Quản lý những vùng đất ngập nước ở Việt Nam

1 Quản Lý Đất Ngập Nước ****** DÖÏ AÙN KIEÅM SOAÙT BAÛO TOÀN TAÏI KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN XUAÂN THUÛY....... 2 TÌNH HÌNH QUAÛN LYÙ BAÛO VEÄ ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ VÖÔØN QUOÁC GIA TRAØM CHIM ........................................................................................................................................................ 6 KEÁT QUAÛ BÖÔÙC ÑAÀU QUAÛN LYÙ VAØ BAÛO VEÄ ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ HUYEÄN TAÂN PHÖÔÙC, TIEÀN GIANG ............................................................................................................. 12 ÑAËC ÑIEÅM TÖÏ NHIEÂN VAØ TÍNH ÑA DAÏNG SINH HOÏC VUØNG ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ LAÙNG SEN THUOÄC ÑOÀNG THAÙP MÖÔØI, TÆNH LONG AN............................................... 18 ÑIEÀU TRA VAØ KHAÛO SAÙT VEÀ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA MUOÃI ÑOÁI VÔÙI CÖ DAÂN ÔÛ QUANH KHU BAÛO TOÀN TRAØM CHIM VAØ LAÙNG SEN..................................................................... 29 ÑAÙNH GÍA TÌNH HÌNH SÖÙC KHOEÛ CUÛA COÄNG ÑOÀNG TRONG VUØNG DÖÏ AÙN......... 36 PHAÙT TRIEÅN HEÄ THOÁNG HOÅ TRÔÏ QUAÛN LYÙ DÖÏA TREÂN SÖÏ QUAÛN LYÙ HEÄ SINH THAÙI ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC VUØNG NHIEÄT ÑÔÙI ...................................................................... 55 KEÁT QUAÛ QUAÛN LYÙ BAÛO VEÄ ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC LUNG NGOÏC HOAØNG TÆNH CAÀN THÔ ............................................................................................................................................. 64 NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC VAØ CÔ HOÄI CUÛA VIEÄC QUAÛN LYÙ NGUOÀN TAØI NGUYEÂN ÔÛ KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN U MINH THÖÔÏNG............................................................ 70 TOÅNG QUAN VEÀ CAÙC HEÄ SINH THAÙI ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC TÖÏ NHIEÂN ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG..................................................................................................................... 77 ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG VAØ CAÙC DÖÏ AÙN LIEÂN QUAN HEÄ SINH THAÙI ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC.............................................................................................................................. 82 VIEÄC BAÛO TOÀN VAØ QUAÛN LYÙ NHÖÕNG VUØNG ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ VIEÄT NAM- NHÖÕNG KINH NGHIEÄM VAØ TRIEÅN VOÏNG TÖØ IUCN....................................................... 90 2 DÖÏ AÙN KIEÅM SOAÙT BAÛO TOÀN TAÏI KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN XUAÂN THUÛY Vò ThÞ Minh Ph−¬ng Ch−¬ng tr×nh BirdLife Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam Giíi ThiÖu BirdLife Quèc tÕ lµ mét hiÖp héi toµn cÇu bao gåm c¸c Tæ chøc Phi ChÝnh phñ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc b¶o tån ë h¬n 100 quèc gia cïng nhau nç lùc b¶o tån c¸c loµi chim trªn tr¸i ®Êt vµ sinh c¶nh cña chóng, vµ qua ®ã, cïng nç lùc ho¹t ®éng v× tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ viÖc sö dông bÒn v÷ng c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. BirdLife Quèc tÕ ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng t¹i ViÖt Nam tõ n¨m 1988, vµ ®Õn n¨m 1997 ®· lµ mét trong mét sè Ýt c¸c NGO ®−îc cÊp giÊy phÐp më v¨n phßng ®¹i diÖn t¹i ViÖt Nam. Ch−¬ng tr×nh BirdLife Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam lµ mét tæ chøc phi lîi nhuËn. Trong lÜnh vùc b¶o tån ®Êt ngËp n−íc, n¨m 1999 - 2000, Ch−¬ng tr×nh BirdLife Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam ®· thùc hiÖn mét dù ¸n do §¹i sø qu¸n V−¬ng quèc Hµ Lan tµi trî nh»m x¸c ®Þnh c¸c cïng ®Êt ngËp n−íc quan träng t¹i ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ ®Ò xuÊt chiÕn l−îc cho viÖc qu¶n lý chóng. Tr−íc ®ã, n¨m 1996, BirdLife còng ®· thùc hiÖn mét dù ¸n t−¬ng tù do DANIDA tµi trî nh»m x¸c ®Þnh c¸c cïng ®Êt ngËp n−íc quan träng t¹i ®ång b»ng B¾c Bé vµ ®−a ra c¸c ®Ò xuÊt cho c«ng t¸c qu¶n lý. Trong dù ¸n nµy, Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy ®· ®−îc x¸c ®Þnh lµ n¬i cÇn −u tiªn cao nhÊt cho c«ng t¸c b¶o tån. Th«ng tin chung vÒ Xu©n Thñy Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy n»m ë huyÖn Giao Thñy (20o17'B - 106o23'§), tØnh Nam §Þnh trong vïng ®ång b»ng B¾c Bé. Khu b¶o tån n»m trong vïng ¸ nhiÖt ®íi giã mïa vµ khÝ hËu cã sù kh¸c nhau theo mïa thÓ hiÖn râ rÖt trong nhiÖt ®é vµ l−îng m−a. Trong kho¶ng gi÷a th¸ng B¶y vµ th¸ng T¸m hµng n¨m, vïng nµy th−êng bÞ ¶nh h−ëng cña b·o vµ lèc nhiÖt ®íi. Th¸ng T¸m n¨m 1988, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· chÝnh thøc ®Ò cö 12.000 ha cña vïng nµy trë thµnh khu Ramsar ®Çu tiªn cña c¶ n−íc theo C«ng −íc vÒ §Êt ngËp n−íc (C«ng −íc Ramsar). Th¸ng Mét n¨m 1995, 5.640 ha cña vïng nµy ®· ®−îc quyÕt ®Þnh thµnh lËp khu b¶o tån thiªn nhiªn. Vïng cã ranh giíi phÝa B¾c lµ cöa Ba L¹t (mét cöa chÝnh cña s«ng Hång) vµ phÝa T©y lµ s«ng Väp. Ranh giíi phÝa Nam vµ phÝa §«ng cña khu b¶o tån kh«ng thËt sù râ rµng do ®©y lµ c¸c vïng b·i ngËp triÒu. Khu b¶o tån thiªn nhiªn bao gåm hai cån lín lµ cån Ng¹n vµ cån Lu, vµ mét vµi cån c¸t nhá h¬n. Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy cã ®é ®a d¹ng sinh häc c¸c loµi chim rÊt cao. NhiÒu loµi chim n−íc ®Õn tró ®«ng ë vïng, vµ rÊt nhiÒu loµi chim ven biÓn sö dông vïng nµy lµ ®iÓm dõng ch©n trong c¸c chuyÕn di c− mïa xu©n vµ mïa thu. Cã 9 loµi ®ang hoÆc s¾p bÞ ®e däa tuyÖt chñng trªn toµn cÇu cã c− tró ®Òu ®Æn t¹i ®©y lµ: Cß th×a mÆt ®en Platalea minor (Nguy cÊp - EN), Cß tr¾ng Trung Quèc Egretta eulophotes (EN), Cho¾t lín má vµng Tringa guttifer (EN), Mßng bÓ má ng¾n Larus saundersi (EN), Chµng bÌ ch©n x¸m Pelecanus philippensis (S¾p Nguy cÊp -VU), RÏ má th×a Calidris pygmeus (VU), Giang sen Mycteria leucocephala (GÇn bÞ ®e däa - NT), Cho¾t ch©n mµng lín Limnodromus semipalmatus (NT) vµ Te vµng Vanellus cinereus (NT). §©y lµ n¬i ghi nhËn 3 sù cã mÆt cña kho¶ng 26% tæng sè quÇn thÓ toµn cÇu cña loµi Cß th×a mÆt ®en (vµo thêi ®iÓm cao nhÊt) vµ 2% −íc tÝnh tæng sè quÇn thÓ toµn cÇu cña loµi Mßng bÓ má ng¾n. C¸c kiÓu sinh c¶nh ®¹i diÖn t¹i Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy hiÖn ®ang ®−îc qu¶n lý theo nh÷ng ph−¬ng ph¸p cã thÓ ®e däa lµm suy gi¶m c¸c gi¸ trÞ ®èi víi b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Khu b¶o tån cã kho¶ng 800 ha diÖn tÝch rõng ngËp mÆn (−u thÕ lµ trang Kandelia candel) phÇn lín ph©n bè lÉn trong c¸c ao nu«i trång thñy s¶n. T¹i c¸c ao ®Çm ®ã, viÖc nu«i trång thñy s¶n ®−îc tiÕn hµnh theo c¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng nu«i hçn canh c¶ cua, t«m vµ c¸. Tuy nhiªn, viÖc canh t¸c nµy ®ang trë nªn th©m canh qua møc dÉn ®Õn lµm ng¨n chÆn sù t¸i ph¸t triÓn cña th¶m thùc vËt. H¬n n÷a, c¸c ®¶o c¸t n»m trong khu b¶o tån, n¬i cã th¶m thùc vËt cån c¸t vµ thùc vËt vïng n−íc mÆn ®ang ®−îc trång rõng b»ng phi lao Casuarina equisetifolia, mét loµi c©y cã nguån gèc ngo¹i lai, ®iÒu nµy còng sÏ lµm suy gi¶m diÖn tÝch cña c¸c sinh c¶nh tù nhiªn. Do kÕt qu¶ cña sù l¾ng ®äng trÇm tÝch, bê biÓn cña khu b¶o tån ®ang båi lÊn dÇn ra biÓn, hµng lo¹t c¸c ®¶o vµ b·i båi ®ang ®−îc h×nh thµnh ë phÝa Nam cña cöa Ba L¹t. C¸c b·i bïn lµ sinh c¶nh lý t−ëng cho viÖc kiÕm ¨n cña c¸c loµi nh− Cß th×a mÆt ®en, Cho¾t má th×a vµ mét vµi loµi chim bÞ ®e däa tuyÖt chñng trªn toµn cÇu kh¸c. Tuy nhiªn, t¹i mét sè vïng b·i bïn, viÖc trång míi c¸c loµi c©y ngËp mÆn (chñ yÕu lµ trang Kandelia candel) ®ang diÔn ra víi môc tiªu c¶i t¹o ®Êt vµ b¶o vÖ bê biÓn. §iÒu nµy sÏ lµm thay ®æi b¶n chÊt cña chÊt nÒn vµ ®e däa lµm cho c¸c b·i bïn kh«ng cßn phï hîp víi c¸c loµi chim ®ang quan träng. H¬n n÷a, viÖc ®¸nh b¾t thñy s¶n vµ khai th¸c nghªu, sß kh«ng bÒn v÷ng ë c¸c b·i ngËp triÒu ®Òu trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp g©y ra c¸c ¶nh h−ëng cã h¹i ®Õn c¸c loµi ®ang bÞ ®e däa trªn toµn cÇu. Cß th×a mÆt ®en Platalea minor t¹i khu BTTN Xu©n Thñy Trong khu«n khæ cña b¸o c¸o nµy, chóng t«i xin lÊy Cß th×a mÆt ®en Platalea minor lµm vÝ dô nh− sinh vËt chØ thÞ vÒ ¶nh h−ëng cña quy ho¹ch ph¸t triÓn ®èi víi tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña mét vïng ®Êt ngËp n−íc. Cß th×a mÆt ®en lµ loµi chØ ph©n bè ë vïng §«ng ¸, chóng sinh s¶n t¹i b¸n ®¶o TriÒu Tiªn vµ di c− tró ®«ng ®Õn NhËt B¶n, Trung Quèc, Hång K«ng, §µi Loan, Ma Cao vµ ®ång b»ng B¾c Bé ë ViÖt Nam. T¹i ViÖt Nam, ®iÓm tró ®«ng quan träng nhÊt cña chóng lµ Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy. Cß th×a ®· tõng bÞ suy gi¶m nghiªm träng t¹i tÊt c¶ c¸c vïng sinh s¶n vµ tró ®«ng vµ liÖt vµo møc bÞ ®e däa "Tèi nguy cÊp" (Critical) trªn toµn cÇu. Tuy nhiªn, trong vµi n¨m gÇn ®©y, do hµng lo¹t c¸c nç lùc b¶o tån cña céng ®ång quèc tÕ, sè l−îng chóng ®· gia t¨ng ®¸ng kÓ vµ trong Ên phÈm míi xuÊt b¶n cña BirdLife, C¸c loµi chim bÞ ®e däa ë Ch©u ¸ (BirdLife International, 2001) loµi nµy ®· ®−îc ®−a xuèng ph©n h¹ng Nguy cÊp (Endangered). ThËt ®¸ng tiÕc lµ sè l−îng cß th×a tró ®«ng t¹i Xu©n Thñy ®ang gi¶m trong khi t¹i c¸c vïng tró ®«ng chÝnh ë c¸c n−íc kh¸c th× sè l−îng ®Òu t¨ng, ®iÒu nµy cho thÊy chÊt l−îng sinh c¶nh phï hîp ®èi víi cß th×a t¹i ®©y ®ang suy gi¶m. H¬n n÷a, c¸c vïng ph©n bè kh¸c cña Cß th×a kh¸c t¹i ®ång b»ng B¾c Bé (NghÜa H−ng, Th¸i Thôy...) ®Òu kh«ng cã ghi nhËn nµo trong c¸c ®ît ®Õm hµng n¨m cña 3 n¨m gÇn ®©y. ViÖc mÊt c¸c b·i bïn trèng do trång å ¹t c¸c rõng trang Kandelia candel cã lÏ lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn sù suy gi¶m nµy. Do c¸c vïng rõng ngËp mÆn ®ang bÞ c¶i t¹o thµnh c¸c ao nu«i trång thñy s¶n kh«ng ®−îc tiªu n−íc theo chÕ ®é phï hîp víi cß th×a (vµ hµng lo¹t c¸c loµi chim phô thuéc vµo c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc n«ng kh¸c), kh«ng cã n¬i kiÕm ¨n thay thÕ nµo ®−îc ®−a ra víi c¸ch qu¶n lý hiÖn t¹i. Nh÷ng ®iÓm nghØ ch©n phï hîp víi cß th×a ngµy cµng bÞ thu hÑp, trong khi viÖc b¾t cua c¸y vµ c¸c loµi nhuyÔn thÓ lu«n g©y ra sù nhiÔu lo¹n kh¾p n¬i trong vïng. Sè l−îng chã nu«i qu¸ lín t¹i ®©y còng gãp phÇn g©y nhiÔu lo¹n t¹i c¸c ao thñy s¶n. Do ®ã, ®iÒu rÊt cÇn thiÕt nhÊt trong lóc nµy lµ ph¶i xem xÐt l¹i kÕ ho¹ch trång rõng ngËp mÆn t¹i c¸c b·i bïn. TiÒn ®Çu t− cho kÕ ho¹ch nµy cã thÓ ®−îc ®−îc sö dông ®Ó mang 4 l¹i nhiÒu lîi Ých trùc tiÕp ®èi víi ng−êi d©n h¬n lµ qua viÖc ph¸ hñy c¸c b·i ngËp triÒu rÊt cã gi¸ trÞ. Dù ¸n KNCF/BirdLife t¹i Xu©n Thñy Xu©n Thñy tuy lµ khu Ramsar ®Çu tiªn cña ViÖt Nam nh−ng nguån vèn ®Çu t− cho khu vùc rÊt h¹n chÕ, c¸c c¸n bé Ýt ®−îc ®µo t¹o, c¬ së vËt chÊt h¹ tÇng kÐm vµ rÊt thiÕu thèn vÒ trang thiÕt bÞ. Do nh÷ng khã kh¨n nh− vËy, c¸c c¸n bé qu¶n lý ë Xu©n Thñy ch−a ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó ho¹ch ®Þnh vµ thùc hiÖn qu¶n lý ®Êt ngËp n−íc hiÖu qu¶. KÕt qu¶ cña nh÷ng khã kh¨n trªn lµ c¸c sinh c¶nh quan träng ®ang bÞ xuèng cÊp do c¸c ho¹t ®éng kh«ng phï hîp víi c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc nh− th©m canh nu«i trång thñy s¶n do søc Ðp cña thÞ tr−êng, viÖc ®¸nh b¾t thñy s¶n vµ khai th¸c nghªu, sß kh«ng bÒn v÷ng ë c¸c b·i ngËp triÒu, do mËt ®é d©n sè qu¸ cao vµ thiÕu ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp ë ®ång b»ng B¾c Bé. C¸c qu¸ tr×nh nµy ®ang ®e däa sù toµn vÑn cña vïng vµ, do ®ã, mét yªu cÇu cÊp b¸ch ph¶i ®−îc ®Æt ra lµ hÖ thèng hãa vµ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý ®Ó thóc ®Èy viÖc khai th¸c bÒn v÷ng