Tài liệu tham khảo về Ngữ pháp tiếng Việt

NHIEÀU TAÙC GIAÛ TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VEÀ NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT Ο Tuyeån choïn : TRAÀN HOAØNG (Khoa Ngöõ Vaên) TP. HOÀ CHÍ MINH - 2001 LÔØI NOÙI ÑAÀU Nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu hoïc taäp vaø nghieân cöùu hoïc phaàn Ngöõ phaùp tieáng Vieät cuûa sinh vieân Khoa Ngöõ Vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. Hoà Chí Minh, chuùng toâi ñaõ tieán haønh tuyeån choïn moät soá coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñaõ ñöôïc coâng boá trong vaøi thaäp nieân gaàn ñaây ñeå ñöa vaøo taäp taøi lieäu tham khaûo naøy. Taäp taøi lieäu ñöôïc chuùng toâi saép xeáp theo trình töï nhö sau: − Nhöõng vaán ñeà chung veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, − Nhöõng vaán ñeà thuoäc veà töø loaïi tieáng Vieät, − Nhöõng vaán ñeà thuoäc veà cuïm töø vaø caâu tieáng Vieät, − Phuï luïc, goàm moät soá vaán ñeà cuûa ngöõ phaùp hoïc noùi chung. Ñaây laø taäp taøi lieäu coù tính chaát môû roäng kieán thöùc, boå sung cho noäi dung caùc baøi giaûng maø chuùng toâi ñaõ tröïc tieáp trình baøy treân lôùp. Vì vaäy, sinh vieân khoâng theå xem laø taäp taøi lieäu naøy coù theå thay theá cho giaùo trình cuõng nhö caùc taøi lieäu tham khaûo caàn thieát khaùc. Taäp taøi lieäu tham khaûo naøy cuõng raát coù ích cho caùc hoïc vieân ñang theo hoïc baäc Sau ñaïi hoïc chuyeân ngaønh Ngoân ngöõ hoïc. Do dung löôïng coù haïn cuûa moät taäp saùch, coøn nhieàu coâng trình nghieân cöùu coù giaù trò khaùc chöa xuaát hieän trong taäp taøi lieäu tham khaûo naøy; chuùng toâi hy voïng seõ ñöôïc giôùi thieäu ñaày ñuû trong caùc tuyeån taäp tieáp theo. Toân troïng quyeàn taùc giaû, trong taäp taøi lieäu naøy, chuùng toâi vaãn giöõ ñuùng caùch thöùc trình baøy, phieân aâm tieáng nöôùc ngoaøi vaø chính taû cuûa nguyeân baûn. Nhöõng sai soùt veà maët kyõ thuaät aét haún khoù loøng traùnh khoûi. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp ñeå taäp saùch ñöôïc hoaøn thieän trong laàn taùi baûn. Xin chaân thaønh caûm ôn. Ngöôøi tuyeån choïn MUÏC LUÏC Trang Lôøi noùi ñaàu 03 Thaønh töïu nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät töø tröôùc tôùi nay Löu Vaân Laêng 05 Thöû ñieåm qua vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät trong nöûa theá kyû quaDieäp Quang Ban 16 Moät soá suy nghó böôùc ñaàu veà caùc phöông phaùp nghieân cöùu ngöõ phaùp tieángVieät Nguyeãn Kim Thaûn 21 Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân Löu Vaân Laêng 27 Veà moät caùch hieåu yù nghóa caùc töø loaïi trong tieáng Vieät Ñinh Vaên Ñöùc 37 Tìm hieåu ngöõ trò cuûa caùc töø loaïi thöïc töø tieáng Vieät Ñinh Vaên Ñöùc 43 Ñaëc tröng ngöõ phaùp cuûa hieän töôïng chuyeån töø loaïi trong tieáng Vieät Haø Quang Naêng 49 Thöû trôû laïi caâu chuyeän loaïi töø Phan Ngoïc 54 Veà moät soá ñaëc tröng ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa “nhöõng” vaø “caùc” Buøi Maïnh Huøng 59 Moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa nhoùm töø chæ höôùng ñöôïc duøng ôû daïng ñoäng töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi Nguyeãn Lai 68 Vai troø cuûa caùc töø ñöôïc, bò trong caâu bò ñoäng tieáng Vieät Nguyeãn Minh Thuyeát 85 Veà tieâu chí phaân loaïi tieåu töø tieáng Vieät Phan Maïnh Huøng 87 Höôùng ñeán moät caùch mieâu taû vaø phaân loaïi caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu tieáng Vieät Nguyeãn Vaên Hieäp 89 Böôùc ñaàu tìm hieåu vaán ñeà töø hö trong tieáng Vieät Hoàng Daân 99 Veà vaán ñeà phaân ñònh hö töø trong tieáng Vieät Nguyeãn Anh Queá 105 Baøn veà khaùi nieäm vaø phaïm vò phuï vò töø trong tieáng Vieät Traàn Hoaøng 176 Khaùi löôïc veà ñoaûn ngöõ Nguyeãn Taøi Caån 110 Maáy nhaän xeùt veà caùc phöông tieän toå hôïp cuù phaùp trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 135 Quaùn ngöõ tieáng Vieät Nguyeãn Thò Thìn 139 Veà giôùi ngöõ trong tieáng Vieät Dö Ngoïc Ngaân 146 Caùc caáp theå vaø caùc chæ toá tình thaùi – theå trong tieáng Vieät V.X.Panfilof 155 Nghóa cuûa nhöõng töø nhö “ra-vaøo; leân–xuoáng” trong caùc toå hôïp kieåu ñi vaøo,ñeïp leân Vuõ Theá Thaïch 161 Phaân loaïi caùc loaïi phuï töø trong ñoaûn ngöõ vò töø tieáng Vieät hieän ñaïi Traàn Hoaøng 168 Chung quanh vieäc xaùc ñònh caùc quan heä ngöõ phaùp lieân hôïp vaø chính phuï trong caùc chuoãi ñoäng töø Buøi Minh Toaùn 181 Ñôn vò cuù phaùp nhoû nhaát trong tieáng Vieät Hoaøng Troïng Phieán 186 Ñôn vò taïo caâu vaø thaønh phaàn caâu cuûa caâu ñôn tieáng Vieät Nguyeãn Cao Ñaøm 191 Veà vaán ñeà thaønh phaàn caâu Hoaøng Tueä 199 Caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 205 Phaân bieät ñònh ngöõ vaø vò ngöõ trong tieáng Vieät Traàn Hoaùn 211 Veà caâu chuû vò coù töø noái laø trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 216 Baøn veà caáu truùc caâu “Danh + laø + Danh” vaø caùc moái quan heä cuûa noù Leâ Xuaân Thaïi 222 Trôû laïi vaán ñeà “caâu ñaëc bieät” trong tieáng Vieät Hoàng Daân 230 Xung quanh kieåu phaùt ngoân tænh löôïc trong tieáng Vieät Phan Maäu Caûnh 233 Ñaûo ngöõ vaø vaán ñeà phaân tích thaønh phaàn caâu Phan Thieàu 253 Caâu khoâng chuû ngöõ vôùi taân ngöõ ñöùng ñaàu Nguyeãn Minh Thuyeát 258 Vò ngöõ phuï trong caâu tieáng Vieät : bình dieän ngöõ nghóaBuøi Minh Toaùn,Ngoâ Thò Bích Höông 263 Vaán ñeà quan heä ñaúng laäp ôû baäc caâu vaø traät töï caùc thaønh toá cuûa noù Ñoã Thò Kim Lieân 270 Töø noái vôùi vaán ñeà caâu phöùc trong tieáng Vieät Voõ Vaên Thaéng 276 Caëp phuï töø vaø caëp ñaïi töø hoâ öùng vôùi caùc kieåu quan heä giöõa hai veá caâu Dieäp Quang Ban, Luø Thò Hoàng Nhaâm 282 Baøn theâm veà caáu truùc thoâng baùo cuûa caâu tieáng Vieät (Treân cöù lieäu ngoân ngöõ ñoái thoaïi) Nguyeãn Hoàng Coån 289 Tìm hieåu moät soá tröôøng hôïp duøng daáu phaåy ñeå taùch bieät chuû ngöõ, vò ngöõPhan Thò Thaïch 301 Caùc daáu caâu Uûy ban KHXH VN 306 Phuï luïc: Moät soá vaán ñeà cuûa ngöõ phaùp hoïc V.B.Kasevichû 314 THAØNH TÖÏU NGHIEÂN CÖÙU NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT TÖØ TRÖÔÙC TÔÙI NAY (*) LÖU VAÂN LAÊNG Trong lónh vöïc nghieân cöùu tieáng Vieät thì vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp ñöôïc baét ñaàu sôùm nhaát vôùi nhöõng coâng trình cuûa Leâ-oâng ñôø Roâx-ni (23). OÂ-ba-reâ (1). Tröông Vónh Kyù (54), Tröông Vónh Toáng… Nhöng töø giöõa theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20, ngöõ phaùp tieáng Vieät coøn chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa ngöõ phaùp tieáng Phaùp. Coù theå noùi ñaây laø thôøi kyø “baét chöôùc, moâ phoûng”. Vaøo khoaûng ñaàu theá kyû naøy, môùi xuaát hieän daàn moät soá coâng trình nghieân cöùu coù ít nhieàu neùt rieâng, do ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät. (M. Gram-moâng vaø Leâ Quang Trinh (14). Traàn Troïng Kim, Buøi Kyû, Phaïm Duy Khieâm (52). Töø caùch maïng thaùng 8 trôû ñi, nöôùc nhaø ñöôïc ñoäc laäp, tieáng Vieät trôû thaønh ngoân ngöõ chính thöùc cuûa nhaø nöôùc, ngöõ phaùp tieáng Vieät ngaøy caøng ñöôïc nhieàu ngöôøi trong vaø ngoaøi nöôùc, nhaát laø ôû Lieân Xoâ, Myõ, Phaùp… quan taâm nghieân cöùu. Beân caïnh nhöõng coâng trình theo ngöõ phaùp loâ-gích, truyeàn thoáng nhö taùc phaåm cuûa Phaïm Taát Ñaéc, Buøi Ñöùc Tònh (4), coøn coù khuynh höôùng cuù baûn vò nhö Phan Khoâi (41), Nguyeãn Laân (34), khuynh höôùng caáu truùc luaän vôùi nhöõng taùc phaåm cuûa Leâ Vaên Lyù (25). M. EÂ-mô-noâ (10). J. Hoâ-naây (19)… Töø sau hoøa bình ñöôïc laäp laïi ôû Ñoâng Döông (1954) caùc boä moân ngöõ hoïc caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng ñöôïc thaønh laäp, vieäc nghieân cöùu giaûng daïy ngöõ phaùp tieáng Vieät ñöôïc ñaåy maïnh. Caùc giaùo trình ngöõ phaùp tieáng Vieät ôû ñaïi hoïc (cuûa Löu Vaên Laêng, Nguyeãn Kim Thaûn) vaøo nöûa cuoái thaäp kyû 50, cuõng nhö caùc giaùo trình ngöõ phaùp (cuûa Nguyeãn Taøi Caån, Hoaøng Tueä) khoaûng ñaàu nhöõng naêm 60, ñeàu muoán tieáp thu nhöõng thaønh töïu lyù luaän cuûa nhieàu khuynh höôùng, coá gaéng vaän duïng caû noäi dung yù nghóa laãn hình thöùc caáu truùc vaøo vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp, duø ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau, ñaõ ñaët cô sôû böôùc ñaàu cho moät giai ñoaïn môùi. Tuy nhieân cuõng phaûi ñeán khoaûng cuoái nhöõng naêm 60 trôû ñi môùi hình thaønh daàn nhöõng heä thoáng ngöõ phaùp rieâng, vôùi nhöõng quan ñieåm rieâng, ít nhieàu coù tính saùng taïo, maëc duø giöõa caùc nhaø nghieân cöùu coù khoâng ít nhöõng yù kieán khaùc nhau. 1. VEÀ BÌNH DIEÄN – Xuaát phaùt töø hoïc thuyeát cuûa F. ñôø Xoát-xuya ñoái laäp ngöõ ngoân (langue) coù tính chaát xaõ hoäi, vôùi lôøi noùi (parole) mang tính chaát caù nhaân, vôùi söï löu yù “caùi ngaønh thöïc söï laø ngöõ hoïc vôùi ñoái töôïng duy nhaát laø ngöõ ngoân” (44, 39), cho “caâu thuoäc veà lôøi noùi, chöù khoâng thuoäc veà ngöõ ngoân”, vì “ tính tieâu bieåu cuûa lôøi noùi laø söï töï do trong caùch keát hôïp..., moät soá lôùn trong caùch bieåu ñaït thuoäc veà ngöõ ngoân, ñoù laø nhöõng thaønh ngöõ coù saün” (44, 172, 173), nhieàu nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng nhö nhieàu nhaø ngöõ hoïc treân theá giôùi, ñeàu chia caùc ñôn vò ngöõ phaùp thaønh hai loaïi : moät loaïi thuoäc ngöõ ngoân, moät loaïi thuoäc lôøi noùi. Moät soá cho hình vò, töø thuoäc ngöõ ngoân, caâu thuoäc lôøi noùi (NKT, 32b, 47, 64; HL, 18, 77, 80; HT, 17, 152, 153; cuõng coù choã Hoaøng Tueä laïi noùi töø cuõng nhö meänh ñeà laø nhöõng ñôn vò cuûa lôøi noùi, 17, 141). Nhieàu ngöôøi cho töø toå hoaëc cuïm töø thuoäc dieän ngöõ ngoân, nhöng coù taùc giaû cho ñaây chæ laø cuïm töø coá ñònh (HL, 18, 80). Trong khi ñoù Nguyeãn Taøi Caån cho toå hôïp coá ñònh bao goàm töø gheùp vaø toå hôïp töï do bao goàm ñoaûn ngöõ, meänh ñeà laø nhöõng ñôn vò thuoäc heä thoáng ñôn thuaàn toå chöùc (caáu truùc), coøn töø, cuù vò, caâu laø nhöõng ñôn vò thuoäc heä thoáng nöûa toå chöùc toå chöùc naêng, vaø rieâng hình vò ñöùng ôû ñieåm giao nhau cuûa hai heä thoáng nhoû naøy (NTC, 36, 368). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì taát caû caùc ñôn vò ngöõ phaùp töø thaáp ñeán cao: tieáng (ôû ngoân ngöõ AÁn – AÂu laø hình vò) töø, ngöõ, cuù, caâu ñeàu naèm ôû caû hai maët cuûa ngoân ngöõ: cô caáu beân ngoaøi, cuï theå, vaø cô caáu beân trong, tröøu töôïng (LVL. 27a, 60). (*) In trong “Nhöõng vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät”, GS Löu Vaên Laêng chuû bieân (1988), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr .05 – 32. 2. ÑÔN VÒ GOÁC – Ngöõ hoïc truyeàn thoáng cho töø keát hôïp vôùi nhau laïi thaønh caâu. Lyù luaän “cuïm töø laø trung taâm cuûa ngöõ phaùp tieáng Vieät” cuõng chuû tröông laáy töø laøm ñôn vò goác ñeå taäp hôïp laïi thaønh cuïm töø (NKT, 32b, 48; LXT, 26, 32). Nhöng lí luaän haït nhaân taàng baäc cho tieáng cuõng nhö hình vò ôû ngoân ngöõ AÁn – AÂu, laø ñôn vò goác ñeå taäp hôïp nhöõng ñôn vò beù laïi thaønh ngöõ ñoaïn, ñöôïc phaân chia thaønh nhieàu caáp khaùc nhau (LVL, 27a, 50 ; 27c, 79). Coù quan nieäm muoán chia toå hôïp tieáng (hình tieát) thaønh toå hôïp coá ñònh (bao goàm töø gheùp) vaø toå hôïp töï do (bao goàm ñoaûn ngöõ) cuõng laø toå hôïp töø (NTC, 36, 369). 