So sánh giữa triết học Phương Đông và Phương Tây

§Ò bµi : So s¸nh gi÷a triÕt häc ph­¬ng §«ng vµ triÕt häc T©y. lêi më ®Çu Phương Đông để chỉ các nước châu Á các nên văn minh trên ba lưu vực sông lớn: sông Nin, sông Hằng, sông Hoàng Hà, chủ yếu là Ai Cập, ả rập, ấn độ và Trung Hoa. Hầu hết các nền tôn giáo lớn của thế giới đều xuất hiện ở đây. Phương Tây chủ yếu là các nước Tây âu như Anh, Pháp, Đức, Ý, Áo, Tây Ban Nha... Ngày nay chúng ta gộp cả Mỹ vào. Đặc điểm hai loại hình cơ sở xã hội Đông - Tây là tĩnh, ổn định đối nghịch với động, biến động nhanh. Triết học lỏng lẻo, mềm dẻo của Đông đối lại là triết học chặt chẽ, thống nhất thành hệ thống của Tây. Triết học phương Tây đi từ gốc lên ngọn (từ thế giới quan, vũ trụ quan, bản thể luận... từ đó xây dựng nhân sinh quan con người;) trong khi triết học phương Đông đi từ ngọn xuống gốc (từ nhân sinh quan, vấn đề cách sống, lối sống sau đó mới là vũ trụ quan, bản thể luận...). Đó là 2 nét chính của hai nền triết học Đông - Tây. I. LÞch sö TriÕt häc Ph­¬ng §«ng cæ ®¹i; LÞch sö triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i- Sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a chóng. LÞch sö triÕt häc lµ m«n häc mang l¹i cho ng­êi häc nh÷ng hiÓu biÕt mang tÝnh hÖ thèng vÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t­ duy TriÕt häc- c¬ së cña t­ duy lý luËn nh©n lo¹i. Qua ®ã, lµm phong phó ®êi sèng tinh thÇn vµ n©ng cao n¨ng lùc sö dông t­ duy vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò do nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn cuéc sèng ®Æt ra. Nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ®Çu tiªn trong lÞch sö xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû VIII- VI (Tr CN) ë Ên §é cæ ®¹i, Trung Quèc cæ ®¹i, Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i vµ ë mét sè n­íc kh¸c. 1. LÞch sö triÕt häc Ph­¬ng §«ng cæ ®¹i. LÞch sö c¸c nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ®· cho thÊy, thêi ®iÓm b¾t ®Çu cña TriÕt häc Ph­¬ng §«ng cã thÓ vµo kho¶ng 3000 n¨m TCN. Trªn 3 vïng ®Êt réng lín víi nhiÒu d©n téc kh¸c nhau lµ vïng Trung cËn ®«ng, vïng Ên §é vµ vïng Trung Quèc. Vïng Trung CËn §«ng c¸ch ®©y 5000 n¨m ®· ph¸t sinh nhiÒu nÒn v¨n minh rùc rì, tiÕn bé nhÊt lóc bÊy giê. Kho¶ng trªn 300 n¨m TCN, nh÷ng thµnh tùu vÒ TriÕt häc cña vïng trung cËn ®«ng ®· bÞ chia thµnh 2 ng¶, ng¶ thø nhÊt gia nhËp vµo v¨n minh Ba T­, ng¶ thø hai gia nhËp vµo v¨n minh Hy L¹p. PhÇn cßn l¹i bÞ l·ng quªn vµ hoµn toµn kh«ng cã ®iÒu kiÖn n¶y sinh tr­íc sù bµnh tr­íng, thèng trÞ tuyÖt ®èi cña ®¹o Do Th¸i vµ sau n÷a lµ ®¹o Håi. Do ®ã, TriÕt häc Ph­¬ng §«ng tõ thêi cæ ®¹i ®Õn nay chØ cßn næi bËt hai nÒn TriÕt häc lín- ®ã lµ nÒn TriÕt häc Ên §é vµ nÒn TriÕt häc Trung Quèc. Hai nÒn triÕt häc nµy ph¸t triÓn rùc rì vµo cuèi thêi kú cæ ®¹i vµ ®Çu thêi kú phong kiÕn. a. TriÕt häc Ên §é cæ ®¹i- LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Ên §é lµ mét ®Êt n­íc réng lín thuéc b¸n ®¶o Nam ¸ bao gåm c¶ n­íc Pakixtan, B¨ngla®Ðt vµ NªPan ngµy nay. Kh¾p vïng tõ §«ng B¾c vµ T©y B¾c cña Ên §é cæ ®¹i nói non trïng ®iÖp víi d·y Himalaya næi tiÕng kÐo dµi 2.600 km. D·y nói Vin®ya ph©n chia Ên §é thµnh 2 miÒn Nam vµ B¾c. MiÒn B¾c cã hai con s«ng lín lµ s«ng Ên ë phÝa T©y vµ s«ng H»ng ë phÝa §«ng, chóng t¹o nªn hai ®ång b»ng mµu mì- c¸i n«i cña nÒn v¨n minh cæ Ên §é. Tr­íc khi ®æ ra biÓn, s«ng Ên chia lµm 5 nh¸nh vµ biÕn l­u vùc cña m×nh thµnh ®ång b»ng Pungi¸p. §èi víi ng­êi Ên §é, s«ng H»ng lµ dßng s«ng linh thiªng cã thµnh phè Varanadi bªn bê, n¬i ®©y tõ ngµn x­a, ng­êi Ên §é c­ hµnh lÔ t¾m truyÒn thèng mang tÝnh chÊt t«n gi¸o,... C­ d©n Ên §é rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p víi nhiÒu bé téc kh¸c nhau, nh­ng vÒ chñng téc, cã hai lo¹i chÝnh lµ ng­êi §ravida c­ tró chñ yÕu ë miÒn Nam vµ ng­êi Arya chñ yÕu sèng ë miÒn B¾c. Tõ trong nÒn v¨n minh s«ng Ên cña ng­êi b¶n ®Þa §ravi®a xa x­a, Nhµ n­íc Ên §é cæ ®¹i ®· xuÊt hiÖn, c¸c ngµnh nghÒ n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp ®· h×nh thµnh. Tuy nhiªn, ®Õn ®Çu thÕ kû XIII TCN, thiªn tai (lò lôt trªn s«ng Ên) ®· lµm cho nÒn v¨n