c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña vïng theo c¸ch phï hîp víi c¸c môc tiªu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tæ chøc BirdLife Quèc tÕ tin t−ëng r»ng c¸c loµi chim cã thÓ sö dông ®Ó kiÓm so¸t nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng vµ c¸c th«ng tin ®ã sÏ cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó h−íng dÉn vµ ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng ph¸p qu¶n lý b¶o tån thÝch hîp. Do ®ã, BirdLife ®· tiÕn hµnh kªu gäi nguån vèn tõ Quü B¶o tån Thiªn nhiªn Keidanren (KNCF) - NhËt B¶n, ®Ó x©y dùng mét dù ¸n cã tªn gäi "KiÓm so¸t b¶o tån t¹i khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy", dù ¸n nh»m: hç trî c¸c nç lùc cña ChÝnh phñ ViÖt Nam nh»m thóc ®Èy viÖc b¶o tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Xu©n Thñy, khu Ramsar duy nhÊt cña ViÖt Nam. C¸c môc tiªu cô thÓ cña dù ¸n bao gåm: 1. T¨ng c−êng n¨ng lùc chuyªn m«n vÒ kiÓm so¸t vµ nghiªn cøu loµi cña c¸c c¸n bé khu b¶o tån. 2. ThiÕt lËp mét ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t ®èi víi c¸c loµi quan träng t¹i khu b¶o tån. 3. C¶i thiÖn c«ng t¸c qu¶n lý khu b¶o tån th«ng qua c¶i thiÖn m«i tr−êng lµm viÖc vµ cung cÊp trang thiÕt bÞ. Sè l−îng ghi nhËn ®−îc tõng n¨m tõ 1994 ®Õn 2001 vµ phÇn tr¨m so víi tæng sè quÇn thÓ thÕ giíi theo c¸c ®iÒu tra quèc tÕ vÒ Cß th×a mÆt ®en N¨m Sè l−îng % theo ®iÒu tra quèc tÕ 1994 25 7,4 1995 23 5,5 1996* 104 19,2 1997* 70 11,8 1988 59 9,6 1999 31 5,3 2000 42 6,3 2001 47 5,6 *Sè ®Õm nµy kh«ng cïng lóc víi ®ît ®iÒu tra quèc tÕ 0 100 200 300 400 1994 1996 1998 2000 N¨m Sè l− în g Tsengwan, §µi Loan Mai På, Hång K«ng Xu©n Thñy, ViÖt Nam Sè l−îng Cß th×a mÆt ®en t¹i 3 ®iÓm tró ®«ng chÝnh theo con sè ®iÒu tra quèc tÕ 5 C¸c môc tiªu nµy sÏ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua viÖc thiÕt lËp mét ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t loµi cã kh¶ n¨ng cung cÊp c¸c d÷ liÖu ®Ó ®Þnh h−íng c«ng t¸c qu¶n lý khu b¶o tån. Dù ¸n còng ®−îc thiÕt kÕ ®Ó ®¶m b¶o t¨ng c−êng thÓ chÕ vµ x©y dùng n¨ng lùc cho c¸c c¸n bé khu b¶o tån th«ng qua cung cÊp trang thiÕt bÞ vµ ®µo t¹o. Dù ¸n sÏ ®−îc thùc hiÖn qua mét giai ®o¹n hai n¨m, tõ th¸ng M−êi n¨m 2000 ®Õn th¸ng Ba n¨m 2002 vµ sÏ bao gåm c¸c ho¹t ®éng sau: 1. Cung cÊp trang thiÕt bÞ vµ c¬ së h¹ tÇng thiÕt yÕu (ho¹t ®éng 1) 2. §µo t¹o cho c¸n bé khu b¶o tån (ho¹t ®éng 2); vµ 3. ThiÕt lËp mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ kiÓm so¸t sinh th¸i (ho¹t ®éng 3) Ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t tËp trung vµo hai loµi lµ Cß th×a mÆt ®en vµ Moßng bÓ má ng¾n Larus saundersi ®· b¾t ®Çu ®−îc tiÕn hµnh víi sù tham gia tÝch cùc cña c¸c c¸n bé khu b¶o tån. Cïng víi c«ng t¸c tuÇn tra th−êng xuyªn còng nh− tham gia víi c¸c chuyÕn ®iÒu tra víi sù h−íng dÉn cña c¸c chuyªn gia tõ BirdLife, anh em ®· tiÕn hµnh ®Õm, ghi nhËn vµ b¸o c¸o sè l−îng cña Cß th×a vµ mét sè loµi chim ¨n ven biÓn kh¸c. Qua ®ã, nhËn thøc c¸n bé khu b¶o tån vÒ ý nghÜa cña viÖc b¶o tån sinh c¶nh ®èi víi c¸c loµi chim ®· ®−îc n©ng cao. Cïng víi c¸c ho¹t ®éng dù ¸n, viÖc gi¶i thÝch vÒ nguyªn nh©n t¨ng gi¶m sè l−îng cña c¸c loµi chim n−íc t¹i khu b¶o tån sÏ dÇn dÇn ®−îc diÔn gi¶i, vµ ban qu¶n lý còng nh− ng−êi d©n vµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn t¹i Xu©n Thñy sÏ cã nhËn thøc ®óng ®¾n h¬n vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn ®Õn m«i tr−êng thiªn nhiªn, ®Æc biÖt lµ ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc, vµ tõ ®ã sÏ cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµo c¸c quy ho¹ch ph¸t triÓn trong vïng. KÕt LuËn Qua qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n t¹i Khu BTTN Xu©n Thñy, còng nh− víi kinh nghiÖm ho¹t ®éng cña BirdLife ViÖt Nam t¹i c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc kh¸c, chóng t«i ®−a ra mét sè ý kiÕn sau: 1. §Êt ngËp n−íc lµ kiÓu sinh c¶nh cã gi¸ trÞ cao vÒ kinh tÕ còng nh− vÒ ®a d¹ng sinh häc, vai trß cña chóng trong ®êi sèng con ng−êi do ®ã cÇn ®−îc nhËn thøc ®óng ®¾n vµ ph¶i ®−îc tr©n träng. 2. §Êt ngËp n−íc lµ kiÓu sinh c¶nh rÊt nh¹y c¶m vµ dÔ dµng bÞ ph¸ hñy bëi c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn, nhÊt lµ viÖc c¶i t¹o ®Êt lµm n«ng nghiÖp vµ nu«i trång thñy s¶n, viÖc trång rõng å ¹t thiÕu c©n nh¾c vµ qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®ang diÔn ra mét c¸ch å ¹t ë kh¾p ViÖt Nam. Do ®ã viÖc quy ho¹ch qu¶n lý ®Êt ngËp n−íc cÇn ph¶i ®−îc c©n nh¾c mét c¸ch kü l−ìng vµ mäi ho¹t ®éng ph¸t triÓn t¹i c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc chØ nªn tiÕn hµnh sau khi cã ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng thÝch hîp. 3. Mäi ho¹t ®éng ph¸t triÓn ë c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc ®· x¶y ra thiÕu c©n nh¾c vÒ khÝa c¹nh m«i tr−êng, th× hËu qu¶ cña nã ®Õn ®a d¹ng sinh häc vµ cuéc sèng cña con ng−êi sÏ rÊt l©u dµi vµ c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc nh− vËy sÏ kh«ng thÓ nµo xoay chuyÓn l¹i hiÖn tr¹ng ban ®Çu. Ch−¬ng tr×nh BirdLife Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam ®· vµ ®ang nç lùc hîp t¸c víi mäi c¸ nh©n vµ tæ chøc cña ViÖt Nam vµ quèc tÕ hµnh ®éng ®Ó b¶o tån c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc. C¸c vïng ®Êt ngËp n−íc kh«ng ph¶i lµ ®Êt hoang vµ mäi ngµnh, mäi cÊp cÇn cã tr¸ch nhiÖm tham gia b¶o vÖ chóng. 6 TÌNH HÌNH QUAÛN LYÙ BAÛO VEÄ ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ VÖÔØN QUOÁC GIA TRAØM CHIM Nguyeãn Vaên Luõ Vöôøn Quoác Gia Traøm Chim I. Giôùi Thieäu Vöôøn Quoác gia Traøm Chim naèm ôû haï löu soâng Meâkoâng vaø Trung taâm Ñoàng Thaùp Möôøi thuoäc huyeän Tam Noâng, giaùp 05 xaõ Phuù Hieäp, Phuù Ñöùc, Phuù Thaønh B, Phuù Thoï, Taân Coâng Sính vaø thò traán Traøm Chim – tænh Ñoàng Thaùp. Vöôøn Quoác gia Traøm Chim ôû vaøo khoaûng 10037’ñeán 10045’ ñoä vó baéc; 105o28’ ñeán 105036’ ñoä kinh ñoâng. Caùch soâng Meâkoâng 25 km veà phía taây; gaàn bieân giôùi Vieät Nam – Campuchia. Toång dieän tích töï nhieân laø: 7588 ha. Trong ñoù: • Phaân khu baûo veä nghieâm ngaët: 6.809ha. • Phaân khu phuïc hoài sinh thaùi: 653 ha. • Phaân khu haønh chaùnh dòch vuï - du lòch: 46ha. Vöôøn Quoác gia Traøm Chim coù heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ñieåm hình cuûa vuøng haï löu soâng Meâkoâng vaø vuøng Ñoâng Nam AÙ, moät heä sinh thaùi giaøu tính ña daïng sinh hoïc vaø ñöôïc Chính phuû coâng nhaän laø Vöôøn quoác gia theo quyeát ñònh soá 253/TTg, ngaøy 29/12/1998. II. Taøi Nguyeân Cuûa Vöôøn Quoác Gia Traøm Chim 2.1. Thöïc vaät Coù hôn 130 loaøi thöïc vaät baûn ñòa vôùi 06 kieåu quaàn xaõ thöïc vaät ñaëc tröng: • Quaàn xaõ sen • Quaàn xaõ luùa ma • Quaàn xaõ coû oáng • Quaàn xaõ naên • Quaàn xaõ moàm moác • Quaàn xaõ röøng traøm 2.2. Ñoäng vaät Coù 198 loaøi chim, thuoäc 25 chi, 49 hoï, trong ñoù 88% ñöôïc tìm thaáy vaøo muøa khoâ. Soá löôïng caùc loaøi chim ôû ñaây chieám ¼ toång soá caùc loaøi chim tìm thaáy ôû Vieät Nam. Trong soá 198 loaøi chim coù 16 loaøi quí hieám ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû theá giôùi (tieâu bieåu laø loaøi seáu ñaàu ñoû vaø chim coâng ñaát (oâ taùc)… ñang bò ñe doaï tuyeät chuûng ôû qui moâ toaøn caàu). 7 - Veà moâi tröôøng soáng coù: • 42% loaøi söû duïng ñaàm laày nöôùc ngoït • 10% söû duïng caùc ñoàng coû • 8% söû duïng röøng ngaäp nöôùc • 2% söû duïng caùc con keânh coù caây buïi, caây goã • 38 % coøn laïi söû duïng toång hôïp caùc moâi tröôøng soáng noùi treân. Thuyû saûn coù hôn 55 loaøi caù ñaõ ñöôïc thoáng keâ. Trong ñoù: • 12 loaøi caù nöôùc tónh (thöôøng goïi laø caù ñoàng) • Hôn 40 loaøi caù öa nöôùc chaûy (thöôøng goïi laø caù soâng). Thuyû sinh vaät coù: • 185 loaøi thöïc vaät noåi • 93 loaøi ñoäng vaät noåi • 90 loaøi ñoäng vaät ñaùy. 2.3. Taøi nguyeân ñaát Coù 02 nhoùm ñaát chính. • Nhoùm ñaát xaùm treân neàn phuø sa coå. • Nhoùm ñaát pheøn: Ñaát pheøn tìm taøng vaø pheøn hoaït ñoäng. III. Tình Hình Kinh Teá - Xaõ Hoäi Cuûa Caùc Hoä Daân Cö Soáng Xung Quanh Vöôøn Quoác Gia Traøm Chim Toång soá daân thuoäc 5 xaõ vaø thò traán soáng xung quanh vuøng ñeäm laø: 39.376 ngöôøi, bao goàm 7950 hoä. So vôùi soá daân toaøn huyeän Tam Noâng laø: 92.621 ngöôøi, chieám 42,5%. Trong ñoù: • Hoä ngheøo, khoù chieám 20%. • Hoä khoâng coù vieäc laøm hoaëc ñôøi soáng khoâng oån ñònh chieám 18%. Tæ leä gia taêng daân soá töï nhieân khoaûng 1,6% laøm cho tình traïng ngheøo ñoùi gia taêng do: • Dö thöøa lao ñoäng. • Thieáu voán saûn xuaát. • Ngöôøi daân caøng coù ít coâng aên vieäc laøm. • Nhaän thöùc keùm. • Nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân nhö: nguoàn lôïi thuyû saûn bò caïn kieät (do ñaùnh baét voâ toäi vaï), röøng traøm bò ñoán … Tröôùc ñaây, töø naêm 1999 trôû veà tröôùc, haøng ngaøy coù töø 100 - 150 ngöôøi xaâm phaïm traùi pheùp vaøo Vöôøn Quoác gia. Toång soá ñoái töôïng vi phaïm bò baét quaû tang laø 500 ñöông söï. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nhaø nöôùc vaø chính quyeàn caùc caáp, caùc toå chöùc phi chính phuû…, raát quan taâm hoã trôï, ñaàu tö cho vay voán saûn xuaát, chaên nuoâi… Nhieàu hoä ñaõ toå chöùc saûn xuaát ñaït hieäu quaû, naâng cao thu nhaäp vaø ñôøi soáng töøng böôùc ñöôïc caûi thieän. 8 Maët khaùc do döï aùn vuøng ñeäm cuûa Vöôøn Quoác gia chöa coù nguoàn ñaàu tö phaùt trieån ñöôïc neân ngöôøi daân döïa vaøo taøi nguyeân cuûa Vöôøn maø xaâm phaïm. Thoáng keâ naêm 2000 cho thaáy coù 550 vuï vaøo vöôøn traùi pheùp: • Xöû phaït haønh chaùnh 15 vuï. • Caûnh caùo 13 vuï. • Khôûi toá 04 vuï. • Soá coøn laïi giao chính quyeàn ñòa phöông giaùo duïc. IV. Quaù Trình Quaûn Lyù 4.1. Quaûn lyù taøi nguyeân thöïc vaät Quaàn xaõ sen: • Dieän tích naêm 1997 laø: 63,8ha • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 230ha. Quaàn xaõ luùa ma: • Dieän tích naêm 1997 laø: 678,4ha. • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 680ha. Quaàn xaõ naên: • Dieän tích naêm 1997 laø 898,8ha. • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 500ha. Quaàn xaõ moàm moác: • Dieän tích naêm 1997 laø 305,1ha. • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 351ha. Quaàn xaõ coû oáng: • Dieän tích naêm 1997 laø 1965,9ha. • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 2000ha. Quaàn xaõ röøng traøm: • Dieän tích naêm 1997 laø 3018,9ha. • Dieän tích naêm 2000 khoaûng 3100ha. Tuy nhieân beân caïnh söï phaùt trieån ngaøy moät roäng ra cuûa caùc quaàn xaõ thì yeáu toá töï nhieân cuõng aûnh höôûng raát lôùn ñeán söï phaùt trieån ñoù. Côn luõ naêm 2000 ngaäp laâu vaø saâu keøm theo löôïng phuø sa nhieàu cuõng laøm cho moät soá loaøi thöïc vaät khoâng theå phaùt trieån ñöôïc, hoaëc cheát ñi nhö: Traøm non, sen, suùng, coû naên… 4.2. Quaûn lyù taøi nguyeân ñoäng vaät: 4.2.1. Taøi nguyeân chim nöôùc: Ñoái vôùi chim nöôùc sinh soáng trong Vöôøn Quoác gia. Haøng naêm caùn boä chuyeân moân cuøng vôùi nhaân vieân baûo veä tieán haønh giaùm saùt, quaûn lyù vaø thoáng keâ chim nöôùc Vöôøn Quoác gia nhö sau: Ñoái vôùi caùn boä chuyeân moân: 9 • Quaûn lyù, theo doõi taäp tính sinh tröôûng, sinh saûn caùc loaøi chim. • Toå chöùc, höôùng daãn, toång hôïp vaø ñieàu tra taát caû caùc loaøi chim ñang sinh soáng ôû Traøm Chim. • Cuoái thaùng thoáng keâ moät laàn vaø baùo caùo caùc ngaønh höõu quan. Ñoái vôùi nhaân vieân baûo veä: • Cuøng caùn boä kyõ thuaät thoáng keâ moät soá loaøi chim haøng ngaøy nhö: Seáu, giaø ñaåy, coø traéng, giang sen, ñieân ñieån, coøng coïc, nhaïn, oâ taùc (coâng ñaát), dieäc (löûa, xaùm). Ñoái vôùi chim nöôùc sinh soáng ngoaøi Vöôøn Quoác gia: - Ñieàu tra caùc baõi aên khaùc cuûa chim nöôùc, ñaëc bieät laø seáu coå truïi, coâng ñaát taïi caùc ñieåm ngoaøi Vöôøn Quoác gia Traøm Chim nhö: Kieân Giang, Long An… Khu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long. - Thôøi gian ñieàu tra töø thaùng 1 ñeán thaùng 12 haøng naêm seõ coù khoaûng 12 ñôït ñi ñieàu tra. - Baùo caùo keát quaû sau moãi ñôït ñieàu tra. 4.2.2. Caùc loaøi ñoäng vaät thuoäc 2 lôùp boø saùt vaø löôõng cö nhö: raén, eách, nhaùi, raùi caù… - Böôùc ñaàu tìm hieåu veà tính ña daïng loaøi sinh caûnh, chöùc naêng cuûa caùc loaøi boø saùt vaø löôõng cö trong heä sinh thaùi. - Thu thaäp soá lieäu khaûo saùt, thu maãu caù theå ñieån hình cuûa caùc loaøi tieáp caän coá ñònh maãu formol trong loï thuyû tinh, baèng hình aûnh. 4.2.3. Taøi nguyeân thuyû saûn: Quaûn lyù nguoàn taøi nguyeân thuyû saûn nhaèm muïc tieâu: • Taùi taïo vaø baûo toàn tính ña daïng sinh hoïc cuûa khu heä thuyû sinh vaät. • Ña daïng hoaù, naâng cao vaø duy trì naêng suaát nguoàn lôïi thuyû saûn. Saûn löôïng caù haøng naêm khoaûng 195-210 taán, trong ñoù: • Caù soâng öôùc chieám 60% toång saûn löôïng caù trong Vöôøn Quoác gia. • Caù Ñoàng öôùc chieám 40% toång saûn löôïng caù trong Vöôøn Quoác gia. So vôùi nhöõng naêm tröôùc thì saûn löôïng caù naêm 2001 giaûm khoaûng 1/3 (ñieàu tra thöïc teá). Nguyeân nhaân: • Ñieàu tieát nöôùc ñeå phuïc hoài thaûm thöïc vaät vaø cho traøm phaùt trieån… • Nöôùc nhieãm pheøn naëng. • Nöôùc luõ naêm 2000 laøm cho thuyû saûn trong vöôøn ra ngoaøi soâng daân ñaùnh baét. Naêm 2000 Vöôøn Quoác gia Traøm Chim thöïc hieän moâ hình nuoâi caù saëc raèn, thaû boå xung vaøo vöôøn hôn 20kg caù gioáng. 