Quan hệ kinh tế của Việt Nam với Trung Hoa trong các Thế kỉ XI - XIX

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP.HOÀ CHÍ MINH Nguyeãn Thò Ngoïc Yeán QUAN HEÄ KINH TEÁ CUÛA VIEÄT NAM VÔÙI TRUNG HOA TRONG CAÙC THEÁ KÆ XI – XIX Chuyeân ngaønh: Lòch söû Vieät Nam Maõ soá: 60 22 54 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ LÒCH SÖÛ NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. TRAÀN THÒ THANH THANH Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2010 LÔØI CAM ÑOAN Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá lieäu, keát quaû neâu trong Luaän aùn laø trung thöïc vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá trong baát kyø coâng trình naøo khaùc. Taùc giaû luaän aùn Nguyeãn Thò Ngoïc Yeán MÔÛ ÑAÀU 1. Lí do choïn ñeà taøi: Trong lòch söû phaùt trieån cuûa daân toäc Vieät Nam, moái quan heä cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, ñaëc bieät laø vôùi Trung Hoa laùng gieàng laø heát söùc quan troïng vaø phöùc taïp. Vieät Nam luoân laø ñoái töôïng bò xaâm laán trong chính saùch baønh tröôùng laõnh thoå xuoáng phía nam cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Moãi khi chieán tranh xaûy ra, quan heä laùng gieàng giöõa hai nöôùc laïi trôû neân raát caêng thaúng. Khi chieán tranh keát thuùc, duø thaéng traän nhöng Vieät Nam thöôøng chuû ñoäng giaûng hoaø, thieát laäp moái quan heä thaân thieát trôû laïi vôùi Trung Hoa. Trong quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Hoa, Vieät Nam luoân toû ra laø nöôùc nhoû, thaàn phuïc Trung Hoa ñeå mong traùnh xung ñoät, giöõ vöõng söï oån ñònh cuûa quoác gia, taäp trung löïc löôïng cho coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc, baûo veä laâu daøi neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa mình. Ñoàng thôøi vôùi moái quan heä chính trò ngoaïi giao, moái quan heä veà kinh teá giöõa hai nöôùc cuõng luoân ñöôïc duy trì. Trung Hoa coù neàn vaên minh laâu ñôøi, aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, trong ñoù coù Vieät Nam. Söï giao löu, aûnh höôûng veà kinh teá, chính trò, vaên hoaù giöõa hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa ñaõ dieãn ra lieân tuïc do coù nhieàu thuaän lôïi veà ñaëc ñieåm cö daân vaø laõnh thoå. Hieän nay, vieäc nhaän thöùc lòch söû Vieät Nam moät caùch ñaày ñuû, chính xaùc ñoøi hoûi ngöôøi nghieân cöùu caàn tieáp caän nhieàu nguoàn tö lieäu lòch söû khaùc nhau, caàn coù theâm nhöõng kieán giaûi khoa hoïc, nhöõng nhaän ñònh thoûa ñaùng. Vieäc nghieân cöùu veà moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong moät thôøi kyø lòch söû seõ goùp phaàn cung caáp theâm tö lieäu, laøm phong phuù theâm tri thöùc lòch söû trong lónh vöïc naøy, ñoàng thôøi ñoái vôùi taùc giaû luaän vaên coù theå goùp phaàn naâng cao kieán thöùc, trình ñoä chuyeân moân, phuïc vuï hieäu quaû coâng taùc nghieân cöùu vaø giaûng daïy. Trong quaù trình hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vôùi theá giôùi hieän nay, quan heä veà kinh teá ñöôïc ñaåy maïnh seõ thuùc ñaåy moái quan heä hôïp taùc cuøng phaùt trieån kinh teá vôùi caùc nöôùc, giuùp Vieät Nam coù theâm nhöõng böôùc tieán môùi veà kinh teá – xaõ hoäi, töøng böôùc naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng cho ngöôøi daân, ñoàng thôøi baûo veä ñöôïc neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa mình. Nhöõng baøi hoïc lòch söû veà moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi phong kieán cuõng goùp phaàn giuùp Vieät Nam ruùt ra nhöõng kinh nghieäm quí baùu vaän duïng vaøo vieäc phaùt trieån neàn kinh teá hieän nay vaø töông lai. Beân caïnh ñoù, caùc nöôùc beân ngoaøi cuõng coù cô hoäi hieåu bieát saâu saéc hôn veà caùc chính saùch kinh teá ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam, töø ñoù coù caùc keá hoaïch, chính saùch thieát laäp caùc moái quan heä hôïp taùc laâu daøi vôùi Vieät Nam. Vôùi yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn treân, toâi quyeát ñònh choïn vaán ñeà quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi kì phong kieán laøm ñeà taøi nghieân cöùu cho luaän vaên toát nghieäp chöông trình cao hoïc cuûa mình. 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà: Moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa chuû yeáu ñöôïc ñeà caäp vôùi noäi dung trao ñoåi haøng hoaù, vaät phaåm giöõa hai nöôùc, trong ñoù coù nhieàu hình thöùc trao ñoåi nhö sau: - Nhaân daân thöïc hieän vieäc buoân baùn, trao ñoåi haøng hoaù doïc theo bieân giôùi cuûa hai nöôùc vaø haûi caûng, giang caûng cuûa Vieät Nam. - Nhaø nöôùc thöïc hieän vieäc trao ñoåi haøng hoaù, vaät phaåm qua hình thöùc coáng phuù, trong caùc hoaït ñoäng ngoaïi giao. Ngoaøi ra, quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa coøn theå hieän qua vieäc lónh hoäi vaø tieáp thu nhöõng kinh nghieäm trong saûn xuaát noâng nghieäp vaø thuû coâng nghieäp, trong caùch thöùc mua baùn, trao ñoåi haøng hoùa,… Vôùi quan nieäm veà noäi dung quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa nhö treân, nhöõng thaêng traàm trong moái quan heä veà chính trò cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa vaø do nhaän thöùc haïn cheá cuûa thôøi phong kieán veà kinh teá thöông nghieäp, ñaëc bieät laø ngoaïi thöông, taøi lieäu ghi cheùp veà quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa khaù ít oûi. Coù theå keå moät soá coâng trình tieâu bieåu: Ñaïi Vieät söû kí toaøn thö do Ngoâ Só Lieân vaø caùc söû thaàn trieàu Leâ bieân soaïn, laø taøi lieäu bieân nieân caùc söï kieän lòch söû cuûa nöôùc ta töø thôøi Lyù ñeán thôøi Leâ Sô, coù nhöõng ñoaïn ghi cheùp rải raùc, leû teû veà caùc hoaït ñoäng ñi söù, vieäc coáng phuù vaø caùc söï kieän giao thöông cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa. Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù, bieân soaïn vaøo thôøi Nguyeãn ôû theá kyû XIX, ghi cheùp caùc söï kieän lòch söû cuûa Vieät Nam theo töøng noäi dung khaùc nhau töø thôøi Lyù cho ñeán heát thôøi Leâ, trong ñoù, phaàn Quoác duïng chí (quyeån XXX – XXXII) ghi cheùp vieäc ñuùc tieàn, duøng tieàn, cheá ñoä thueá khoaù cuûa nhaø nöôùc, phaàn Bang giao chí (quyeån XLVI – XLVII) ghi cheùp moái quan heä vôùi caùc nöôùc, trong ñoù coù Trung Hoa, veà caùc naêm ñi söù, thöïc hieän trieàu coáng, danh saùch vaät coáng,… Ñaây laø nguoàn tö lieäu coù giaù trò cho vieäc nghieân cöùu vaán ñeà quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi phong kieán. Caùc taùc phaåm cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn nhö: Ñaïi Nam thöïc luïc, Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí,… ñaõ cung caáp nhöõng thoâng tin lòch söû theo hình thöùc