3. ÑÔN VÒ NHOÛ NHAÁT – Cuõng nhö nhieàu nhaø ngöõ hoïc treân theá giôùi, haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu tieáng Vieät ñeàu muoán tìm moät ñôn vò cô sôû, nhoû nhaát, coù yù nghóa, ñôn vò caáu taïo töø chung cho caû töø vöïng laãn ngöõ phaùp. Noù mang nhieàu teân goïi khaùc nhau: hình vò (Xoânxep,… 46; HT, 17, ngöõ vò (NKT), nguyeân vò (HL, 18) baèng moät hoaëc nhieàu aâm tieát: dòu/, daøng/, thaèn laèn, a-pa-tít. Nhöng trong nhieàu tröôøng hôïp cuï theå ôû ñaây vaãn coù nhöõng yù kieán baát ñoàng. Soá ít cho daáu veát, quoác gia laø moät ngöõ toá (TVC, 53), quoác kyø laø moät hình vò (ÑXN, 9), coøn maâu thuaãn goàm hai ngöõ toá (TVC), hoaëc hai töø toá (NKT, 32a) trong khi ña soá giaûi quyeát ngöôïc laïi. Coù quan nieäm cho hình vò hoaëc daïng vò trong tieáng Vieät coù loaïi beù hôn aâm tieát: ñ – (ñaâu, ñoù), ao (naøo, bao)… (L. Toâm-xôn, 48, 119; TNN, 50, 196). Moät soá taùc giaû ñaõ coá gaéng chöùng minh loaïi hình vò khuoân vaàn naøy: - aáp (baäp buøng), – aên (thaúng thaén) (Nguyeãn Ñöùc Döông 31, Phi Tuyeát Hinh, Hoaøng Vaên Haønh). Coù ngöôøi muoán ñöa theâm vaøo ñaây loaïi hình vò coù lieân keát: nh – (trong nhoû nhaén). Noù khaùc loaïi hình vò giaùn ñoaïn nhö ch – v – (trong chon von) laø hình vò khoâng lôùn hôn, khoâng nhoû hôn, maø laø khaùc aâm tieát (Traàn Ngoïc Theâm). Theo M. EÂ-mô-noâ thì trong tieáng Vieät aâm tieát vaø hình vò truøng nhau (12, 2). Nguyeãn Taøi Caån cho baát kyø tieáng voâ nghóa naøo cuõng mang trong mình… khaû naêng trôû thaønh hình vò coù nghóa (36, 23). Coù taùc giaû goïi hình vò truøng aâm tieát laø töø toá – morph (Nguyeãn Cao Ñaøm). Moät soá thöøa nhaän coù loaïi tieáng ñöùng taùch rieâng khoâng coù nghóa (LVL, 27a, 50; NP-UB, 56, 21). Vaø theo Löu Vaân Laêng thì ôû nhöõng bình dieän khaùc nhau, coù theå laäp nhöõng ñôn vò cô sôû khaùc nhau. Do ñoù neân phaân bieät ñôn vò nhoû nhaát trong ngöõ phaùp laø tieáng, truøng vôùi aâm tieát treân bình dieän ngöõ aâm, khaùc vôùi hình laø ñôn vò nhoû nhaát coù nghóa trong töø vöïng, ngöõ nghóa hoïc. “Hình” coù theå baèng aâm tieát (laùnh), coù theå lôùn hôn (eãnh öông) hoaëc beù hôn aâm tieát, nhö – aáp trong “laáp laùnh”. Loaïi hình tieát truøng vôùi tieáng coù nghóa, vaø loaïi tieáng coù nghóa, töï do laïi truøng vôùi töø. Nhìn chung, caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu chia ñôn vò cô sôû naøy thaønh nhieàu loaïi nhö: töø toá hoaëc ngöõ vò thaät, giaû (NKT), tính hieäu ñoäc laäp tính (HT), hình tieát ñoäc laäp, khoâng ñoäc laäp (NTC), tieáng töï do coù loaïi haïn cheá vaø khoâng haïn cheá, tieáng bò raøng buoäc trong ñoù coù loaïi laâm thôøi ñoäc laäp, tieáng khoâng nghóa khi taùch rieâng trong ñoù coù loaïi maát nghóa (LVL), hoaëc chia thaønh caùc loaïi hình vò: thöïc, ngöõ phaùp, heä thoáng, tieàm taøng, tình caûm, muïc ñích... (HL), hình vò coù nghóa töø vöïng, bieåu caûm, hình vò ngöõ phaùp, keát caáu (HQ). Nhöng ôû moät soá taùc giaû, vieäc phaân chia naøy khoâng gaén chaët vôùi vieäc xaùc ñònh ñôn vò tröïc tieáp treân noù laø töø. Nhieàu ngöôøi cho quan nieäm veà tieáng neâu ñöôïc ñaëc ñieåm veà loaïi hình tieáng Vieät, vaø giuùp cho vieäc giaûng daïy, hoïc taäp ngöõ phaùp ñöôïc deã daøng. Vaán ñeà ñaët ra laø coù nhaát thieát ñôn vò nhoû nhaát trong ngöõ phaùp phaûi coù yù nghóa hay khoâng? Vaø nghóa ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu nhö theá naøo? 4. ÑÔN VÒ TÖØ – Tröø ít yù kieán nghi ngôø hoaëc phuû nhaän ñôn vò töø tieáng Vieät, vieäc xaùc ñònh ranh giôùi töø ôû ñaây xöa nay vaãn coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau. M. EÂ-mô-noâ nhaän ñònh raèng trong tieáng Vieät ñôn vò aâm hoïc truøng vôùi ñôn vò cô baûn cuûa hình thaùi hoïc, töø vaø hình vò truøng nhau (13, 3). Nguyeãn Taøi Caån cho tieáng (hình tieát) laø ñôn vò trung gian giöõa hình vò vaø töø (36, 39). Töø ñoù, Nguyeãn Thieän Giaùp cho “tieáng” cuûa Vieät ngöõ coù ñuû tö caùch ñeå ñöôïc coi laø “töø”, vì töø laø ñôn vò taâm lyù – ngoân ngöõ hoïc (NTG, 38,39), vaø theo Cao Xuaân Haïo, trong tieáng Vieät, tieáng vöøa laø aâm vò, vöøa laø hình vò, vöøa laø töø (7, 51). Khaùc haún vôùi quan nieäm treân, nhieàu ngöôøi chuû yeáu döïa vaøo yù nghóa, khaùi nieäm hoaøn chænh (HT, 17), theâm vaøo ñoù laø chöùc naêng ngöõ phaùp (LV Ly, 25, NKT, 32), khaû naêng söû duïng ñoäc laäp veà cuù phaùp (Xoân-xep, 45), khaû naêng giao hoaùn (TNN, 50), tính vöõng chaéc veà caáu taïo (HL, 18a)… ñaõ ñöa vaøo phaïm truø töø raát nhieàu toå hôïp töï do keát hôïp theo quan heä thuaän cuù phaùp nhö: ngöôøi laøm vöôøn, chaùy nhaø, baùn phaù giaù, thôï may, nhaø soaïn kòch, hieäu troàng raêng, maùy bay leân thaúng, vôï hai, ñaùnh hoûng, deã thöông, chuù reå, cheùn con, nhaø chôi ra-ñi-oâ... Tuy nhieân, ñi vaøo giaûi quyeát cuï theå, xu höôùng naøy ñaõ ñeå laïi nhieàu yù kieán baát ñoàng. Nhöõng toå hôïp tieáng nhö nhaø ôû, deã laøm, ngöôøi naøy coi laø töø (HT, 17), thì ngöôøi khaùc cho laø töø toå (NKT, 32a), nhöng ñoái vôùi tröôøng hôïp chuû nghóa xaõ hoäi, caùi ñeïp, traéng tinh… thì quan nieäm ngöôïc laïi. Nguyeân nhaân chính laø do tieâu chí ñöa ra chöa roõ raøng. Bôûi theá, quoác kyø, quoác ca, ngöôøi cho laø töø moät hình vò (ÑXN, 9, 10), soá khaùc laïi cho laø ngöõ, cuõng nhö tröôøng hôïp thôï ñoàng hoà, hoïc nhö veït (TVC, NHL, 53, 120). Döïa ñoàng thôøi vaøo caû moät toång hôïp nhieàu dieän kieåm nghieäm, nhieàu tieâu chí, Nguyeãn Taøi Caån cuõng xem laø töø caû nhöõng toå hôïp nhö tranh ñaáu, thaønh baïi, aùo quaàn, phoøng beänh (36). Vaø taùc giaû ñaõ thöøa nhaän raèng phaân bieät töø gheùp vôùi toå hôïp töï do laø “moät trong nhöõng vaán ñeà maäp môø, gay go nhaát cuûa ngöõ phaùp” (36, 62). Ñinh Vaên Ñöùc, moät maët taùn thaønh quan nieäm “aâm tieát = tieáng = hình vò = töø”, nhöng maët khaùc vaãn coi nhöõng toå hôïp nhö vieäc laøm, ñoùng goùp, ao hoà, nhaø cöûa, laø töø (11, 37, 54, 196). Vôùi quan nieäm töø laø ñôn vò taùch bieät nhoû nhaát, chöa laøm thaønh toá cuù phaùp, Löu Vaên Laêng caên cöù vaøo baûn chaát yeáu toá caáu taïo vaø moái quan heä giöõa chuùng, cho trong töø khoâng coù quan heä cuù phaùp, neân moïi toå hôïp goàm 2 tieáng töï do trôû leân keát hôïp theo quan heä thuaän cuù phaùp ñeàu laø ngöõ, coù theå laø ngöõ ñònh danh, ngöõ coá ñònh ôû nhieàu möùc ñoä chaët loûng khaùc nhau nhö: nhaø nöôùc, ñaát nöôùc, xe ñaïp, aùo quaàn, (LVL, 27c). Ñaây laø nhöõng ñôn vò trung gian naèm giöõa töø keùp vaø ngöõ töï do. Xeùt veà maët kieán truùc, töø ñöôïc chia thaønh nhieàu loaïi. Moät soá taùc giaû caên cöù vaøo soá löôïng aâm tieát hoaëc tieáng, cho nhöõng töø ña tieát nhö ñöôøi öôi, a-xít ñeàu laø töø gheùp (TTK,…, 52, TVC… 53, LVLy, 25, NTC, 36). Coù quan nieäm döïa vaøo baûn chaát yeáu toá caáu taïo töø. Moät soá döïa vaøo soá löôïng hình vò ñoäc laäp, xeáp rieâng töø laùy, vöøa phaân bieät laùy boä phaän coù lyù do vôùi laùy boä phaän khoâng coù lyù do (I. I. Glebova, A. N. Barinova) hoaëc töø phöùc, trong ñoù coù loaïi töø gheùp giaû vaø phaùi sinh (L. Toâm-xôn). Theo Tröông Ñoâng San, töø phöùc goàm moät hình vò ñoäc laäp vaø moät hình vò khoâng ñoäc laäp nhö baïn beø, laïnh luøng, (55, 2) thì taát nhieân phaûi xem hoïc troø, treû em laø cuïm töø coá ñònh, nhöng phaûi chaêng toå hôïp goàm hai vò khoâng ñoäc laäp nhö quoác gia, giaùo sö laïi ñöôïc xem laø töø ñôn? Coù quan nieäm, moät maët xeùt hình thöùc, phaân bieät töø ñôn tieát vôùi töø ña tieát, maët khaùc, caên cöù vaøo noäi dung, soá löôïng tieáng coù nghóa (LVL, 27a) hoaëc hình vò thöïc (NPP, 35) ñeå xaùc ñònh töø keùp, xem töø laùy cuõng chæ laø moät kieåu töø ñôn. Coù saùch chia thaønh: töø moät tieáng, töø laùy, töø gheùp vaø töø nhieàu tieáng (UB, 56, 49 – 64). Coù taùc giaû coøn chia theâm töø pha: saün saøng, töø chaép : voâi hoùa (NKT, 32a) vaø töø nhaùnh: vaên só (ÑXN 9). Coù ngöôøi döïa vaøo soá löôïng nguyeân vò, phaân bieät töø ñôn laáp laùy (ba hoa) vôùi töø gheùp laép laùy nhö ñeïp ñeõ (HL, 18a, 261). Coù quan nieäm cho ñaây cuõng laø töø gheùp song song (30). Coù ngöôøi döïa vaøo möùc ñoä bieán ñoåi cuûa caùc neùt nghóa, phaân bieät töø gheùp chaân chính nhö maùt tay, caét, giaët, [sic] chaùn cheâ, döa haáu, nhaø cöûa, hoûi han, quaø caùp vôùi töø gheùp laùy aâm nhö ngöôøi ngöôøi, ñeïp ñeõ (Queá Lai). Veà töø loaïi, tröø moät soá ít hoïc giaû (Ñi-gheâ, Ju-li-aêng) nghi ngôø hoaëc muoán phuû nhaän (nhö Gram-moâng, Leâ Quang Trinh, Hoà Höõu Töôøng), haàu heát ñeàu coá gaéng phaân chia thaønh nhieàu loaïi. Khuynh höôùng truyeàn thoáng chuû yeáu döïa vaøo yù nghóa loâ gích, thöôøng raäp khuoân heä thoáng töø loaïi tieáng Phaùp, cho me ï trong queâ meï cuõng laø tính töø, “maø” khoâng nhöõng laø lieân töø, giôùi töø, maø coøn coù theå laø phoù töø vaø thuoäc ñaïi töø töùc ñaïi töø quan heä, taäp hôïp vaøo töø loaïi traïng töø (töùc tính töø) nhieàu loaïi nhö tính traïng töø (lôùn), chæ thò traïng töø (aáy), soá traïng töø (boán), vaán traïng töø (gì), phieám chæ traïng töø (naáy), v.v... (BÑT, 4, 148, 177). Xu höôùng naøy theå hieän roõ ôû caùc hoïc giaû Phaùp, töø OÂ-ba-reâ, Va-lieâ, Seâ-oâng ñeán Bun-toâ, Ca-ñi-e cuøng moät soá taùc giaû Vieät nhö Tröông Vónh Kyù, Tröông Vónh Toáng ñeán Phaïm Taát Ñaéc… Khuynh höôùng cuù baûn vò döïa vaøo chöùc naêng cuù phaùp ñeå xaùc ñònh töø loaïi (PK, 41), thöøa nhaän hieän töôïng chuyeån loaïi moät caùch phoå bieán, nhö thuaät töø soáng chaúng haïn, coù theå chuyeån thaønh danh töø, ñònh töø, phoù töø (PN, 42). Khuynh höôùng keát caáu luaän döïa vaøo khaû naêng keát hôïp vôùi töø laøm chöùng (LVLy 25), vò trí phaân boá cuûa töø (M. EÂ-mô-noâ, 13 ; Hoâ- naây, 19 ; Toâm-xôn, 48), caùch giao hoaùn (TNN, 50). Coù khuynh höôùng coá gaéng vaän duïng caû hình thöùc keát caáu laãn noäi dung ngöõ nghóa, nhöng ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Hoaøng Tueä cuõng döïa vaøo moät ít töø laøm chöùng (17). Nguyeãn Kim Thaûn keát hôïp bieän phaùp phaân tích caûi bieân vôùi khaû naêng keát hôïp (32a). Ñaùi Xuaân Ninh laáy caâu bình thöôøng toái thieåu laøm cô sôû (9, 64). Leâ Caän, Phan Thieàu caên cöù vaøo yù nghóa phaïm truø vaø chöùc naêng cuù phaùp (24a, 123). Ñinh Vaên Ñöùc muoán khai thaùc theâm maët ngöõ nghóa khaùi quaùt hoùa, yù nghóa töø vöïng ngöõ phaùp (7, 33). Maùc-ti-ni chuù yù tôùi cuù ñoaïn ngöõ phaùp. Nguyeãn Taøi Caån, Böxtroâp, I. X. Nonna Xtankeâvich chuû yeáu döïa vaøo ñoaûn ngöõ laø cuïm chính phuï ñeå phaân bieät tröôùc heát nhöõng töø loaïi tham gia nhoùm vôùi nhöõng töø loaïi ngoaøi nhoùm (5, 99). Nhöng chính Nguyeãn Taøi Caån cuõng ñaõ noùi “rieâng moät mình noù thì chöa ñuû, phaûi coù caû tieâu chuaån “döïa vaøo meänh ñeà” boå sung thì keát quaû phaân loaïi môùi ñaùng tin caäy” (NTC, 36, 307). Löu Vaân Laêng caên cöù vaøo hoaït ñoäng cuûa töø trong ngöõ ñoaïn caáp baäc (ngöõ, cuù, caâu) coù haït nhaân, phaân bieät tröôùc tieân töø noøng coát coù khaû naêng laøm haït nhaân vôùi nhöõng töø loaïi phuï gia nhö töø keøm, töø theâm, theo nguyeân taéc chia daàn, döïa vaøo nhöõng ñaëc tröng tieâu bieåu, caøng chia nhoû bao nhieâu thì soá löôïng töø loaïi caøng nhieàu baáy nhieâu, chöù khoâng theå xaùc ñònh döùt khoaùt chæ baèng moät con soá cuï theå (LVL, 27a, 51). Ñaõ coù moät soá chuyeân khaûo veà danh töø (NTC), ñoäng töø (Böxtroâp, NKT), ñoäng ngöõ NPP, 35), tính töø (I. Glebova), töø laùy (A. N. Barinova, Hoaøng Vaên Haønh, Nguyeãn Thò Hai...). Veà phaïm truø ngöõ phaùp cuûa töø, coù ngöôøi thöøa nhaän danh töø tieáng Vieät coù phaïm truø soá (Nguyeãn Taøi Caån, Nguyeãn Kim Thaûn), phaïm truø thieát ñònh: chính xaùc, khoâng chính xaùc, trung laäp (NTC, Ñinh Vaên Ñöùc). Thöøa nhaän trong tieáng Vieät coù nhöõng yeáu toá caáu hình nhö ñaõ, seõ, V.M. Xoân-xep cho töø ñôn tieát nhö ñoïc ñöôïc duøng ôû hình thöùc thöùc zeâ-roâ (coù chæ toá zeâ-roâ) neân truøng vôùi hình vò ôû ngoaøi. Ñaây laø qui taéc baét buoäc. Do ñaëc ñieåm loaïi hình tieáng Vieät laïi coù tính tuøy tieän cuûa caùc hình thöùc ngöõ phaùp (45, 61). Ñinh Vaên Ñöùc ñaõ ñöa ra 8 loaïi coù tính chaát hö töø laøm chæ töø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø ñeå bieåu thò yù nghóa: 1. Theå thôøi (ñaõ, coøn) 2. Daïng (bò, phaûi) 3. Meänh leänh (ñöøng, haõy) 4. Yeâu caàu (caàn) 5. Söï hieän dieän (hay vaéng) haønh ñoäng (coù, khoâng) 6. Phöông thöùc haønh ñoäng (vaãn, xong) 7. Phöông höôùng (ra, xuoáng) 8. Vöøa xaûy ra hoaëc keát thuùc (vöøa, môùi). Nhieàu ngöôøi cho hö töø tieáng Vieät laø vaán ñeà khoù xaùc ñònh ñaùng nghi ngôø. Moät soá taùc giaû xaùc ñònh nhöõng töø treân ñaây nhö nhöõng lôùp töø phuï (keøm) cho nhöõng töø noøng coát haït nhaân nhö danh töø, ñoäng töø (LVL, 27a, 51; ÑXN, 9, 81; HQ, 21, 84. v.v...). Ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi khaúng ñònh trong tieáng Vieät khoâng coù phaïm truø ngöõ phaùp cuûa töø nhö ôû caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu (X. Baùo caùo cuûa Vuõ Loäc ôû hoäi nghò veà NPTV, 1981). 5. CUÏM TÖØ HAY NGÖÕ – Ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû Vieät Nam quan nieäm ñôn vò cuù phaùp tröïc tieáp treân töø laø caâu. Nhöng nhieàu taøi lieäu ngöõ phaùp ôû giai ñoaïn sau ñaõ ñöa theâm moät ñôn vò môùi treân töø mang nhieàu teân goïi vôùi nhieàu quan nieäm khaùc nhau veà thaønh toá caáu taïo, veà moái quan heä giöõa chuùng, veà bình dieän, vò trí caáp baäc trong heä thoáng. Coù quan nieäm cho nhoùm töø, töø toå hay cuïm töø laø moät toå hôïp goàm ít nhaát hai thöïc töø trôû leân (NKT, 32a, 37; 32c, 12; HQ, 21, 180; Xoân-xep…, 46, 72) hoaëc 1 thöïc töø vôùi 1 töø hö hoùa phaàn naøo, baùn töø hoäi tính nhö tìm thaáy (HT, 17, 279) hai 1 töø thöïc vôùi 1 töø hö (NKT, 32b, 48 vaø nhoùm töø ôû 32c, 12). Lyù luaän “cuïm töø nhö laø trung taâm cuûa ngöõ phaùp tieáng Vieät” chuû tröông ñöa taát caû caùc quan heä cuù phaùp vaøo ñôn vò cuïm töø. Moät soá taùc giaû neâu ra 3 loaïi cuïm töø: chuû vò, chính phuï, lieân hôïp (NKT, 32b; LXT, 26, 34). Coù taøi lieäu ngöõ phaùp coøn ñöa theâm nhoùm ñoäng taân (Traàn Phoâ, Tröông Dónh, 1964). Nhieàu ngöôøi cho ñôn vò naøy chæ coù quan heä chính phuï nhö caùc loaïi töø toå ñoäng thaùi, ñoäng taân, haïn ñònh cuûa Hoaøng Tueä (17), ñoaûn ngöõ cuûa Nguyeãn Taøi Caån (36, 148; 5, 38), ngöõ cuûa NPTV (UB, 56, 96), nhoùm töï ngöõ cuûa Leâ Vaên Lyù (25b, 154), töø keát cuûa Tröông Vaên Chình… (53c, 190)… Do ñoù, nhoùm töø ñaúng laäp ñöôïc giaûi quyeát baèng nhieàu caùch: 1/ Coi nhö nhöõng thaønh phaàn ñoàng loaïi (TVC, 53). 2/ Ñöa thaønh moät ñôn vò rieâng goïi laø ñôn vò lieân hôïp (NTC, 36, 348; NPUB, 56; 161). 3/ Nghieân cöùu ôû muïc rieâng cuøng nhöõng toå hôïp ñaúng laäp khaùc goïi laø gheùp theâm töø, töø toå hay caâu theo quan heä ñaúng laäp (49a, 28). Nhöng laïi coù quan nieäm cho ñôn vò treân töø coù caû quan heä chính phuï laãn lieân hôïp (Xoân-xep... 46, 72; LVL, 27a, 52). Haàu heát cho ñôn vò naøy ít nhaát phaûi coù hai töø. Soá ñoâng cho ñaây laø 2 thöïc töø (NKT, 32a, 37; HQ, 21, 100; Xoân-xep... 46, 72; LVLy, 25b, 154). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì cuïm töø hay töø toå laø ñôn vò töø vöïng hoïc, coøn ñôn vò cuù phaùp tröïc tieáp treân töø phaûi laø ngöõ. Noù khoâng nhöõng coù daïng phaùt trieån, maø coøn coù daïng ruùt goïn chæ coù 1 töø haït nhaân, daïng ngöõ haït nhaân, truøng vôùi töø noøng coát ôû cô caáu beân ngoaøi khi töø phuï vaéng heát (LVL, 27a, 53). Quan nieäm naøy ngaøy caøng ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoàng tình (NTC, 36, 313; ÑXN, 9, 231; UB, 56, 97) Nhöng moät soá taùc giaû ñaõ nhaàm laãn ñoàng nhaát töø noøng coát coù theå laøm haït nhaân vôùi thöïc töø cho “ñôn vò cuù phaùp nhoû nhaát ñöôïc bieåu hieän baèng töø – thöïc töø – trong keát caáu cuù phaùp) laø thaønh toá ngöõ phaùp nhoû nhaát…”, cho caâu Coâ aáy raát xinh” coù 1 töø theå hieän 4 ñôn vò cuù phaùp nhoû nhaát (LC... 24b, 14, 15). Thöïc ra ôû ñaây chæ coù hai ngöõ vôùi hai töø haït nhaân. Xaùc ñònh hình thöùc ñôn, phöùc cuûa ñôn vò treân töø, nhieàu ngöôøi thöôøng chæ caên cöù vaøo soá löôïng töø, khoâng keå thuoäc loaïi naøo, cho nhaø môùi, nhaø gaïch ñeàu laø nhöõng nhoùm töø ñôn (LVLy, 25b, 154), nhöng coù quan nieäm döïa vaøo soá löôïng töø coù khaû naêng phaùt trieån, cho caùc nhaø aáy laø ngöõ ñôn, nhaø môùi laø ngöõ keùp (LVL, 27a, 51). Phaân bieät cuïm coá ñònh vôùi cuïm töï do, nhieàu ngöôøi thöôøng döïa vaøo caùc tieâu chí: tính coù saün, tính thaønh ngöõ, giaù trò nhö töø. Coù saùch döïa vaøo yù dieãn taû moät hay nhieàu söï vaät ñeå phaân bieät töø keùp (daáu-veát, nhaø-cöûa, aên-ôû) chæ coù moät ngöõ toá, vôùi ngöõ, coù hai hay nhieàu ngöõ toá: thôï moäc, taøu bay, phi cô, maâu thuaãn, vôùi töø keát (toå hôïp töï do): thôï giaø (TVC, 53, 67, 121). Coù taùc giaû döïa vaøo khaû naêng thay ñoåi thaønh phaàn, xen keõ baèng moät töø khaùc (NKT, 32a). Coù quan nieäm döïa vaøo möùc ñoä bieán nghóa vaø khaû naêng keát hôïp caùc töø trong toå hôïp (LVL… 27c). Ñaõ coù coâng trình nghieân cöùu veà danh ngöõ (NTC, 36), ñoäng ngöõ (NPP, 35). Tuy nhieân, xung quanh vaán ñeà töø trung taâm vaø loaïi töø trong danh ngöõ, cuõng nhö vò trí töø phuï trong ñoäng ngöõ, coøn nhieàu yù kieán khaùc nhau. 6. MEÄNH ÑEÀ hay CUÙ – Caùc saùch ngöõ phaùp cuõ, khi phaân tích caâu, ñeàu coù noùi ñeán meänh ñeà (TTK, 52; BÑT, 4; NL, 34) nhöng khoâng xem ñaây laø moät caáp ñôn vò. Cho phaân tích caâu theo khaùi nieäm “meänh ñeà” khoâng roõ raøng, xaùc ñaùng, Nguyeãn Kim Thaûn chuû tröông saùp nhaäp meänh ñeà vaøo töø toå goïi laø töø toå töôøng thuaät (32a, 39) sau ñoåi laø cuïm töø chuû vò (NKT, 32b. 50; LXT, 26, 34; ÑXN, 9, 314). Ngöôïc laïi, coù xu höôùng muoán ñöa meänh ñeà leân caáp caâu, cho ñaây laø “caâu nhoû laøm thaønh phaàn caâu lôùn” (40, 37). Moät soá goïi laø caâu con (HTP, 16, 188), caâu phuï (Böxtroâp, NTC…, 5, 210). Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ thay meänh ñeà baèng “cuù laø moät toå hôïp duøng ñeå dieãn taû moät vieäc” (53, 633) hay “dieãn taû moät söï tình” (54, 479). Ngoaøi baùn cuù laø toå hôïp chæ coù giaù trò moät töø keát (nhoùm töø) veà coâng duïng (tr, 634), caùc taùc giaû naøy coøn noùi ñeán tröôøng hôïp töø keát coù hình thöùc caâu (Toâi ñaõ ñoïc quyeån saùch hoâm qua anh cho toâi möôïn) vaø töø keát coù hình thöùc cuù (Thaày Giaùp muoán Giaùp hoïc Haùn töï, – tr. 636, 638). Tuy nhieân vôùi quan nieäm “cuù phaùp goàm coù caáu taïo caâu vaø caáu taïo töø keát” (tr. 489) töùc töø toå, vaø khoâng taùn thaønh loái phaân tích caâu “chia ra töøng cuù” (tr.643), caùc taùc giaû naøy vaãn khoâng xem cuù laø moät caáp ñôn vò cuù phaùp. Traùi laïi, Löu Vaân Laêng, vôùi lyù luaän haït nhaân taàng baäc, xem cuù laø ngöõ ñoaïn thuyeát tính chöa keát thuùc, moät ñôn vò ôû caáp chuyeån tieáp, quaù ñoä töø ngöõ sang caâu. Ngoaøi loaïi cuù ñôn coù moät khaâu ñeà thuyeát, coøn coù cuù keùp nhieàu taàng trong ñoù coù cuù con, (cuù thaønh phaàn) laø cuù phaùt trieån trong loøng moät cuù khaùc. Do ñoù, coù ñònh cuù, boå cuù, traïng cuù, thuyeát cuù (LVL, 27a, 54). Nguyeãn Taøi Caån cho meänh ñeà, cuõng nhö ñoaûn ngöõ naèm trong “moät heä thoáng nhoû bao goàm nhöõng kieåu ñôn vò khoâng phaân thaønh caáp baäc lôùn beù khaùc nhau” (NTC, 36, 366). Ñoàng thôøi taùc giaû cuõng thöøa nhaän “tröôøng hôïp duøng moät hình thöùc caâu ôû trong caâu” thì “coù yù ñònh goïi ñoù laø cuù” (tr. 365), nhöng khoâng noùi roõ cuù thuoäc bình dieän naøo. Phan Ngoïc chaáp nhaän döùt khoaùt caû meänh ñeà laãn cu ù, cho cuù laø moät meänh ñeà hay moät nhoùm nhöõng meänh ñeà cuøng loaïi vaø cuøng chöùc naêng (PN, 43, 342). Theo quan nieäm naøy thì ôû moät thuyeát ngöõ keùp lieân hôïp coù theå coù nhieàu meänh ñeà. Nguyeãn Phuù Phong cho “proposition” cuõng nhö ngöõ (syntagme) laø nhöõng khuùc ñoaïn (segments) trung gian giöõa caùc ñôn vò töø vaø caâu (NPP, 35, 64). Meänh ñeà coøn ñöôïc thay baèng nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhö: khaâu thuyeát tính (Yu. Lekomxep), keát caáu chuû vò (Leâ Caän, Hoaøng Troïng Phieán), caáu truùc thuyeát tính (X. Böxtrop…), ñôn vò tính vò ngöõ (Höõu Qu._.yønh), theå caâu, noøng coát, veá... Nhieàu ngöôøi chöa muoán xaùc laäp cuù thaønh moät caáp ñôn vò cuù phaùp. Nhöng ai cuõng thöøa nhaän noù chæ laø moät boä phaän cuûa caâu, neáu khoâng caên cöù vaøo noù thì khoù loøng maø phaân bieät ñöôïc caâu ñôn vôùi caâu keùp. Ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi thaáy khoâng theå saùp nhaäp noù vaøo cuïm töø hoaëc caâu vì “khoâng theå chaáp nhaän hieän töôïng coù töø trong töø, caâu trong caâu, bôûi töø laø ngöõ ñoaïn nhoû nhaát, maø caâu laø ngöõ ñoaïn lôùn nhaát” (LVL, 27a, 17, 27c, 88). 7. CAÂU – Caùc coâng trình ngöõ phaùp cuõ chæ chuù troïng phaàn töø phaùp. Sang giai ñoaïn sau, ñôn vò caâu môùi ñöôïc nghieân cöùu kyõ caû maët hình thöùc cuõng nhö maët noäi dung ngöõ nghóa, tuy möùc ñoä vaän duïng cuõng nhö quan nieäm veà moät soá vaán ñeà coøn coù choã khaùc nhau. Coù caùch noùi caâu dieãn taû moät hay nhieàu söï tình (TVC, 53, 479). Coù taùc giaû cho caâu laø ngöõ ñoaïn keát thuùc (LVL, 27a, 60). Theo lyù luaän cuïm töø thì tính thoâng baùo cuûa caâu khoâng caàn ñeán tính vò ngöõ (NKT, 32b, LXT, 26)… Coù taùc giaû coøn noùi tính vò ngöõ khoâng phaûi laø thuoäc tính rieâng cuûa vò ngöõ (DQB, 8, 71). Ngöôïc laïi coù quan nieäm cho tính thuyeát ngöõ laø cô sôû chuû yeáu cuûa tính thoâng baùo cuûa caâu (LVL, 27, LVLy, 25b, ÑXN, 9). Haàu heát cho caâu bình thöôøng goàm hai boä phaàn: ñeà vaø thuyeát. Quan heä giöõa chuùng theo soá ñoâng, laø quan heä hai chieàu, phuï thuoäc laãn nhau. Moät soá cho thuyeát ngöõ laø yeáu toá chính, ñeà ngöõ chæ laø moät loaïi boå toá trong caâu. (L.Thompson, 48, LVLy, 25a, ÑXN, 9). Laïi coù quan nieäm cho ñaây khoâng haún laø quan heä chính phuï; maø laø heä töông hôïp giöõa hai boä phaän, trong ñoù thuyeát ngöõ laø quan troïng nhaát, khoâng theå thieáu (LVL, 27a, 54). Chính vì theá maø veà vai troø ngöõ ñieäu, moãi xu höôùng ñaùnh giaù moät khaùc, maët duø taát caû ñeàu cho noù coù theå tham gia vaøo söï hình thaønh caâu. Coù saùch coøn noùi ñeán caâu ñôn phaàn: Thaät laï luøng, caâu danh xöng: Taøu bay! Caâu ruùt goïn: Möa (NKT, 32a, 227 – 231). Moät soá cho ñaây laø caâu ñaëc bieät (NP – UB, 56, 187). Coù yù kieán cho ñaây laø caâu khoâng phaân bieät ñöôïc thaønh phaàn. Nhöng coù quan nieäm cho ñaây laø loaïi caâu chæ coù thuyeát ngöõ (LVL, 27a, ÑXN, 9). Coù taùc giaû cho ñaây chæ laø nhöõng ngöõ tröïc thuoäc (TNT, 51). Veà thaønh phaàn caâu, nhieàu saùch ngöõ phaùp cuõ thöôøng baét chöôùc caùch phaân tích ngöõ phaùp truyeàn thoáng tieáng Phaùp, phaân tích töø loaïi vaø phaân tích meänh ñeà (PTÑ, 40) trong ñoù coù nhieàu choã laãn baûn tính (nature) vôùi chöùc naêng, chaúng haïn, phaân tích meänh ñeà thaønh chuû töø, ñoäng töø vaø tuùc töø (40, 81-82). Buøi Ñöùc Tònh laø moät trong nhöõng taùc giaû ñaàu tieân bieát phaân bieät roõ vaán ñeà naøy, cho meänh ñeà goàm coù tuyeân ngöõ vaø chuû ngöõ (4,244). Nhieàu coâng trình ôû giai ñoaïn sau neâu roõ chöùc naêng cuù phaùp khoâng chæ do töø, maø coøn coù caû nhoùm töø, töø toå ñaûm nhieäm. Nhöng theo lí luaän haït nhaân taàng baäc thì ñaûm nhaän chöùc naêng cuù phaùp trong caâu laø ngöõ, coù khi ôû daïng ngöõ haït nhaân, chöù khoâng phaûi laø töø. Nhieàu taùc giaû thöôøng quan nieäm chuû ngöõ, vò ngöõ laø thaønh phaàn chuû yeáu, coøn ñònh ngöõ, traïng ngöõ , boå ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn thöù yeáu (HT,17, HTP 16). Moät soá taùc giaû phaân bieät thaønh phaàn phuï cuûa töø trong töø toå vôùi thaønh phaàn phuï cuûa caâu. Nguyeãn Kim Thaûn cho ñònh ngöõ vaø boå ngöõ laø thaønh phaàn phuï trong töø toå theå töø vaø töø toå vò töø, khaùc vôùi traïng töø, khôûi ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn cuûa caû caâu (NKT, 32a, 99, 123, 164). Hoaøng Troïng Phieán coøn phaân bieät ñònh ngöõ danh töø, ñònh ngöõ vò ngöõ vôùi ñònh ngöõ caû caâu (HTP, 16; 110). Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ phaân bieät boå töø cuûa tieáng goàm coù boå töø cuûa traïng töø, trong ñoù coù khaùch töø vaø boå töø cuûa theå töø, thuoäc phaïm vi caáu taïo töø keát (töùc töø toå), vôùi boå töø cuûa caâu goàm traïng ngöõ thuoäc caáu taïo caâu, phaân bieät giaûi töø cuûa tieáng vôùi giaûi töø cuûa caâu (TVC, 53, 219, 551). Theo höôùng ñoù, gaàn ñaây Dieäp Quang Ban cuõng phaân bieät boå ngöõ, phuï ngöõ, giaûi ngöõ cuûa caâu (DQB, 8, 180, 210). Vaø thaønh phaàn phuï cuûa caâu coøn ñöôïc neâu ôû moät soá coâng trình khaùc noùi veà caùc loaïi caâu (Hoà Leâ, 18b), veà traïng ngöõ (Voõ Huyønh Mai, 57)… Vò trí caùc thaønh toá cuûa caâu ñöôïc giaûi quyeát trieät ñeå theo heä thoáng lí luaän ngöõ ñoaïn taàng lôùp, (LVL, 27a): ñeà ngöõ, thuyeát ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn noøng coát trong ñoù coù theå phaùt trieån daàn caùc ngöõ phuï nhö ñònh ngöõ, boå ngöõ, traïng ngöõ ôû nhöõng taàng khaùc nhau. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng boä phaän phaùt trieån ngoaøi noøng coát nhö: hoâ ngöõ, chuyeån ngöõ,… Moät soá khoâng muoán thöøa nhaän hieän töôïng “traïng ngöõ ñaûo ngöôïc”, thöôøng caên cöù vaøo vò trí, saùp nhaäp traïng ngöõ ñöùng sau vaøo phaïm truø boå ngöõ. Do ñoù traïng ngöõ (VHM, 57) hay thaønh phaàn tình huoáng (NP – UB, 56, 193) ñaët ñaàu caâu cuõng nhö boå ngöõ cuûa caâu chæ hoaøn caûnh (DQB, 8, 180) laø thaønh phaàn phuï ngoaøi noøng coát cuûa caâu. Cho neân phaân bieät traïng ngöõ vôùi boå ngöõ, vôùi khôûi ngöõ, vôùi caû ñeà ngöõ, chuû ngöõ ôû tieáng Vieät laø vaán ñeà khaù phöùc taïp. Chaúng haïn, ñoái vôùi caâu “Xaõ beân, luùa toát”, saùch Ngöõ phaùp tieáng Vieät UBKHXH (1983) cho xaõ beân laø thaønh phaàn tình huoáng ngoaøi noøng coát (NP – UB, 56, 193). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì ñaây laø ñeà ngöõ, luùa toát laø thuyeát cuù, vì caâu naøy ñöùng caïnh caâu “Xaõ nhaø, luùa xaáu”coù söï ñoái laäp roõ raøng. Tröôøng hôïp “Hoâm nay meï veà” coù hai khaû naêng: 1) “Hoâm nay” laø ñeà ngöõ, “meï veà” laø thuyeát cuù. 2) “Hoâm nay” laø traïng ngöõ ñaûo ngöôïc. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy, ñoái vôùi boä phaän ñöùng ñaàu caâu do cuïm vò töø ñaûm nhaän, cuõng coù nhieàu yù kieán khaùc nhau: 1) coi laø traïng ngöõ, laø thaønh phaàn tình huoáng ngoaøi noøng coát (56, 47). 2) laø vò ngöõ phuï (V. M. Xoânxep… 45, 85; HT, 17); vò ngöõ thöù yeáu (Böxtrop, NTC 5, 178). 3) laø vò ngöõ cuûa meänh ñeà phuï (PTÑ, 40, Nguyeãn Ñöùc Baûo), vò ngöõ cuûa meänh ñeà ñaúng laäp (Traàn Phoâ, Tröông Dónh); laø moät veá cuûa caâu gheùp (Ñaùi Xuaân Ninh, Hoàng Daân, Dieäp Quang Ban). Moät soá thaønh phaàn caâu ñaõ ñöôïc nghieân cöùu nhö: chuû ngöõ (Nguyeãn Minh Thuyeát), vò ngöõ ñoäng töø (Ñaëng Vaên Ñaïm), ñònh ngöõ (N. V. Xtankevich), traïng ngöõ (Voõ Huyønh Mai) v.v… Vaán ñeà töø noái, tieåu töø cuõng ñöôïc quan taâm (V. X. Panfilop, I. I. Glebova, Ñinh Thanh Hueä, Nguyeãn Ñöùc Daân, Phan Maïnh Huøng…). Phaân loaïi kieåu caâu thì xaùc ñònh ranh giôùi giöõa caâu ñôn vaø caâu phöùc laø moät vaán ñeà phöùc taïp. Nhieàu saùch ngöõ phaùp cuõ thöôøng caên cöù vaøo soá löôïng meänh ñeà. Coù taùc giaû cho “caâu coù bao nhieâu ñoäng töø laø coù ngaàn aáy meänh ñeà” (PTÑ, 40, 86) hoaëc “soá meänh ñeà tuøy theo soá tuyeân ngöõ” (BÑT, 4, 265). Nhöng theo Nguyeãn Laân, tröôøng hôïp nhieàu vò ngöõ “chæ nhöõng khía caïnh töông töï” cuûa tính chaát thuoäc veà chuû ngöõ thì vaãn coù theå coi laø caâu ñôn giaûn (NL, 34, 5). Nhieàu coâng trình ôû giai ñoaïn sau cuõng caên cöù vaøo soá löôïng keát caáu chuû – vò hoaëc caáu truùc thuyeát tính, vaøo soá löôïng cuù ñeå xaùc ñònh caâu phöùc. Nhöng do quan nieäm veà meänh ñeà, veà cuù coù choã khaùc nhau, neân cuøng moät caâu “Hoï vöøa ñi, vöøa cöôøi, vöøa haùt” chaúng haïn, vaãn coù nhieàu kieán giaûi khaùc nhau nhö : caâu phöùc goàm 3 cuù (TVC, NHL, 53, 650), caâu ñôn coù nhieàu vò ngöõ ñoàng loaïi, ñaúng laäp (49), caâu moät cuù goàm ba meänh ñeà cuøng chöùc naêng (PN, 43, 342), caâu ñôn coù moät thuyeát ngöõ keùp lieân hôïp (LVL, 27a, 52). Theo quan nieäm truyeàn thoáng, nhieàu taùc giaû cuõng ñaõ xeáp vaøo loaïi caâu phöùc, caâu gheùp caû nhöõng caâu coù meänh ñeà boå tuùc, meänh ñeà chæ tröôøng hôïp, hoaøn caûnh, meänh ñeà chæ ñònh (TTK, 52, BÑT, 4), hay tính gia ngöõ, meänh ñeà chuû ngöõ, meänh ñeà taân ngöõ (NL, 34) vaø coøn caû meänh ñeà vò ngöõ, meänh ñeà laøm thaønh phaàn keát quaû (Böxtroâp…, 5, 211). Moät soá taùc giaû khaùc cho nhöõng meänh ñeà phuï chæ laø nhöõng boä phaän phaùt trieån theâm, neân ñaõ xeáp loaïi caâu coù meänh ñeà boå ngöõ, ñònh ngöõ, vò ngöõ thaønh moät loaïi rieâng goïi laø caâu phöùc hoùa (V. M. Xoânxep, Yu. K. Lekomxep, 46, 86, Alyosina, 2). Coù ngöôøi goïi laø caâu trung gian (HQ, 21, HTP, 16). Coù saùch laïi xeáp chuùng vaøo caâu ñôn (Lekomxep Yu. K. 22, 121), coi taát caû ñeàu laø tröôøng hôïp “duøng caâu nhoû laøm thaønh phaàn caâu lôùn” (49a, 28). Coù taùc giaû laïi ñöa loaïi caâu coù “meänh ñeà traïng ngöõ” sang caâu gheùp (Leâ Caän). Laïi coù quan nieäm thöøa nhaän caû caâu ñôn phöùc hoùa coù traïng cuù laãn caâu keùp chính phuï (LVL, 27a). Nhieàu ngöôøi thöøa nhaän loaïi caâu gheùp naøy coù töø noái neáu, heã, tuy, duø. Nhöng moät soá phuû nhaän caâu gheùp chính phuï, cho ñaáy laø gheùp theo quan heä qua laïi (NKT, 32a), phuï thuoäc laãn nhau (HQ, 21) hoaëc song song (ÑXN, 9; LXT, 26). Coù saùch thöøa nhaän caâu gheùp chính phuï caû trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng coù loaïi töø noái treân (HT, 17, 401, 49). Ngöôïc laïi, tröôøng hôïp khoâng coù töø noái phuï thuoäc (neáu, tuy), maø coù töø noái thì, coù saùch vaãn xem laø caâu gheùp chính phuï (HT, 17, 401) thaäm chí khoâng coù töø noái, moät soá taùc giaû vaãn cho laø quan heä chính phuï, laø “caâu traïng ngöõ gheùp dính vaøo caâu lôùn, khoâng môû ñaàu baèng quan heä töø” (toå NNHÑH, 49b, 15 - 18). Coù quan nieäm cho caâu gheùp coù theå ruùt goïn, coi laø caâu gheùp caû nhöõng kieåu nhö : 1/ Neáu möa, anh nghæ, 2/ Meät, toâi nghæ. (TVC, NHL, DQB, ÑXN). Glebova I. I. Cho ñaây laø caâu trung gian. Coù chuû tröông phaân bieät caâu 1 thuoäc loaïi trung gian coù baùn cuù khaùc vôùi caâu 2 chæ laø caâu ñôn coù phuï ngöõ, coù khi gaàn nhö moät ñònh ngöõ (LVL, 27c, 88). Laïi coøn ñeà nghò neân xem caâu ñôn coù traïng ngöõ laø moät kieåu caâu gheùp (HD, 20,26). Vaø treân thöïc teá, ñoái vôùi caâu ñôn coù traïng ngöõ chæ muïc ñích (sau ñeå), coù saùch choã thì noùi laø caâu ñôn, choã laïi ñeå laø caâu gheùp (16). Nhöng daàn daàn nhieàu ngöôøi taùn thaønh caâu gheùp phaûi coù ít nhaát 2 keát hôïp ñeà thuyeát, 2 cuù taùch baïch nhau, cuù naøy khoâng phaûi laø boä phaän phaùt trieån theâm trong loøng cuù kia (LVL, 27a, 56). Do ñoù caàn phaân bieät cuù con laø thaønh phaàn phaùt trieån theâm trong caâu ñôn, chæ laø moät boä phaän cuûa moät cuù keùp, khaùc vôùi cuù phuï coù theå laøm thaønh toá tröïc tieáp cuûa caâu, laø moät trong hai boä phaän caáu taïo neân caâu gheùp chính phuï (LVL, 27c, 87). Coù saùch noùi ñaây laø hai veá taïo thaønh moät noøng coát gheùp (NPUB, 56, 207). Veà caâu gheùp ñaúng laäp coù saùch khoâng noùi tôùi (Toå NNH, 49). Coù yù kieán khoâng thöøa nhaän caâu gheùp lieân hôïp khoâng töø noái (HT, 17, 392), cho tröôøng hôïp naøy vaãn laø caâu ñôn (LVLy, 25, 159). Ngöôïc laïi, coù chuû tröông caên cöù vaøo quan heä song song, cho toå hôïp song song môùi laø caâu gheùp (NKT, 32b, 57, LXT, 26, 41). Do ñoù, ngoaøi 5 caáu truùc toái giaûn (moät töø, chuû – vò, daãn tieáp, ñaúng thöùc, qua laïi), coøn coù caáu truùc phöùc taïp nhö: moät tín hieäu – chuû – vò, daãn tieáp – qua laïi,… keát hôïp song song (HL, 18b, 47). Xaùc ñònh caâu gheùp caên cöù vaøo caùch ñoái laäp quan heä song song vôùi nhöõng quan heä khaùc coøn ñöôïc theå hieän trong caùch trình baøy heä thoáng “caâu gheùp” baèng caùch “môû roäng caâu neàn taûng vôùi moät cuïm töø chuû - vò theo quan heä song song” (ÑXN, 9, 314). Coù quan nieäm cho caâu gheùp lieân hôïp goàm hai loaïi: 1/ gheùp chaët hay gheùp ñoái, coù lieân töø thì, maø hoaëc ñöôïc gaén laïi bôûi caëp ñoái öùng nhö ñaâu … ñaáy, bao nhieâu … baáy nhieâu, v. v… 2/ gheùp loûng hay gheùp chuoãi coù lieân töø vaø, nhöng hoaëc khoâng coù töø noái (LVL, 27a, 57). Coù saùch chia caâu gheùp thaønh hai loaïi: 1/ Caâu gheùp song song coù nhieàu veá. 2/ caâu gheùp qua laïi phaûi coù 2 veá coù theå ñöôïc noái keát laïi baèng nhöõng töø nhö neáu, heã, neân, thì (Ñaûng vieân thì phaûi göông maãu). Caïnh ñoù coøn coù loaïi caâu gheùp ñaëc bieät nhö: Vaäy cuõng ñöôïc. Thì thoâi (NPUB, 56, 210 - 214). Thöïc ra thì 3 ví duï treân ñaây chæ laø nhöõng caâu ñôn maø “ñaûng vieân”… laø ñeà ngöõ, caâu cuoái cuøng (Thì thoâi) laø caâu ñôn ñaëc bieät. Taát nhieân töø caâu ñôn thuaàn tuùy, roài phöùc hoùa (coù cuù con) sang caâu gheùp chính phuï ñeán gheùp lieân hôïp (chaët vaø loûng) coøn coù nhieàu kieåu trung gian ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Nhöõng caùch giaûi quyeát khaùc nhau veà kieåu caâu ít nhieàu phuï thuoäc vaøo caû caùch nhìn nhaän heä töø (töø noái) cuõng nhö caùc moái quan heä cuù phaùp. Ñaây laø chöa noùi ñeán nhöõng tröôøng hôïp nhaàm laãn ñeà cuù (Nhöõng ngöôøi ñeo kính vaø caàm buùt / hoâm aáy, vinh döï hoøa vaøo haøng nguõ …) thaønh ñònh cuù (46, 86), hoaëc ngöôïc laïi, ñònh cuù (Vieäc lính Myõ dieät haøng ngaøn ñoàng baøo ta.../ ñaõ laøm cho...) bò nhaàm thaønh ñeà cuù (5, 210) Phaân tích caâu tieáng Vieät, ngoaøi loái phaân tích meänh ñeà (TTK, 52, PTÑ, 40, BÑT, 4) theo phaân tích loâgích truyeàn thoáng, coøn coù caùch phaân tích theo höôùng caáu truùc luaän (13, 48), vôùi sô ñoà cuù phaùp hình caây (TNN, 50), vôùi quan ñieåm ngöõ vò hoïc (Lekomxep, 22), phaân tích caâu theo cuïm töø (NKT, 32b; LXT, 26). Khaùc vôùi quan nieäm phaân tích caâu ngay ra thaønh phaàn (TVC, 53) hay cuù vò (NTC, 36), phöông phaùp phaân tích taàng lôùp haït nhaân (LVL, 27) chuû tröông phaân tích daàn töøng böôùc, caâu ra cuù, cuù ra ngöõ, roài boùc daàn töøng taàng, taùch daàn caùc lôùp phuï, cuoái cuøng tìm ra haït nhaân. Laïi coøn phöông phaùp “thaùo laép” caâu vaên treân cô sôû 5 daïng “caâu vaên haït nhaân” goàm 3 thaønh phaàn chuû yeáu laø chuû ngöõ, vò ngöõ vaø boå ngöõ maø trong ñoù boå ngöõ laø thaønh phaàn quan troïng nhaát (HHT, 15, 26). Thöïc ra ôû ñaây coù choã nhaàm laãn phaân tích ngöõ phaùp vôùi phaân ñoaïn thöïc taïi (maø V. X. Panfiloâp ñaõ quan taâm nghieân cöùu nhieàu). 