4.2.4. Taøi nguyeân nöôùc: Muïc tieâu cuûa quaûn lyù nöôùc laø: 10 • Duy trì vaø taùi taïo nhöõng ñaëc ñieåm ñòa maïo thuyû vaên vaø caûnh quan thieân nhieân. • Ñieàu tieát nöôùc vaø chaát löôïng nöôùc cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän sinh soáng cuûa caùc quaàn xaõ thöïc vaät. Cao trình maët ñaát khu Traøm Chim 2,20m. Cao ñoä trung bình toaøn vuøng khoaûng 1,5m. Trong ñoù: • Khu C: 1,4-1,6m • Nôi cao nhaát: treân 2,0m. • Nôi thaáp nhaát:1,2-1,3m. Möïc nöôùc cao nhaát naêm 2000 taïi Traøm Chim: 4,61m (ngaøy 25-09-2000). Möïc nöôùc cao nhaát naêm 2001 taïi Traøm Chim: 4,27m (ngaøy 22-09-2001). 4.2.5. Coâng taùc troàng röøng vaø phoøng choáng chaùy röøng: - Haøng naêm Vöôøn Quoác gia ñeàu toå chöùc troàng röøng vaø caây phaân taùn ven caùc tuyeán ñeâ bao (chöông trình 5 trieäu ha röøng). - Xaây döïng ñöôïc löïc löôïng phoøng choáng chaùy röøng caùc xaõ, thò traán ñöôïc 180 ngöôøi, thöôøng xuyeân taäp huaán haøng naêm. - Veä sinh röøng, chaêm soùc tæa thöa röøng. - Ñoát coû chuû ñoäng vaøo muøa khoâ (ôû nhöõng ñieåm deã chaùy). - Keát hôïp vôùi chính quyeàn ñòa phöông xaây döïng keá hoaïch tuaàn tra quaûn lyù vaø phoái hôïp thöïc hieän. 4.2.6. Coâng taùc tuyeân truyeàn giaùo duïc vaø naâng cao ñôøi soáng nhaân daân. Thöôøng xuyeân cöû caùn boä chuyeân traùch keát hôïp cuøng caùc ngaønh chöùc naêng tænh, huyeän, xaõ ñi taäp huaán trong nhaân daân ñeå moïi ngöôøi hieåu ñöôïc vai troø, chöùc naêng cuûa Vöôøn Quoác gia trong vieäc baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân, baûo veä moâi tröôøng. Vöôøn Quoác gia Traøm Chim phoái hôïp cuøng Hoäi Lieân Hieäp Phuï Nöõ huyeän Tam Noâng, tröôøng Ñaïi hoïc Caàn Thô cho vay voán ôû hai xaõ: Phuù Ñöùc, Phuù Hieäp, thöïc hieän moâ hình Laâm-Ngö do toå chöùc Oxfam taøi trôï (39.000USD). Toå chöùc nhaân ñaïo cuûa Phaùp taøi trôï cho Vöôøn Quoác gia 9.000.000 ñoàng ñeå laøm tranh aûnh tuyeân truyeàn. Vöôøn Quoác gia Traøm Chim cuøng vôùi Hoäi caùc ngaønh sinh hoïc Vieät Nam vaø chöông trình taøi trôï caùc döï aùn nhoû cuûa Quyõ moâi tröôøng toaøn caàu toå chöùc chieán dòch truyeàn thoâng moâi tröôøng coäng ñoàng kyû nieäm ngaøy laâm nghieäp Vieät Nam 28-11 taïi xaõ Phuù Ñöùc. Ngoaøi ra coøn coù söï taøi trôï (500.000.000 ñoàng, voán quay voøng) cuûa Ñaïi söù quaùn Anh, Ñaïi söù quaùn Ñan Maïch cho nhaân daân caùc xaõ Phuù Thoï, xaõ Taân Coâng Sính… vay töø naêm 1996 ñeán nay. 4.2.7. Coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc: 11 Ñôn vò thöôøng xuyeân cöû caùn boä theo doõi söï bieán ñoäng cuûa caùc loaøi thöïc vaät nhö: Sen, luùa trôøi, naên.. . Quaûn lyù ñieàu tieát nöôùc ñeå coù giaûi phaùp höõu hieäu phaùt trieån vaø baûo toàn caùc loaøi treân. Trong nhöõng naêm vöøa qua ñaõ vaø ñang tieán haønh moät soá ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc nhö: • Nghieân cöùu moät soá giaûi phaùp dieät tröø caây mai döông. • Nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa nöôùc vaø löûa leân söï ña daïng sinh hoïc. • Moâ hình nuoâi caù saëc raèn. V. Kieán Nghò Beân caïnh nhöõng thaønh quaû ñaït ñöôïc trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån beàn vöõng Vöôøn Quoác gia Traøm Chim, chuùng toâi cuõng gaëp nhieàu khoù khaên. Do ñoù chuùng toâi xin kieán nghò moät soá yù kieán nhö sau: - Söï xaâm laán cuûa loaøi ngoaïi lai (mai döông) maø chöa coù caùch phoøng tröø höõu hieäu, caàn söï can thieäp cuûa caùc nhaø khoa hoïc, caùc tröôøng Ñaïi hoïc. . . - Caàn phaùt trieån döï aùn vuøng ñeäm gaén vôùi phaùt trieån du lòch sinh thaùi, coù söï tham gia cuûa coäng ñoàng daân cö soáng quanh Vöôøn Quoác gia. Vì ñôøi soáng nhaân daân oån ñònh, thì aùp löïc ñoái vôùi Vöôøn Quoác gia môùi giaûm vaø phaùt trieån beàn vöõng. - Toå chöùc nghieân cöùu thöôøng xuyeân vaø laâu daøi veà cheá ñoä thuyû vaên cuûa khu vöïc Vöôøn Quoác gia Traøm Chim vaø caùc vuøng laân caän trong moái quan heä vôùi vieäc baûo toàn nguoàn gien vaø baûo toàn ña daïng sinh hoïc. Hieän nay Vöôøn Quoác gia Traøm Chim ñang thieáu caùn boä chuyeân moân vaø trang thieát bò kyõ thuaät ñeå thöïc hieän coâng vieäc naøy. - Vöôøn Quoác gia Traøm Chim môùi ñònh hình neân coøn nhieàu khoù khaên. Töø thöïc teá naøy Vöôøn Quoác gia Traøm Chim ñeà nghò caùc Vieän, caùc tröôøng Ñaïi hoïc vaø caùc toå chöùc quoác teá quan taâm giuùp ñôõ ñeå Vöôøn Quoác gia Traøm Chim coù ñieàu kieän quaûn lyù, thöïc hieän toát nhieäm vuï. 12 KEÁT QUAÛ BÖÔÙC ÑAÀU QUAÛN LYÙ VAØ BAÛO VEÄ ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ HUYEÄN TAÂN PHÖÔÙC, TÆNH TIEÀN GIANG Nguyeãn Hoaøng Haïnh Sôû Khoa Hoïc - Coâng Ngheä vaø Moâi tröôøng Tieàn Giang I. Giôùi Thieäu Huyeän Taân Phöôùc: laø Huyeän naèm phía Baéc trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi cuûa Tænh Tieàn Giang. Dieän tích töï nhieân toaøn Huyeän 32.862ha, daân soá naêm 1999 laø 50.974 ngöôøi, maät ñoä bình quaân 155 ngöôøi/km2 (so vôùi Tænh 762ngöôøi/km2 thaáp nhaát trong Tænh). Ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa Huyeän ñaùng chuù yù laø: Ñaát ñai: chuû yeáu laø ñaát pheøn, coù 3 ñôn vò ñaát chính: • Ñaát pheøn hieän taïi taàng pheøn noâng: dieän tích 20.150ha chieám 61,31% dieän tích töï nhieân. • Ñaát pheøn tieàm taøng coù taàng sinh pheøn saâu vaø raát saâu: dieän tích 9.897ha chieám tyû leä 30,11%. • Ñaát phuø sa xaùm naâu ñaõ phaùt trieån coù taàng loang loã: 2.699ha chieám 8,21%. Nguoàn nöôùc, thuyû vaên: • Nguoàn nöôùc cho saûn xuaát vaø sinh hoaït phuï thuoäc vaøo cheá ñoä nöôùc cuûa 2 soâng: Soâng Tieàn vaø soâng Vaøm Coû Taây. Moät ñaëc ñieåm quan troïng: Ñaây laø vuøng giaùp nöôùc giöõa 2 soâng vì vaäy vieäc laáy nöôùc vaø tieâu thoaùt khoù khaên laø vuøng hieän taïi chaát löôïng nöôùc xaáu nhaát cuûa caû vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Caùc thaùng muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11 haàu heát nguoàn nöôùc coù pH: 3,5-4 caùc thaùng muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 khoaûng 30% dieän tích ôû phía Taây coù pH: 4-5,5 coù theå söû duïng cho saûn xuaát noâng nghieäp. • Luõ haøng naêm gaây ngaäp toaøn boä khu vöïc töø thaùng 9 ñeán cuoái thaùng 11, ñænh luõ thöôøng xuyeân xuaát hieän nöûa cuoái thaùng 11. Möùc ngaäp trung bình maët ruoäng töø 0,5-2m, khu vöïc phía Baéc ngaäp saâu hôn phía nam. Theo ñònh nghóa veà ñaát ngaäp nöôùc theo Coâng öôùc Ram Sar (1971) coù theå xem toaøn boä ñaát Huyeän Taân Phöôùc (vaø caû Tænh Tieàn Giang) laø vuøng ñaát ngaäp nöôùc bao goàm heä thoáng keânh raïch, röøng Traøm, ruoäng luùa, caùc traûng coû ngaäp nöôùc theo muøa vaø ñaàm laày. . . vôùi 2 heä sinh thaùi chính laø Röøng Traøm ngaäp nöôùc noäi ñòa vaø heä sinh thaùi Noâng nghieäp. II. Taøi Nguyeân vaø Tính Ña Daïng Sinh Hoïc cuûa Huyeän Taân Phöôùc Heä thöïc vaät coù ñeán 540 loaøi (khoâng keå caây troàng) thuoäc 112 hoï. Trong ñoù, coù nhieàu loaïi thöïc vaät quyù hieám chæ Ñoàng Thaùp Möôøi môùi coù nhö: Luùa ma (Oryzaninuta), Luùa trôøi (Oryzarufipogon), Mai lieãu, Loáp boáp, Veân veân, Lieãu, Soùng vuoâng, Duøi troáng, Maët quyõ, Caây buøi, Moàng gaø, Ngoaïi moäc cam, Truøng huøng nam, Coâm, An kích, Traâm 13 nam, Naép bình, Maøy mieân, Thuûy caåm, Kim nhuõ. . . Caùc loaøi caây naøy raát quan troïng seõ laø nguoàn goác gen thuaàn chuûng ñeå taïo ra caùc gioáng caây troàng môùi sau naøy. Ñaëc bieät laø Luùa ma, Luùa trôøi laø gioáng gen quyù caàn ñöôïc baûo veä toát ñeå taïo ra caùc gioáng luùa trong nöôùc trong töông lai coù tính thích nghi cao vôùi Ñoàng Thaùp Möôøi. Ngoaøi Traøm vaø caùc loaïi caây duøng laøm vaät lieäu xaây döïng, nguyeân lieäu cho tieåu thuû coâng nghieäp, nguoàn döôïc lieäu Ñoàng Thaùp Möôøi raá._.t phong phuù vôùi 122 loaøi caây thuoác nhö: Nhaøu, Haéc cöûu, Moáp gai, Cam thaûo nam, Coû baác, Coû möïc, Keù ñaàu ngöïa, Keù hoa ñaøo, Löùc, Thaûo quyeát minh, Voøi voi, Loå bình, Löôõi raén. . . chuùng chöõa ñöôïc nhieàu loaïi beänh khaùc nhau, coù caû caây quyù môùi ghi theâm vaøo saùch thuoác. Ñaây laø nguoàn taøi nguyeân trong töông lai coù theå taïo ra maët haøng thuoác maø chæ Vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi môùi coù. Nhieàu loaïi coû chaên nuoâi moïc töï nhieân ôû Ñoàng Thaùp Möôøi ñöôïc xeáp vaøo loaïi coû chaên nuoâi traâu boø coù chaát löôïng toát: Coû maät, Coû chæ, Coû nöôùc, Coû ñuoâi phuïng, Coû baép.v.v… Trong toång soá 198 loaøi Caù nöôùc ngoït ôû Tieàn Giang coù 42 loaøi soáng trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, hieän nay chæ gaëp 10-12 loaøi thuoäc nhoùm caù ñen coù nguoàn goác taïi choã. Caùc loaøi ñoäng vaät phoå bieán ôû Ñoàng Thaùp Möôøi coù theå phuïc hoài nhö: Heo röøng, Khæ, Meøo, Raùi caù, caùc loaïi Ruaø, Raén, Gaø Röøng, Traên, Caù saáu… Roõ raøng ña daïng sinh hoïc Ñoàng Thaùp möôøi raát phong phuù vaø quyù giaù, neáu baûo toàn vaø khai thaùc toát seõ cho nguoàn lôïi kinh teá lôùn maø vaãn giöõ ñöôïc söï oån ñònh vaø caân baèng sinh thaùi cho theá heä mai sau. Tuy nhieân, söï ña daïng naøy ñaõ bò phaù hoaïi vaø vaãn ñang bò ñe doaï bôûi haøng loaït caùc yeáu toá nhö khai hoang, caûi taïo ñaát noâng nghieäp, oâ nhieãm, chaùy röøng, söû duïng ñaát khoâng phuø hôïp. . .Thöïc teá ñaùng suy nghó laø vieäc khai thaùc caûi taïo ñaát ôû caùc Tænh Long An, Ñoàng Thaùp cho taêng tröôûng kinh teá khaù cao, nhöng rieâng Taân Phöôùc khai thaùc caûi taïo ñaát vöøa qua cho hieäu quaû vaø taêng tröôûng kinh teá thaáp (vì baát lôïi cuûa ñieàu kieän töï nhieân, nhaát laø nguoàn nöôùc). Ñoái vôùi heä sinh thaùi Röøng Traøm (ñaàm laày noäi ñòa): sau naêm 1975 vuøng Taân Phöôùc caây Traøm vaãn laø caây chính vôùi dieän tích treân 13.000ha, coøn laïi laø Baøng, Ñöng, Naêng ngoït, Coû moàm vaø caùc loaïi caây khaùc (khoâng coù luùa). Röøng Traøm ñaõ bò phaù huyû ñeán 1990 chæ coøn laïi 875ha vaø khoâi phuïc ñeán nay raát chaäm: Dieãn bieán dieän tích Röøng Traøm töø 1990 – 2000 nhö sau: Naêm 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Dieän tích 875 875 1.105 1.395 2.225 2.638 1.867 1.764 1.952 1.987 2.296 Ñoái vôùi heä sinh thaùi Noâng nghieäp: ñaát noâng nghieäp taêng nhanh, töø 11.562ha (35,18%) naêm 1994 leân 24.079ha (73%) naêm 2000. Trong ñoù ñaát ruoäng luùa 9.886ha (30%), troàng caây laâu naêm 9.900ha (30%). Keát quaû söû duïng ñaát Noâng nghieäp cho thaáy ngoaøi caây Khoùm coù tính thích nghi cao vaø kinh teá, coøn laïi caùc caây troàng khaùc cho hieäu quaû keùm hoaëc chöa khaúng ñònh ñöôïc nhö: Luùa, caây aên quaû, caây löông thöïc khaùc (mì, khoai lang…). 