bieân nieân veà chính saùch kinh teá, nhöõng hoaït ñoäng ngoaïi giao (trong ñoù coù quan heä kinh teá) cuûa caùc vua Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä cuûa Noäi caùc trieàu Nguyeãn taäp hôïp caùc chæ duï cuûa vua Nguyeãn töø Gia Long ñeán Töï Ñöùc (1802-1883), caùc taáu sôù cuûa quan laïi, caùc baûn ñình nghò cuûa trieàu thaàn ñaõ ñöôïc nhaø vua pheâ chuaån vaø ban haønh,... phaûn aùnh noäi dung lòch söû ôû thôøi Nguyeãn theo töøng cô quan nhaø nöôùc vaø chöùc naêng cuûa vieäc quaûn lyù nhaø nöôùc baáy giôø, trong ñoù phaàn Bang giao coù noäi dung veà caùc quan heä vôùi nöôùc ngoaøi. Nhöõng ghi cheùp töông ñoái coù heä thoáng, coù lieân quan ñeán quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa döôùi thôøi Nguyeãn thuoäc caùc quyeån: Töø quyeån 128 ñeán 131 ghi cheùp roõ caùc laàn nhaø Nguyeãn cöû ngöôøi ñi söù, danh muïc caùc leã phaåm, coáng phaåm,… phaûn aùnh moái quan heä trao ñoåi, buoân baùn haøng hoùa, vaät phaåm thoâng qua con ñöôøng ngoaïi giao. Quyeån 44 – 49 ghi cheùp caùc khoaûn thueá cuûa nhaø nöôùc. Quyeån 53 ghi cheùp veà phaùp luaät vaø tieàn teä. Quyeån 54 ghi cheùp veà caùc kho chöùa, caùc ñôn vò ño löôøng, caùc leänh caám,… Quyeån 64 – 67 ghi cheùp caùc saûn vaät, ñoà duøng nhaø nöôùc thu mua töø Trung Hoa nhö luïa Taøu, caùc vò thuoác, caùc thöù quaû, vaät duïng,... Taùc phaåm Ngoaïi thöông Vieät Nam hoài theá kæ XVII, XVIII vaø ñaàu XIX cuûa Thaønh Theá Vyõ do Nhaø xuaát baûn Söû hoïc xuaát baûn naêm 1961 coù ñeà caäp hoaøn caûnh trong nöôùc vaø theá giôùi lieân quan ñeán ngoaïi thöông cuûa Vieät Nam trong caùc theá kæ XVII, XVIII, XIX, ñoàng thôøi neâu khaùi quaùt tình hình ngoaïi thöông cuûa Vieät Nam cuõng nhö caùch thöùc mua baùn, trong ñoù coù quan heä buoân baùn vôùi Trung Hoa. Cuoán saùch Kinh teá vaø xaõ hoäi Vieät Nam döôùi caùc vua trieàu Nguyeãn cuûa taùc giaû Nguyeãn Theá Anh coù chöông thöù naêm vieát veà thöông nghieäp, trong ñoù coù ñeà caäp ñeán neàn ngoaïi thöông vaø vai troø cuûa thöông nhaân Hoa kieàu trong neàn ngoaïi thöông Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn. Taùc phaåm do Nhaø xuaát baûn Trình Baøy, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1968. Taùc phaåm Quan heä giöõa Vieät Nam vaø Trung Quoác (theá kæ XV – ñaàu theá kæ XVI) cuûa Taï Ngoïc Lieãn coù chöông hai ñeà caäp ñeán vaán ñeà saùch phong vaø trieàu coáng trong quan heä Vieät Nam – Trung Hoa, trình baøy töông ñoái khaùi quaùt veà caùc leã vaät coáng trong thôøi kì ñaàu nhaø nhaø Leâ, chöông ba ñeà caäp ñeán quan heä buoân baùn giöõa Vieät Nam vaø Trung Hoa ôû theá kæ XV – ñaàu theá kæ XVI raát chi tieát. Ñaây laø taùc phaåm coù giaù trò tham khaûo cho vieäc nghieân cöùu maûng ñeà taøi naøy. Taùc phaåm do Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Haø Noäi xuaát baûn naêm 1995. Taùc giaû Ñoã Bang vôùi Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn do Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù xuaát baûn naêm 1997, ñaõ khai thaùc hieäu quaû nguoàn taøi lieäu goác töø Ñaïi Nam thöïc luïc vaø Muïc luïc Chaâu baûn trieàu Nguyeãn, ñeà caäp veà vaán ñeà giao thoâng, tieàn teä, ño löôøng vaø chính saùch cuûa nhaø Nguyeãn ñoái vôùi thöông nghieäp, trong ñoù coù buoân baùn vôùi Trung Hoa. Xöù Ñaøng Trong – Lòch söû kinh teá xaõ hoäi Vieät Nam theá kæ XVII vaø