8. Moät soá vaán ñeà ñöôïc nghieân cöùu theo khuynh höôùng ngöõ nghóa nhö töø chæ höôùng (Nguyeãn Lai), caáu truùc “danh laø danh” (Nguyeãn Ñöùc Daân, Leâ Xuaân Thaïi, Traàn Ngoïc Theâm), caâu toàn taïi (Dieäp Quang Ban)… tuy coøn coù choã chöa phaân bieät roõ cuù phaùp hoïc ngöõ nghóa vôùi ngöõ nghóa hoïc cuù phaùp. Traät töï töø trong caâu ñaõ ñöôïc quan taâm (LVL, 27b, 41), khaûo saùt vôùi höôùng taâm lyù (LTT, 29, 25), nhöng veà vaán ñeà thaønh phaàn ñaûo ngöôïc vaãn coøn nhieàu kieán giaûi khaùc nhau. Nghieân cöùu caâu treân bình dieän ngöõ phaùp vaên baûn cuõng ñaõ ñöôïc chuù yù (TNT, 51). ÔÛ tröôøng hoïc, moân daïy tieáng Vieät taäp laøm vaên chuù yù phaân tích vaên baûn, trau doài caâu vaên. Vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coøn gaén lieàn vôùi vieäc ñoái chieáu tieáng Vieät vôùi tieáng nöôùc ngoaøi, ñoái chieáu loaïi hình (V. M. Xoânxep), daïy ngoaïi ngöõ (Tröông Ñoâng San, 55, Trònh Xuaân Thaønh, Nguyeãn Ngoïc Huøng, Vuõ Loäc, Tuyeát Minh…) 9. ÑAÙNH GIAÙ CHUNG – Coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp ôû Vieät Nam tuy baét ñaàu töông ñoái chaäm so vôùi nhieàu nöôùc treân theá giôùi, nhöng so vôùi caùc ngaønh khaùc trong neàn ngöõ hoïc Vieät Nam thì ngöõ phaùp hoïc ñaõ phaùt trieån sôùm hôn, maïnh hôn, do choã nhieàu nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc tham gia ñoâng, nhaát laø trong giai ñoaïn gaàn ñaây. Nhieàu caùn boä noøng coát cuõng ñaõ taäp trung vaøo lónh vöïc naøy, tuy löïc löôïng coù khi coøn phaân taùn, ñeà taøi chöa ñöôïc taäp trung giaûi quyeát döùt ñieåm töøng vaán ñeà. Do ñoù nghieân cöùu taûn maïn, yù kieán baát ñoàng ñaõ keùo daøi laøm aûnh höôûng khoâng toát ñeán vieäc trau doài tieáng Vieät. (ÔÛ ñaây moät phaàn coøn do choã vieäc giaûng daïy, hoïc taäp ngöõ phaùp ôû nhaø tröôøng chöa ñöôïc quan taâm, chuù yù ñuùng möùc). Khoâng khí tranh luaän hoïc thuaät, so vôùi moät soá ngaønh, tuy coù khaù hôn, nhöng nhìn chung, chöa soâi noåi vaø khoâng lieân tuïc. Khoaûng 30 naêm gaàn ñaây coù hai cuoäc thaûo luaän veà ngöõ phaùp vaøo 1959 – 1960 vaø 1969 – 1970. Laàn sau phong phuù quy moâ hôn laàn tröôùc, moät soá nhaø ngöõ phaùp ñaõ trình baøy tröôùc hoäi nghò nhöõng giaûi phaùp rieâng; heä thoáng rieâng cuûa mình (NKT, 32b, LVL, 27a; NTC, 37…) ñeå ñoùng goùp yù kieán chung. Taïp chí Ngoân ngöõ chöa ñaêng ñöôïc nhieàu baøi trao ñoåi yù kieán. Do ñoù vieäc tieáp thu, keá thöøa aûnh höôûng laãn nhau, coù nôi, coù luùc coøn chaäm. Nhìn chung coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät, thôøi gian chöa daøi, nhöng ñaõ ñaït ñöôïc thaønh töïu ñaùng keå, nhaát laø veà maët lyù luaän. Nhieàu kieán giaûi khaùc nhau chöùng toû yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu raát phong phuù. Coù theå ví, treân maûnh ñaát nhoû ñaõ moïc leân caû moät röøng hoa muoân maøu muoân veû. Maø thöïc teá, nhöõng khuynh höôùng chuû yeáu, treân theá giôùi, neáu nghieân cöùu kó, ít nhieàu cuõng coù theå baét gaëp ôû ñaây. Caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa caùc nhaø ngöõ hoïc lôùn treân theá giôùi, caùc nhaø Ñoâng phöông hoïc Xoâ vieát. Nhöng khoâng phaûi chæ coù theá, maø nôi ñaây trong ngöõ phaùp hoïc Vieät Nam, caùc nhaø ngöõ hoïc nöôùc ngoaøi cuõng coù theå tìm thaáy nhieàu ñieàu môùi laï, trong ñoù coù nhöõng lí luaän saùng taïo ñoäc ñaùo, coù theå ñoùng goùp vaøo lyù luaän ngöõ hoïc ñaïi cöông, nhö lyù luaän veà ngöõ haït nhaân, quan nieäm töø chöa laøm thaønh toá cuù phaùp, vaán ñeà taàng lôùp, vò trí caùc thaønh toá trong ngöõ ñoaïn, quan nieäm veà thaønh phaàn phaùt trieån, v.v… “ÔÛ moät chöøng möïc nhaát ñònh, moät soá ngöôøi ñaõ coù coáng hieán veà maët phöông phaùp. Vieäc vaïch ra moâ hình ñaày ñuû cuûa ñoaûn ngöõ danh töø … (Nguyeãn Taøi Caån), phöông phaùp phaân tích theo taàng baäc haït nhaân (Löu Vaân Laêng), phöông phaùp moâ taû ngöõ phaùp theo heä thoáng vaø theo vaän duïng (Nguyeãn Kim Thaûn) laø nhöõng thí duï” (Trích tham luaän cuûa Nguyeãn Kim Thaûn taïi Hoäi nghò ngöõ phaùp tieáng Vieät 8 - 1981). Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng nhö nhieàu ngoân ngöõ khaùc treân theá giôùi, caùc nhaø ngöõ hoïc coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau, ñaõ ñöa ra nhieàu heä thoáng. Nhöng chung quy cuõng chæ coù maáy con ñöôøng chính, coù theå toång keát laïi, caên cöù vaøo maáy ñieåm maáu choát sau ñaây: 1. Coù taùch rôøi vaø ñoái laäp keát caáu vôùi chöùc naêng, ñoái laäp ngoân ngöõ vôùi lôøi noùi, ñeå phaân chia döùt khoaùt caùc ñôn vò ngöõ phaùp ra laøm 2 loaïi thuoäc nhöõng bình dieän khaùc nhau nhö theá hay khoâng ? 2. Choïn ñôn vò naøo, hình vò (trong ngoân ngöõ ñôn laäp laø tieáng ) hay töø laøm ñôn vò goác ñeå taäp hôïp laïi thaønh nhöõng ñôn vò lôùn vaø phaân tích thaønh caáp baäc, lôùn, beù, cao, thaáp ra sao ? 3. Nhìn nhaän vaø giaûi quyeát caùc moái quan heä cuù phaùp nhö theá naøo ? Ñaùnh ñoàng caùc moái quan heä lieân hôïp vôùi nhöõng quan heä khaùc hay phaân bieät tröôùc tieân quan heä ñeà thuyeát vôùi nhöõng quan heä khaùc. Nhìn nhaän ñuùng vaø giaûi quyeát toát caùc moái quan heä chaèng chòt trong ñoù môùi tìm ra ñöôïc moät heä thoáng caùc ñôn vò hôïp lyù, moät heät thoáng toái öu maø khoâng coàng keành, phöùc taïp, vôùi nhöõng caáp ñôn vò caàn vaø ñuû, vaø ñieàu quan troïng baäc nhaát laø nhaát quaùn, traùnh ñöôïc maâu thuaãn trong noäi boä heä thoáng, caû veà lyù luaän ñeán phaân tích thöïc haønh. Coù theá vieäc hoïc taäp, öùng duïng môùi coù taùc duïng trau doài tieáng noùi, chuaån hoùa ngoân ngöõ. Ngöõ phaùp laø quy taéc bieåu hieän noäi dung tö töôûng baèng lôøi noùi cuï theå. Moät noäi dung ngöõ nghóa phaûi ñöôïc theå hieän baèng moät hình thöùc ngöõ ñoaïn, neân hình thöùc ngöõ phaùp phaûi bao haøm noäi dung ngöõ nghóa. Kinh nghieäm nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cho thaáy khoâng theå taùch rôøi hai caùi ñoù. Khoâng theå chuù yù maët naøy maø boû maët kia. Nhöng trong ngöõ hoïc, thì ngöõ phaùp hoïc, cuù phaùp hoïc phaûi coù nhieäm vuï khaùc töø vöïng hoïc, ngöõ nghóa hoïc. Moät kinh ngieäm ñaùng quí laø vöøa bieát tieáp thu nhöõng tinh hoa nhieàu khuynh höôùng, nhieàu tröôøng phaùi treân theá giôùi, vöøa phaûi chòu khoù suy nghó moät caùch bieän chöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà cuï theå, do ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät ñeà ra, môùi coù saùng taïo ñoùng goùp vaøo kho taøng lí luaän ngoân ngöõ hoïc theá giôùi. Moät soá nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ vaø ñang coá gaéng ñi theo con ñöôøng naøy. NHÖÕNG TAØI LIEÄU DAÃN ÑEÁN 1. Aubaret – Grammaire de la langue annamite. Paris, 1864. 2. Alyoâsina E. – Oxnovnöe modeli predlojenii c vklyushennoi shaxt yu vo Vietnamxkom yazöke. NXB “Yazöki Kitaya I yugovoxtoshnoi Azii”. M. 1971. 3. Barinova A. N. – Ushebnik Vietnamxkovo yazöka. MGY, 1965. 4. Bình Ñöùc Tònh (BÑT) – Vaên phaïm Vieät Nam. Saøi Goøn, 1952. 5. Böxtrov I. X., Nguyeãn Taøi Caån, N.V.Xtankevish. – Grammatike Vietnamxkogo yazöka. Leningrad, 1975. 6. Cadieøre L. – Syntaxe de la langue Vietnamienne. Paris, 1958. 7. Cao Xuaân Haïo (CXH). Veà cöông vò ngoân ngöõ hoïc cuûa “tieáng”. Ngoân ngöõ, 1985, soá 2. 8. Dieäp Quang Ban (DQB) – Caáu taïo cuûa caâu ñôn tieáng Vieät. H. 1984.. 9. Ñaùi Xuaân Ninh (ÑXN) – Hoaït ñoäng cuûa töø tieáng Vieät. H. 1978. 10. Diguet E. – Eleùments de grammaire annamite. 1924. 11. Ñinh Vaên Ñöùc (ÑVÑ) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Töø loaïi. H 1986. 12. Glebova I. I. – Maáy suy nghó veà ranh giôùi caùc ñôn vò caáp ñoä hình vò vaø töø vò trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ 1975, soá 4. 13. Emeneau M. B. – Studies in Vietnames grammar. University of California, 1951. 14. Grammont M., Leâ quang Trinh. – Etudes sur la langue annamite. MSL, H. 1912. 15. Haø Huy Thaùi (HHT) – Chuaån möïc hoùa vaø coâng thöùc hoùa caâu vaên. H. 1987. 16. Hoaøng Troïng Phieán (HTP) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät (caâu). H 1978. 17. Hoaøng Tueä (HT), phaàn II (Ngöõ phaùp) trong “Giaùo trình veà Vieät ngöõ” taäp 1, H. 1962. 18. Hoà Leâ (HL) – a) Vaán ñeà caáu taïo töø cuûa tieáng Vieät hieän ñaïi. H. 1976. b) Vaán ñeà phaân loaïi caâu trong tieáng Vieät hieän ñaïi. Ngoân ngöõ 1973, Soá 3. 19. Honey P. – Word classes in Vietnamese. BSOAS. Vol XVIII, 1956. 20. Hoàng Daân (HD) – Neân xem “caâu ñôn coù traïng ngöõ” laø moät kieåu caâu gheùp. Ngoân ngöõ, 1972, soá 4. 21. Höõu Quyønh (HQ) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät hieän ñaïi. H. 1980. 22. Lekomxhev Yu. K. – Strutura Vietnamxkogo proxtogo predlojeniya . Moxkva, 1964. 23. Leùon de Rosny – Notice sur la langue annamite. Paris, 1855. 24. a) Leâ caän, Phan Trieàu (LC, PT) – Giaùo trình veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 1, 1983. b) Leâ caän, Phan Thieàu, Dieäp Quang Ban, Hoaøng Vaên Thung – Giaùo trình ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp II, Cuù phaùp tieáng Vieät. NXB Giaùo duïc, 1983. 25. Leâ Vaên Lyù (LVly) – a) Le parler Vietnamien. Paris. 1948. b) Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam. Saøi Goøn. 1972. 26. Leâ Xuaân Thaïi (LXT) – Cuïm töø vaø phaân tích caâu theo cuïm töø. Ngoân ngöõ, 1969, soá 2. 27. Löu Vaên Laêng (LVL) – a) Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân. Ngoân ngöõ, 1970, soá 3. b) Lyù luaän ngöõ phaùp hoïc (ÑHSPNN – 1971). c) On multi-strata nuclear grammar. Social Sciences, 1985, No 2. 28. Löu Vaân Laêng, Nguyeãn Kim Thaûn, Nguyeãn Vaên Tu – Khaùi luaän ngoân ngöõ hoïc. H. 1961. 29. Lyù Toaøn Thaéng (LTT) – Veà moät höôùng nghieân cöùu traät töï töø trong caâu. Ngoân ngöõ, 1981, soá 3 – 4. 30. Nguyeãn Ñình Hoøa (NÑH) – Classifiers in Vietnamese. Word, 1957, V13, No 1. 31. Nguyeãn Ñöùc Döông (NÑD) – Veà caùc toå hôïp song tieát tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1974, soá 2. 32. Nguyeãn Kim Thaûn (NKT) – a) Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät. H. 1964. b) Moät soá vaán ñeà veà vieäc bieân soaïn moät quyeån ngöõ phaùp phoå thoâng. Ngoân ngöõ, 1969, soá 1. c) Cô sôû ngöõ phaùp tieáng Vieät . TP HCM, 1981. 33. Nguyeãn Lai (NL) – Moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa nhoùm töø chæ höôùng ñöôïc duøng ôû daïng ñoäng töø trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1977, soá 3. 34. Nguyeãn Laân (NL) – Ngöõ phaùp Vieät Nam . H. 1956. 35. Nguyeãn Phuù Phong (NPP) – Le syntagme verbal en Vietnamien. Mouton, 1976. 36. Nguyeãn Taøi Caån (NTC) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät (Tieáng – Töø gheùp – Ñoaûn ngöõ). H. 1975. 37. Nguyeãn Taøi Caån, Nonna Xtankevish – Goùp theâm moät soá yù kieán veà vaán ñeà heä thoáng ñôn vò ngöõ phaùp. Ngoân ngöõ, 1973 soá 2. 38. Nguyeãn Thieän Giaùp (NTG) – Veà moái quan heä giöõa “töø” vaø “tieáng” trong Vieät ngöõ. Ngoân ngöõ, 1984, soá 3. 39. Panfilov V. X. – Hình vò hoïc tieáng Vieät – Ngoân ngöõ, 1986, soá 2. 40. Phaïm Taát Ñaéc (PTÑ) – Phaân tích töø loaïi vaø phaân tích meänh ñeà. H, 1951. 41. Phan Khoâi (PK) _ Vieät ngöõ nghieân cöùu – H. 1955. 42. Phan Ngoïc (PN) – Vaán ñeà töø loaïi Vieät Nam (ÑHTH HN in roâneâo), 1957. 43. Phan Ngoïc, Phaïm Ñöùc Döông – Tieáp xuùc ngoân ngöõ ôû Ñoâng Nam AÙ. H. 1983. 44. Saussure F. – Cours de linguistique geùneùrale. Payot, P. 1955. 45. Xolnxhev V. M. – Nhöõng thuoäc tính veà maët loaïi hình cuûa caùc ngoân ngöõ ñôn laäp. Ngoân ngöõ, 1986, soá 3. 46. Xolnxhev V. M., Lekomxhev Yu. K, Mkhitarian T. T., Glebova I. I. – Vietnamxkiy yazök. M. 1960. 47. Xolnxhev V. M., Vardul I. F., Alpatov V. M., Korotkov N N… - Veà yù nghóa cuûa vieäc nghieân cöùu caùc ngoân ngöõ phöông Ñoâng vôùi söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Ngoân ngöõ, 1982, soá 4. 48. Thompson L. C - A Vietnamese grammar. Seatle, 1965. 49. Toå ngoân ngöõ hoïc ÑHTH HN, ÑHSP HN - Ngöõ phaùp lôùp 7 phoå thoâng (Taøi lieäu giaùo khoa Haø Noäi) 1964. a) Taäp I. b) Taäp II. 50. Traàn Ngoïc Ninh (TNN) – Cô caáu Vieät ngöõ. Saøi Goøn, 1975. 