14 Vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc Taân Phöôùc (nhaát laø thôøi gian 1980-1990) khoâng ñem laïi hieäu quaû kinh teá cao, ña daïng sinh hoïc bò phaù hoaïi nguyeân nhaân chuû yeáu laø do: (1) Thieáu hieåu bieát caùc ñieàu kieän töï nhieân cô baûn cuûa vuøng naøy, nhaát laø ñaát vaø nöôùc. (2) Aùp löïc cuûa daân soá (maät ñoä daân soá Tieàn Giang ñoâng nhaát Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long) vaø ñoøi hoûi phaùt trieån kinh teá, nhaát laø giaûi quyeát löông thöïc phaåm. (3) Töø ñoù chöa coù chính saùch quaûn lyù, khai thaùc, baûo veä vuøng ñaát naøy moät caùch khoa hoïc. (4) Thieáu nguoàn voán vaø caùn boä coù naêng löïc. III. Keát Quaû Böôùc Ñaàu Veà Quaûn Lyù vaø Baûo Veä Ñaát Ngaäp Nöôùc 3.1. Ñieàu chænh qui hoaïch söû duïng ñaát Trong qui hoaïch phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi Huyeän Taân Phöôùc 2001-2010, qui hoaïch söû duïng ñaát ñaõ ñöôïc ñieàu chænh hôïp lyù treân cô sôû nghieân cöùu cô baûn ñieàu kieän töï nhieân vaø ñaùnh giaù thöïc tieãn, trong ñoù ñaùng chuù yù laø: - Veà saûn xuaát luùa vaø löông thöïc: giaûm bôùt dieän tích luùa töø 9.886ha naêm 2000 xuoáng coøn 8.300ha, ñi vaøo thaâm canh vôùi vieäc aùp duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät phuø hôïp vôùi ñaêïc ñieåm cuûa vuøng, khoâng taêng dieän tích caây haøng naêm. - Giöõ vöõng oån ñònh caây coâng nghieäp daøi ngaøy ñaõ coù laø Khoùm khoaûng 8.000ha vaø taêng dieän tích caây aên quaû laâu naêm töø 400ha leân 980ha gaén vôùi caûi taïo vöôøn taïp trong töøng hoä gia ñình vaø aùp duïng moâ hình thaâm canh vöôøn gaén vôùi moâ hình VAC. - Veà Laâm Nghieäp: Muïc tieâu ñaët ra laø baûo veä vuøng ñaát ngaäp pheøn, gia taêng ñoä che phuû, goùp phaàn ñieàu tieát nöôùc vaø chaát löôïng nöôùc, baûo toàn sinh thaùi, ñoàng thôøi taêng thu nhaäp thoâng qua vieäc khai thaùc coù quaûn lyù, tæa thöa vaø moät saûn phaåm phuï töø röøng. • Veà dieän tích: phuïc hoài ñeán 2010 coù 5.620ha röøng Traøm. Trong ñoù 4.320ha troàng taäp trung goàm 1.700ha ñöôïc xaùc ñònh thuoäc khu baûo toàn vaø vuøng ñeäm cuûa Khu baûo toàn sinh thaùi do Nhaø nöôùc quaûn lyù, 2.300ha Traøm kinh doanh. Coù 1.300ha Traøm troàng theo heä thoáng noâng-laâm keát hôïp. • Hieän nay trong ñònh höôùng chuyeån ñoåi cô caáu dieän tích caây troàng 2001- 2005 cuûa Chính phuû, trong ñoù döï kieán phuïc hoài 100.000ha röøng Traøm ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long. Döï kieán cuûa Tieàn Giang phaùt trieån röøng Traøm taêng theâm khoaûng 4.000ha ñeå ñaït khoaûng 10.000ha naêm 2010. • Caây Baïch ñaøn ñöôïc troàng doïc theo caùc tuyeán giao thoâng thuyû lôïi khoûang 1.500ha. Khoâng phaùt trieån môû roäng dieän tích loaïi caây naøy. Saûn löôïng khai thaùc, tæa thöa naêm 2010 khoaûng 17.045m3 goà, vaø 40.382m3 cuûi, trong ñoù rieâng goã Traøm laø 7.100m3 vaø cuûi 26.459m3. 15 • Giaù trò saûn xuaát laâm nghieäp naêm 2010 öôùc tính 16.081 trieäu ñoàng taêng bình quaân 3,37% naêm; giaù trò taêng theâm naêm 2010 khoaûng 12.865 trieäu ñoàng toác ñoä taêng bình quaân 3,77% naêm (giaù so saùnh coá ñònh 1994). • Nhu caàu ñaàu tö cho phaùt trieån laâm nghieäp töø 2001-2005 laø 31.498 trieäu ñoàng vaø giai ñoaïn 2006-2010 laø 17.662 trieäu ñoàng (chöa tính ñieàu chænh qui hoaïch theo chính phuû taêng theâm 4.000 Traøm). • Rieâng trong 2 naêm 2000 vaø 2001 Tænh ñaõ taêng cöôøng ñaàu tö cho phuïc hoài baûo veä röøng sinh thaùi: naêm 2000 ngaân saùch Tænh ñaàu tö troàng 400ha, naêm 2001 troàng 213ha Traøm vuøng sinh thaùi, ñaàu tö xaây döïng saân chim vaø mua thaû nuoâi döôõng moät soá loaøi ñoäng vaät hoang daõ 1,4 tyû ñoàng. Toå chöùc Oxfam America ñaõ ñaàu tö cho 171 hoä daân vay troàng 121ha Traøm ôû 2 xaõ Thaïnh Hoaø, Myõ Phöôùc vôùi möùc vay 8 trieäu ñoàng/ha, thôøi gian vay 7 naêm, laõi suaát 6%/naêm (Döï aùn do Sôû KH-CN & MT quaûn lyù).Cuõng töø nguoàn voán naøy ñaõ taïo ra phong traøo troàng Traøm ôû khu vöïc Döï aùn (daân töï troàng theâm khoaûng 50ha). Nhö vaäy ñeán cuoái naêm 2001, toång dieän tích Traøm ôû Taân Phöôùc ñaït khoaûng 2.700ha. - Veà Thuûy saûn: trong ñònh höôùng qui hoaïch 2001-2010 taêng dieän tích nuoâi thuyû saûn töø 36ha leân 225ha dieän tích nuoâi bao goàm trong ao ñìa, möông vöôøn vaø ruoäng luùa (trong muøa luõ). Phaùt trieån hình thöùc nuoâi caùc loaïi caù ñen trong röøng Traøm. Haïn cheá khai thaùc thuyû saûn treân doøng chaûy vaø ñaùnh baét töï nhieân ñeå baûo veä nguoàn gioáng. • Ñònh höôùng thuyû saûn treân goùp phaàn baûo veä nguoàn lôïi thuyû saûn ôû vuøng ñaát ngaäp nöôùc vaø coù hieäu quaû kinh teá cao hôn. Theo ñònh höôùng treân saûn löôïng nuoâi troàng 2010 ñaït khoaûng 678 taán treân naêm, toác ñoä taêng bình quaân 17,96%/naêm, saûn löôïng ñaùnh baét naêm 2010 khoaûng 94 taán, taêng bình quaân 7,63%. • Giaù trò saûn xuaát thuyû saûn 2010 ñaït 8637 trieäu ñoàng taêng trung bình 16,2% vaø giaù trò taêng theâm 5873 trieäu ñoàng taêng trung bình 16,2% (so giaù coá ñònh 1994). 3.2. Xaây döïng vaø thöïc hieän caùc chính saùch ñoàng boä ñeå quaûn lyù khai thaùc vaø phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi Gia taêng möùc ñaàu tö kinh phí cho vieäc phuïc hoài vaø baûo toàn röøng Traøm khu vöïc do nhaø nöôùc quaûn lyù trong keá hoaïch haøng naêm. Tuy nhieân möùc gia taêng naøy chöa ñaït yeâu caàu möïc tieâu ñaët ra. Ngaân haøng Noâng nghieäp taêng cho hoä noâng daân vay voán, chuû yeáu laø voán vay ngaén haïn nhaèm giaûi quyeát cuoäc soáng, giaûm bôùt aùp löïc leân vieäc phaù huyû vaø khai thaùc röøng, khai thaùc ñaát hoang (Baøng, Naêng, …) moät caùch hôïp lyù. Voán cho vay phuïc hoài röøng ñoøi hoûi daøi ngaøy (5 – 7 naêm) vaø lôùn 7 – 8 trieäu/ha cho röøng Traøm neân khaû naêng ñaùp öùng cuûa Ngaân haøng raát ít. 16 Taêng ñaàu tö ngaân saùch Nhaø nöôùc cho cô sôû haï taàng nhö: heä thoáng keânh thuyû lôïi ñeå phaân loâ choáng chaùy röøng, ñieàu tieát nöôùc, quaûn lyù chaët cheõ vuøng ñeäm sinh thaùi, caûi thieän ñieàu kieän giao thoâng, Y teá… Taäp trung giao ñaát vaø caáp giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát laâu daøi cho hoä noâng daân (50 naêm ñoái vôùi ñaát röøng). Ñaây laø vaán ñeà quan troïng ñeå ngöôøi daân an taâm saûn xuaát, baûo veä röøng (moät nguyeân nhaân quan troïng gaây chaùy röøng nhieàu tröôùc ñaây laø röøng chung cuûa Nhaø nöôùc khoâng phaùt huy ñöôïc vai troø baûo veä cuûa ngöôøi daân). Chuù troïng hôn coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc nhaèm quaûn lyù, söû duïng vaø baûo veä toát hôn vuøng ñaát naøy nhö: Theo doõi ñaùnh giaù dieãn bieán chaát löôïng nöôùc, gioáng thích nghi (gioáng Traøm, caây aên quaû…); moâ hình nuoâi thuyû saûn muøa luõ trong ñieàu kieän nöôùc pheøn, kyõ thuaät canh taùc… Khuyeán khích moïi thaønh phaàn kinh teá ñaàu tö phuïc hoài phaùt trieån vaø khai thaùc hôïp lyù röøng (keå caû du lòch sinh thaùi). Mong muoán hôïp taùc vôùi caùc toå chöùc Quoác teá ñeå coù söï hoã trôï veà voán vaø kyõ thuaät. VI. Caùc Vaán Ñeà Caàn Thieát Ñeå Quaûn Lyù Baûo Veä Vuøng Ñaát Ngaäp Nöôùc - Caàn tieáp tuïc nghieân cöùu ñeå coù moät chieán löôïc quaûn lyù, Baûo veä vaø khai thaùc ñaát ngaäp nöôùc ôû Tieàn Giang. Ngoaøi heä sinh thaùi röøng Traøm noäi ñòa ñaëc tröng ôû Taân Phöôùc, Tænh Tieàn Giang coøn coù vuøng cöûa soâng ven bieån vôùi 4 cöûa soâng lôùn: Soâng Soi Raïp, soâng Cöûa Tieåu, soâng Cöûa Trung vaø Cöûa Ñaïi. Ñaây laø vuøng coù tính ña daïng sinh hoïc cao nhaát ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long veà röøng ngaäp maën vaø thuyû haûi saûn vuøng ven bôø cöûa soâng. Hôn 20 naêm qua baõi boài vuøng cöûa soâng taêng theâm hôn 1.000ha, khaû naêng phaùt trieån röøng ngaäp maën leân ñeán 6.000ha. Trong khi ñoù röøng hieän traïng chæ coøn 1.270ha, nguoàn lôïi thuyû saûn giaûm suùc nghieâm troïng (caû veà gioáng loaøi, saûn löôïng khai thaùc), oâ nhieãm nöôùc vuøng ven bieån cöûa soâng taêng nhieàu, tranh chaáp giöõa khoâi phuïc baûo veä röøng vôùi nuoâi thuyû saûn taêng theâm… Do vaäy raát caàn xaây döïng moät Döï aùn khoâi phuïc vaø Baûo toàn ña daïng sinh hoïc röøng ngaäp maën vuøng cöûa soâng-ven bieån Tieàn Giang. - Tìm kieám caùc nguoàn ñaàu tö cho phuïc hoài röøng Traøm vaø röøng ngaäp maën laø yeâu caàu caàn thieát, trong ñoù nguoàn hoã trôï töø caùc Toå chöùc Quoác teá laø quan troïng. Bôûi vì nhìn vaøo thöïc löïc cuûa neàn kinh teá Tænh vaø khaû naêng ñaàu tö cuûa Chính phuû thaáy roõ raèng voán ñaàu tö laø raát khoù khaên. - Caàn taêng cöôøng coâng taùc tuyeân truyeàn ñeå naâng cao nhaän thöùc coäng ñoàng vaø cuûa giôùi laõnh ñaïo trong vieäc quaûn lyù khai thaùc vaø baûo veä ñaát ngaäp nöôùc. - Chính phuû vaø Tænh caàn phaûi xaây döïng moät qui cheá ñeå phaân ñònh roõ raøng chöùc naêng, nhieäm vuï cuï theå cuûa caùc nghaønh trong vieäc quaûn lyù baûo toàn ña daïng sinh hoïc ñaát ngaäp nöôùc. (Veà phaùp luaät ñaõ giao nghaønh KH – CN & MT nhöng phoái hôïp quaûn lyù nhö theá naøo vôùi nghaønh Ñòa chính, Noâng nghieäp, loàng gheùp trong keá hoaïch phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi vaø ñaàu tö vôùi Sôû Keá hoaïch…). 17 - Ñaåy maïnh ñaøo taïo vaø boài döôõng caùn boä döôùi nhieàu hình thöùc: hoïc daøi haïn, taäp huaán ngaén haïn, tham quan nghieân cöùu, Hoäi thaûo, Thoâng tin khoa hoïc trong lónh vöïc khai thaùc, Baûo veä ñaát ngaäp nöôùc. Keát quaû böôùc ñaàu veà Quaûn lyù Baûo veä ñaát ngaäp nöôùc ôû Tieàn Giang coøn ít vaø coøn nhieàu vieäc phaûi tieáp tuïc thöïc hieän. Sôû KH – CN & MT Tieàn Giang mong muoán coù söï coäng taùc vaø giuùp ñôõ cuûa caùc Vieän, Tröôøng, Cô quan Nghieân cöùu quaûn lyù vaø caùc Nhaø Khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc, caùc toå chöùc Quoác teá ñeå vieäc quaûn lyù, baûo veä ñaát ngaäp nöôùc cuûa Tænh coù böôùc tieán trieån maïnh hôn. 18 Ñaëc Ñieåm Töï Nhieân vaø Tính Ña Daïng Sinh Hoïc Vuøng Ñaát Ngaäp Nöôùc Laùng Sen, Tænh Long An Leâ Phaùt Quôùi Sôû Khoa Hoïc - Coâng Ngheä vaø Moâi Tröôøng Long An Toùm taét Laùng Sen laø moät boàn truõng noäi ñòa vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, tænh Long An. Vôùi hình thaùi ñòa maïo ña daïng vaø laø vuøng sinh thaùi tieâu bieåu cho kieåu ñaàm laày ngaäp nöôùc. Söï duy trì thaûm thöïc vaät ven soâng, ñoàng coû töï nhieân vaø gia taêng dieän tích traøm trong ñaõ laøm phong phuù quaàn theå ñoäng thöïc vaät. Keát quaû khaûo saùt sô boä taïi ñaây cho thaáy hieän dieän 156 loaøi thöïc vaät hoang daõ thuoäc 60 hoï; 149 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng thuoäc 46 hoï, trong ñoù coù 13 loaøi naèm trong saùch ñoû Vieät Nam; caùc loaøi thuûy saûn treân soâng raïch, ao khaù phong phuù. Do haïn cheá thôøi gian nghieân cöùu neân chæ nghi nhaän ñöôïc coù 11 loaøi ñoäng vaät ñaùy. Vôùi tính ña daïng sinh hoïc nhö theá, vieäc thaønh laäp moät khu baûo toàn heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc tieâu bieåu cho vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi laø caàn thieát. I. Môû Ñaàu Laùng Sen ñöôïc xem nhö moät boàn truõng noäi ñòa thuoäc vuøng truõng roäng lôùn Ñoàng Thaùp Möôøi (Hình 1), laø vuøng sinh thaùi tieâu bieåu cho kieåu ñaàm laày ngaäp nöôùc vôùi nhieàu quaàn theå ñoäng thöïc vaät phong phuù mang tính ñaëc tröng. Qua nhieàu naêm khai thaùc cho muïc ñích saûn xuaát noâng nghieäp ñaõ laøm cho