minh nµy sôp ®æ. Voµ kho¶ng thÕ kû XV TCN, c¸c bé l¹c du môc Arya ë Trung ¸ x©m nhËp vµo Ên §é. Hä ®Þnh canh, ®Þnh c­ vµ tiÕn hµnh qu¸ tr×nh n« dÞch, ®ång ho¸, hçn chñng víi c¸c bé l¹c b¶n ®Þa §ravi®a. KInh tÕ tiÓu n«ng kÕt hîp víi thñ c«ng nghiÖp gia ®×nh mang tÝnh tù cung, tù cÊp lÊy gia ®×nh, gia téc cña ng­êi Arya lµm c¬ së, ®· t¹o nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cho c¸c c«ng x· n«ng th«n ra ®êi vµ sím ®­îc kh¼ng ®Þnh. Trong m« h×nh c«ng x· n«ng th«n, toµn bé ruéng ®Êt ®Òu thuéc quyÒn së h÷u Nhµ n­íc cña c¸c ®Õ v­¬ng, Nhµ n­íc kÕt hîp víi t«n gi¸o trÞ nh©n d©n vµ bãc lét n«ng n« c«ng x¸c; t«n gi¸o bao trïm mäi mÆt ®êi sèng x· héi; con ng­êi sèng nÆng vÒ t©m linh tinh thÇn vµ khao kh¸t ®­îc gi¶i tho¸t. Còng trong m« h×nh nµy ®· h×nh thµnh 4 ®¼ng cÊp víi sù ph©n biÖt hÕt søc kh¾c nghiÖt vµ dai d¼ng. §ã lµ: T¨ng l÷ - ®¼ng cÊp cao quý nhÊt trong x· héi bao gåm nh÷ng ng­êi hµnh nghÒ tÕ lÔ; quý téc - ®¼ng cÊp thø hai trong x· héi - bao gåm vua, chóa, t­íng lÜnh, b×nh d©n tù do - ®¼ng cÊp thø 3 trog x· héi - bao gåm nh÷ng ng­êi cã chót tµi s¶n, ruéng ®Êt; tiÖn n« hay n« lÖ - ®¼ng cÊp thÊp nhÊt vµ ®«ng ®¶o nhÊt - bao gåm nh÷ng ng­êi tËn cïng kh«ng cã quyÒn lîi g× trong x· héi. Ngoµi sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp nh­ trªn, x· héi Ên §é cæ ®¹i cßn cã sù ph©n biÖt vÒ chñng téc, dßng dâi, t«n gi¸o, nghÒ nghiÖp... Nh÷ng sù ph©n biÖt nµy ®· t¹o ra nh÷ng xung ®ét ngÊm ngÇm trong x· héi nh­ng bÞ k×m gi÷ bëi søc m¹nh vËt chÊt vµ tinh thÇn cña Nhµ n­íc - t«n gi¸o. X· héi vËn ®éng, ph¸t triÓn mét c¸ch chËm ch¹p vµ nÆng nÒ. Tuy vËy, nh©n d©n Ên §é vÉn ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ tinh thÇn rùc rì. VÒ v¨n ho¸, ch÷ viÕt ®· ®­îc ng­êi Ên §é s¸ng t¹o tõ thêi v¨n h¸o Harappa, sau ®ã ch÷ Kharosthi (thÕ kû VTCN) ra ®êi; ch÷ Brami ®­îc dïng réng r·i vµo thêi vua Ax«ca, sau cïng, nã ®­îc c¸hc t©n thµnh ch÷ §ªvanagari ®Ó viÕt tiÕng Xanxcrit. V¨n häc cã c¸c bé Vª®a - lµ c¸c thÇn tho¹i diÔn ca truyÒn khÈu ®­îc s¸ng t¹o trong mét qu·ng thêi gian dµi h¬n 1000 n¨m; sau ®ã, nã ®­îc ghi thµnh gi¸o lý cña ®¹o Bµ lamon. Vª®a vèn ãc nghÜa lµ hiÓu biÕt, nã lµ nÒn t¶ng t­ t­ëng t«n gi¸o - triÕt häc - chÝnh trÞ cña Ên §é cæ ®¹i; c¸c bé Sö thi (M©hbarata, R©ymyana....) nghÖ thuËt næi bËt lµ nghÖ thuËt t¹o h×nh nh­ kiÕn tróc, ®iªu kh¾c ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c cung ®iÖn, nhµ chïa, th¸p, l¨ng tÈm, trô ®¸.... (th¸p Xansi (Sanchi)), trô ®¸ Sarnath, l¨ng Tajmaha, c¸c t­îng phËt vµ t­îng thÇn... VÒ khoa häc tù nhiªn: Ng­êi Ên §é ®· lµm ra lÞch ph¸p, ph©n biÖt ®­cî 5 hµnh tinh vµ mét sè chßm sao; ®· ph¸t hiÖn ra ch÷ sè thËp ph©n, sè p, x©y dùng m«n ®¹i sè häc ®· biÕt c¸ch tÝnh diÖn tÝch c¸c h×nh ®¬n gi¶n vµ x¸c ®Þnh ®­îc quan hÖ gi÷a c¸c c¹nh cña mét tam gi¸c vu«ng; ®· ®­a ra gi¶ thuyÕt nguyªn tö... Ng­êi Ên §é còng cã nhiÒu thµnh tùu trong y d­îc häc. VÒ t«n gi¸o: Ên §é lµ n¬i s¶n sinh ra nhiÒu t«n gi¸o, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ®¹o Bµ lam«n (vÒ sau lµ ®¹o Hin®u) vµ ®¹o phËt, ngoµi ra cßn cã c¸c t«n gi¸o kh¸c nh­ ®¹o Jaira, ®¹o xÝch... T¹o nªn vµ nu«i d­ìng c¸c thµnh tùu ®ã lµ lÞch sö Ên §é cæ vµ träng ®¹i. LÞch sö nµy gåm 4 thêi kú. Thêi kú v¨n minh S«ng Ên (tõ gi÷a thiªn niªn kû III ®Õn gi÷a thiªn niªn kû II TCN). NÒn v¨n minh nµy ®­îc biÕt ®Õn qua sù ph¸t hiÖn hai thµnh phè bÞ ch«n vïi Har¸ppa vµ Mohenjo §aroo ël ­u vùc S«ng Ên vµo n¨m 1920 nªn cßn ®­îc gäi lµ v¨n ho¸ Har©ppa. Thêi kú v¨n minh Vª®a (tõ gi÷a thiªn niªn kû II ®Õn thÕ kû VII TCN). NÐt næi bËt cña nÒn v¨n minh nµy lµ sù th©m nhËp cña ng­êi Arya tõ Trung ¸ vµo khu vùc cña ng­êi b¶n ®Þa sím ph¶n ¸nh sinh ho¹t cña hä, vµ sù pha trén gi÷a hai nÒn v¨n ho¸ - tÝn ng­ìng cña hai chñng téc kh¸c nhau. ChÕ ®é ®¼ng cÊp vµ ®¹o Bµlam«n xuÊt hiÖn gãp phÇn h×nh thµnh mét nÒn v¨n ho¸ míi cña ng­êi Ên §é - v¨n ho¸ Vª®a. Thêi kú c¸c v­¬ng triÒu ®éc lËp (tõ thÕ kû VI TCN ®Õn thÕ kû XII) ®©y lµ thêi kú cã nh÷ng biÕn ®éng lín vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ - x· héi, t­ t­ëng - v¨n ho¸... víi sù ra ®êi cña c¸c quèc gia vµ sù h×nh thµnh c¸c tr­ên ph¸i