51. Traàn Ngoïc Theâm (TNT) – Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät . H. 1985. 52. Traàn Ngoïc Kim, Buøi Kyû, Phaïm Duy Khieâm – Vieät Nam vaên phaïm. H. 1945. 53. Tröông Vaên Chình (TVC), Nguyeãn Hieán Leâ - Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam. Hueá, 1963. 54. Tröông Vónh Kyù (TVK) – Abreùgeù de la grammaire anamite. Saøi Goøn, 1867. 55. Tröông Ñoâng San (TÑS) – Thaønh ngöõ so saùnh trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1974, soá 1. 56. UÛy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam (UB) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät. H. 1983. 57. Voõ Huyønh Mai (VHM) – Traïng ngöõ trong tieáng Vieät hieän ñaïi – 1974 (Taøi lieäu ñaùnh maùy). THÖÛ ÑIEÅM QUA VIEÄC NGHIEÂN CÖÙU NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT TRONG NÖÛA THEÁ KYÛ QUA (*) DIEÄP QUANG BAN Ñieåm laïi moät caùch coù theå taïm goïi laø ñaày ñuû coâng vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät trong nöûa theá kæ qua, duø chæ ñoùng khung trong phaïm vi nöôùc Vieät Nam, vôùi caùc nhaø ngöõ phaùp ngöôøi Vieät, cuõng laø coâng vieäc laøm haøng naêm, cuûa moät taäp theå coù kinh nghieäm, bôûi cho ñeán nay chuùng ta ñaõ coù ñöôïc moät “taøi saûn”to lôùn khoâng deã gì kieåm ñieåm noåi. Vôùi caùi ñaàu cuûa moät caù nhaân, vôùi khoaûng thôøi gian ngaén nguûi, toâi chæ coù theå ñieåm qua moät caùch khoâng chính thöùc (“thöû”) vaø cuõng khoâng daùm nghó raèng mình coù theå laøm toát coâng vieäc coù chính thöùc “thöû ñieåm qua” naøy. Do ñoù ñieàu tröôùc heát caàn noùi laø cho pheùp toâi gôûi lôøi xin loãi tröôùc veà nhöõng sai soùt coù theå xaûy ra trong baøi vieát naøy, hoaëc ñoái vôùi caù nhaân vò naøo ñoù hoaëc ñoái vôùi phong traøo chung. Vôùi ñieàu kieän haïn heïp veà söùc löïc, veà kinh nghieäm vaø veà thôøi gian, ngöôøi vieát ñaønh phaûi giôùi haïn ñoái töôïng khaûo saùt trong phaïm vi nhöõng saùch thuoäc baäc ñaïi hoïc vaø saùch nghieân cöùu taàm côõ aáy trôû leân ñaõ ñöôïc in trong nöôùc vaø do ngöôøi Vieät vieát, tuyeät nhieân khoâng daùm môû roäng ra ñeán caùc luaän aùn tieán só, luaän aùn thaïc só, caùc baøi nghieân cöùu ñaõ coâng boá ñoù ñaây - moät caùi bieån meânh moâng raát quyù giaù nhöng moät caù nhaân khoù coù theå bao quaùt noåi taát caû duø chæ noùi veà maët soá löôïng. Hi voïng raèng quyù vò vaø caùc baïn coù theå thoâng caûm cho ngöôøi vieát baøi naøy. Vôí caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi vaø ôû nöôùc ngoaøi chuùng toâi cuõng mong quyù vò thöù loãi vì söï baát löïc cuûa chuùng toâi trong coâng vieäc kieåm ñieåm naøy, chöù khoâng heà phaûi vì nhöõng ñoùng goùp cuûa quyù vò khoâng ñöôïc traân troïng trong neàn ngöõ phaùp Vieät Nam. Cuõng caàn noùi theâm laø ngöôøi vieát phaûi xin töï thuù nhaän raèng khoâng ñuû ñieàu kieän vaø cuõng khoâng ñuû söùc ñeå coù theå thaâm nhaäp moät caùch ñuùng möùc vaøo nhöõng thaønh töïu cuûa coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät tröôùc ñaây ôû phía nam vaø, do ñoù, phaûi xin loãi quyù vò veà nhöõng thieáu soùt coù theå xaûy ra. Ñieàu caàn khaúng ñònh ñaàu tieân laø coù neàn ngöõ phaùp Vieät Nam noùi rieâng vaø neàn ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam noùi chung laø nhôø coù Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng naêm 1945! Ñoù khoâng phaûi laø moät thaønh ngöõ chính trò maø laø moät söï thaät khoâng theå baùc boû. Vò theá môùi cuûa nöôùc Vieät Nam töø thuôû aáy ñaõ naâng tieáng noùi Vieät Nam leân vò theá töông öùng, nhôø ñoù vaø, moät ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñöôïc, laø nhôø chính saùch ngoân ngöõ ñuùng ñaén cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam môùi, tieáng Vieät Nam baét ñaàu coù cô hoäi töï phaùt trieån nhanh choùng vaø baét ñaàu ñöôïc nghieân cöùu coù tính chaát taäp trung, coù “baøi baûn”, vôùi tö caùch moät ngaønh khoa hoïc, nhaát laø töø naêm 1954. (Ñoù cuõng laø caùi moác thôøi gian vöõng chaéc ñeå Nguyeãn Taøi Caån phaân kì “giai ñoaïn tieáng Vieät hieän nay” laø “töø 1945”, vôùi ñaëc tröng “coù 1 ngoân ngöõ : Tieáng Vieät” vaø “1 vaên töï: Chöõ Quoác ngöõ”, theo caùch phaân kì döïa vaøo “tình theá ngoân ngöõ” [Caån, N.T, Thöû phaân kì lòch söû 12 theá kæ cuûa tieáng Vieät, “Ngoân ngöõ”, soá 6, 1998, tr.8]). Coâng vieäc nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät ôû Vieät Nam ñaõ coù töø tröôùc ñoù khaù laâu vôùi nhöõng teân tuoåi vaø nhöõng thaønh töïu khaû kính, ._.ng minh vaø nghóa haøm aån. Veà vaán ñeà naøy, chöông V phaàn V cuûa cuoán saùch naøy(*) seõ trình baøy kó. Cuõng thuoäc veà bình dieän ngöõ nghóa cuûa caâu trong nhöõng hoaøn caûnh giao tieáp cuï theå laø caáu truùc thoâng baùo cuûa caâu. Caáu truùc naøy hình thaønh trong töøng hoaøn caûnh giao tieáp cuï theå neân ñöôïc goïi laø “söï phaân ñoaïn thöïc taïi”, theo thuaät ngöõ cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc Tieäp Khaéc (cuõ) V.Mathesius, ngöôøi ñöôïc coi laø khôûi xöôùng lí thuyeát naøy. Theo lí thuyeát naøy caáu truùc ngöõ nghóa cuûa caâu taùch caâu laøm hai phaàn: moät phaàn laø “cô sôû” (laø “ñieåm xuaát phaùt”; laø “caùi ñaõ bieát”…) coøn phaàn kia laø “haït nhaân” (laø “caùi môùi”). Phaàn ñaàu coøn ñöôïc goïi laø phaàn ñeà ( , noù nhö laø ñieåm xuaát phaùt trong söï khai trieån cuûa thoâng tin, noù bieåu hieän “caùi ñaõ bieát” neân chöùa ít löôïng thoâng tin, coøn phaàn kia (coøn ñöôïc goïi laø phaàn thuyeát: ) bieåu loä ñieàu ngöôøi noùi caàn thoâng 14 Xem Caùc haønh vi ngoân ngöõ giaùn tieáp, chöông II phaàn V. (Sñd, tr. 238 – 258). (*) Sñd, tr. 319 – 371. baùo neân thöôøng chöùa ñöïng “caùi môùi” vaø do ñoù coù löôïng thoâng tin cao. Cuøng moät vôùi cuøng thaønh phaàn töø vöïng vaø keát caáu ngöõ phaùp, tuyø theo hoaøn caûnh giao tieáp, nhieäm vuï vaø muïc ñích giao tieáp maø caáu truùc ngöõ nghóa treân ñaây cuûa caâu coù theå thay ñoåi. Chaúng haïn, theo caâu tieáng Nga “ ” (Anñraây ñi Leâningrat) neáu laø ñeå thoâng baùo moät caùi gì ñoù veà hoaït ñoäng cuûa Anñraây, traû lôøi cho caâu hoûi: Anñraây laøm gì? Thì danh töø laø phaàn ñeà, phaàn coøn laïi laø phaàn thuyeát. Khi caâu ñoù coù traät töï laø “ ” thì noù nhaèm thoâng baùo xem ai ñeán Leâningrat. Noù ñöôïc söû duïng khi ngöôøi tham gia hoaït ñoäng giao tieáp ñaõ bieát veà vieäc ñi Leâningrat nhöng vaãn coøn chöa roõ ai ñi. Trong tröôøng hôïp naøy thì laïi laø phaàn thuyeát, coøn phaàn ñi tröôùc laø phaàn ñeà. Coøn trong hoaøn caûnh giao tieáp maø ngöôøi nghe chöa bieát Anñraây ñi ñaâu thì caâu coù hình thöùc “ ”. Trong tröôøng hôïp naøy, phaàn thuyeát chính laø phaàn “ ” 15 (Xem chi tieát ôû phaàn V: Duïng hoïc)(*). Roõ raøng laø caáu truùc ngöõ nghóa cuûa caâu thay ñoåi tuyø theo hoaøn caûnh giao tieáp vaø nhieäm vuï giao tieáp ñaët ra. Caâu tieáng Nga treân ñaây coøn coù theå coù moät vaøi söï phaân chia khaùc ôû bình dieän ngöõ nghóa. Hôn nöõa caùc phöông tieän ñeå bieåu hieän nhöõng söï phaân chia nhö theá vaø ñeå ñaùnh daáu caùc thaønh phaàn thuoäc caùc caáu truùc ngöõ nghóa cuûa caâu khoâng chæ laø söï thay ñoåi traät töï töø, maø coøn coù theå laø caùc phöông tieän ngöõ ñieäu (troïng aâm logic cuûa caâu) vaø caùc töø chuyeân duïng. Bình dieän ngöõ nghóa naøy cuûa caâu gaén lieàn vôùi nhieäm vuï thoâng baùo cuûa caâu neân coøn ñöôïc goïi laø ngöõ nghóa thoâng baùo, vaø caáu truùc ngöõ nghóa ôû bình dieän naøy ñöôïc goïi laø caáu truùc thoâng baùo. Theo caáu truùc thoâng baùo, cuõng coù theå coù caâu khoâng ñöôïc phaân chia thaønh hai phaàn maø chæ coù phaàn thuyeát. Hôn nöõa, cuõng nhö bình dieän caáu truùc ngöõ phaùp cuûa caâu, ôû bình dieän naøy cuõng coù theå xaùc ñònh caùc kieåu caáu truùc thoâng baùo cuûa caâu. Caùc caáu truùc thoâng baùo naøy coù theå truøng vôùi caáu truùc ngöõ phaùp (ñeà truøng vôùi chuû ngöõ; thuyeát truøng vôùi vò ngöõ) cuõng coù theå khoâng. Vaán ñeà moái quan heä ngöõ phaùp cuûa caâu vôùi hoaøn caønh giao tieáp laøm naûy sinh söï caàn thieát phaûi phaân bieät caâu vaø phaùt ngoân (tieáng Nga: , tieáng Anh: utterance; tieáng Phaùp: eùnonceù). Tuy ñeàu coi caâu thuoäc laõnh vöïc ngoân ngöõ nhöng coù quan nieäm cho caâu chæ laø “boä khung ngöõ phaùp chung, phuïc vuï toát nhö nhau cho vieäc caáu taïo nhöõng phaùt ngoân môùi meû”, vì theá noù “coù tính taùi hieän, ñöôïc laëp laïi trong lôøi noùi baèng caùch nhaän moät söï laép ñaày töø vöïng coù thay ñoåi” 16. Theo quan nieäm naøy coù theå coù theå coù nhieàu phaùt ngoân vôùi thaønh phaàn töø vöïng hoaøn toaøn khaùc nhau vaø coù noäi dung yù nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau nhöng hoaøn toaøn thuoäc veà cuøng moät caâu neáu chuùng coù cuøng moät boä khung, cuøng moät moâ hình caáu taïo. Noùi caùch khaùc, theo quan nieäm naøy, caâu chæ laø moâ hình caáu truùc. Coøn phaùt ngoân laø söï hieän thöïc hoùa cuûa moâ hình trong lôøi 15 . Tieáng Nga hieän ñaïi. Traät töï töø vaø söï phaân ñoaïn thöïc taïi cuûa caâu, M,. 1976, Tr. 6. (*) Sñd, tr. 218 – 373. 16 .Sññ. tr. 195 noùi vôùi nhöõng thaønh phaàn töø vöïng coù theå hoaøn toaøn khaùc nhau. Laïi coù quan nieäm cho caâu laø moät phaùt ngoân coù caáu truùc hoaøn chænh (coù ñuû phaàn ñeà vaø phaàn thuyeát) coøn phaùt ngoân thì laø moät ñôn vò cuûa lôøi noùi, moät boä phaän cuûa vaên baûn coù tính hoaøn chænh veà hình thöùc: ñöôïc taùch ra baèng quaõng ngaét hôi hoaëc daáu chaám ngaét phaùt ngoân 17. Theo quan nieäm naøy thì phaùt ngoân coù theå khoâng truøng vôùi caâu, coù theå bao goàm nhieàu caâu nhöng cuõng coù theå chöa ñuû moät caâu. Coøn coù quan nieäm cho raèng caâu vaø phaùt ngoân tuy laø nhöõng ñôn vò coù quan heä maät thieát vôùi nhau nhöng thuoäc veà caùc caáp ñoä ( ) khaùc nhau cuûa heä thoáng ngoân ngöõ. cho raèng “caâu ñöôïc xem xeùt veà phöông dieän thoâng baùo thì ñöôïc chaáp nhaän goïi laø phaùt ngoân”. Cuøng moät caâu coù theå coù nhöõng bieán theå khaùc nhau phuï thuoäc vaøo muïc ñích thoâng baùo (xem laïi ví duï: “Anñraây ñi Leâningrat” (ôû treân). Moãi bieán theå nhö vaäy laø moät phaùt ngoân. Nhöng taùc giaû cho raèng “ phaùt ngoân, ñöôïc khaûo saùt veà phöông dieän söï phaân ñoaïn thöïc taïi, thì laø moät ñôn vò cuûa moät caáp ñoä ñoäc laäp trong heä thoáng ngoân ngöõ – caáp ñoä cuûa söï phaân ñoaïn thöïc taïi” trong khi caâu laø ñôn vò cuûa caáp ñoä caáu truùc cuù phaùp. Bôûi vì “söï phaân ñoaïn thöïc taïi khoâng phaûi laø moät söï kieän caù leû, khoâng laëp laïi cuûa lôøi noùi, moãi laàn laïi ñöôïc taïo ra moät môùi meû. Nhöõng hình thöùc toå chöùc cuûa caùc thaønh toá cuûa caâu vôùi thaønh phaàn cuù phaùp nhaát ñònh ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp khaùc nhau cuûa hoaøn caûnh ( ) laø coù tính khaùi quaùt vaø chuaån. Nhöõng hình thöùc naøy ñöôïc taùi hieän thöôøng xuyeân trong lôøi noùi. Chuùng laø nhöõng moâ hình toàn taïi trong heä thoáng ngoân ngöõ, nhôø ñoù caùc phaùt ngoân ñöôïc xaây döïng töø caùc thaønh toá cuù phaùp cuûa caâu”. Töø ñoù taùc giaû cho raèng phaùt ngoân cuõng nhö baát kì ñôn vò naøo khaùc cuûa heä thoáng ngoân ngöõ, naèm trong nhöõng moái quan heä ngöõ ñoaïn vaø quan heä heä hình vôùi caùc phaùt ngoân khaùc: “ treân cô sôû cuûa moät caâu vôùi moät thaønh phaàn cuù phaùp nhaát ñònh coù theå caáu taïo moät soá caùc phaùt ngoân maø soá löôïng toät cuøng cuûa chuùng taïo neân moät heä hình” ( )18. Cuõõng nhö caáu truùc ngöõ phaùp cuûa caâu, caáu truùc thoâng baùo cuûa phaùt ngoân (caáu truùc ñeà – thuyeát), theo caùc nhaø nghieân cöùu, cuõng coù theå phaân bieät thaønh moät soá kieåu loaïi. Coù nhöõng phaùt ngoân coù ñuû hai thaønh phaàn (ñeà vaø thuyeát), laïi coù phaùt ngoân khoâng phaân ñònh thaønh phaàn (chæ coù phaàn thuyeát). Veà traät töï caùc phaàn ñeà vaø thuyeát thì coù taùc giaû cho raèng coù theå coù kieåu phaùt ngoân vôùi traät töï “ thuyeát – ñeà” (traät töï chuûû quan) ñoái laäp vôùi traät töï thoâng thöôøng: “ñeà – thuyeát” (traät töï khaùch quan). Hieän nay vaán ñeà phaân bieät caâu vaø phaùt ngoân môùi ñang ôû giai ñoaïn “ñöôïc ñaët thaønh vaán ñeà”, chöa ñaït ñöôïc söï raønh maïch caàn thieát ñuû ñeå ñònh höôùng cho nghieân cöùu. Tuy nhieân coù ñieàu chaéc chaén laø vaán ñeà phaùt ngoân gaén chaët vôùi phöông dieän duïng hoïc cuûa ngoân 17 Traàn Ngoïc Theâm, Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät, Nxb KHXH, H., 1985, tr. 51 – 57. 