vuøng naày maát ñi caùc ñoäng thöïc vaät tieâu bieåu cuûa chuùng. Nhaän thöùc ñöôïc vaán ñeà naày, vaøo naêm 1994, UBND Tænh Long An ñaõ ra quyeát ñònh thaønh laäp khu baûo toàn töï nhieân Laùng Sen. Tuy nhieân, cho ñeán nay, do nhieàu nguyeân nhaân, khu baûo toàn vaãn chöa hình thaønh. Moät nghieân cöùu sô boä ñöôïc tieán haønh töø naêm 1999 – 2000 ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñeå coù theå ñaùnh giaù toång quan veà taøi nguyeân töï nhieân laøm luaän cöù khoa hoïc cho vieäc thaønh laäp khu baûo toàn töï nhieân Laùng Sen. Baùo caùo naày chæ trình baøy toång quan veà ñaëc ñieåm töï nhieân vaø khaû naêng môû roäng cuûa khu vöïc Laùng Sen trong höôùng thaønh laäp khu baûo toàn töï nhieân tieâu bieåu cho vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. II. Vò Trí vaø Caùc Yeáu Toá Töï Nhieân 2.1. Vò trí – dieän tích Laùng Sen naèm trong phaïm vi toïa ñoä ñòa lyù: 10o45’ - 11o50’ Vó ñoä Baéc vaø 105o45’-105o50’ Kinh ñoä Ñoâng. Dieän tích töï nhieân cuûa Laùng Sen khoaûng 5.000 ha, bao goàm phaàn lôùn dieän tích thuoäc xaõ Vónh Lôïi vaø moät phaàn thuoäc xaõ Vónh Ñaïi, huyeän Taân 19 Höng tænh Long An (H.1). Trong ñoù coù moät giôùi haïn töï nhieân khaù ñaëc bieät laø moät “cuø lao” dieän tích khoaûng 1.500 ha laø moät vuøng ñaàm laày coù nhieàu habitat thích hôïp cho ñoäng thöïc vaät öa nöôùc vaø nôi deã khoâi phuïc caùc heä sinh thaùi ñoàng coû, baûi aên cuûa nhieàu loaøi chim nöôùc, ñöôïc bao boïc bôûi soâng Vaøm Coû Taây. 2.2. Moät soá ñaëc ñieåm töï nhieân 2.2.1. Ñòa hình khu vöïc Laùng Sen ñuôïc xem nhö moät boàn truõng coù cao ñoä töø 0.42 – 1.8 m (so vôùi möïc nöôùc chuaån taïi muõi Nai – Haø Tieân). Vôùi ñòa hình nhö theá, khu vöïc naày ñöôïc xem nhö moät vuøng ñaàm laày ngaäp nöôùc chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cheá ñoä thuûy vaên cuûa soâng Cöûu Long. 2.2.2. Ñòa chaát khu vöïc phaàn lôùn thuoäc traàm tích Holocene vaø nhöõng goø Pleistocene (hoaëc Pleistocene muoän) noåi leân ôû moät soá nôi trong vuøng. Ngoaøi ra, vaøi vaït truõng thaáp laø loøng soâng coå vôùi lôùp ñaát maët tích tuï nhieàu chaát höõu cô (H.2) 2.2.3. Caùc nhoùm ñaát hieän dieän trong vuøng laø keát quaû töø nhöõng quaù trình vaø yeáu toá hình thaønh ñaát, trong ñoù tính ña daïng cuûa vaät lieäu traàm tích ñoùng vai troø quan troïng. Caùc nhoùm ñaát chính: Ñaát xaùm (Aeric Paleaquults, Aquic Arenic Paleustults, Typic Plinthaquults ), ñaát pheøn hoaït ñoäng (Typic Sulfaquepts, Umbric Sulfaquepts, Hydraquentic Sulfaquepts), ñaát phuø sa coù taàng sinh pheøn trung bình (Aquic sulfic Tropaquepts), ñaát phuø sa coù taàng pheøn trung bình (Sulfic Tropaquepts), , ñaát phuø sa phaùt trieån (Typic Tropaquepts). Teân ñaát Traàm tích Cm PH SO42- (%) 1 Aeric Paleaquults Pleistocenee 0-30 5.6 0.06 30-50 5.4 0.04 50-100 4.3 0.09 2 Aquic Arenic Paleustults 0-25 5.2 0.10 25-50 5.1 0.12 50-100 4.4 0.10 3 Typic Plinthaquults 0-20 5.6 0.07 20-45 5.1 0.09 45-100 4.9 0.12 4 Typic Sulfaquepts Holoccene 0-27 4.6 0.17 27-55 3.4 0.24 55-84 3.9 0.23 5 Hydraquentic Sulfaquepts 0-22 5.4 0.14 22-45 3.7 0.21 45-95 4.2 0.25 6 Aquic sulfic Tropaquepts 0-25 5.4 0.16 25-64 4.9 0.15 64-82 3.8 0.27 7 Typic Tropaquepts 0-25 5.1 0.11 25-50 5.6 0.08 50-100 5.5 0.11 8 Umbric Sulfaquepts Holocene Loøng soâng coå 0-35 4.6 0.16 35-67 3.6 0.25 67-110 3.2 0.23 20 2.2.4. Cheá ñoä thuûy vaên taïi ñaây chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa soâng Cöûu Long vaø thay ñoåi do aûnh höôûng bieán ñoåi veà cheá ñoä doøng chaûy trong toaøn vuøng Taân Höng – Vónh Höng. Maïng löôùi soâng raïch töï nhieân trong khu vöïc Laùng Sen vaø vuøng laân caän khaù daøy, tuy nhieân löu löôïng löu thoâng khoâng lôùn do löu vöïc nhoû. Laùng Sen ñöôïc tieáp nöôùc chuû yeáu do caùc kinh taïo nguoàn lôùn töø soâng Cöûu Long, nhö: kinh Hoàng Ngöï – Long An, kinh 79, kinh 28 vaø soâng Loø Gaïch. Nguoàn nöôùc tröïc tieáp tôùi khu vöïc Laùng Sen ñi qua 2 tuyeán daãn nöôùc chính laø kinh 79 vaø raïch Boâng Suùng. AÛnh höôûng cuûa thuyû trieàu bieån Ñoâng theo cheá ñoä baùn nhaät trieàu, vaø lôùn nhaát vaøo muøa kieät (muøa khoâ). Tuy nhieân bieân ñoä dao ñoäng möïc nöôùc lôùn nhaát cuõng trong khoaûng < 0.5 m. bieân ñoä naøy giaûm daàn tôùi khi ñænh luõ xuaát hieän. Ngaäp luõ: vuøng ngaäp saâu trung bình ôû vuøng töø 2.5 ñeán 3 meùt trong caùc naêm luõ lôùn (töông ñöông luõ 1996, 2000). Thôøi gian ngaäp töø 3 ñeán 4 thaùng. Do maïng löôùi kinh möông ñöôïc phaùt trieån vaø moû roäng neân thôøi gian ngaäp hieän nay laø ngaén hôn khoaûng 1 thaùng so vôùi tröôùc ñaây. Vuøng ngaäp saâu vaø laâu nhaát vaãn laø nhöõng nôi lung baøu truõng nhö Laùng Sen, raïch Caù He, raïch Caùi Noå. Chaát löôïng nguoàn nöôùc thay ñoåi theo muøa vaø coù söï khaùc bieät trong töøng khu vöïc (Baûng 1 & 2). Tuyeán kinh 79 ñi qua vuøng ñaát pheøn naëng neân nöôùc bò chua pheøn vaø ñoä ñuïc thaáp, pH thöôøng thaáp döôùi 4.5. Chaát löôïng nöôùc chæ ñöôïc caûi thieän vaøo muøa muøa luõ, ñoàng thôøi ñoä ñuïc cuõng taêng leân ít nhieàu. Tuyeán soâng Boâng Suùng coù chaát löôïng nöôùc toát hôn, löôïng phuø sa töông ñoái oån ñònh vaø cao hôn. Baûng 1. pH nöôùc vuøng Laùng Sen vaøo ñaàu muøa luõ (30/8 – 2/9/1999) Vò trí pH Vò trí pH Kinh 79 (LT. Lyù Huøng) 5.42 Kinh 504 5.56 Raïch Boâng Suùng 5.73 Rìa röøng traøm cuø lao 4.95 – 5.10 Ngoïn Caû Göøa 5.40 Röøng traøm rìa cuø lao 5.18 Ñaàu Laùng Sen (*) 5.17 Ngoïn raïch Caùi He (*) 5.41 Vuøng giöõa Caùi He (*) 5.92 Baûng 2. Ñoä pH nöôùc vuøng Laùng Sen sau luõ (28 – 29/1/2000) Vò trí pH Vò trí pH UB Taân Höng 5.89 Soâng Boâng Suùng 6.63 Röøng traøm ven r. Caùi Saùch 6.30 Kinh 504 4.64 Kinh Ngang – kinh 79 4.18 Trung taâm Laùng Sen (*) 6.21 Ngoïn raïch Caùi He (*) 6.91 Ghi chuù: (*) vuøng Laùng Sen – Caùi He 2.2.5. Boài laéng phuø sa trong noäi ñoàng chæ xaûy ra khi löôïng phuø sa theo doøng nöôùc luõ ñöa veà. Moät löôïng lôùn phuø sa phuû treân ñoàng ruoäng ñaõ ñöôïc ghi nhaän vaøo cuoái traän luõ naêm 2000. Vôùi lôùp traàm tích phuø sa khaù daày ñaõ gaây ra hieän töôïng nhöõng caùnh ñoàng bò cheát haøng loaït. 2.3. Caûnh quan töï nhieân vaø caùc kieåu nôi soáng cuûa loaøi ñoäng thöïc vaät 2.3.1. Caûnh quan; maëc duø dieän tích khu vöïc töông doái nhoû nhöng chòu chi phoái bôûi tính ña daïng cuûa traàm tích - thoå nhöôõng vaø heä thoáng soâng raïch neân Laùng Sen mang 21 ñaày ñuû ñaëc tính chung cuûa caûnh quan Ñoàng Thaùp Möôøi: caûnh quan thaûm thöïc vaät thaân goå chòu ngaäp ven soâng, baûi laày ven soâng, caùc lung, laùng, loøng soâng coå …caùc daïng ñòa maïo naày theå hieän tính ña daïng veà sinh vaät, ña daïng veà habitat cuûa chuùng. 2.3.2. Caùc kieåu nôi soáng cuûa loaøi ñoäng thöïc vaät a. Thuûy vöïc nöôùc chaûy; Goàm heä thoáng soâng raïch töï nhieân vaø caùc keânh ñaøo. Thaønh phaàn thöïc vaät ôû caùc keânh ñaøo thöa thôùt vaø ít loaøi, ôû caùc soâng raïch töï nhieân thaønh phaàn thöïc vaät phong phuù hôn, goàm caùc loaøi: Suùng (Nymphaea sp), Rau traøng (Nymphoides nouchali), Nhæ caùn vaøng (Utricularia aurea), Raùng gaït nai (Ceratopteris thalictroides), Moàm môû (Hymenachne acutigluma). Ñaây laø nôi soáng cuûa nhoùm caù öa nöôùc chaûy. Nhoùm naøy goàm caùc loaøi caù chuû yeáu soáng taïi caùc doøng chaûy chính, keânh hoaëc soâng lôùn vaø thöôøng di cö ngöôïc doøng veà thöôïng löu hoaëc di cö ñeán vuøng ngaäp luït theo muøa ñeå sinh saûn hoaëc sinh tröôûng. Chuùng thöôøng ñöôïc goïi chung laø nhoùm caù traéng goàm caùc loaøi phaàn lôùn thuoäc hoï caù Cheùp (Cyprinidae) nhö caù Linh (Henycorhynchus siamensis), caù Ngöïa (Hampala spp), caù Meø vinh (Barbodes gonionotus), caù He (Barbodes spp), … vaø caùc loaøi trong hoï caù Tra (Pangasiidae), hoï caùc Nheo (Siluridae), hoï caù Thaùt laùt (Notopteridae) … Ñaây laø nhoùm caù di cö ra vaøo trong khu vöïc theo söï leân xuoáng cuûa nöôùc luõ haøng naêm ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. b. Ñai röøng töï nhieân hoãn loaøi ven soâng, raïch; ngaäp nöôùc thay ñoåi töø 3 thaùng ñeán gaàn quanh naêm (tuøy theo ñoä cao cuûa töøng ñòa ñieåm). Do quaù trình khai phaù, ôû Laùng Sen öôùc tích chæ coøn laïi 15 - 20% so vôùi dieän tích tröôùc naêm 1975. Ñoä roäng bình quaân cuûa ñai röøng naøy hieän nay chæ coøn khoaûng 10 - 15 m. Thaønh phaàn thöïc vaät coù caáu truùc phöùc taïp, phong phuù veà loaøi vaø daïng soáng, trong ñoù caùc loaøi thöôøng gaëp bao goàm: • Nhoùm caây thaân goã: Traâm (Syzygium cinereum), Buùn (Crateva nurvala), Traâm baàu ba laù (Combretum trifoliatum), Coâm haùo aåm (Elaeocarpus hygrophilus), Chieác kheá (Barringtonia acutangula); • Nhoùm daây leo: Boøng boøng leo (Lygodium scandens), Vaùc (Cayratia trifolia), Maây nöôùc (Flagellaria indica); • Nhoùm coû, caây buïi: Pheøn ñen (Phyllanthus reticulatus), Choùc gai (Lasia spinosa), Ñình lòch (Hygrophila salicifolia), Choaïi co (Cyclosorus sp). c. Ñoàng coû ngaäp nöôùc theo muøa; thôøi gian ngaäp nöôùc khoaûng 5 - 6 thaùng/naêm vaø deã bò chaùy vaøo muøa khoâ. Ñoàng coû ngaäp nöôùc theo muøa thöôøng phaân boá ngay sau ñai röøng ven soâng. Tröôùc ñaây, ôû Laùng Sen, kieåu nôi soáng naøy coù dieän tích lôùn nhaát nhöng hieän nay chæ coøn soùt laïi nhöõng ñaùm nhoû coù dieän tích thöôøng döôùi 0,5 ha phaân boá raûi raùc trong caùc loâ röøng traøm, ruoäng luùa, nhöõng loâ coù dieän tích lôùn hôn (2-3 ha) laø nhöõng ñoàng coû môùi ñöôïc phuïc hoài laïi sau khi khoâng troàng luùa nöõa (do naêng suaát thaáp). Toå thaønh thöïc vaät ôû caùc ñoàng coû hieän nay thöôøng bao goàm nhieàu loaøi thaân thaûo soáng chung vôùi nhau nhö 22 Moàm (Ischaemum sp), Naêng ngoït (Eleocharis dulcis), Luùa hoang (Oryza rufipogon), U du (Cyperus sp), Rau maùc (Monochoria sp). d. Lung, traáp; ñaây laø nhöõng vuøng ñaát thaáp truõng coù thôøi gian ngaäp nöôùc quanh naêm hoaëc gaàn nhö quanh naêm neân ít chaùy vaøo muøa khoâ. Thöïc vaät cuûa caùc lung, traáp bao goàm caùc loaøi thuûy sinh nhö Sen (Nelumbo nucifera), Suùng (Nymphaea sp), Nhæ caùn vaøng (Utricularia aurea) hoaëc chòu ngaäp nöôùc nhö Luùa hoang (Oryza rifipogon), Laùc heán (Scirpus grossus), Moàm (Ischaemum sp), Coû ñaéng taùn (Fuirena umbellata). Vaøo caùc thaùng muøa khoâ, caùc lung, traáp laø nôi truù aån cuûa caùc loaøi boø saùt nhö raén Ri caù, raén Boâng suùng, Ruøa, Cua ñinh vaø caùc loaøi caù thuoäc nhoùm caù nöôùc tónh nhö Löôn, caùc loaøi thuoäc hoï caù Loùc, hoï caù Treâ, hoï caù Roâ ñoàng. e. Röøng Traøm; ñaây laø kieåu nôi soáng nhaân taïo ñöôïc phaùt trieån maïnh sau töø naêm 1983 ñeán nay. Röøng traøm thöôøng ñöôïc troàng treân caùc ñaát troàng luùa keùm hieäu quaû kinh teá. Veà maët ña daïng sinh hoïc, ñöôïc phaân loaïi nhö sau: • Röøng traøm töø 1 - 3 tuoåi: röøng chöa kheùp taùn, ôû maët ñaát coù söï hieän dieän cuûa nhieàu loaøi caây thaân thaûo. Ngoaøi ra röøng non coøn taïo neân lôùp taùn raäm raïp, tieáp xuùc vôùi maët ñaát, taïo ñieàu kieän toát cho caùc loaøi ñoäng vaät sinh soáng nhö Chaøng nghòch (Rallus aquaticus), Bìm bòp (Centropus sinensis vaø C. bengalensis), Chim saâu (Alcippe poioicephala), Trao traûo (Pycnonotus spp), Chim khaùch (Crypsirina temia), Quoác (Amaurornis phoenicurus), Coø ma (Nycticorax nycticorax), Coø löûa. • Röøng traøm töø 4 tuoåi trôû leân: röøng ñaõ kheùp taùn, maät ñoä thöôøng treân 6.000 caây/ha. Döôùi taùn röøng gaàn nhö khoâng coù caùc loaøi thöïc vaät thaân thaûo sinh soáng. Ngoaøi ra, do döôùi taùn röøng troáng traûi röøng neân röøng ôû ñoä tuoåi naøy thöôøng khoâng thích hôïp cho caùc loaøi ñoäng vaät sinh soáng. Caùc loaøi chim thöôøng gaëp nhö Phöôùng (Phaenicophaeus tristis), Coø ma (Nycticorax nycticorax), Tu huù (Eudynamys scolopacea), Chim saâu (Alcippe poioicephala), Trao traûo (Pycnonotus spp), Chim khaùch (Crypsirina temia). f. Ruoäng luùa; ñaây laø kieåu nôi soáng nhaân taïo coù dieän tích lôùn nhaát trong vuøng ñieàu tra. Ruoäng luùa (phaàn lôùn laø 2 vuï) thöôøng ñöôïc hình thaønh töø nhöõng nôi tröôùc ñaây laø nhöõng ñoàng coû ngaäp nöôùc theo muøa, ít bò pheøn. [Phaân Vieän Ñòa Lyù TP Hoà Chí Minh boå sung caùc yeáu toá vaät lyù nhö loaïi ñaát, pH, ñoä maën ...]