TriÕt häc - t«n gi¸o lín cña Ên §é. ThÕ kû VI TCN, ë Ên §é cã 16 n­íc nhá trong ®ã n­íc m¹nh nhÊt lµ Maga®a n»m ë vïng h¹ l­u s«ng H»ng. N¨m 327 TCN, sau khi diÖt ®­îc ®Õ quèc Ba t­ réng lín, qu©n ®éi Makª®«nia do AlÕch x¨ng®r¬ chØ huy ®· tiÕn chiÕm Ên §é. Nh­ng do qu¸ mÖt mái mµ hä kh«ng ®ñ søc tÊn c«ng n­íc Maga®a. AlÕch x¨ng ®r¬ cho qu©n rót lui. Khi qu©n ®éi Makª®«nia rót lui, thñ lÜnh San®ragupta, biÖt hiÖu M«rya (chim c«ng) l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng, ®¸nh ®uæi qu©n Makª®«ria ra khái Ên §é, lµm chñ vïng Pungi¸p, lËp nªn v­¬ng triÒu M«rya - v­¬ng triÒu huy hoµng nhÊt trong lÞch sö Ên §é cæ ®¹i. Vµo thêi vua Ax«ca (273 - 236 TCN), v­¬ng triÒu M«rya cùc thÞnh, víi ®¹o phËt ph¸t triÓn rùc rì. Sau ®ã v­¬ng triÒu suy yÕu dÇn vµ bÞ diÖt vong vµo n¨m 28 TCN. Ên §é bÞ chia c¾t. §Õn thÕ kû I, bé téc Cusan (cïng huyÕt thèng víi ng­êi Tuèc) tõ Trung ¸ trµn vµo vµ chiÕm lÊy vïng T©y B¾c lËp nªn n­íc Cusan. Vµo thêi vua Canixca (78 - 123), n­íc Cusan ph¸t triÓn rùc rì, ®¹o phËt l¹i h­ng thÞnh, råi sau ®ã suy yÕu dÇn, l·nh thæ thu hÑp l¹i trong vïng Pungi¸p, vµ cuèi cïng bÞ diÖt vong vµo thÕ kû V. Dï bÞ chia c¾t, nh­ng vµo n¨m 320, v­¬ng triÒu Gupta ®· ®­îc thµnh lËp ë miÒn B¾c vµ mét phÇn miÒn Trung Ên §é. Tõ n¨m 500 ®Õn n¨m 528 miÒn B¾c Ên §é bÞ ng­êi Eptalit chiÕm ®ãng. N¨m 535 v­¬ng triÒu nµy bÞ diÖt vong. N¨m 606, vua H¸c sa lËp nªn v­¬ng triÒu H¸c sa hïng m¹nh ë miÒn B¾c, n¨m 648, «ng mÊt v­¬ng triÒu còng tan r·. Ngay tõ ®Çu thÕ kû XI, c¸c v­¬ng triÒu håi gi¸o ë ¸pganixtan lu«n tÊn c«ng Ên §é; ®Õn n¨m 1200, miÒn B¾c Ên §é ®· bÞ s¸p nhËp vµo ¸pganixtan. Thêi kú c¸c v­¬ng triÒu lÖ thuéc (tõ thÕ kû XIII ®Õn gi÷a thÕ kû XIX). N¨m 1206, viªn tæng ®èc ¸pganixtan ë miÒn B¾c Ên §é ®· t¸ch miÒn B¾c Ên §é ra thµnh mét n­íc riªng biÖttù m×nh lµm Xuntan (vua), ®ãng ®« ë §ªli vµ gäi tªn n­íc lµ Xunta §ª li (1206 - 1526)... tr¶i qua 5 v­¬ng triÒu do ng­êi håi gi¸o ngo¹i téc cai trÞ, ®Õn n¨m 1526 dßng dâi ng­êi M«ng cæ ë Trung ¸, bÞ tuèc ho¸ theo ®¹o Håi tÊn c«ng vµ chiÕm lÊy Ên §é lËp nªn v­¬ng triÒu M«g«n. N¨m 1849, thùc d©n Anh b¾t ®Çu chinh phôc Ên §é. N¨m 1857, v­¬ng triÒu M«g«n bÞ diÖt vong. Ên §é trë thµnh thuéc ®Þa cña thùc d©n Anh. C¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña TriÕt häc Ên §é cæ ®¹i. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè tù nhiªn, kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ tri thøc ®· hîp thµnh c¬ së hiÖn thùc cho sù ph¸t triÓn nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc - t«n gi¸o Ên §é cæ ®¹i. C¨n cø vµo sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc - t«n gi¸o cña ng­êi Ên §é cæ ®¹i th× cã thÓ nãi tíi ba giai ®o¹n sau ®©y. Giai ®o¹n thø nhÊt: (tõ gi÷a thiªn niªn kû III TCN ®Õn kho¶ng gi÷a thiªn niªn kû II TCN). §©y lµ giai ®o¹n th­êng ®­îc gäi lµ nÒn v¨n ho¸ Harappa (hay nÒn v¨n minh s«ng Ên) - khëi ®Çu cña nÒn v¨n ho¸ Ên §é, mµ cho tíi nay ng­êi ta cßn biÕt qu¸ Ýt vÒ nã ngoµi nh÷ng t­ liÖu kh¶o cæ häc vµo nh÷ng thËp kû ®Çu thÕ kû XX. Giai ®o¹n thø hai: (TiÕp nèi giai ®o¹n thø nhÊt tíi thÓ kû VII TCN). §©y lµ thêi kú cã sù th©m nhËp cña ng­êi Arya (gèc Ên - ¢u) vµo khu vùc cña ng­êi §ravi®a (ng­êi b¶n ®Þa). §©y lµ sù kiÖn quan träng vÒ lÞch sö, ®¸nh dÊu sù hoµ trén gi÷a hai nÒn v¨n ho¸ - tÝn ng­ìng cña hai chñng téc kh¸c nhau. ChÝnh qu¸ tr×nh nµy ®· lµm xuÊt hiÖn mét nÒn v¨n ho¸ míi cña ng­êi Ên §é; nÒn v¨n ho¸ Vª®a. Giai ®o¹n thø ba: trong kho¶ng 5 - 6 thÕ kû (tõ thÕ kû VI TCN ®Õn thÕ kû I TCN) ®©y lµ thêi kú Ên §é cæ ®¹i cã nh÷ng biÕn ®éng lín c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ x· héi vµ t­ t­ëng còng lµ thêi kú nÒn kinh tÕ chÝnh trÞ x· héi vµ t­ t­ëng còng lµ thêi kú h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc - t«n gi¸o lín. §ã lµ 9 hÖ thèng t­ t­ëng lín, ®­îc chia lµm hai ph¸i chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. Thuéc ph¸i chÝnh thèng gåm cã: Sankhya, Mim©m, Vªdanta, Yoga, Nyµya, vµ Vaisªsika. Thuéc ph¸i kh«ng chÝnh thèng cã Jaira, Lokayata vµ phËt gi¸o. Tõ hoµn c¶nh lÞch sö vµ truyÒn thèng Vª®a, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. ChÝnh