XVIII laø coâng trình nghieân cöùu cuûa Li Tana – moät nhaø nghieân cöùu Vieät Nam hoïc ngöôøi Trung Hoa. Trong taùc phaåm naøy, taùc giaû vieát veà thaønh phaàn thöông gia vaø tieàn teä, thöông maïi ôû vuøng ñaát Ñaøng Trong döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn, trong ñoù coù hoaït ñoäng buoân baùn cuûa ngöôøi Hoa ôû Ñaøng Trong. Saùch do Nguyeãn Nghò dòch, Nhaø xuaát baûn Treû xuaát baûn naêm 1999. Taùc phaåm Buoân baùn qua bieân giôùi Vieät – Trung. Lòch söû – Hieän traïng – Trieån voïng do Ngoâ Minh Haèng chuû bieân, coù chöông moät ñeà caäp ngaén goïn ñeán quan heä buoân baùn qua bieân giôùi cuûa hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa töø thôøi kì ñaàu thaønh laäp nhaø nöôùc cho ñeán theá kæ XX. Qua taùc phaåm, ngöôøi ñoïc naém ñöôïc sô löôïc toaøn boä moái quan heä buoân baùn qua bieân giôùi hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa trong lòch söû. Saùch do Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi xuaát baûn naêm 2001. Boä saùch Bang giao Ñaïi Vieät (5 taäp) cuûa taùc giaû Nguyeãn Theá Long ñaõ khaéc hoaï laïi böùc tranh ngoaïi giao cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc ôû caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam qua töøng caâu chuyeän rieâng bieät, trong ñoù ghi cheùp nhieàu veà moái quan heä vôùi Trung Hoa. Trong taùc phaåm, taùc giaû ñeà caäp ñeán quaù trình quan heä ngoaïi giao cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa döôùi caùc hình thöùc ñi söù, noäp coáng, baùo tin, chuùc möøng,… Taùc giaû cuõng neâu caùc söï kieän söù giaû hoïc hoûi kó thuaät tieán boä cuûa Trung Hoa veà chæ daïy cho ngöôøi Vieät, hoaëc trong nhöõng laàn ñi söù, caùc söù giaû ñem haøng trong nöôùc theo baùn vaø mua haøng hoaù töø Trung Hoa veà. Boä saùch do Nhaø xuaát baûn Vaên Hoùa Thoâng Tin xuaát baûn naêm 2005. Ngoaøi ra, veà vaán ñeà quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi kì phong kieán, coøn coù nhieàu taøi lieäu khaùc ñeà caäp: - Khaûo cöùu kinh teá vaø toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc trieàu Nguyeãn cuûa Ñoã Bang, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù, Hueá naêm 1998. - Vieät Nam theá kæ XIX cuûa Nguyeãn Phan Quang, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 2000. - Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam toaøn taäp do Tröông Höõu Quyùnh, Ñinh Xuaân Laâm, Leâ Maäu Haõn chuû bieân, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc naêm 2003. Moät soá baøi vieát trong caùc taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, Nghieân cöùu kinh teá coù lieân quan ñeán lónh vöïc nghieân cöùu vaán ñeà: - “Vaøi neùt veà coâng thöông nghieäp trieàu Nguyeãn” cuûa Chu Thieân, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 33), naêm 1961. - “Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa theá kæ XIX” cuûa Tröông Thò Yeán, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3), naêm 1981. - “Saûn xuaát haøng hoaù vaø thöông nghieäp ôû Nam Boä theá kæ XVII – ñaàu XIX” cuûa Leâ Vaên Naêm”, Taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû (soá 5+6), naêm 1988. - “Thöông nghieäp ôû noâng thoân Vieät Nam truyeàn thoáng: maáy hieän töôïng ñaùng löu yù” cuûa Nguyeãn Quang Ngoïc, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 5), naêm 