李朝禪詩。佛學研究期刊。陕西師範大學佛學研究 所。 Chung Phuøng Nghóa (2002), Luaän Vieät Nam Lyù trieàu Thieàn thi, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, Tr. 31~51 51. 譚志詞 2006 。越南閩籍僑僧拙公和尚與十七、十八世紀中越佛教交流。 暨南大學中文系博士論文。暨南 Đàm Chí Từ (2006), Chuyết Công hòa thượng người Mân Việt Nam và sự giao lưu Phật Giáo Trung Việt thế kỉ VII, VIII, Đại học Tế Nam, hệ Trung văn, Luận văn tieán sĩ, Tế Nam. 52. 俞梅隱 1984。中國禪學 。臺北市 : 金林。 Du Mai Ẩn (1984), Thiền học Trung Quốc, NXB Kim Lâm, Đài Bắc. 53. 賈維康 2007。陳朝竹林禪派研究。中國人民解放軍外國語學院碩士論 文。 Giả Duy Khang (2007), Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần, Học viện Ngoại ngữ nhân dân Quân giải phóng Trung Quốc, Luận văn thạc sĩ. 130 54. 何仟年 2003。越南古典詩歌傳統的形成－莫前詩歌研究。揚州大學中文 系博士論文。揚州。 Hà Thiên Niên (2003), Hình thành truyền thống Thơ ca cổ điển Việt Nam － Nghiên cứu thi ca Tiền Mạc, Đại Học trung văn Dương Châu, Luận văn tiến sĩ, Dương Châu. 55. 何春圖 2006。王維的詩歌與佛教信仰。四川大學道教與宗教文化研究 所。碩士論文。四川。 Haø Xuaân Ñoà (2006), Thô ca Vöông Duy vaø tín ngöôõng toân giaùo, Sôû nghieân cöùu Vaên hoùa Ñaïo giaùo vaø Toân giaùo Ñaïi hoïc Töù Xuyeân, Luaän vaên thaïc só, Töù Xuyeân. 56. 裏道德雄等（編）2005。東南亞佛教概說。台北：圖書。 Lí Đạo Đức Hùng （biên tập）(2005), Đông Nam Á Phật giáo khái thuyết, NXB Đồ Thư, Đài Bắc. 57. 劉果宗 2001。禪宗思想史概說。臺北：文津。 Lưu Quả Tông (2001), Thiền Tông tư tưởng sử khái thuyết, NXB Văn Tân. Đài Bắc. 58. 孟昭毅 1998。 禪與朝鮮、日本、越南漢詩。天津大學學報。1998年第 四期。 Mạnh Chiêu Nghị (1998), Thiền dữ Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam Hán thi, Tạp chí khoa học Đại học Thiên Tân, Số 4/1998 59. 星雲大師 2006。禪學與淨土。臺北: 香海文化出版。 Ñaïi sö Tinh Vaân (2006), Thieàn hoïc vaø Tònh Ñoä, NXB Höông Haûi, Ñaøi Baéc. 131 60. 阮福德 2007。中國惠能與越南竹林派的禪學思想及其修習方法之比較研 究。國立台灣師範大學教育學系。碩士論文。 Nguyeãn Phuùc Ñöùc (2007), Nghieân cöùu so saùnh tö töôûng Thieàn hoïc vaø phöông phaùp tu haønh cuûa Hueä Naêng Trung Quoác vaø Truùc Laâm Thieàn phaùi Vieät Nam, Ñaïi hoïc sö phaïm Ñaøi Loan. Khoa giaùo duïc hoïc, Luaän vaên Thaïc só, Ñaøi Baéc. 61. 佛典電子 CBETA Phaät Ñieån ñieän töû CBETA 62. 佛光大辭典，電子版 Phaät Quang ñaïi töø ñieån, baûn ñieän töû 63. 普穎華 1996。禪宗美學。臺北 : 昭文社出版 ; 臺北縣中和市 : 旭昇總 經銷。 Phổ Dĩnh Hoa (1996), Mĩ học Thiền toâng, Chiêu Văn xã, Đài Bắc. 64. 方懷認 1994。越南竹林派禪宗創始陳仁宗的禪學思想。佛學研究期刊。 陕西師範大學佛學研究所。中國。 Phöông Hoaøi Nhaãn (1994) Vieät Nam Truùc Laâm phaùi Thieàn toâng saùng thuûy nhaân Traàn Nhaân toâng ñích Thieàn hoïc tö töôûng, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc Sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác. 65. 關世謙（譯）1986。中國禪宗史。台北：東大。 Quan Thế Khiêm (1986), Trung Quốc Thiền Tông Sử , NXB Đông Đại, Đài Bắc. 66. 偈兆光 1987。禪宗與中國文化。李仁書局。台北 Caùt Trieäu Quang (1987), Thieàn toâng vaø vaên hoùa Trung Quoác, Lyù Nhaân thö cuïc, Ñaøi Baéc. Tr. 34 132 67. 釋條條（重編）1765。三祖實錄。河內：現藏在越南漢喃院圖書館。 Thích Điều Điều (biên tập) (1765), Tam Tổ Thực Lục, Viện Hán Nôm, Hà Nội. 68. 釋條條（述）1731。越南安子山竹林諸祖聖燈語錄。