18 Sññ, tr. 31 –34. Löu yù raèng taùc giaû coù moät quan nieäm hôi khaùc veà caáp ñoä ( ) ngoân ngöõ so vôùi quan nieäm ñöôïc trình baøy ôû phaàn ñaàu cuûa taøi lieäu naøy. ngöõ. Sau khi nghieân cöùu phaàn duïng hoïc, chuùng ta seõ coù yù nieäm ñaày ñuû hôn veà söï phaân bieät naøy. MOÄT SOÁ PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH CAÂU PHAÂN TÍCH THAØNH TOÁ TRÖÏC TIEÁP (1) Phöông phaùp phaân tích caâu thaønh moät caáu truùc taàng baäc, moãi caâu coù theå ñöôïc chia thaønh caùc nhoùm phaàn töû hay ngöõ ñoaïn, laø caùc thaønh toá tröïc tieáp cuûa caâu. Ñeán löôït mình, moãi thaønh toá thöïc tieáp laïi ñöôïc chia ra thaønh caùc thaønh toá tröïc tieáp nhoû hôn vaø thao taùc naøy cöù tieáp tuïc laëp laïi cho tôùi khi tôùi caùc thaønh toá tröïc tieáp nhoû nhaát laø caùc töø. Chaúng haïn xeùt caâu: “Ngöôøi sinh vieân ñoïc saùch”. So saùnh caâu naøy vôùi caâu “Nam ñoïc saùch”, ta thaáy “ngöôøi sinh vieân” vaø “Nam” coù cuøng vai troø. Laïi so saùnh “ Nam ñoïc saùch” vôùi “Nam haùt” ta thaáy chuoãi “ ñoïc saùch” coù vai troø nhö “haùt”. Trong caâu cuoái cuøng coù 2 thaønh toá laø Nam vaø haùt, do vaäy caâu “ Ngöôøi sinh vieân ñoïc saùch seõ coù thaønh toá tröïc tieáp laø: Ngöôøi sinh vieân vaø ñoïc saùch. Ñoái chieáu “ ngöôøi sinh vieân ø” vôùi “ ngöôøi thôï” ta thaáy ngay laø trong cuïm “ngöôøi sinh vieân” coù hai thaønh toá tröïc tieáp laø ngöôøi vaø sinh vieân.Cöù tieáp tuïc thao taùc thay theá nhö vaäy, ta seõ phaân tích caâu “ Ngöôøi sinh vieân ñoïc saùch” ra caùc thaønh toá tröïc tieáp sau: Ngöôøi // sinh vieân // ñoïc // saùch. Coù nhieàu caùch bieåu dieãn söï phaân tích caâu ra thaønh toá tröïc tieáp. Ngoaøi caùch duøng caùc gaïch ñöùng ñeå phaân caùch caùc thaønh toá tröïc tieáp ñöôïc trình baøy nhö treân, ngöôøi ta coøn duøng sô ñoà caây, duøng hoäp Hockett hoaëc duøng ngoaëc gaén nhaõn. Trong sô ñoà phaân tích treân, coù theå thay “ngöôøi sinh vieân” baèng moät cuïm danh töø (kí hieäu laø NP), coøn “ñoïc saùch” baèng moät cuïm ñoäng töø (kí hieäu laø VP); “ sinh vieân”, “saùch” baèng moät danh töø (kí hieäu laø N); “ngöôøi” baèng moät loaïi töø (kí hieäu laø CL), coøn “ñoïc” baèng moät ñoäng töø (kí hieäu laø V). Nhö vaäy, coù söï töông öùng giöõa caùch phaân tích caâu ra thaønh toá tröïc tieáp vôùi caùch phaân tích caâu ra caùc thaønh phaàn ngöõ phaùp cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng, nghóa laø söï phaân tích caâu cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng veà thöïc chaát cuøng döïa treân giaû thuyeát laø moãi caâu ñöôïc chia ra caùc thaønh toá tröïc tieáp vaø moãi thaønh toá tröïc tieáp laïi ñöôïc tieáp tuïc chia nhoû hôn. Nhö vaäy, ñoàng thôøi vôùi vieäc phaân tích moät caâu ra thaønh toá tröïc tieáp, ngöôøi ta coù theå gaùn caùc phaïm truø ngöõ phaùp cho töøng thaønh toá. Coù theå duøng sô ñoà caây gaén nhaõn ñeå bieåu dieãn caâu ra caùc thaønh toá tröïc tieáp. S NP VP GL N V N Ngöôøi sinh vieân ñoïc saùch − Duøng hoäp Hockett: S NP VP CL N V N Ngöôøi sinh vieân ñoïc saùch Tröôùc ñaây trong moâ hình phaân tích caâu ra thaønh toá tröïc tieáp cuûa Bloomfield, sau naøy laø söï phaùt trieån cuûa Harris hoaëc Wells thì caùc töø ñöôïc coi laø caùc thaønh toá tröïc tieáp nhoû nhaát. Veà sau, Hockett cuõng nhö trong ngöõ (1) Trích trong “Töø ñieån giaûi thích thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc” do Nguyeãn Nhö YÙ chuû bieân (1996), Nxb Giaùo duïc, tr, tr. 205 – 207. phaùp taïo sinh, ngöôøi ta laïi cho hình vò môùi laø caùc thaønh toá tröïc tieáp nhoû nhaát. Nhö cuïm töø “ngöôøi sinh vieân” seõ ñöôïc phaân tích thaønh C ngöôøi sinh vieân Moät thaønh toá tröïc tieáp coù theå ñöôïc phaân ra hôn 2 thaønh toá tröïc tieáp nhoû hôn. Chaúng haïn, trong caâu “Boá vaø meï veà queâ”phaàn chuû ngöõ “ boá vaø meï” seõ goàm ba thaønh toá tröïc tieáp: boá, vaø, meï: S NP VP Boá vaø meï veà queâ Söï phaân tích caâu ra caùc thaønh toá tröïc tieáp ñeàu theå hieän quan ñieåm cuûa nhaø nghieân cöùu. Tuøy theo caùch lí giaûi khaùc nhau, nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå phaân tích cuïm “ñang ñoïc saùch” theo moät trong hai caùch: ñang ñoïc saùch ñang ñoïc saùch “Phöông phaùp phaân tích ra thaønh toá tröïc tieáp (immediate constituents) ñaõ ñöôïc L.Bloomfield ñeà nghò vaø sau ñoù ñöôïc caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû phaùt trieån theâm. Nguyeân taéc chung cuûa phöông phaùp naøy laø phaân chia keát caáu phöùc taïp ra nhöõng boä phaän toái ña. Quan ñieåm phoå bieán nhaát laø chia ra hai phaàn: phaàn haït nhaân vaø phaàn phuï thuoäc, töùc laø phaàn cô baûn vaø phaàn keøm theo”. (Nguyeãn Thieän Giaùp. Töø vöïng hoïc tieángVieät.Nxb ÑH vaø THCN,H.,1985, tr. 47) VEÀ MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM TRONG NGÖÕ PHAÙP PHAÂN BOÁ (1) Hieän nay, trong söï nghieân cöùu ngöõ phaùp, coù nhöõng phöông phaùp khaùc nhau. Phöông phaùp phaân boá (Ph: Methode distributionnelle) ñang ñöôïc duøng khaù phoå bieán. Ngöõ phaùp ñöôïc mieâu taû theo phöông phaùp naøy laø ngöõ phaùp phaân boá. Phöông phaùp phaân boá cuõng ñöôïc duøng vaøo saùch giaùo khoa ngöõ phaùp ôû moät soá nöôùc, thöôøng laø coù dung hoøa vôùi nhöõng phöông phaùp khaùc. Thieát nghó söï dung hoøa naøy coù theå coù maët tích cöïc. Nhöng ñieàu caàn chuù yù laø phaûi traùnh nhöõng gì khoâng roõ raøng, thieáu logic, thieáu nhaát quaùn. Cho neân, duø vaän duïng phöông phaùp phaân boá theá naøo, thì cuõng caàn phaûi tìm hieåu noù. Baøi naøy trình baøy ngaén goïn veà moät soá khaùi nieäm trong ngöõ phaùp phaân boá. Töø Bloomfeld, ngöôøi môû ñöôøng, cho tôùi nay, ñaõ coù nhöõng boå sung, ñieàu chænh ñoái vôùi phöông phaùp phaân boá. Nhöng noù vaãn döïa treân nhöõng quan ñieåm cô baûn sau ñaây: (1) Trích trong “Ngoân ngöõ vaø ñôøi soáng vaên hoùa – xaõ hoäi” cuûa Hoaøng Tueä (1996) Nxb Giaùo duïc, tr. 181 – 186. 1. Nghieân cöùu moät ngoân ngöõ laø phaûi tröôùc tieân thu thaäp moät taäp hôïp ñaày ñuû, ña daïng nhöõng phaùt ngoân baèng ngoân ngöõ aáy ôû moät thôøi kyø nhaát ñònh, ñeå roài baèng söï quy naïp xaùc ñònh heä thoáng caùc ñôn vò. Taäp hôïp aáy laø khoái tö lieäu veà thöïc tieãn haønh ngoân (corpus). 2. Trong söï phaân tích ngoân ngöõ, caàn phaûi tuyeät ñoái traùnh khoâng ñöôïc döïa tröôùc tieân vaøo nghóa. Cuï theå, khi xaùc ñònh yeáu toá naøo ñoù laø ñôn vò thì khoâng töï hoûi tröôùc laø yeáu toá aáy coù nghóa gì, roài caên cöù vaøo nghóa aáy maø xaùc ñònh giaù trò ñôn vò cuûa noù. 3. Trong thöïc tieãn haønh ngoân, coù söï taùi hieän cuûa caùc yeáu toá ngoân ngöõ. Khoâng theå naøo töôûng töôïng ñöôïc moät söï haønh ngoân maø trong ñoù, ñeàu laø nhöõng yeáu toá hoaøn toaøn môùi chöa heà xuaát hieän. Chính laø phaûi döïa vaøo hieän töôïng taùi hieän cuûa caùc yeáu toá ngoân ngöõ maø xaây döïng moät phöông phaùp phaân tích nhaèm ñaït tôùi moät söï mieâu taû khaùch quan heä thoáng caùc ñôn vò ngoân ngöõ. * * * Vì nghóa ñaõ bò loaïi tröø, cho neân muoán tìm ra caùc yeáu toá taùi hieän trong caùc phaùt ngoân, thì phaûi xeùt ñeán chu caûnh xuaát hieän cuûa chuùng. Chu caûnh (Ph: Environnement hay Contexte) laø moät khaùi nieäm cô baûn trong ngöõ phaùp phaân boá. Trong moät caâu, chu caûnh cuûa ñôn vò a bao goàm caùc ñôn vò t ôû tröôùc noù, vaø caùc ñôn vò s ôû sau noù. Moãi ñôn vò laø moät yeáu toá (hay chuoãi yeáu toá) laøm thaønh moät ngöõ ñoaïn trong caâu. Thí duï: Hai caùi xe ñaïp môùi mua aáy t2 t1 a s1 s2 vaãn coøn khoûe t2 t1 a aên hai baùt côm roài a s1 s2 Töø khaùi nieäm chu caûnh, sinh ra khaùi nieäm cô baûn khaùc laø phaùt trieån (Ph: Expansion). Ngöõ ñoaïn y trong moät caâu ñöôïc coi laø söï phaùt trieån cuûa ngöõ ñoaïn x trong moät caâu khaùc, khi: - x coù theå thay theá y laøm thaønh moät caâu khaùc nöõa (x vaø y ñöôïc coi laø cuøng chu caûnh), - x khoâng phöùc taïp hôn y veà caáu truùc. Thí duï: Em hoïc sinh aáy raát thoâng minh (1) x Caùc baùc coâng nhaân cuûa nhaø maùy naøy laøm vieäc gioûi (2) y Nhö vaäy, caâu (2) cuõng coù theå coi laø söï phaùt trieån cuûa caâu (1). Töø caùc khaùi nieäm Chu caûnh vaø Phaùt trieån, ñaõ sinh ra khaùi nieäm Phaân boá (Ph: Distribution). Söï phaân boá cuûa moät ñôn vò laø toång theå nhöõng chu caûnh maø trong ñoù coù theå baét gaëp noù taùi hieän. Vaù, giaù trò ñôn vò cuûa noù ñöôïc xaùc ñònh khoâng phaûi theo nghóa, maø theo söï phaân boá cuûa noù. Ñaùng chuù yù laø trong tröôøng phaùi Chöùc naêng, cuõng coù khaùi nieäm phaùt trieån nhöng noù ñöôïc hieåu khaùc. Trong caâu: Con boø cuûa hôïp taùc xaõ chaïy treân caùnh ñoäng coû thì “cuûa hôïp taùc xaõ” laø söï phaùt trieån cuûa danh ngöõ. “treân caùnh ñoàng coû” laø söï phaùt trieån cuûa ñoäng ngöõ. Ñoái vôùi Martinet, moät nhaân vaät noåi tieáng thuoäc tröôøng phaùi Chöùc naêng, thì yeáu toá (hay chuoãi yeáu toá) naøo trong caâu maø löôït bôùt ñöôïc, nhöng caâu vaãn laø caâu (nhö: con boø chaïy), yeáu toá aáy laø moät söï phaùt trieån. Trong ngöõ phaùp phaân boá, caâu ñöôïc phaân tích thaønh caùc thaønh phaàn tröïc tieáp (Ph: Constituants immediats). Thí duï Coâ giaùo ñang giaûng baøi (3) TPTT TPTT Roài, nhöõng TPTT naøy cuûa caâu laïi ñöôïc phaân tích thaønh nhöõng TPTT nhoû hôn, töùc laø TPTT cuûa TPTT, nhö: coâ giaùo, ñang giaûng baøi. Ñeå cuoái cuøng, ñaït tôùi nhöõng ñôn vò nhoû nhaát, nhö coâ/giaùo/ñang/giaûng/baøi. Laøm sao phaân tích ñöôïc theá, maø khoâng döïa vaøo nghóa? Vaøo caùc khaùi nieäm trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng? Ñoù laø nhöõng caâu hoûi phaûn bieän cuûa nhöõng ngöôøi khoâng taùn thaønh tröôøng phaùi Phaân boá. Nhöng theo caùc nhaø ngöõ phaùp thuoäc tröôøng phaùi naøy, thì söï phaân tích thaønh TPTT khoâng phaûi ñaõ döïa vaøo nghóa, maø vaøo caùc khaùi nieäm cô baûn noùi treân: chu caûnh, phaùt trieån, phaân boá. Laäp luaän cuûa hoï laø nhö sau: Trong Corpus, coù caâu Lan cöôøi (4). Taát nhieân laø caâu naøy ñöôïc phaân tích: Lan/cöôøi, vì moïi TPTT cuûa noù laø hieån nhieân moät ñôn vò. Cuõng xaùc nhaän ñöôïc laø, trong thöïc tieãn, coù nhöõng caâu nhö: Coâ giaùo/cöôøi (5) Em hoïc sinh/cöôøi (6) Em hoïc sinh/ñang laøm baøi (7) Thaày giaùo/ ñaõ traû baøi (8) Chính laø qua so saùnh nhöõng caâu vöøa daãn vôùi caâu (3) maø coù theå coù ñöôïc söï phaân tích nhö treân ñoái vôùi caâu (3); söï phaân tích aáy coù theå trình baøy laïi nhö sau: [(coâ + giaùo)] + [ñang + (giaûng + baøi)] Döïa vaøo söï trình baøy naøy, coù theå veõ caùc loaïi sô ñoà veà caáu truùc cuûa caâu, nhö sô ñoà hình caây thöôøng duøng. − Qua söï phaân tích thaønh TPTT, caùc nhaø ngöõ phaùp phaân boá ñaõ ñi tôùi moät söï phaân loaïi caùc TPTT coù chu caûnh nhö nhau, töùc laø ñi tôùi söï xaùc ñònh caùc loaïi phaân boá (Ph: Classes distributionnelles). Caàn nhaéc laïi raèng söï phaân loaïi naøy, theo hoï, ñaõ khoâng laáy nghóa laøm