Upanis¸t - t¸c phÈm Vª®a xuÊt hiÖn muén nhÊt - ®· thÓ hiÖn râ nh÷ng triÕt lý s©u s¾c cña ng­êi Ên §é. Nh÷ng triÕt lý nµy ®· t¹o thµnh nh÷ng m¹ch s­ëi ngÇm lµm ph¸t sinh ra nhiÒu dßng ch¶y t­ t­ëng. TriÕt häc - t«n gi¸o cña Ên §é. Upanisat cè lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n thÓ - nh©n sinh, vÒ sù sèng - c¸i chÕt... nã ¶nh h­ëng s©u ®Ëm ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña ng­êi Ên §é nãi riªng, cña nhiÒu d©n téc Ph­¬ng §«ng nãi chung. Dï cïng ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ trong truyÒn thèng Vª®a, nh­ng c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i l¹i lu«n xung ®ét lÉn nhau vµ sù xung ®ét nµy kÐo dµi cho ®Õn hÕt thêi trung ®¹i. Tuú thuéc vµo viÖc cã thõa nhËn hay kh«ng quyÒn uy, søc m¹nh cña Vª®a mµ c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Ên §é ®­îc chia thµnh hÖ thèng chÝnh thèng vµ hÖ thèng kh«ng chÝnh thèng. MÆc dï cã nh÷ng tr­êng ph¸i, hÖ thèng kh¸c nhau nh­ng nh×n chung, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: Thø nhÊt, do chÞu ¶nh h­ëng bëi tinh thÇn Vª®a mµ triÕt häc Ên §é cæ ®¹i kh«ng thÓ ph©n chia râ rµng thµnh chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh (nh­ triÕt häc ph­¬ng t©y), mµ chñ yÕu ®­îc chia thµnh c¸c hÖ thèng chÝnh thèng vµ c¸c hÖ thèng kh«ng chÝnh thèng trong c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc cô thÓ lu«n cã sù ®an xen gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, gi÷a phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh víi nhau. Thø hai, do chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c bëi c¸c t­ t­ëng t«n gi¸o mµ triÕt häc Ên §é cæ ®¹i th­êng lµ mét bé phËn lý luËn quan träng t¹o nªn néi dung gi¸o lý cña c¸c t«n gi¸o lín. Tuy nhiªn, t«n gi¸o cña Ên §é kh«ng cã xu h­íng "h­íng ngo¹i" ®Ó t×m kiÕm søc m¹nh n¬i th­îng ®Õn (nh­ c¸c t«n gi¸o ph­¬ng t©y) mµ cã xu h­íng "h­íng néi" ®i s©u t×m hiÓu ®êi sèng t©m linh, tinh thÇn ®Ó ph¸t hiÖn ra søc m¹nh cña linh hån c¸ nh©n con ng­êi, v× vËy, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i mang nÆng tÝnh chÊt duy t©m chñ quan vµ thÇn bÝ. Thø ba, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò, song nã rÊt quan t©m ®Õn viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thuéc vÒ lÜnh vùc nh©n sinh, nh»m t×m kiÕn con ®­êng gi¶i tho¸t chóng sinh ra khái thùc tÕ kh¾c nghiÖt cña cuéc sèng do chÕ ®é ®¼ng cÊp t¹o ra. b. §iÒu kiÖn lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn, c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i. - Trung Hoa lµ mét ®Êt n­íc réng lín thuéc vïng §«ng ¸. Trªn l·nh thæ Trung Hoa cã hai con s«ng lín ch¶y qua: S«ng Hoµng Hµ ë phÝa b¾c vµ s«ng Tr­êng Giang ë phÝa nam. Lóc míi lËp quèc, tøc vµo thÕ kû XXI TCN, Trung Hoa chØ lµ mét vïng nhá ë trung l­u s«ng Hoµng Hµ. DÇn dÇn, l·nh thæ ®­îc më réng, ®Õn thÕ kû XVIII vÒ c¬ b¶n ®­îc x¸c ®Þnh nh­ hiÖn nay. D©n téc chñ yÕu cña Trung Hoa hiÖn nay lµ d©n téc H¸n, mµ tiÒn th©n cña nã cã nguån gèc M«ng Cæ, ®­îc gäi lµ Hoa H¹ (hay Hoa/H¹), sèng du môc thÝch s¨n b¾n vµ chinh phôc. Cßn c­ d©n phÝa nam Tr­êng Giang lµ c¸c d©n téc B¸ch ViÖt, chñ yÕu sèng b»ng n«ng nghiÖp, ®Þnh canh, ®Þnh c­, cã nÒn v¨n ho¸ riªng, nh­ng sau nµy, dÇn dÇn bÞ d©n téc H¸n ®ång ho¸. LÞch sö Trung Hoa cæ ®¹i ®Çy biÕn ®éng cã thÓ kh¸i qu¸t nh­ sau: Theo truyÒn thuyÕt vµo thêi cæ Trung Quèc lµ mét x· héi thanh b×nh do nh÷ng thñ lÜnh tµi ®øc dÉn d¾t lµ Phôc Hy, ThÇn N«ng, To¹i Nh©n (thêi Tam Hoµng). §Õn nöa ®Çu thiªn niªn kû III TCN. ë vïng Hoµng Hµ xuÊt hiÖn mét thñ lÜnh bé l¹c hä C¬, hiÖu lµ Thiªn Viªn, mµ ng­êi Trung Hoa t«n gäi lµ Hoµng §Õ, vµ coi lµ Thñy tæ cña m×nh. TiÕp theo Hoµng §Õ lµ Chuyªn Hóc, §Õ Cèc, §­êng Nghiªu, Ngu, ThuÊn vµ H¹ Vò còng lµ nh÷ng thñ lÜnh tèt (thêi Ngò §Õ). Khi H¹ Vò mÊt, con lµ Kh¶i ®­îc t«n lªn lµm Vua. Trung Quèc b¾t ®Çu tõ v­êng triÒu nhµ H¹, vµ tr¶i quza hai v­¬ng triÒu nhµ Th­¬ng µ nhµ Chu. V­¬ng triÒu H¹ (thÕ kû XXI - thÕ kû XVI TCN) do H¹ Vò ®Æt nÒn mãng, tån t¹i tíi thêi vua KiÖt th× bÞ diÖt vong. Thêi nµy, ng­êi Trung Quèc chØ míi biÕt dïng ®ång ®á, ch÷ viÕt ch­a cã, d©n c­ sèng ph©n t¸n chÞu sù chi phèi bëi nh÷ng thÕ lùc tù nhiªn vµ ma thuËt. V­¬ng triÒu Th­¬ng (cßn gäi lµ ¢n, thÕ kû XVI - thÕ kû XII TCN) do Thµnh Thang thµnh lËp tån t¹i tíi thêi vua Trô th× bÞ diÖt vong. Thêi nµy, ng­êi Trung Quèc sèng ®Þnh canh, ®Þnh c­, biÕt dïng ®ång thau khai khÈn ruéng ®Êt vµ thùc hiÖn ®­êng lèi tØnh ®iÒn; ma thuËt ®­îc thay b»ng tÝn ng­ìng thê phông tæ tiªn vµ thÇn x· - t¾c; ý t­ëng vÒ lùc l­îng siªu nhiªn h×nh thµnh qua biÓu tùng §Õ (Th­îng §Õ hay Trêi); ch÷ viÕt ®· xuÊt hiÖn. V­¬ng triÒu Chu (thÕ kû XII - 221 TCN) do V¨n V­¬ng thµnh lËp, tån t¹i h¬n 8 thÕ kû tr¶i qua thêi T©y Chu ®ãng ®« ë C¶o Kinh, tr­íc 771 TCN vµ thêi §«ng Chu ®ãng ®« ë L¹c Êp. Thêi T©y Chu, ®Êt n­íc Trung Hoa t­¬ng ®èi æn ®Þnh. Nh­ng sang thêi §«ng Chu, khi ®å s¾t ®­îc dïng phæ biÕn, c¸c chÕ ®é së h÷u t­ nh©n vÒ ruéng ®Êt ®­îc h×nh thµnh thay thÕ cho chÕ ®é ruéng ®Êt tØnh ®iÒn tr­íc ®ã ®· lµm n¶y sinh mét lo¹t nh÷ng thÕ lùc chÝnh trÞ míi. §ã lµ tÇng líp ®Þa chñ míi ®ang lÊn ¸t vµ xung ®ét gay g¾t víi tÇng líp quý téc cò. Do vËy, x· héi r¬i vµo t×nh tr¹ng rèi ren, c¸c gi¸ trÞ chuÈn mùc céng ®ång bÞ ®¶o lén. Sù tranh giµnh ®Þa vÞ x· héi cña c¸c thÕ lùc chÝnh trÞ ®· ®Èy x· héi Trung Hoa cæ ®¹i vµo t×nh tr¹ng chiÕn tranh khèc liÖt. Thêi nµy bao gåm hai thêi kú nhá lµ Xu©n Thu (722 - 481 TCN) vµ ChiÕn Quèc (403 - 221 TCN). Thêi Xu©n Thu ®Êt n­íc lo¹n l¹c víi h¬n 400 cuéc chiÕn lín nhá lµm cho 160 n­íc ban ®Çu sau h¬n hai thÕ kû ®¸nh nhau chØ cßn l¹i 5 n­íc lín lµ TÒ, TÊn, Tèng, Së, TÇn (côc diÖn ngò b¸). Sau ®ã xuÊt hiÖn nay n­íc n÷a lµ Ng« vµ ViÖt (côc diÖn thÊt hïng). Vµo thêi ChiÕn Quèc nh÷ng c¶i c¸ch hiÖu qu¶ ®· lµm cho nhµ TÇn ngµy cµng m¹nh. Víi sù l·nh ®¹o cña TÇn Thuû Hoµng, nhµ TÇn ®· tiªu diÖt c¸c n­íc kh¸c, thèng nhÊt giang s¬n, x©y dùng nhµ n­íc phong kiÕn trung ­¬ng tËp quyÒn ®Çu tiªn cña x· héi Trung Quèc. - C¸c ®Æc ®iÓm c¬ bÈn cña triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i MÆc dï x· héi ®Çy biÕn ®éng nh­ng trong sù biÕn ®éng ®ã, nh©n d©n Trung Hoa ®· t¹o nªn mét nÒn v¨n ho¸ rÊt rùc rì vÒ ch÷ viÕt. Ch÷ gi¸p cèt ra ®êi tõ thêi nhµ Th­¬ng ®­îc c¶i c¸ch thµnh ch÷ kim v¨n vµo thêi T©y Chu, chóng ®­îc gäi chung lµ ch÷ §¹i triÖn. Sang thêi TÇn Thñy Hoµng ch÷ TiÓu triÖn ra ®êi råi th«ng qua ch÷ lÖ, xuÊt hiÖn ch÷ H¸n. VÒ v¨n häc: Cã Kinh thi vµ Th¬ §­êng cïng hµng lo¹t tiÓu thuyÕt Minh - Thanh VÒ sö häc: Ngoµi c¸c s¸ch Xu©n Thu, cßn cã Sö ký, H¸n th­ vµ nhiÒu bé sö do quan sö cña nhµ n­íc biªn so¹n. - VÒ to¸n häc, thiªn v¨n häc ph¸p, ng­êi Trung Hoa còng cã nh÷ng thµnh tùu rùc rì. §Æc biÖt, hä cã mét nÒn y d­îc vµ gi¸o dôc ®µo to¹ rÊt chi tiÕt, cã t¸c dông rÊt lín ®Õn ®êi sèng nh©n d©n trong n­íc vµ nhiÒu n­íc trong khu vùc. Ngoµi ra ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng ph¸t minh, s¸ng chÕ kü thuËt cña ng­êi Trung Hoa lµ gi¸y kü thuËt in, la bµn vµ thuèc sóng... Chóng ®· t¹o nªn nhiÒu hÖ thèng triÕt häc nh»m ®­a ra nh÷ng ph­¬ng c¸ch gi¶i quyÕt kh¸c nhau cho nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn chÝnh trÞ - ®¹o ®øc - x· héi mµ thêi ®¹i ®Æt ra. Tõ thÕ kû XV TCN ®Õn thêi Xu©n Thu, nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc Ýt nhiÒu ®· xuÊt hiÖn, nh­ng vÒ c¬ b¶n, chóng vÉn ch­a thÓ hiÖn nh­ mét hÖ thèng. ThÕ giíi quan thÇn tho¹i - t«n gi¸o chi phèi m¹nh ®êi sèng tinh thÇn cña ng­êi Trung Quèc. Dï vËy, trong ch­¬ng Hång Ph¹m cña Kinh th­ vÉn næi bËt t­ t­ëng cöu trï, tøc 9 phÐp tù n­íc: ngò hµnh, ngò sù, b¸t chÝnh, ngò kú, hoµng cùc, tam ®øc, kÕ nghi, thø trung, ngò phóc - lôc cùc; trong ®ã, ngò hµnh, ngò sù, b¸t chÝnh thÓ hiÖn râ triÕt lý vÒ vò trô vµ nh©n sinh - x· héi. Cßn trong Kinh DÞch, næi bËt t­ t­ëng vÒ ¢m d­¬ng, B¸t qu¸i. Chóng kh«ng chØ ®­îc ng­êi Trung Quèc dïng ®Ó bãi to¸n mµ nã thÓ hiÖn triÕt lý cña hä vÒ vò trô, x· héi vµ con ng­êi. T­ t­ëng triÕt häc cã tÝnh hÖ thèng ®­îc h×nh thµnh trong thêi Xu©n Thu - ChiÕn quèc. §©y lµ thêi ®¹i t­ t­ëng ®­îc gi¶i phãng, tri thøc ®­îc phæ cËp, nhiÒu häc gi¶ ®­a ra häc thuyÕt cña m×nh nh»m gãp phÇn biÕn ®æi x· héi, kh¾c phôc t×nh tr¹ng lo¹n l¹c bÊy l©u nay. Cã hµng tr¨m häc gi¶ víi hµng tr¨m t¸c