. • Thöïc vaät hoang daïi thöôøng gaëp ôû ruoäng luùa vaøo caùc thaùng luõ (caùc thaùng khoâng canh taùc) bao goàm Ngoø nöôùc (Limnophila heterophylla), Nhó caùn vaøng (Utricularia aurea), Suùng (Nymphaea sp) ... • Caùc loaøi chim thöôøng gaëp ôû ruoäng luùa bao goàm Moû nhaùc (Limosa limosa), Se seû (Passer montanus), Doøng doïc (Ploceus spp), Chim saâu (Alcippe indicus), Caø cuoác (Pseudibis gigantea). g. Ñeâ nhaân taïo; caùc ñeâ nhaân taïo coù kích thöôùc ñaùng chuù yù trong vuøng ñieàu tra goàm ñeâ raïch Caù Saùch vaø ñeâ keânh Caù Noå. Kieåu nôi soáng naøy khoâng bò ngaäp 23 nöôùc. Thöïc vaät hoang daïi thöôøng gaëp bao goàm: Coû oáng (Panicum repens), Bìm vaøng (Merremia hederaceae), Coû loâng taây (Brachiaria mutica). Caùc kieåu nôi soáng töø (b) ñeán (f) laø moâi tröôøng soáng chính cuûa nhoùm caù öa nöôùc tónh. Ñaây laø caùc loaøi caù coù khaû naêng soáng trong ñieàu kieän moâi tröôøng khaéc nghieät nhö nöôùc caïn, oxy hoøa tan thaáp, chua pheøn, ít di cö vaø thöôøng ñöôïc goïi laø chung laø nhoùm caù ñen. Nhoùm naøy goàm caùc loaøi caù thuoäc hoï caù Loùc (Channidae), caùc loaøi thuoäc hoï caù Treâ (Clariidae), hoï caù Roâ ñoàng (Anabantidae), hoï caù Saëc (Belontiidae) ... Ñaây laø nhoùm caù chính ñaëc tröng cuûa khu vöïc, chuùng coù nguoàn goác taïi choã vaø coù khaû naêng toàn taïi quanh naêm trong khu vöïc. III. Tính Ña Daïng Sinh Hoïc Tính ña daïng sinh hoïc trong khu vöïc Laùng Sen ñöôïc ghi nhaän vôùi söï hieän dieän cuûa nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät ñaëc tröng cuûa vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. 3.1. Thaûm thöïc vaät: Taïi khu vöïc Laùng Sen khaù phong phuù vôùi 156 loaøi thöïc vaät hoang daõ trong ñoù coù 152 loaøi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc teân khoa hoïc thuoäc 60 hoï ñöôïc tìm thaáy (Appendix 2), trong ñoù khuyeát thöïc vaät (Pteridophyta) 7 loaøi, song töû dieäp (Dicotyledonae) 88 loaøi vaø ñôn töû dieäp (Monocotyledonae) 57 loaøi. Caùc hoï coù soá loaøi nhieàu nhaát laø Poaceae (24 loaøi), Cyperaceae (19 loaøi), Rubiaceae (6 loaøi) vaø Papilionoideae (6 loaøi). Trong ñoù coù 4 loaøi chöa xaùc ñònh ñöôïc teân. Soá loaøi vaø soá chi naèm trong caùc hoï cuûa 152 loaøi thöïc vaät hoang daõ ôû Laùng Sen toùm taét ôû Baûng 3. Baûng 3: Soá loaøi cuûa 60 hoï thöïc vaät ôû Laùng Sen Hoï Soá chi Soá loaøi Hoï Soá chi Soá loaøi I. Khuyeát thöïc vaät 7 7 31. Loranthaceae 1 1 1. Schizeaceae 2 2 32. Euphorbiaceae 5 5 2. Pteridoideae 2 2 33. Balsaminaceae 1 1 3. Thelypteridaceae 1 1 34. Polygalaceae 1 1 4. Marsileaceae 1 1 35. Vitaceae 1 1 5. Salviniaceae 1 1 36. Moraceae 1 3 II. Song töû dieäp 74 88 37. Urticaceae 1 1 6. Annonaceae 1 1 38. Asclepiadaceae 3 3 7. Nelumbonaceae 1 1 39. Convonvulaceae 4 5 8. Nympheaceae 1 2 40. Cuscutaceae 1 1 9. Ceratophyllaceae 1 1 41. Menyanthaceae 1 1 10. Dilleniaceae 1 1 42. Boraginaceae 2 2 11. Guttiferae 1 1 43. Lamiaceae 2 2 12. Eleocarpaceae 1 1 44. Scrophulariaceae 4 4 13. Tiliaceae 1 1 45. Acanthaceae 2 2 14. Malvaceae 1 1 46. Lentibulariaceae 1 2 15. Flacourtiaceae 1 1 47. Rubiaceae 6 6 16. Passifloraceae 1 1 48. Asteraceae 5 5 17. Cucurbitaceae 1 2 III. Ñôn töû dieäp 40 57 24 18. Capparaceae 1 1 49. Hydrocharitaceae 2 2 19. Aizoaceae 1 1 50. Pandanaceae 1 1 20. Amaranthaceae 2 2 51. Araceae 1 1 21. Portulacaceae 1 1 52. Lemnaceae 1 1 22. Polygonaceae 1 3 53. Xyridaceae 1 1 23. Mimosoideae 1 2 54. Commelinaceae 1 2 24. Caesalpinioideae 1 2 55. Flagellariaceae 1 1 25. Papilionoideae 6 6 56. Palmeae 1 1 26. Haloragaceae 1 1 57. Marantaceae 1 1 27. Myrtaceae 2 3 58. Pontederiaceae 2 3 28. Onagraceae 1 2 59. Cyperaceae 7 19 29. Melastomataceae 1 1 60. Poaceae 21 24 30. Combretaceae 1 3 Toång coäng 121 152 Döïa vaøo daïng sinh tröôûng, 152 loaøi thöïc vaät hoang daõ ôû Laùng Sen ñöôïc chia ra: • Caây thaân goã: 26 loaøi • Caây buïi: 15 loaøi • Caây thaân thaûo: 101 loaøi • Daây leo hoaëc daây boø: 8 loaøi • Kyù sinh: 2 loaøi 3.2. Phieâu s._. coù chöùc naêng kinh teá vaø heä sinh thaùi quan troïng. Chuùng taïo ra laù chaén choáng laïi luõ luït vaø höùng caùc chaát phuø sa laéng ñoïng cuûa soâng cung caáp löôïng phaân boùn töï nhieân haøng naêm cho caùc caùnh ñoàng ngaäp. Chuùng coøn laø nôi ñeû tröùng, nuoâi döôõng nhieàu loaøi caù, duy trì möùc ñoä cao caùc loaøi caây vaø sinh saûn caùc loaøi ñoäng vaät. Caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc theo muøa hoaëc thöôøng xuyeân chieám moät dieän tích lôùn ôû ÑBSCL. Nhöõng vuøng naøy coù chöùc naêng kinh teá vaø sinh thaùi quan troïng. Caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc ñaõ: • Hình thaønh moät khu ñeäm giöõa bieån vaø ñaát lieàn ñeå laáy phuø sa soâng voán laø nguoàn cung caáp ñoä phì töï nhieân. • Ñoùng vai troø quan troïng trong baûo veä ñaát, ñaëc bieät laø ngaên chaën vieäc xoùi moøn vaø acid hoaù ñaát ñai, baûo veä caùc vuøng ven bieån choáng laïi gioù baõo vaø taùc ñoäng cuûa soùng bieån. • Taïo ra nôi cö truù cho caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ, laø nôi sinh ñeû, nuoâi döôõng vaø cung caáp thöùc aên cho caù vaø caùc loaøi giaùp xaùc. 84 Caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc laø moät trong nhöõng heä sinh thaùi töï nhieân phong phuù nhaát. Maët khaùc, chuùng cuõng laø heä sinh thaùi voâ cuøng nhaïy caûm, deã bò taùc ñoâïng vaø khoâng theå phuïc hoài neáu quaûn lyù khoâng phuø hôïp. Do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi qua nhieàu theá kyû ñaõ ñeå laïi daáu aán leân moâi tröôøng töï nhieân cuûa ÑBSCL. Caùc heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc vaø röøng ñaõ ñöôïc chuyeån thaønh ñaát noâng nghieäp ñeå ñaùp öùng nhu caàu veà löông thöïc vaø caùc saûn phaåm khaùc. Aùp löïc daân soá vaø haäu quaû cuûa chieán tranh ñaõ thuùc ñaåy nhanh söï suy thoaùi, söï xaùo troän vaø phaù hoaïi caùc heä sinh thaùi töï nhieân cuûa ÑBSCL. Vieäc qui hoaïch vaø quaûn lyù ñuùng sñaén laø heát söùc caàn thieát ñeå chaën ñöùng xu theá naøy vaø ñeå thöïc hieän moät tieán trình khoâi phuïc vaø duy trì söï caân baèng sinh thaùi. Trong caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc ôû ÑBSCL, coù theå xaùc ñònh ñöôïc 3 heä sinh thaùi töï nhieân goàm: • Heä sinh thaùi röøng ngaäp maën ven bieån • Caùc ñaàm laày hoaëc heä sinh thaùi röøng traøm trong caùc vuøng truõng. • Heä sinh thaùi cöûa soâng Moãi heä sinh thaùi ñeàu coù giaù trò vaø chöùc naêng thieát yeáu rieâng, thöôøng laø khoâng theå ñaùnh giaù tröïc tieáp ñöôïc veà maët kinh teá. Taát caû caùc heä sinh thaùi naøy ñeàu raát nhaïy caûm veà maët moâi tröôøng. III. Hieän Traïng Heä Sinh Thaùi Röøng Ngaäp Maën Theo caùc taøi lieäu löu tröõ, naêm 1950 röøng ngaäp maën ôû ÑBSCL coøn bao phuû 250.000ha hoaëc 62,5% toång dieän tích röøng ngaäp maën cuûa Vieät Nam. Trong quaù khöù, röøng ngaäp maën ôû ÑBSCL coù ñuû ñieàu kieän naèm trong soá nhöõng khu röøng ngaäp ,maën coù giaù trò treân Theá giôùi. Chuùng chöùa treân 40 loaøi: Rhizophora, Avicenan, Bruguiera, Xylocarpus, Aegiceras, Lumnitzera, Acanthus,v.v… nhöng ñeán naêm 1988 chæ coøn 93.000ha. Chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa röøng ngaäp maën trong heä thoáng bôø bieån ñoù laø baûo veä bôø ñöôïc theå hieän roõ raøng ñoái vôùi bôø bieån baùn ñaûo Caø Mau. Xoùi lôõ bôø bieån taêng leân moät caùch ñaùng baùo ñoäng trong vuøng naøy töø trung bình 15m/naêm trong nhöõng naêm 1940- 1965 taêng leân 30m/naêm trong thôøi kyø gaàn ñaây, ñoù chính laø keát quaû cuûa söï phaù huyû vaø phaùt quang treân quy moâ lôùn röøng ngaäp maën. Röøng ngaäp maën ngaøy nay coøn moïc raõi raùc ôû caùc daõi ven bieån nhöng söï phjaân boá ñaõ bò giaûm ñi raát nhieàu. Röøng ven bieån thuyû trieàu naøy baây gioø chæ coøn giôùi haïn trong phaàn phía nam cuûa baùn ñaûo Caø mau vaø moät soá dieän tích doïc bôø bieån thuoäc tænh Beán Tre vaø Traø Vinh. Baûng 3.01 thoáng keâ dieän tích röøng ngaäp maën: Baûng 3.01 dieän tích röøng ngaäp maën ôû ÑBSCL (ha). NAÊM 1950 1983 1988 1999 2000 ÑBSCL 150.000 126.000 93.000 ~ 60.000 ? Nguoàn: Döï aùn QHTT ÑBSCL 1993 (VIE 97/031) 85 Trong toång soá 93.000ha röøng ngaäp maën coøn toàn taïi ôû ÑBSCL vaøo naêm 1988, coù 77.682ha thuoäc tænh Caø Mau vaø Baïc Lieâu. Khoaûng 124.000ha röøng ngaäp maën ñaõ bò phaù huyõ do caùc chaát hoaù hoïc laøm ruïng laù caây cuûa Myõ trong chieán tranh. Sau chieán tranh, söï suy giaûm veà chaát löôïng vaø dieän tích röøng ngaäp maën tieáp tuïc xaûy ra, chuû yeáu laø do vieäc khai thaùc goã, laáy cuõi vaø laøm than taøu khoâng coù giaùm saùt vaø do môû roäng dieän tích troàng luùa vaø nuoâi toâm. Vuøng bôø bieån phía ñoâng ñang bò taùc ñoäng cuûa baùn nhaät trieàu bieân ñoä giao ñoäng cao (2-3,75m). taùc ñoäng ñoù gaây neân söï xaâm nhaäp maën xaâu trong noäi ñoàng. Trong vuøng bôø bieån gaàn Vaøm Coû vaø caùc cöûa soâng Myõ Thanh phuø sa cuûa Soâng Haäu vaø Coå Chieân laéng ñoïng nhieàu vaø caùc nhaùnh cuûa chuùng ñang bò boài daàn. Do haäu quaû cuûa bieân ñoï thuyû trieàu cao vaø toác ñoä boài laéng nhanh, bôø bieån ñang phaùt trieån trong vuøng naøy, khoâng nhöõng ôû cöûa soâng maø caû ôû ñaát lieàn xa hôn, thích hôïp cho röøng ngaäp maën phaùt trieån. Treân baùn ñaûo Caø Mau, boài laéng lieân tuïc ñang môû roäng bôø bieån veà phía Taây vaø Nam töø 50-100m haøng naêm, vaø nhöõng nôi maø naêng löôïng cuûa soùng yeáu, röøng ngaäp maën coù theå phaùt trieån vaø xa ñaát lieàn. Doïc caùnh ñoàng Haø Tieân, do bieân ñoä thuyû trieàu thaáp vaø phuø sa boài laéng ít, chæ coù moät daõi nhoû heïp röøng ngaäp maën coøn phaùt trieån trong ñoù caùc loaøi Avicennia phaùt trieån maïnh, coøn loaøi Rhizophora raát hieám trong vuøng naøy. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây toån thaát haøng naêm veà röøng ngaäp maën öôùc tính khoaûng 3.000-5.000ha chuû yeáu laø chaët ñoán phi phaùp vaø phaùt trieån nuoâi toâm. Haäu quaû töø trong quaù khöù röøng vaø ñaát röøng ñöôïc xem laø taøi saûn chung, neân khoâng coù chính saùch quaûn lyù röøng. Ñieàu naøy daãn ñeán vieäc phaù röøng treân qui moâ lôùn. Chaët caây vaø troàng troït laø thöïc teá ñang dieãn ra ôû ÑBSCl. Ñoàng baèng Haø Tieân vaø röøng U Minh troàng traøm neân nhöõng vuøng ñaát pheøn vaø ñaát maën. Trong caùc vuøng naøy ñaõ xuaát hieän heä thoáng töôùi, röøng vaø caùnh ñoàng luùa 1 vuï töôùi möa. Vieäc môû roäng dieän tích troàng luùa coù caûi thieän saûn löôïng löông thöïc taïm thôøi nhöng haäu quaû moâi tröôøng nhö trieät phaù röøng, ñaát vaø nöôùc pheøn taïo ra heä thoáng saûn xuaát khoâng oån ñònh. Troàng troït, thay thgeá ñaõ vaø dang laø thöïc teá chuû yeáu ôû röøng ngaäp maën nhö laø haäu quaû cuûa vieäc nuoâi toâm quaûng canh. Ñoù laø heä thoáng bò phaù huyû nghieâm troïng nhaát ñoái vôùi röøng ngaäp maën ven bieån ÑBSCL. Phaùt trieån Thuyû saûn ôû ÑBSCL gioáng nhö “caàm tieàn vaø chaïy”. Töông töï nhö ôû caùc nöôùc laân caän laø haàu nhö chaët traéng röøng ngaäp maën, thu nhaäp töø vieäc baùn goã laïi ñaàu tö vaøo nuoâi toâm. Moâ hình nuoâi toâm hieän nay aùp duïng laø heä thoáng nuoâi “quaûng canh”, moät soá nôi laø baùn thaâm canh. Trong ñoù nöôùc lôï ñöôïc laáy töø ao nuoâi trong thôøi kyø trieàu cöôøng vaøo ñaàu thôøi kyø muøa khoâ vaø theo nöôùc toâm aáu truøng cuõng ñi vaøo caùc ao nuoâi. Nöôùc ñöôïc trao ñoåi haøng ngaøy (5%) vaøo luùc trieàu keùm. Thoáng keâ naêm 1986, toång dieän tích nuoâi toâm laø 72.000ha, ñeán naêm 1988 taêng leân 123.371ha, tôùi naêm 1992 dieän tích ñaõ ñaït con soá 190.000ha, vôùi möùc gia taêng 70% nhö vaäy, moät dieän tích lôùn röøng ngaäp maën ñaõ bò phaù huûy. Trong thôøi gian 2 naêm 1985-1987 öôùc tính coù khaûong 25% dieän tích ñai röøng phoøng hoä ven bieån bò ñoán ñeå nuoâi toâm. Naêm 1999 dieän tích nuoâi toâm ñöôïc baùo caùo khoâng chính thöùc laø vaãn coøn laø 170.000ha. Naêm 2000 con soá chaéc vaãn coøn taêng hôn nöõa. Maëc duø coù caùc chöông trình troàng caây gaây röøng ñang ñöôïc tieán haønh treân qui moâ toaøn quoác nhöng möùc ñoä khoâi phuïc raát haïn cheá, chaúng haïn trong naêm 1986 coù 44.562 ha 86 nhöng naêm 1988 chæ coøn 16.192 ha. Caùc chöông trình naøy khoâng ñuû buø cho toån thaát ôû moïi nôi do nhu caàu goã, cuûi than cuûi vaø caùc saûn phaåm phuï tieáp tuïc taêng. Toùm laïi, thaûm thöïc vaät trong heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ÑBSCL moät thôøi raát phong phuù baït ngaøn ñaõ phaûi höùng chòu söï taøn phaù gheâ ghôùm bôûi nhöõng naêm chieán tranh, khai thaùc khoâng hôïp lyù do söùc eùp cuûa cuoäc soáng. Dieän tích röøng bò giaûm nhanh choùng trong theá kyû qua. Trong nöõa ñaàu cuûa theá kyû tröôùc cuûa caùc vuøng röøng roäng lôùn bò doïn saïch cho ñònh cö vaø saûn xuaát noâng nghieäp. Trong thôøi kyø 1945-1975 vôùi cuoäc chieán tranh trieàm mieân ñaõ taùc ñoäng nghieâm troïng ñeán heä sinh thaùi vaø taøi nguyeân röøng ôû ÑBSCL. Sau naêm 1975, dieän tích röøng tieáp tuïc bò suy giaûm, chuû yeáu do khai thaùc quaù möùc vaø naïn chaùy röøng, vieäc khai khaån ñaát ngaäp nöôùc ñeå saûn xuaát noâng nghieäp vaø phaùt trieån nuoâi troàng thuyû saûn. Haäu quaû chính do chaët phaù röøng laøm taêng nhanh quaù trình xoùi lôû ven bieån, giaûm tröõ löôïng toâm caù töï nhieân vaø giaûm dieän tích söû duïng cuûa röøng ngaäp maën trong caùc khu truù, moâi tröôøng soáng, nôi sinh saûn vaø nuoâi döôõng vaø cuoái cuøng laø giaûm soá vaø loaøi ñoäng thöïc vaät (Söï ña daïng sinh hoïc). IV. Moät Soá Döï Aùn Lieân Quan Trong Heä Sinh Thaùi Ñaát Ngaäp Nöôùc A. Caùc Döï Aùn Thuoäc Nghaønh Laâm Nghieäp Vôùi phöông chaâm phaùt huy noäi löïc laø chính, nhaø nöôùc ñaõ coù caùc chính saùch vaø chöông trình nhaèm hoã trôï caùc nghaønh vaø caùc tænh chuû ñoäng trieån khai caùc döï aùn nhaèm khoâi phuïc vaø phaùt trieån caùc nghaønh laâm nghieäp, thuyû saûn laø hai nghaønh lieân quan maät thieát tôùi heä sinh thaùi vuøng ñaát ngaäp nöôùc. Chöông trình lôùn nhaát vaø coù hieäu quaû nhaát laø chöông trình 327 vaø caùc döï aùn caáp tænh vuøng ven bieån ÑBSCL. Moät soá döï aùn tieâu bieåu coù theå neâu teân döôùi ñaây: • Döï aùn “Phuïc hoài vaø phaùt trieån ñai röøng phoøng hoä phía Ñoâng” do BQL röøng phoøng hoä phía Ñoâng thöïc hieän thuoäc tænh Baïc Lieâu vôùi toång dieän tích 6.200ha • Döï aùn “Phuïc hoài vaø phaùt trieån ñai röøng phoøng hoä phía Taây” do BQL röøng phoøng hoä phía Taây thöïc hieän thuoäc tænh Caø Mau vôùi toång dieän tích 4.100ha • Khu baûo toàn thieân nhieân Ñaát muõi • Döï aùn xaây döïng caùc ñai röøng phoøng hoä thuoäc caùc Laâm ngö tröôøng. • Caùc Döï aùn cuûa Sôû Noâng nghieäp vaø Chi Cuïc Kieåm Laâm caùc Tænh Soùc Traêng, Traø Vinh cuõng ñaõ ñöôïc tieán haønhthöïc hieän nhaèm phuû kính vaønh ñai röøng phoøng hoä ven bieån. • Moâ hình quaûn lyù toång hôïp Röøng-Toâm, Laâm ngö tröôøng Tam Giang do Boä Thuyû Saûn thöïc hieän. Moät trong nhöõng ñoùng goùp quan troïng cuûa Uyû hoäi Meâ Koâng laø hoã trôï tìm nguoàn taøi trôï töø nöôùc ngoaøi cho caùc Döï aùn khoâi phuïc vaø phaùt trieån röøng ngaäp nöôùc ven bieån. Ñieån hình laø caùc Döï aùn sau: • Döï aùn phaùt trieån Laâm nghieäp vuøng Töù Giaùc Long Xuyeân do UÙC taøi trôï • Döï aùn quaûn lyù ñaát ngaäp nöôùc do Thuî Ñieån taøi trôï. 87 • Döï aùn phaùt trieån Thuyû saûn do Uùc taøi trôï. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây moät soá döï aùn lôùn nhaèm khoâi phuïc vaø phaùt trieån röøng ngaäp ven bieån, lôùn nhaát laø Döï aùn “Baûo veä vaø phaùt trieån röøng ngaäp nöôùc ven bieån” do Ngaân haøng Theá giôùi taøi trôï do Coâng ty EUROCOLSULT soaïn thaûo giai ñoaïn 1995-1996 vaø ñang thöïc hieän. Ngoaøi ra moät döï aùn coù lieân quan nhö: • Döï aùn MILIEV-Troàng röøng ngaäp maën trong caùc ñai röøng phoøng hoä do chính phuû Haø Lan taøi trôï. • Döï aùn ñaùnh giaù nhöõng khaû naêng bò ñe doïa (VAD) do chính phuû Haø Lan taøi trôï. • Quaûn lyù toång hôïp taøi nguyeân ven bieån cuûa ÑBSCL (MHO-8-IMCR) do chính phuû Haø Lan taøi trôï. • Vaø moät soá döï aùn khaùc ñang ñeà nghò. Caùc döï aùn treân phaûn aùnh söï coá gaéng lôùn lao cuûa Chính phuû vaø caùc Boä nhaèm tìm kieám caùc nguoàn taøi trôï ñeå thöïc hieän caùc Döï aùn ñeå nhanh choùng khaéc phuïc tình traïng suy thoaùi vaø caïn kieät taøi nguyeân röøng vaø Thuyû saûn. Töø ñoù thöïc hieän muïc tieâu phaùt trieån beàn vöõng vaø baûo veä moâi tröôøng. Nhöõng keát quaû böôùc ñaàu thöïc hieän caùc döï aùn treân laø ñaùng khích leä. Tröôùc heát laø naâng cao nhaän thöùc veà vai troø cuûa caùc heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng ñoái vôùi kinh teá-xaõ hoäi, thoâng qua ñoù laø yù thöùc baûo veä moâi tröôøng vaø böôùc ñaàu chuyeån giao kyõ thuaät vaø quaûn lyù môùi aùp duïng vaøo quaûn lyù nuoâi troàng thuyû saûn vuøng ngaäp nöôùc hoaëc phuïc hoài vaø taùi troàng nhöõng khu röøng troáng. Nhöõng döï aùn ñaõ laø caàu noái môû roäng quan heä quoác teá, taêng cöôøng söï hieåu bieåt laãn nhau giöõa caùc daân toäc vaø treân heát laø nôi ñaøo taïo caùc caùn boä trong nöôùc cuõng nhö tham gia cuûa coäng ñoàng vaøo ñeå thöïc hieän muïc tieâu chung cuûa döï aùn laø khoâi phuïc vaø phaùt trieån heä sinh thaùi vuøng ngaäp nöôùc nhaèm duy trì vaø baûo veä moâi tröôøng phuïc vuï cho coâng cuoäc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi moät caùch beàn vöõng. B. Caùc Döï Aùn Noâng Nghieäp, Thuyû Lôïi vaø Caùc Nghaønh Khaùc Baèng nguoàn voán trong nöôùc, trong nhöõng naêm ñaàu sau ngaøy Mieàn Nam ñöôïc giaûi phoùng, Chính phuû ñaõ öu tieân ñaàu tö raát lôùn cho caùc döï aùn Noâng nghieäp vaø Thuyû lôïi nhaèm giaûi quyeát naïn ñoùi do chieán tranh ñeå laïi. Khôûi ñaàu laø caùc döï aùn khai thaùc vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vaø töù giaùc Long Xuyeân. Tieáp theo laø caùc chöông trình ngoït hoaù baùn ñaûo Caø mau cuõng nhö vuøng ven bieån vaø gaàn ñaây nhaát laø qui hoaïch kieåm soaùt luõ vaø heä thoáng ñeâ bieån… Thöïc hieän caùc chöông trình caáp Nhaø nöùôc vaø Tænh, haøng loaït coâng trình thuyû lôïi lôùn, trung bình vaø nhoû ñaõ hoaøn thaønh. Ñieån hình laø ñaøo môùi keânh Hoàng Ngöï, Khaùng Chieán, Trung Öông cuøng haøng loaït caùc keânh caáp 1,2 vaø noäi ñoàng cuõng nhö naïo veùt vaø môû roäng caùc keânh hieän coù treân toaøn vuøng ÑBSCL. Maïng löôùi keânh keùo daøi haøng ngaøn km ñaõ hoaøn thieän nhaèm caûi thieän ñieàu kieän môùi töôùi, tieâu vaø thoaùt luõ. Nhöõng coá gaéng ñoù coù taác duïng nhaát ñòn h thuùc ñaåy phaùt trieån noâng nghiòep vaø caûi thieän ñôøi soáng nhaân daân vuøng ÑBSCL. Baèng caùc nguoàn voán vaø taøi trôï nöôùc ngoaøi nhö: WB, ADB, OECF.v.v… gaàn ñaây chuùng ta ñaõ trieån khai caùc döï aùn lôùn nhö Döï aùn quy hoaïch toång theå ÑBSCL (VIE 88 87/031) do chuyeân gia Haø Lan cuûa Coâng ty NEDECO soaïn thaûo vaøo nhöõng naêm 1990- 1993, Döï aùn phaùt trieån thuyû lôïi ÑBSCL 1997-1998 ñang thöïc hieän, Döï aùn qui hoaïch luõ ñeå phaùt trieån do chuyeân gia Haøn Quoác cuûa Coâng ty KOICA soaïn thaûo 1998-2000, Döï aùn qui hoaïch toång theå khai thaùc vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi 1999-2000 do chuyeân gia Nhaät Baûn cuûa Coâng ty PCT soaïn thaûo. Döï aùn thuyû lôïi Baéc Vaøm Nao do chính phuû UÙC taøi trôï.v.v… Ngoaøi caùc Döï aùn treân, caùc ngaønh giao thoâng, xaây döïng cuõng trieån khai nhieàu döï aùn trong vuøng ngaäp nöôùc ÑBSCL. Ñoù laø heä thoáng giao thoâng thuyû boä chaèng chòt töø caáp xaõ tôùi caáp Quoác gia. Caùc khu ñònhcö daân vuøng ngaäp luõ nhö Döï aùn xaõ Taân Coâng Sính, Huyeän Tam Noâng Tænh Ñoàng Thaùp laø moät ví duï ñieån hình veà ñoâ thò hoaù vuøng Nong thoân trong vuøng ngaäp nöôùc ôû ÑBSCL. Neáu keå ñeán voâ vaøn Döï aùn nhoû cuûa caùc ñòa phöông do voán töï coù hoaëc huy ñoäng voán trong daân hoaëc taøi trôï cuûa caùc toå chöùc nhaân ñaïo, phi chính phuû thì thaønh quaû caùc Döï aùn thôøi kyø ssau 1975 ñeán nay laø raát lôùn. Tröôùc heát ñoù laø vieäc caûi thieän vaø naâng cao ñôøi soáng cuûa nhaân daân vuøng ÑBSCL vaø caû nöôùc. Töø moät nöôùc nhaäp khaåu löông thöïc chuùng ta ñaõ trôû thaønh nöôùc xuaát khaåu gaïo thöù 2 treân Theá gioùi. Thaønh tích aáy ñaùng töï haøo. Tuy mhieân nhìn laïi quaù trình phaùt trieån beân caïnh keát quaû ñaït ñöôïc thì haäu quaû ñeå laïi cho sinh thaùi vuøng ngaäp nöôùc ÑBSCL cuõng khoâng nhoû. Moät phaùt hieän ñaùng lyù thuù nhaát khi tieán haønhcaùc Döï aùn laø tính bieät laäp cuûa töøng döï aùn cuûa töøng ngaønh. Söï phoái hôïp vaø hoã trôï giöõa caùc Döï aùn gaàn nhö laø khoâng coù. Haäu quaû laø döï aùn nhaèm khoâi phuïc vaø baoû toàn Heä sinh thaùi cuûa nghaønh Laâm nghieäp laïi bò taùc ñoäng saâu saéc cuûa caùc nghaønh Noâng nghieäp, Thuyû lôïi, Giao thoâng vaø Xaây döïng. Cuï theå laø Döï aùn baûo veä vaø phaùt trieån röøng ngaäp maën ven bieån do WB taøi trôï dang bò ñe doaï bôûi döï aùn phaùt trieån ñeâ bieån daõi röøng ngaäp maën ven bieån Kieân Giang vaø Caø Mau (chieàu roäng chæ khoaûng 500-800m) seõ chaûng toàn taïi khi tuyeán ñeâ bieån ngaên maën hình thaønh. Döï aùn qui hoaïch luõ ñeå phaùt trieån cuûa Haøn Quoác chæ quan taâm khai thaùc toái ña tieàm naêng maø qua loa sô saøi khi daùnh giaù taùc ñoäng moâitröôøng vuøng ngaäp luõ. Döï aùn qui hoaïch toång theå phaùt trieån toång hôïp vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vôùi giaûi phaùp ñaép ñeâ ñeå phaùt trieån 3 vuï luùa trong vuøng pheøn Ñoàng Thaùp laø ñieàu teä haïi cho heä sinh thaùi moâi tröôøng vung ngaäp nöôùc naøy. Döï aùn ño thò hoaù khu daân cö xaõ Taân Coâng Sính seõ taùc ñoäng nhö theá naøo cho Vöôøn Quoác Gia Traøm Chim. Nghaønh giao thoâng luoân cho raèng vaên minh cuûa con ngöôøi gaén lieàn vôùi maïng löôùi giao thoâng ñöôøng boä. Nhöng coù leõ taùc ñoäng veà moâi tröôøng sinh thaùi maïnh meõ nhaát laø chieán dòch nuoâi toâm vuøng duyeân haûi. Phaùt hieän thöù 2 phaûi keå ñeán laø caùc döï aùn cho ñeán nay haàu nhö chöa ñöôïc ñaùnh giaù hieäu quaû khi thöïc hieän. Ñaëc bieät laø caùc vaên kieän döï aùn khoâng ñöôïc phoå bieán roäng raõi. Nhieàu döï aùn sau khi chuaån bò xong laø caát vaøo löu tröõ ít ngöôøi ñoïc. Ñoù chöa keå laø moät soá döï aùn do quoác teá taøi trôï coøn xa xoâi vôùi thöïc teá quaûn lyù cuûa Vieät Nam. V. Döï Aùn Heä Thoáng Hoã Trôï Quyeát Ñònh Muïc tieâu cuûa Döï aùn laø quaù roõ raøng vaø raát caàn thieát luùc naøy nhaèm naâng cao hieäu quaû coâng taùc quaûn lyù ñoùng goùp vaøo söï thaønh coâng hay thaát baïi cuûa döï aùn hoaëc caùc nghieân cöùu. Ñeà taøi naøy mang tính nhaïy caûm khaù cao. Noù lieân quan tôùi con ngöôøi, caùc toå chöùc vaø cô cheá. Ñieàu mong muoán nhaát cuûa caùc chuyeân gia trong nöôùc laø hoïc hoûi vaø aùp 89 duïng kinh nghieäm vaø kieán thöùc trong coâng taùc quaûn lyù, giaùm saùt, ñaùnh giaù vaø thöïc thi nhaèm quaûn lyù hieäu quaû vuøng ngaäp nöôùc theo chöùc naêng sinh thaùi cuûa noù ñeå thaûo maõn caùc nhu caàu veà kinh teá xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Ñieàu mong muoán hôn nöõa laø laøm sao döï aùn gaén vôùi thöïc teá moâi tröôøng sinh thaùi vaø con ngöôøi Vieät