1989. - “Vaøi neùt veà thöông nghieäp Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XIX” cuûa Tröông Thò Yeán, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), naêm 1993. - “Haûi caûng mieàn Ñoâng Baéc vaø heä thoáng thöông maïi Ñaøng Ngoaøi theá kæ XVII (qua caùc nguoàn tö lieäu phöông Taây)” cuûa Hoaøng Anh Tuaán, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 1), naêm 2007. Nhö vaäy, ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñeà caäp vaán ñeà quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong caùc theá kæ XI ñeán XIX ôû nhieàu khía caïnh khaùc nhau. Nhìn chung, vaán ñeà lieân quan thöôøng ñöôïc ñeà caäp hoaëc trình baøy leû teû veà thôøi gian hoaëc giôùi haïn trong moät khoâng gian nhaát ñònh vaø thöôøng ñöôïc trình baøy trong tình hình ngoaïi thöông noùi chung cuûa Vieät Nam chöù chöa chuû yeáu taäp trung vaøo ñoái töôïng buoân baùn laø Trung Hoa. Vì vaäy, moät coâng trình chuyeân khaûo veà moái quan heä kinh teá vôùi Trung Hoa trong caùc theá kæ XI – XIX trong lòch söû Vieät Nam laø moät nhu caàu caàn thieát ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu vaø hoïc taäp lòch söû. Luaän vaên naøy ñöôïc thöïc hieän treân cô sôû tieáp thu coù choïn loïc nhöõng tö lieäu, nhöõng keát quaû nghieân cöùu vaø caùc kieán giaûi khoa hoïc cuûa caùc coâng trình noùi treân ñoàng thôøi laøm roõ caùc vaán ñeà sau: - Nhöõng ñieàu kieän veà töï nhieân, xaõ hoäi taùc ñoäng ñeán moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa. -Tình hình chính trò, kinh teá, xaõ hoäi cuûa hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa coù lieân quan ñeán quan heä kinh teá cuûa hai nöôùc. - Quan heä veà kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa qua caùc thôøi kì lòch söû. - Vai troø cuûa quan heä kinh teá vôùi Trung Hoa trong lòch söû Vieät Nam, (maët tích cöïc vaø haïn cheá). 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu: Nhö teân ñeà taøi ñaõ chæ roõ, luaän vaên naøy taäp trung nghieân cöùu caùc moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi kì phong kieán ñoäc laäp cuûa Vieät Nam (töø theá kæ XI ñeán cuoái theá kæ XIX), cuï theå töø khi thaønh laäp vöông trieàu Lyù naêm 1010 môû ra thôøi kì phaùt trieån cuûa quoác gia Ñaïi Vieät veà moïi maët, ñeán naêm 1884, khi trieàu Nguyeãn kí haøng öôùc vôùi thöïc daân Phaùp, ñaát nöôùc ta rôi vaøo voøng ñoâ hoä. Trong moái quan heä vôùi Trung Hoa, nhöõng chuû tröông, chính saùch vaø quaù trình lòch söû ñöôïc xem xeùt töø phía quoác gia Ñaïi Vieät vaø caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu: Trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi, toâi söû duïng phöông phaùp lòch söû ñeå phaûn aùnh baûn thaân söï kieän lòch söû caàn nghieân cöùu, ñoàng thôøi keát hôïp vôùi phöông phaùp loâgic ñeå nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa söï kieän lòch söû trong moái quan heä kinh teá giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa. Ngoaøi ra, caùc phöông phaùp khaùc nhö thoáng keâ, phaân tích caùc soá lieäu ñöôïc aùp duïng nhaèm goùp phaàn heä thoáng hoaù caùc söï kieän. 