phÈm ra ®êi, cho nªn thêi nµy cßn ®­îc gäi lµ thêi G¸ch ga ch­ tö. Trong hµng tr¨m häc ph¸i ®ã cã 6 häc ph¸i lín lµ ¢m d­¬ng gia, Nho gia, §¹o gia, MÆc gia, Ph¸p gia, Danh gia. Sang thêi kú phong kiÕn h­ng thÞnh, Nho gia ®· v­¬n lªn vai trß thèng trÞ. N¨m 136, H¸n Vò §Õ chÊp nhËn kiÕn nghÞ cña §æng Träng Th­ nªn ®· ra lÖnh b·i truÊt b¸ch gia, ®éc t«n Nho thuËt. MÆc dï ®­îc ®Ò cao, nh­ng ®Ó gi÷ vai trß thèng trÞ l©u dµi, Nho gia ph¶i hÊp thô c¸c t­ t­ëng cã gi¸ trÞ cña c¸c tr­êng ph¸i kh¸c. §iÒu nµy ®­a ®Õn sù ph¸t triÓn ®an xen, th©m nhËp lÉn nhau cña c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Trung Hoa. Nh×n chung, triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i cã c¸c ®Æc ®iÓm sau: Mét lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i lµ mét hÖ thèng ®å sé, bao qu¸t nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc, nh­ng nã chñ yÕu Ëp trung gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò do thùc tiÔn ®¹o ®øc - chÝnh trÞ - x· héi cña thêi ®¹i ®Æt ra. Hai lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i bµn nhiÒu vÒ vÊn ®Ò con ng­êi, ®Æc biÖt lµ nguån gèc, sè phËn, b¶n tÝnh... cña con ng­êi, nh»m mang l¹i cho con ng­êi mét quan niÖm nh©n sinh v÷ng ch¾c, gióp con ng­êi ®Þnh h­íng ho¹t ®éng trong ®iÒu kiÖn x· héi phøc t¹p vµ ®Çy biÕn ®éng Ba lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i còng bÞ chi phèi bëi cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ CNDT, nh­ng ®ã lµ cuéc ®Êu tranh xung quanh vÊn ®Ò con ng­êi: V× vËy, vÊn ®Ò vÒ quan hÖ gi÷a con ng­êi víi Trêi, §Êt (Thiªn - §Þa - Nh©n) lµ vÊn ®Ò mang tÝnh xuÊt ph¸t vµ xuyªn suèt qua toµn bé nÒn triÕt häc nµy. Bèn lµ: Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh, c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i kh«ng chØ phª ph¸n, xung ®ét nhau mµ cßn biÕt hÊp thô nh÷ng t­ t­ëng cña nhau ®Ó bæ sung, hoµn chØnh lý luËn cña m×nh vµ chÞu ¶nh h­ëng Ýt nhiÒu t­ t­ëng biÖn chøng trong Kinh dÞch. II. §iÒu kiÖn lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn, c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i 1. §iÒu kiÖn lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Hy L¹p cæ ®¹i lµ mét quèc gia cã khÝ hËu «n hoµ vµ réng lín bao gåm miÒn Nam b¸n ®¶o Ban C¨ng, miÒn ven biÓn phÝa T©y tiÓu ¸ vµ nhiÒu hßn ®¶o ë biÓn £giª. MiÒn lôc ®Þa Hy L¹p chia thµnh 3 khu vùc B¾c bé, Trung bé vµ Nam bé. Trung bé cã nhiÒu d·y nói ngang däc vµ nh÷ng ®ång b»ng trï phï víi nh÷ng thµnh phè quan träng nh­ Aten (ThÌnes), Nam bé lµ b¸n ®¶o Pªl«p«ngned¬ (PÐl«pnnÌse) víi nhiÒu ®ång b»ng réng lín phï nhiªu thuËn lîi cho viÖc trång trät. Vïng bê biÓn phÝa ®«ng cña b¸n ®¶o Ban c¨ng khóc khuû t¹o nªn niÒu vÞnh, h¶i c¶ng thuËn lîi cho ngµnh hµng h¶i ph¸t triÓn. C¸c ®¶o trªn biÓn £giª lµ n¬i trung chuyÓn cho viÖc ®i l¹i, bu«n b¸n gi÷a Hy L¹p víi c¸c n­íc TiÓu ¸ vµ B¾c Phi. Cßn vïng ven biÓu tiÓu ¸ lµ ®Çu mèi th«ng th­¬ng gi÷a Hy L¹p vµ c¸c n­íc Ph­¬ng §«ng... Víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi nh­ vËy nªn Hy L¹p cæ ®¹i sím trë thµnh mét quèc gia chiÕm h÷u n« lÖ cã mét nÒn c«ng, th­¬ng nghiÖp ph¸t triÓn, mét nÒn v¨n ho¸ tinh thÇn phong phó ®a d¹ng. LÞch sö Hy L¹p cæ ®¹i tr¶i qua 4 thêi kú: thêi kú Cê vÐt - Myxen (CrÌte - Mycens), thêi kú H«me (HomÌre) thêi kú thµnh bang, thêi kú Maxed«in (MacÐdoine) + Thêi kú CrÌte - Mycens (®Çu thiªn niªn kû III - thÕ kû XII TCN): Dùa trªn c«ng cô ®ång thau, ë vïng CrÒt vµ Mycens ®· h×nh thµnh c¸c nhµ n­íc hïng m¹nh. N¨m 1194 - 1184 TCN Mycens ®· tÊn c«ng vµ tiªu diÖt thµnh T¬roa (Troie) ë TiÓu ¸, nh­ng sau ®ã ng­êi D«viªng víi vò khÝ b»ng s¾t tiÕn xuèng vµ tiªu diÖt c¸c quèc gia ë CrÌte vµ Mycens. Thêi kú HomÌre: (ThÕ kû XI - IX TCN(. §©y lµ thêi kú Hy L¹p cæ ®¹i b­íc vµo x· héi chiÕm h÷u n« nÖ víi sù xuÊt hiÖn vµ nhanh chãng kh¼ng ®Þnh cña chÕ ®é së h÷u t­ nh©n kÐo theo sù ph©n ho¸ giµu nghÌo, sù ra ®êi vµ xung ®ét giai cÊp diÔn ra m¹nh mÏ. + Thêi kú Thµnh bang (thÕ kû VIII - VI TCN). §©y lµ thêi kú quan träng nhÊt trong lÞch sö Hy L¹p cæ ®¹i. Lóc bÊy giê ®å s¾t ®­îc dïng phæ biÕn, n¨ng xuÊt lao ®éng t¨ng nhanh, s¶n phÈm thÆng d­ dåi