Nam, moät daân toäc nhaïy caûm trong ñaát nöôùc ñang tìm toøi phöông höôùng phaùt trieån, coâng taùc toå chöùc coøn nhieàu truøng laép vaø cô cheá coøn nhieàu vöôùng maéc. Thaønh coâng cuûa döï aùn phuï thuoäc khaù nhieàu vaøo kieán thöùc thöïc teá cuûa caùc Chuyeân gia vaø phöông phaùp ûtruyeàn ñ ñaït, ñaøo taïo vaø thöïc thi. Muïc ñích cuoái cuøng laø döï aùn ñöôïc aùp duïng vaøo thöïc teá vaø coù hieäu quaû ôû ÑBSCL töø ñoù nhaân roäng ra caùc vuøng vaø toaøn quoác. Hy voïng raèng döï aùn nhanh choùng ñöôïc thöïc thi. Chuùc Hoäi Thaûo thaønh coâng toát ñeïp 90 VIEÄC BAÛO TOÀN VAØ QUAÛN LYÙ NHÖÕNG VUØNG ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC ÔÛ VIEÄT NAM NHÖÕNG KINH NGHIEÄM VAØ TRIEÅN VOÏNG TÖØ IUCN Vuõ Minh Hoa IUCN Vieät Nam 1. Phaàn Giôùi Thieäu Dieän tích ñaát ngaäp nöôùc treân theá giôùi ñang trong tình traïng bò ñe doïa. Nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc tìm thaáy ñeàu laø nhöõng vuøng ñaát khoâng sinh lôïi maø ñaùng leû phaûi ñöôïc caûi taïo thaønh nhöõng vuøng ñaát coù ích hôn cho saûn xuaát . Quan ñieåm treân cho thaáy caùch hieåu sai laàm nghieâm troïng veà vai troø kinh teá vaø sinh thaùi soáng coøn cuûa vuøng ñaát ngaäp nöôùc. ÔÛ Vieät Nam cuõng nhö caùc nôi khaùc thöôøng chæ sau khi nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc bò maát ñi ( thöôøng trong khoaûng thôøi gian ngaén chæ coù nhöõng ích lôïi veà kinh teá ) thì giaù trò thöïc söï cuûa vuøng ñaát ngaäp nöôùc môùi trôû neân roõ raøng 2. Giaù Trò Cuûa Nhöõng Vuøng Ñaát Ngaäp Nöôùc Vieät Nam laø nöôùc coù dieän tích ñaát ngaäp nöôùc vaø heä sinh thaùi bieån phong phuù.Nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc phaân boá chuû yeáu ôû hai khu vöïc ñoàng baèng (soâng Hoàng vaø soâng Cöûu Long ) vaø doïc theo bôø bieån 3260 km , laø nôi taäp trung daân cö ñoâng ñuùc ôû caùc cöûa soâng.Ñaát ngaäp nöôùc khaùc bao goàm caû suoái, soâng, ao, hoà, caùc ñaàm nöôùc ngoït,caùc vuøng phaù ven bieån, baõi buøn hay vaønh ñai caùt ôû bieån. Caû hai neàn kinh teá laãn vaên hoaù Vieät Nam ñeàu gaén boù chaët cheõ vôùi caùc vuøng soâng nöôùc.Ngaønh noâng nghieäp vaø thuûy saûn ñang phaùt trieån cuûa Vieät Nam bò phuï thuoäc quaù nhieàu vaøo söï beàn vöõng cuûa heä sinh thaùi vuøng soâng nöôùc ña daïng.Chæ ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long dieän tích troàng luaù ñaõ chieám khoaûng 53% trong toång soá.Heä sinh thaùi vuøng soâng nöôùc vaø mieàn duyeân haûi ñang thu heïp ñaõ gaây ra moät vaán ñeà soáng coøn veà choå ôû cho caùc toaøn theå moái quan heä quan troïng veà maët ña daïng sinh hoïc. Phía Baéc chaâu thoå soâng Hoàng vaø phiaù Nam ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø nôi truù ñoâng quan troïng cho hôn 100 loaøi chim soáng ôû nöôùc di cö.Hôn nöõa, vuøng soâng nöôùc ñaõ mang laïi voâ soá lôïi ích bao goàm bao goàm caû vieäc oån ñònh chu kyø nöôùc vaø baûo veä nhöõng vuøng trong khu vöïc khoûi bò ngaäp luït. Ñaát ngaäp maën giöû vai troø choáng laïi baõo vaø baûo veä vuøng bieån khoûi bò xoùi moøn. 3. Nhöõng Vaán Ñeà Chính Trong Vieäc Quaûn Lyù Heä Sinh Thaùi Ñaát Ngaäp Nöôùc Ôû Vieät Nam 3.1. Nhöõng khoù khaên chung • Vieäc saép xeáp toå chöùc khoâng roõ raøng. • Khoâng coù söï kieåm tra chung cho vuøng ngaäp nöôùc ôû Vieät Nam. 91 • Nhöõng khoù khaên veà vieäc thi haønh luaät phaùp vaø qui ñònh • Thieáu yù thöùc vaø söï hieåu bieát veà giaù trò vaø nhöõng moái ñe doaï ñeán heä sinh thaùi vuøng soâng nöôùc ôû nhieàu möùc ñoä. 3.2 . Moái ñe doïa ñeán nhieàu maët Ngheøo luoân laø thöû thaùch lôùn ñoái vôùi vieäc giaûi quyeát baát cöù caùc vaán ñeà baûo toàn naøo ôû Vieät Nam. • Ngheøo daãn tôùi vieäc phaù hoaïi nguoàn caù baèng moïi caùch nhö: duøng chaát noå, thuoác caù, xieät ñieän, giaêng löôùi. • Nuoâi troàng thuûy saûn ñöôïc phaùt trieån ôû nhieàu vuøng khoâng thích hôïp chaúng haïn nhö troàng ñöôùc ôû caùc ao ñaàm thöôøng chæ keùo daøi ñöôïc moät vaøi naêm.Moät nhu caàu caáp baùch ñaët ra veà caùch söû duïng ñaát toát hôn laø ñaët keá hoaïch phaùt trieån phaùt trieån vieäc nuoâi troàng thuûy saûn vaø giaûi phaùp naøy ñöôïc aùp duïng khoâng chæ cho pheùp phaùt trieån ôû caùc vuøng coù caây ñöôùc. • Naïn oâ nhieãm ( töø caùc khu coâng nghieäp vaø chaát thaûi sinh hoaït, vaø töø noâng döôïc) • Vieäc gia taêng di chuyeån cuûa caùc taøu beø qua caùc vuøng soâng nöôùc. • Vieäc khai thaùc caùc quaëng moû. • Söï traàm tích laâu ngaøy töø vieäc naïo veùt ñaát ôû caùc haûi caûng lôùn vaø söï xoùi moøn ñaát. • Môû roäng khai thaùc caùc lôùp caùt ñaù • Heä thoáng thoaùt nöôùc cho noâng nghieäp • Môû roäng caùc cô sôû xaây döïng vaø phaùt trieån. • Naïn saên baét caù traøn lang 3.3. Nhöõng vaán ñeà veà ñaát phaùt canh Vuøng ñaát ngaäp nöôùc ôû Vieät Nam ñang gaùnh chòu chung moät tình hình veà “chieán löôïc vì coäng ñoàng”.Caùc caù nhaân thöôøng thieáusöï kieåm soaùt caùc nguoàn taøi nguyeân cuûa vuøng ñaát ngaäp nuôùc vaø khi hoï khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc caùc hoaït ñoäng phaù hoaïi cuûa ngöôøi khaùc thì chính hoï thöôøng coá gaéng khaéc phuïc theo nhöõng caùch khoâng baûo ñaûm. Moät vaán ñeà lôùn khaùc nöõa ñang toàn taïi ôû vuøng ngaäp nöôùc laø nhöõng vuøng ñaát naøy khoâng ñöôïc coâng nhaän trong danh saùch döôùi boä luaät ñaát ñai gaàn ñaây.Chöông 11 cuûa boä luaät ñaát ñai coù 6 phaàn: 1. Ñaát noâng nghieäp. 2. Ñaát röøng 2. Ñaát daønh cho ccaùc khu daân cö 3. Ñaát ôû noâng thoân 4. Ñaát chuyeân bieät 5. Ñaát khoâng söû duïng Chæ coù nhöõng vaán ñeà treân veà ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc neâu ra trong chöông 47 cuaû boä luaät baøn veà vieäc phaân boá beà maët ñaát ngaäp nuôùc cho vieäc nuoâi troàng thuûy saûn vaø ôû chöông 62 lieät keâ ra caùc vuøng nöôùc ngoït nhö laø moät haïn muïc veà ñaát caàn khai thaùc. 3.4. Nhöõng vaán ñeà veà thi haønh luaät 92 Moät nhaän xeùt chung veà vieäc thi haønh caùc ñieàu luaät coù lieân quan ñeán quaûn lyù vuøng ñaát ngaäp nöôùc laø khoâng theå baét buoäc ñöôïc.Ngay caû ban hoäi ñoàng Ramsar cuaû Vieät Nam cuõng caûm thaáy khoâng laøm ñöôïc ñieàu gì ñoái vôùi vieäc saên baét caù vaø nuoâi troàng thuûy saûn baát hôïp phaùp.Chuùng ta khoâng theå phaït nhöõng ngöôøi vi phaïm khoâng coù tieàn.Söï hoã trôï cuûa coäng ñoàng daønh cho nhöõng noå löïc baûo toàn naøy laø nhöõng muïc tieâuvoâ cuøng thieát yeáu vaø baét buoäc maø laïi keùo daøi khoâng hieäu quaû. 3.5. Nhöõng vaán ñeà truøng laáp veá chính trò vaø ñieàu haønh Coù nhieàu vaán ñeà ñaùng löu yù veà nhöõng nhieäm vuï truøng laáp vaø khoâng roõ raøngñoái vôùi caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc ôû Vieät Nam.Gaàn ñaây caùc boä vaø uyû ban coù traùch nhieäm ban haønh caùc luaät leä veà ñaát ngaäp nöôùc.Tuy nhieânkhoâng coù moät chính quyeàn ñòa phöông naøo chòu traùch nhieäm xeáp ñaët vaø quaûn lyù caùc hoaït ñoäng coù lieân quan ñeán heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc. Tröôùc nhöõng vaán ñeà vaø moái ñe doïa noùi treân, söï suy giaûm gaàn ñaây cuaû heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ôû Vieät Nam ñöôï c xem nhö laø haønh ñoäng caáp baùch ñeå ngaên chaën caùc hoaït ñoäng trong ñôøi soáng sinh nhai (bao goàm caû thöïc phaåm, ñaát canh taùc vaø ngheà nghieäp) cuaû nhöõng ngöôøi ñang soáng trong hoaëc gaàn vuøng ñaát ngaäp nöôùc. Ñieàu naøy chæ ra ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc baûo toàn vaø quaûn lyù vuøng ñaát ngaäp nöôùc ñoái vôùi söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa Vieät Nam. 4. Söï Quan Taâm Cuûa IUCN Ñoái Vôùi Vieäc Baûo Toàn vaø Quaûn Lyù Ñaát Ngaäp Nuôùc Ôû Vieät Nam Ngay töø khi môùi baét ñaàu hoaït ñoäng vaøo ñaàu thaäp nieân 90, ICUN ñaõ quan taâm ñeán ñieàu leä veà ñaát ngaäp nöôùc vaø caùc nguoàn taøi nguyeân nöôùc ôû Vieät Nam. Ñöôïc söï hoã trôï töø IUCN ban Ramsar Xuan Thuy ñaõ ñöôïc thaønh laäp vaø chöông trình veà caùc hoaït ñoäng coäng ñoàng ôû vuøng ñeäm Xuan Thuy ñaõ ñöôïc phaùt trieån vaøo ñaàu nhöõng naêm 90.Chöông trình naøy vöøa môùi taïm ngöng nhöng IUCN vaãn duy trì moái lien heä chaët cheõ vôùi Ramsar National ôû Haø Noäi, ñaây laø Ban baûo veä moâi tröôøng quoác gia. IUCN ñaõ giuùp cho cuoäc thaûo luaän toaøn quoác naêm1998 veà quaûn lyù khu Tam Giang- Caàu Haûi ôû tænh Thöøa Thieân Hueá do Ramsar toå chöùc ñöôïc dieãn ra thuaän lôïi. IUCN cuõng ñaõ hoã trôï kyõ thuaät cho röøng quoác gia Traøm Chim vaø vuøng ngaäp nöôùc ôû cöûa soâng Hoàng vaøo naêm 2000. IUCN ñaõ giuùp ñôõ phaùt trieån chöông trình veà nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc thoâng qua vieäc hoã trôï caùc cuoäc baøn baïc vaø giuùp ñôõ toå chöùc caùc cuoäc hoäi thaûo vaø hoäi hoïp toaøn quoác . Vaøo naêm 1995, baûn ñeàcöông chieán löôïc ñaõ ñöôïc NEA vaø IUCN aùp duïng vaø ñöôïc phaùt trieån thaønh döï aùn” Towards a National Wetlands Progamme”, döï aùn ñöôïc NEA vaø IUCN thöïc hieän vaøo naêm 1999 vaø 2000.Döï aùn naøy böôùcñaàu phaùt trieån ñöôïc nhieàu hoaït ñoäng ñoåi môùi hoå trôï cho vieäc naâng cao yù thöùc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm chính saùch vaø daân chuùng.Söï xem xeùt laïi vieäc ban haønh luaät phaùp phuø hôïp vôùi vieäc baûo toàn vaø quaûn lyù vuøng ngaäp nöôùc ñöôïc thöïc hieän theo toå chöùc cuaû döï aùn naøy. Döï aùn hoå trôï thaønh coâng nhöõng cuoäc hoäi thaûo lieân ngaønh ñoái vôùi moät chính saùch mang tính toaøn quoác veà nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc. 93 Moái quan heä höõu nghò giöõa Vieât Nam National MekongCommittee ñöôïc thuùc ñaåy maïnh töø naêm 1998 khi phaùt trieån kieán nghò chöông trình veà söï ña daïng sinh hoïc ôû vuøng ngaäp nöôùc soâng Cöûu Long ñöôïc baét ñaàu vaøo thaùng 9 naêm nay. Trong moái hôp taùc giöõa Hoäi Ñoàng Nhaân Daân tænh Thöøa Thieân Hueá ,moät ñeà nghò ñaõ ñöôïc phaùt trieån vaøo giöõa naêm1999 veà keát hôïp chöônh trình quaûn lyù nuôùc saïch ôû soâng Höông. Sau ñôït luõ luït ôû mieàn trung Vieät Nam vaøo cuoái naêm1999, döï aùn ñaõ ñöôïc phaùt trieån hôn nöõa ñeå hoaøn thaønh baûn ñeà nghò trong suoát quùa trình thieát keá döï aùn vaøo quí thaùng 6 – 2000. Baûng ñeà nghò ñang saép ñöôïc hoaøn thaønh. 5. Keát Luaän Töø kinh nghieäm IUCN vaø nhöõng thöû thaùch caáp baùch ñang toàn taïi trong vieäc baûo toàn vaø quaûn lyù vuøng ngaäp nöôùc ôû Vieät Nam,moät nhu caàu caáp thieát ñaët ra laø veà chính saùch,caùc keá hoaïch hoaït ñoäng quoác gia vaø loàng gheùp , keát hôïp vôùi quaûn lyù. Söï hoã trôï phaùt trieån vaø thöïc hieän chöông trình tìm hieåu veà ñaát ngaäp nöôùc cho Vieät Nam ñöôïc taùn thaønh maïnh meõ.Chöông trình naøy neân nhaèm muïc ñích cho vieäc quaûn lyù laâu daøi vaø môû roäng vieä söû duïng nhöõng vuøng ñaát ngaäp nuôùc ôû Vieät Nam thoâng qua caùc chính saùch, keá hoaïch vaø quaûn lyù cuøng vôùi vieäc naâng cao yù thöùc.Chöông trình goàm 5 muïc tieâu chính: (i) ñaåy maïnh nghieân cöùu toaøn quoác vaø xaây döïng naêng löïc, (ii) phaùt trieån keá hoaïch hoaït ñoäng toaøn quoác ôû nhöõng vuøng ngaäp nöôùc, (iii) xaây döïng naêng löïc quaûn lyù vuøng ñaát ngaäp nöôùc ôø caùc tænh thaønh bao goàm vieäc chæ ñònh caùc hoaït ñoâng baûo toàn vaø phaùt trieån ôû caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc löïa choïn, (iv) naâng cao yù thöùc baûo veä vuøng ngaäp nöôùc cho caùc nhoùm hoaït ñoäng chính khaùc nhau, töø ngöôøi quaûn lyù cho tôùi ngöôøi daân vaø (v) möu sinh laâu daøi cho ngöôøi daân. Chöông trình naøy vaø söï lieân keát cuûa noù vôùí caùc chöông trình haøng ñaàu khaùc ôû Vieät Nam nhö laø giaûm ngheøo, troàng laïi 5 heùc ta röøng, baûo toàn söï ña daïng sinh hoïc seõ ñoùng goùp moät caùch hieäu quaû vaøo söï phaùt trieån beàn vöõng. ._.