tieâu chí, maø laáy phaân boá laøm tieâu chí. Keát quaû laø caùc loaïi phaân boá vaø caùc töø loaïi (trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng) laø khaùc nhau veà cô baûn, maëc duø vaãn coù nhöõng loaïi ñöôïc goïi gioáng nhau nhö: danh töø, ñoäng töø, tính töø ... * * * Trong tröôøng phaùi Phaân boá, Harris laø ngöôøi ñaõ coù moät boå sung quan troïng ñoái vôùi ngöõ phaùp phaân boá, baèng söï ñeà caäp tôùi hieän töôïng ñöôïc goïi laø caûi bieán (Ph: Transformation). Thöïc ra, oâng chöa trình baøy moät cô sôû lí thuyeát naøo maø chæ nhaän xeùt laø trong thöïc tieãn haønh ngoân, coù quan heä töông öùng giöõa nhöõng caáu truùc maø veà maët ngöõ phaùp, ñeàu coù theå cho laø chaáp nhaän ñöôïc, töùc laø coù caùi giaù trò goïi laø tính chaát chaáp nhaän ñöôïc (Ph: Accepabilite). Thí duï: trong tieáng Vieät, neáu noùi ñöôïc: “Anh aáy ñaõ cöôøi vôùi em laøm em yeân loøng” thì cuõng noùi ñöôïc: “Vieäc anh aáy ñaõ cöôøi vôùi em laøm em yeân loøng”. Nhöng laïi coù nhöõng caáu truùc töôûng nhö töông öùng vôùi nhau xeùt veà tính chaát chaáp nhaän ñöôïc, nhöng söï thaät laïi khoâng phaûi. Thí duï: neáu noùi Noù chaêm soùc con caùi (10) Noù aên hai caùi baùnh (11) Noù laøm vieäc hai tieáng ñoàng hoà (12) Thì nhöõng caâu aáy ñeàu ñöôïc chaáp nhaän. Nhöng neáu noùi: Con caùi ñöôïc noù chaêm soùc (10) Hai caùi baùnh ñöôïc noù aên (11) Hai tieáng ñoàng hoà ñöôïc noù laøm (12) Thì chæ caâu (10) ñöôïc chaáp nhaän; coøn caâu (11) vaø caâu (12) thì khoâng. Töø nhaän xeùt treân, Harris cho thaáy raèng coù theå tìm thaáy trong moät ngoân ngöõ nhöõng caëp caûi bieán nhaát ñònh. Thí duï: thoâng minh vaø raát thoâng minh. Ñaây laø loaïi caûi bieán coù tính chaát phoå quaùt trong caùc ngoân ngöõ. Noù taïo neân moät ngöõ ñoaïn coù giaù trò nhö moät ñôn vò. Coù loaïi caûi bieán taùc ñoäng tôùi caû caâu. Thí duï: Anh aáy laø ngöôøi trung thöïc vaø Toâi nghó anh aáy laø ngöôøi trung thöïc. Toâi laøm thô, vôï toâi laøm thô vaø Toâi laøm thô, vôï toâi cuõng laøm thô. Nguyeãn Du laø nhaø thô lôùn vaø Nguyeãn Du, nhaø thô lôùn. Toâi bieát anh nghó gì vaø Anh nghó gì toâi bieát. Treân ñaây laø moät soá caûi bieán cuõng coù tính chaát phoå quaùt trong caùc ngoân ngöõ. Vaø, coù loaïi caûi bieán coù tính chaát ñoäc ñaùo. Nhö trong tieáng Vieät: Toâi ñi phoá, toâi mua thöùc aên, toâi veà nhaø luùc 10 giôø. Toâi ñi phoá mua thöùc aên veà nhaø luùc 10 giôø. Buoàn thiu thæu vaø Buoàn thiu buoàn thæu; Buoàn thæu buoàn thiu. Ngöõ phaùp phaân boá ñöôïc duøng coù keát quaû toát trong söï nghieân cöùu nhöõng ngoân ngöõ chöa heà ñöôïc nghieân cöùu vaø ngöôøi nghieân cöùu chöa heà bieát gì veà chuùng. Bloomfield ñaõ xaây döïng phöông phaùp phaân boá trong khi tham gia tích cöïc vaøo söï nghieân cöùu caùc ngoân ngöõ Indien ôû chaâu Mó. Ngöõ phaùp phaân boá cuõng ñöôïc duøng coù hieäu quaû vaøo vieäc daïy ngoaïi ngöõ laø nhöõng ngoân ngöõ maø ngöôøi hoïc chöa bieát tröôùc khi hoïc. Duøng vaøo vieäc daïy baûn ngöõ, noù cuõng coù theå coù taùc duïng tích cöïc. Noù taïo neân ôû ngöôøi baûn ngöõ caùch suy nghó khaùch quan, traùnh ñònh kieán, veà moät ngoân ngöõ maø ngöôøi baûn ngöõ coù theå cho laø mình ñaõ bieát roài. Nhöng, thöïc teá vaãn laø, quaû nhieân, ñoái vôùi ngöôøi baûn ngöõ, noù laø tieáng meï ñeû. Cho neân vaän duïng ngöõ phaùp phaân boá nhö theá naøo cho coù hieäu quaû vaøo vieäc daïy baûn ngöõ vaãn cöù coøn laø moät vaán ñeà trong sö phaïm hoïc ngoân ngöõ (…) PHAÂN TÍCH CAÂU THEO CAÙC THAO TAÙC CAÛI BIEÂN (1) 1. Thao taùc caûi bieân cuù phaùp laø töø moät hình thöùc naøy coù khaû naêng bieán ñoåi sang moät hình thöùc khaùc. Noù döïa vaøo moät hình thöùc ñaõ cho, ñaõ bieát tìm caùc hình thöùc khaùc coù theå coù cuûa cuøng caáp ñoä caâu ban ñaàu. Vaû laïi, thao taùc caûi bieân cho pheùp quy caùc caâu coù quan heä hoï haøng vôùi nhau thaønh nhöõng hình thöùc cô sôû maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø “caâu haït nhaân” (kernel sentence). Vieäc aùp duïng thao taùc naøy vaøo tieáng Vieät ñaõ coù nhieàu taùc giaû tieán haønh. Trong phaïm vi naøy chuùng toâi thöû thí nghieäm theâm thao taùc naøy ñeå tieán ñeán xaây döïng moät ngöõ phaùp caûi bieân hieäu löïc cuûa tieáng Vieät. 2. Thao taùc caûi bieân caâu döïa vaøo caùc nguyeân taéc cô baûn sau ñaây: − Xaùc laäp phaïm vi cuûa caâu haït nhaân. Haït nhaân laø moät taäp hôïp nhöõng kieåu caâu cô baûn. (1) Trích trong “Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Caâu” cuûa Hoaøng Troïng Phieán (1980), Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, tr 71 – 75. − Xaùc laäp taäp hôïp caùc quy taéc bieán ñoåi ñeå suy ra caùc caâu khaùc baèng caùch bieán ñoåi caâu haït nhaân. Vaø, nhö vaäy, trong ngoân ngöõ coù loaïi caâu haït nhaân vaø loaïi caâu bieán ñoåi. Chaúng haïn, “Nam taëng Baéc cuoán saùch” laø coù moät quaù trình saûn sinh töø: ⇒ Nam taëng cuoán saùch Nam cho Baéc ⇒ Nam taëng cho Baéc cuoán saùch ⇒ Nam taëng Baéc cuoán saùch. Thöïc chaát quaù trình saûn sinh caâu treân ñaây laø quaù trình loàng caâu hoaëc quaù trình phaùi sinh. Nghóa laø töø moät caâu naøy loàng moät caâu khaùc vaø loàng moät caâu khaùc vaøo caâu ñöôïc loàng vaø cöù nhö theá maø tieáp tuïc môû roäng. Sau ñoù xoùa boû nhöõng yeáu toá ñoàng nhaát choàng leân nhau. Caùc thao taùc caûi bieân thöôøng duøng laø: − Theâm yeáu toá vaøo caáu truùc caâu cô baûn. − Bôùt yeáu toá trong caáu truùc caâu cô baûn. − Thay ñoåi traät töï caùc yeáu toá caáu truùc. − Chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh bò ñoäng, khaúng ñònh thaønh phuû ñònh, caâu töôøng thuaät thaønh caâu hoûi, chuyeån ñoåi keát caáu C – V thaønh ñoaûn ngöõ v.v... − Thay theá baèng caùc töø ñoàng nghóa. Trong quaù trình thöïc hieän caùc thao taùc ñeå caûi bieân caâu luoân luoân chuù yù ñeán caùc khaû naêng: - Bieán ñoåi caáu truùc khoâng bieán ñoåi nghóa cuûa caâu. - Bieán ñoåi caáu truùc ñöa ñeán bieán ñoåi nghóa cô baûn cuûa caâu. - Khoâng bieán ñoåi nghóa nhöng theâm neùt nghóa boå sung naøo ñoù. Trong cuù phaùp coù caûi bieân caâu ñôn vaø caûi bieân chuoãi caâu. Nhöõng ñieàu noùi treân ñaây thích hôïp vôùi caâu ñôn. Ôû ñaây caàn thieát noùi theâm vaøi thao taùc caûi bieân chuoãi caâu. 3. Trong tieáng Vieät cuõng nhö caùc ngoân ngöõ khaùc coù hieän töôïng moät phaùt ngoân coù theå goàm hai hoaëc hôn hai caâu noái keát nhau thaønh chuoãi caâu vôùi tö caùch moät ñôn vò cuù phaùp treân caâu. Caáu truùc – ngöõ nghóa cuûa chuoãi caâu seõ ñöôïc trình baøy kyõ trong muïc “Phöùc taïp hoùa caâu gheùp”(1). ÔÛ ñaây toâi chæ ñeà caäp caûi bieân trong chuoãi caâu hoûi – ñaùp. Chuoãi caâu loaïi naøy thöôøng coù caáu truùc ñôn giaûn. Phaàn ñaàu laø chæ tình huoáng hay ñieàu khôûi daãn, phaàn hai laø moät caâu keá tieáp. Cho neân cuõng coù theå ñaët moät caùi teân laø chuoãi caâu daãn – tieáp. Chaúng haïn, “Toâi baûo noù bao nhieâu laàn, noù cuõng vaãn khoâng nghe” hoaëc “Thanh ñaõ ñeán chöa? – Ñaõ, noù ñaõ ñeán roài”. Pheùp bieán ñoåi chuoãi caâu coøn thöïc hieän moät caùch maùy moùc baèng caùch noái caùc caâu con vaøo trong moät caâu meï (hay caâu ma traän: matrix sentence) roäng hôn: Sc1 + Sc2 ↔ Sc3, ôû ñoù Sc1 laø caâu meï, Sc2 laø caâu cheâm. Pheùp bieán ñoåi thöïc hieän nhôø: − Thay theá caùc töø töông öùng cho chuû ngöõ, vò ngöõ, hoaëc danh töø, ñoäng töø baèng caùc ñaïi töø. Chaúng haïn, “Anh lính treû ñuoåi theo teân xaâm löôïc, haén ñang vaáp ngaõ⇒ Anh lính treû ñuoåi theo teân xaâm löôïc, teân xaâm löôïc ñang vaáp ngaõ ⇒ Anh lính treû ñuoåi theo teân xaâm löôïc ñang vaáp ngaõ”. − Theâm caùc töø noái: vôùi, cuøng, vaø, ñoàng thôøi, hoaëc… hoaëc, chaúng haïn, “Loan cöôøi to. Lanh cuõng cöôøi to ⇒ Loan vaø Lanh ñeàu cöôøi to”. − Theâm caùc töø chöùc naêng. Chaúng haïn, “Noù gioáng meï ⇒ Hai meï con gioáng nhau”. − Hoaùn vò, saép xeáp laïi caùc yeáu toá ngoân ngöõ. Chaúng haïn, “Ñoàng hoùa laø quaù trình bieán hoùa nhöõng chaát laáy töø ngoaøi vaøo, toång hôïp thaønh nhöõng chaát soáng cuûa cô theå vaø tích luõy naêng löôïng” ⇒ “Quaù trình ñoàng hoùa laø quaù trình trong ñoù coù nhöõng chaát laáy töø ngoaøi vaøo ñöôïc bieán hoaù, toång hôïp thaønh nhöõng chaát soáng cuûa cô theå vaø tích luõy naêng löôïng” ⇒ “Neáu moät quaù trình bieán hoaù maø nhöõng chaát soáng cuûa cô theå vaø tích luõy döôùi daïng naêng löôïng thì quaù trình bieán hoùa aáy ñöôïc goïi laø quaù trình ñoàng hoùa”. Caùc thao taùc naøy khoâng aùp duïng moät caùch rieâng leû. Thöôøng thöôøng chuùng ñöôïc keát hôïp vôùi moät thao taùc khaùc, nhöng thao taùc naøo ñöôïc duøng laø nhaèm vaøo söï bieán ñoåi yeáu toá naøo cuûa caáu truùc. Chaúng haïn, khí noái hai (1) Xem Sñd, tr.235-245. Nam taëng cuoán saùch Nam cho Baéc caâu haït nhaân thaønh chuoãi caâu lieân hôïp thì duøng thao taùc töø noái laø chính, coøn khi noái caùc caâu trong moät caâu gheùp baèng caùch cheâm thì ñöa töø noái laø quan troïng. Ví duï: Toâi bieát ñieàu ñoù ⇒ Ñieàu maø toâi bieát. Ñaët ñoaïn naøy vaøo vò trí nhoùm danh (ND) cuûa moät caâu meï baát kyø theo coâng thöùc: ND – thì khoâng quan troïng ⇒ Ñieàu maø toâi bieát thì khoâng quan troïng. Ñaây laø ND ⇒ Ñaây laø ñieàu maø toâi bieát. Noù giaûi thích ND cho toâi ⇒ Noù giaûi thích cho toâi ñieàu maø toâi bieát. Caûi bieân theo caùch cheâm caâu baèng caùch theâm töø phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa ñònh ngöõ trong caâu meï. Döôùi ñaây tieán haønh neâu caâu meï, caâu cheâm vaø caâu taïo thaønh. Ví duï (a): − Noù seõ noùi − Noù coù lieân quan ñeán vaán ñeà quan troïng naøy. − Noù seõ noùi (neáu) noù coù lieân quan ñeán vaán ñeà quan troïng naøy. Ví duï (b): − Chuùng ta phaùt trieån caùc ngaønh ngheà naøo. − Chuùng ta coù ñieàu kieän ñaàu tö. − Chuùng ta phaùt trieån caùc ngaønh ngheà naøo (maø) chuùng ta coù ñieàu kieän ñaàu tö. Ví duï (c): − Nöôùc soâi − Nöôùc bieán thaønh hôi (xoùa 1 chuû ngöõ) − Nöôùc soâi bieán thaønh hôi − Nöôùc soâi (vaø) bieán thaønh hôi (theâm töø noái) − Khi nöôùc soâi bieán thaønh hôi (theâm töø thôøi gian) − Khi nöôùc soâi nöôùc bieán thaønh hôi (hoaùn vò vaø thay theá ta coù:) − Khi nöôùc soâi (noù) bieán thaønh hôi (vaø boû nhoùm danh trong caâu cheâm ta coù:) − Khi soâi nöôùc bieán thaønh hôi. 4. Keát quaû cuûa nhöõng bieán ñoåi lieân keát vaãn giöõ nguyeân noäi dung thoâng baùo (coù theå thu heïp hoaëc môû roäng) cho ta nhöõng ñoàng nghóa cuù phaùp. Caùc thao taùc caûi bieân coù theå giuùp chuùng ta lí giaûi caùc caâu gioáng beà ngoaøi veà caáu truùc nhöng khoâng thuoäc cuøng moâ hình cuù phaùp, so saùnh: Chim boà caâu bay nhanh. Chim boà caâu lieäng traéng toaùt. Neáu duøng thao taùc thaâm yeáu toá thì hai caâu coù caáu truùc haït nhaân khaùc nhau: Chim boà caâu bay (raát) nhanh (+) Chim boà caâu lieäng (raát) traéng toaùt (-). Vaán ñeà naøy coù lieân quan ñeán phöông phaùp phaân boá cuù phaùp. Phöông phaùp naøy ñöôïc aùp duïng vaøo cuù phaùp thöïc chaát laø phöông phaùp phaân tích caâu theo vò trí. Phaân tích caâu theo vò trí laø döïa vaøo moái lieân heä caùc yeáu toá bieân vôùi yeáu toá trung taâm cuûa toaøn boä caáu truùc caâu. Phöông phaùp thaønh toá tröïc tieáp vaø caûi bieân coù moái lieân quan vôùi vò trí cuûa caùc yeáu toá caáu thaønh caâu. Neáu phöông phaùp thaønh toá tröïc tieáp phaùt hieän caáu truùc noäi taïi cuûa caâu thì phöông phaùp caûi bieân phaùt hieän caáu truùc beà maët cuûa chuùng vaø cho pheùp tìm caùc bieán theå caáu truùc vaø caùc ñoàng nghóa cuù phaùp. Vieäc aùp duïng caùc thao taùc cuûa hai phöông phaùp naøy phaûi ñoàng thôøi vaø luoân luoân döïa vaøo cô sôû phaân tích ngöõ nghóa – cuù phaùp cuûa caâu. ._.