dµo, chÕ ®é së h÷u t­ nh©n ®­îc cñng cè... x· héi bÞ ph©n ho¸ ra thµnh lao ®éng ch©n tay vµ lao ®éng trÝ ãc. §Êt n­íc bÞ ph©n chia thµnh nhiÒu n­íc nhá: mçi n­íc lÊy mét thµnh phè lµm trung t©m, trong ®ã, Xp¸t (Sparte) vµ Aten (AthÌns) lµ hai thµnh phè hïng m¹nh nhÊt, lµm nßng cèt cho lÞch sö Hy L¹p cæ ®¹i. N»m ë phÝa nam b¸n ®¶o Pªl«p«ngned¬, Thµnh bang Xpat b¶o thñ vÒ chÝnh trÞ, l¹c hËu vÒ kinh tÕ - v¨n ho¸, nh­ng l¹i m¹nh vÒ qu©n sù, ®o dã nã ®· chi phèi c¸c thµnh bang l©n cËn. N¨m 530 TCN, Xpat ®· cÇm ®Çu ®ång min Pel«p«ngned¬ tranh quyÒn b¸ chñ ë Hy L¹p. Do ph¸t triÓn m¹nh mvÏ vÒ c«ng th­¬ng nghiÖp vµ tr¶i qua nhiÒu lÇn c¶i c¸ch d©n chñ nªn Thµnh bang Aten cã chÕ ®é d©n chñ vµ nÒn kinh tÕ - v¨n ho¸ ph¸t triÓn rùc rì nhÊt lóc bÊy giê. n¨m 490 TCN, qu©n Ba T­ x©m l­îc Hy L¹p, nh­ng sau ®ã, n¨m 479 TCN, ®· bÞ qu©n ®éi Aten ®¸nh b¹i trªn c¸nh ®ång Maratoong. Vµo n¨m 478 TCN, nhê søc m¹nh cña m×nh mµ Aten ®É quy tô 200 thµnh bang kh¸c thµnh lËp ®ång minh §ªlít (DÐles). Do thùc hµnh ®­êng lèi chÝnh trÞ - kinh tÕ kh¸c nhau mµ vµo n¨m 431 TCN, cuéc chiÕn tranh gi÷a hai ®ång minh Pªl«p«ngned¬ vµ §ªlèt ®· x¶y ra ë Pªlªp«ngned¬. N¨m 404 TCN, cuéc chiÕn kÕt thóc víi sù thÊt b¹i hoµn toµn cña ®ång minh §ªlèt. Do lóc bÊy giê kh«ng cã thµnh bang nµo ®ñ m¹nh ®Ó lµm b¸ chñ nªn Hy L¹p cæ ®¹i l¹i r¬i vµo mét cuéc tranh giµnh quyÒn lùc míi. Thêi kú Maxªd«in: Maxª®«in mét n­íc nhá n»m ë phÝa b¾c Hy L¹p nh­ng ph¸t triÓn nhanh m¹nh nhê giµnh ®­îc chiÕn th¾ng quyÕt ®Þnh mµ vua Philip II (382 - 336 TCN) cña xø Maxªd«in triÖu tËp héi nghÞ toµn Hy L¹p th«ng qua quyÕt ®Þnh giao cho Maxªd«in quyÒn chØ huy qu©n ®éi toµn Hy l¹p ®Ó tÊn c«ng Ba t­. N¨m 336 TcN, Philip II mÊt, con lµ Alecxandr¬ ®· chinh phôc c¶ mét vïng réng lín Ba t­, T©y Ên §é, B¾c Phi vµ lËp nªn ®Õ quèc Maxªd«in ®ãng ®« ë Babilon. N¨m 323 TCN, do Alecxandr¬ chÕt ®ét ngét mµ c¸c t­íng lÜnh ®· ®¸nh nhau ®Ó tranh giµnh quyÒn lùc. Sang thÕ kû III TCN, ®Õ quèc nµy bÞ chia thµnh 3 n­íc lín (Maxªd«in - Hy l¹p, Ai cËp vµ Xini vµ vµi n­íc nhá). Vµo lóc nµy ë phÝa T©y Hy L¹p, La M· ®· trë thµnh mét ®Õ quèc hïng m¹nh, nã ®ang theo ®uæi m­ ®å chinh phôc phÝa ®«ng §Þa Trung H¶i. n¨m 168 TCN, Maxªd«in bÞ La M· tiªu diÖt. N¨m 146 Hy L¹p bÞ nhËp vµo La M· vµ sau ®ã, ®Õ quèc nµy chinh phôc dÇn c¸c quèc gia ph­¬ng §«ng kh¸c. ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ë Hy L¹p cæ ®¹i kÐo dµi cho tíi thÕ kû IV. Trong thêi ®¹i nµy, ng­êi Hy L¹p ®· x©y dùng mét nÒn v¨n minh v« cïng x¸n l¹n víi nh÷ng thµnh tùu rùc rì thuéc c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau. Chóng lµ c¬ së h×nh thµnh nªn nÒn v¨n minh ph­¬ng T©y hiÖn ®¹i. V× vËy ¡ngghen ®· nhËn xÐt: "Kh«ng cã c¬ së v¨n minh Hy L¹p vµ ®Õ quèc La M· th× còng kh«ng cã Ch©u ¢u hiÖn ®¹i ®­îc". VÒ v¨n häc, ng­êi Hy L¹p ®· ®Ó l¹i mét kho tµng thÇn tho¹i phong phó, nh÷ng tËp th¬ chøa chan t×nh c¶m, nh÷ng vì kÞch hÊp dÉn... ph¶n ¸nh cuéc sèng s«i ®éng, lao ®éng bÒn bØ, cuéc ®Êu tranh kiªn c­êng chèng l¹i nh÷ng lùc l­îng t­ nhiªn - x· héi... cña ng­êi Hy L¹p cæ ®¹i, vÒ nghÖ thuËt, ng­êi Hy L¹p ®· ®Ó l¹i nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, héi häa cã gi¸ trÞ. VÒ luËt ph¸p: ng­êi Hy L¹p ®· sím x©y dùng mét nÒn ph¸p luËt vµ ®­îc thùc hiÖn kh¸ nghiªm t¹i thµnh bang Aten. VÒ khoa häc tù nhiªn, c¸c thµnh tùu to¸n häc, thiªn v¨n häc, vËt lý... ®­îc c¸c nhµ khoa häc tªn tuæi nh­ Talet, Pytago, Acximet, ¥clit... sím ph¸t hiÖn ra. §Æc biÖt ng­êi Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®Ó l¹i mét di s¶n triÕt häc ®å sé vµ s©u s¾c. ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ®· t¹o c¬ së cho sù ph©n ho¸ lao ®éng vµ ®Ò cao lao ®éng trÝ ãc, coi th­êng lao ®éng ch©n tay. §iÒu nµy thóc ®Èy sj­ h×nh thµnh tÇng líp tri thøc biÕt x©y dùng vµ sö dông hiÖu qu¶ t­ duy lý luËn ®Ó ngiªn cøu triÕt häc vµ khoa häc. TriÕt häc vµ khoa häc ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ. NÒn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i cïng tr¶i qua giai ®o¹n h×nh thµnh, p vµ suy tµn cïng víi lÞch sö Hy L¹p cæ ®¹i. 2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®­îc coi lµ ®Ønh cao cña nÒn v¨n minh ph­¬ng T©y cæ ®¹i, vµ lµ mét trong nh÷ng ®iÓm xuÊt ph¸t cña lÞch sö triÕt häc thÕ giíi. NÒn triÕt häc nµy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: Mét lµ: TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i thÓ hiÖn thÕ giíi quan, ý thøc hÖ vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña giai cÊp chñ n« thèng trÞ. Nã lµ c«ng cô lý luËn ®Ó giai cÊp nµy duy tr× trËt tù x· héi, cñng cè vai trß thèng trÞ cña m×nh. Hai lµ: Trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i cã sù ph©n chia vµ ®èi lËp râ rµng gi÷a c¸c trµo l­u, tr­êng ph¸i duy vËt - duy t©m, biÖn chøng - siªu h×nh, v« thÇn - h÷u thÇn. Trong ®ã, ®iÓn h×nh lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a trµo l­u duy vËt cña §ªmocrit vµ trµo l­u duy t©m cña Platon, gi÷a tr­êng ph¸i siªu h×nh cña PacmªnÝt vµ tr­êng ph¸i biÖn chøng cña Hªraclit... Ba lµ: TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i g¾n bã mËt thiÕt víi khoa häc tù nhiªn ®Ó tæng hîp mäi hiÓu biÕt vÒ c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau nh»m x©y dùng bøc tranh vÒ thÕ giíi nh­ mét h×nh ¶nh chØnh thÓ thèng nhÊt mäi sù vËt, hiÖn t­îng x¶y ra trong nã. Do tr×nh ®é t­ duy lý luËn cßn thÊp, nªn khoa häc tù nhiªn ch­a ®¹t tíi tr×nh ®é mæ xÎ, ph©n tÝch tù nhiªn ®Ó ®i s©u vµo b¶n chÊt sù vËt mµ nã míi nghiªn cøu tù nhiªn trong tæng thÓ ®Ó dùng nªn bøc tranh tæng qu¸t vÒ thÕ giíi. V× vËy, c¸c nhµ triÕt häc ®ång thêi lµ c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn, hä quan s¸t trùc tiÕp c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn triÕt häc Bèn lµ: TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· x©y dùng nªn phÐp biÖn chøng chÊt ph¸c. C¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i nghiªn cøu phÐp biÖn chøng ®Ó n©ng cao nghÖ thuËt hïng biÖn, ®Ó b¶o vÖ quan ®iÓm triÕt häc cña m×nh, ®Ó t×m ra ch©n lý. Hä ®· ph¸t hiÖn ra nhiÒu yÕu tè cña phÐp biÖn chøng, nh­ng ch­a tr×nh bµy chóng nh­ mét hÖ thèng lý luËn chÆt chÏ. N¨m lµ: triÕt häc Hy L¹p coi träng vÊn ®Ò con ng­êi. C¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®­a ra nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ con ng­êi, cè lý gi¶i vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a linh hån vµ thÓ x¸c vÒ ®êi sèng ®¹o ®øc - chÝnh trÞ - x· héi cña hä. Dï cßn cã nhiÒu bÊt ®ång, song nh×n chung, c¸c triÕt gia ®Òu kh¼ng ®Þnh con ng­êi lµ tinh hoa cao quý nhÊt cña t¹o ho¸. III. So s¸nh triÕt häc Ph­¬ng §«ng cæ ®¹i vµ Hy L¹p cæ ®¹i. TriÕt häc cña Ph­¬ng §«ng cæ ®¹i vµ Hy L¹p cæ ®¹i cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt vµ cã nh÷ng ®iÓm chung do hoµn c¶nh kinh tÕ x· héi, ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña hai ch©u lôc. TriÕt häc Ph­¬ng §«ng nhÊn m¹nh mÆt thèng nhÊt trong mäi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi vò trô, bëi v× nh÷ng téc ng­êi cæ ®¹i ë Ph­¬ng §«ng lµ §ravidien, Arya ë Ên §é vµ Trung ¸, H¹ Vò, ¢n Th­¬ng, Chu H¸n ë Trung Quèc; l¹c viÖt ë ViÖt Nam... sím ®Þnh c­ canh t¸c n«ng nghiÖp. Thiªn nhiªn ­u ®·i, quanh n¨m c©y cèi xanh t­¬i, hoa tr¸i xum xuª hoµ quyÖn con ng­êi víi trêi ®Êt bao la, gi÷a con ng­êi vµ vò trô h×nh nh­ kh«ng cã g× t¸ch biÖt. C¸c c¬ së ban ®Çu hiÓn nhiªn dÊy dÇn dÇn ®­îc ng­êi ngoµi Ph­¬ng §«ng kh¸i qu¸t thµnh t­ t­ëng "thiªn nh©n hîp nhÊt" con ng­êi chØ lµ mét tiÓu vò trô mµ th«i. ë Trung Quèc "Thiªn nhiªn hîp nhÊt" lµ t­ t­ëng xuyªn suèt nhiÒu tr­êng ph¸i, häc thuyÕt kh¸c nhau. Trang Chu (369 - 286 TCN) viÕt: Thiªn ®¹i d÷ ng· tinh sinh, v¹n vËt d÷ ng· vi nhÊt" (TÒ vËt luËn) nghÜa lµ, trêi ®Êt víi ta cïng sinh, v¹n vËt víi ta lµ mét. V× vËy, ng­êi Ph­¬ng §«ng cho r»ng, trong con ng­êi chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng tÝnh chÊt, nh÷ng ®iÒu huyÒn bÝ cña vò trô, v¹n vËt. Tõ ®ã, M¹nh Tö (372 - 289 TCN) viÕt "V¹n vËt giai bÞ ­ ng·, ph¶n th©n nhi thµnh, l¹c môc ®¹i yªn" T©n t©m th­îng, tiÕt 4) nghÜa lµ: v¹n vËt ®Òu ®Çy ®ñ ë trong ta, chØ cÇn quay vÒ víi m×nh th× mäi sù vËt ®Òu æn ®Þnh kh«ng cã g× vui thó h¬n. ë nh÷ng s¸ch Kinh dÞch, Trung dung, §¹i häc, LuËn ng÷ (nh÷ng kinh ®iÓn cña nho gi._.