河內：現藏在越南 漢喃院圖書館。 Thích Điều Điều (thuật) (1731), Việt Nam An Tử sơn Trúc Lâm Chư Tổ Thánh Đăng ngữ lục, Viện Hán Nôm, Hà Nội. 69. 釋行心 2005。臨濟禪系在越南的傳承與流變。國立台灣師範大學國文系 碩士論文，未出版，台北市。 Thích Hành Tâm (2005), Lịch sử truyền thừa của Lâm Tế Thiền hệ tại Việt Nam,Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài loan, Khoa Quốc văn, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 70. 釋月溪 1985。禪宗源流與修持法。台北：天華。 Thích Nguyệt Khê (1985), Nguyên lai và phép tu của Thiền Tông, NXB Thiên Hoa, Đài Bắc. 71. 釋廣臨。2007。越南陳朝竹林禪派之研究。佛光大學宗教學系碩士論文， 未出版，宜蘭。 Thích Quảng Lâm (2007), Nghiên cứu Trúc Lâm Thiền phái Triều Trần Việt Nam, Đại học Tông Giáo Phật Quang, Luận văn thạc sĩ, Đài Loan. 72. 釋清決 2001。越南禪宗史論。中國社會科學院研究生院博士論文。北京。 Thích Thanh Quyết (2001), Việt Nam Thiền Tông Sử Luận, Viện nghiên cứu khoa học xã hội Trung Quốc, Luận văn tiến sĩ, Bắc Kinh. 73. 釋善議（編譯）1988。越南佛教史略。世界佛學名著譯叢，第五七冊。 台北：華宇。 133 Thích Thiện Nghị （biên dịch） (1988), Việt Nam Phật Giáo Sử Lược, Thế giới Phật học, quyển 57, NXB Hoa Vũ, Đài Bắc. 74. 釋圓雅 2006。越南陳仁宗與竹林禪派之研究。國立台灣大學歷史研究所 碩士論文。台北。 Thích Viên Nhã (2006), Nghiên cứu Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm Việt Nam, Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài loan, Khoa Lịch sử, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 75. 孫士覺 2003。古越漢禪詩研究。廣西師范大學中文系碩士論文。廣西。 Tôn Sĩ Giác (2003), Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán, Đại học Sư phạm Quảng Tây, Hệ Trung văn, Luận văn thạc sĩ, Quảng Tây. 76. 孫士覺 2006。古越漢詩史述及文本輯考。華中師范大學中文系博士論 文。華中。 Tôn Sĩ Giác (2006), Thơ cổ Việt Hán sử thuật và văn bản tập khảo, Đại học Sư phạm Hoa Trung, Hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Hoa Trung. 77. 趙亮傑 1986。六祖大師化跡因緣。台北：千華。 Triệu Lượng Kiệt (1986), Lục Tổ Đại Sư Hóa Tích Nhân Duyên, NXB Thiên Hoa, Đài Bắc. 78. 張小欣 2003。淺談禪宗在越南歷史上的傳播及其文化影響。東南亞研 究。2003 年 02 期 。 Tröông Tieåu Haân (2003), Sô baøn söï truyeàn baù vaø aûnh höôûng vaên hoùa cuûa Thieàn toâng trong lòch söû Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Soá 2/2003 79. 張廷仕 2005。越南佛教的歷史與現況。香港：新亞。 134 Trương Đình Sĩ (2005), Lịch sử và hiện trạng Phật giáo Việt Nam, NXB Tân Á, Hương Cảng. 80. 張節末 1999。禪宗美學。杭州市 : 浙江人民。 Trương Tiết Mạt (1999), Mĩ học Thiền tong, NXB Chiết Giang nhân dân, Hàng Châu. 81. 張節末 2006。禪宗美學。北京市 : 北京大學出版社。 Trương Tiết Mạt (2006), Mĩ học Thiền toâng, NXB Đại học Bắc Kinh, Bắc Kinh. 82. 于在照 2006。越南歷史上佛教的“入世”與越南古典文學的產生和發 展。東南亞研究。2006 年 02 期。 Vu Tại Chiếu (2006), Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tö töôûng “nhaäp theá” trong lòch söû Phaät giaùo vaø vaên hoïc coå ñieån Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Soá 2/2006. 83. 于在照 2007。越南漢詩與中國古典詩歌之比較研究。解放軍外國語學院 研究生管理大隊十九隊。博士論文 Vu Tại Chiếu (2007), Nghiên cứu so sánh Thơ chữ Hán Việt Nam và thơ ca cổ điển Trung Quốc, Học viện ngoại ngữ giải phóng quân, Luận văn tiến sĩ. ._.