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên: Ngoaøi phaàn môû ñaàu, keát luaän vaø thö muïc tham khaûo, noäi dung cuûa luaän vaên goàm ba chöông: Chöông 1: Ñieàu kieän töï nhieân – xaõ hoäi cuûa quan heä kinh teá vôùi nöôùc ngoaøi cuûa Vieät Nam. Chöông 2: Quan heä cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa veà maët kinh teá. Chöông 3: Vai troø lòch söû cuûa quan heä kinh teá vôùi Trung Hoa. CHÖÔNG 1: ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN – XAÕ HOÄI CUÛA QUAN HEÄ KINH TEÁ VÔÙI NÖÔÙC NGOAØI CUÛA VIEÄT NAM 1.1. Ñieàu kieän töï nhieân: 1.1.1. Vò trí ñòa lí: Vieät Nam laø moät quoác gia naèm ôû rìa phía Ñoâng cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông, thuoäc Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa. Dieän tích cuûa Vieät Nam khoaûng 331.700 km2. Ñoïc treân baûn ñoà vò trí ñòa lí, Vieät Nam naèm trong phaïm vi cuûa 3302’ baéc vaø 8030’ baéc, keùo daøi töø Luõng Cuù (huyeän Ñoàng Vaên, tænh Haø Giang) ñeán xoùm Muõi (huyeän Naêm Caên, tænh Caø Mau). Ñieåm cöïc Taây naèm ôû 102010’ kinh ñoâng (xaõ Apa Chaûi, huyeän Möôøng Teø, tænh Lai Chaâu). Ñieåm cöïc ñoâng treân ñaát lieàn laø ôû 109024’ kinh ñoâng treân baùn ñaûo Hoøn Goám (tænh Khaùnh Hoøa). Phía Baéc Vieät Nam giaùp vôùi Trung Hoa, phía Taây giaùp vôùi Laøo vaø Campuchia, phía Ñoâng vaø Nam giaùp vôùi bieån Ñoâng (Thaùi Bình Döông). Laõnh thoå Vieät Nam coù ñaëc ñieåm heïp veà chieàu ngang vaø coù ñöôøng bôø bieån chaïy daøi töø Baéc tôùi Nam (daøi 3.260 km). Do ñoù, ngay töø thôøi coå ñaïi, ôû Vieät Nam ñaõ hình thaønh caùc moái quan heä veà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, trong ñoù coù nöôùc Trung Hoa roäng lôùn ôû phía Baéc. Vieät Nam naèm treân nhöõng con ñöôøng bieån quoác teá ñi töø AÁn Ñoä Döông leân Baéc Thaùi Bình Döông, töø baùn ñaûo Ñoâng Döông ñeán caùc quaàn ñaûo cuûa chaâu Ñaïi Döông, khoáng cheá moät ngaõ tö ñöôøng bieån troïng yeáu. Vieät Nam naèm ôû vò trí giöõa hai neàn vaên minh lôùn laø AÁn Ñoä vaø Trung Hoa, laïi laø nôi tieáp giaùp cuûa hai vuøng laõnh thoå ôû Ñoâng Baéc AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ. Do ñoù, ngay töø raát sôùm Vieät Nam ñaõ naém giöõ moät vò trí chieán löôïc quan troïng trong hoaït ñoäng giao löu kinh teá, vaên hoaù giöõa Ñoâng vaø Taây, Nam vaø Baéc. Vieät Nam coù vò trí trung chuyeån, truù ñoã treân con ñöôøng bieån thuoäc heä thoáng thöông maïi chaâu AÙ, coù vò trí thuaän lôïi naèm treân ñöôøng giao thöông giöõa Trung Hoa vôùi AÁn Ñoä vaø theá giôùi phöông Taây, coùù ñöôøng bôø bieån daøi, nhieàu vuøng vònh kín gioù laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå xaây döïng caùc caûng bieån cho taøu beø qua laïi, neo ñoã, tieáp theâm löông thöïc, nöôùc uoáng. Maëc duø Vieät Nam khoâng phaûi laø ñích ñeán cuoái cuøng treân con ñöôøng giao thöông quoác teá, song caùc thöông nhaân AÁn Ñoä vaø phöông Taây ñeán Trung Hoa vaø ngöôïc laïi cuõng ñeàu gheù ñeán Vieät Nam nhö moät traïm döøng. ÔÛ ñaây, hoï cuõng tìm thaáy nhöõng nguoàn lôïi kinh teá lôùn qua vieäc trao ñoåi buoân baùn haøng hoùa vaø saûn vaät neân ngay töø raát sôùm ôû Vieät Nam ñaõ coù söï trao ñoåi giao thöông qua ñöôøng bieån vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi. Ñaëc bieät, bieân giôùi ñaát lieàn Vieät Nam giaùp giôùi vôùi Trung Hoa raát daøi (1.400 km) treân toaøn boä vuøng Taây Baéc – Baéc vaø Ñoâng Baéc, chung ñöôøng bôø bieån daøi vaø chòu cheá ñoä baùn nhaät trieàu laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå cö daân hai nöôùc qua laïi buoân baùn. Töø ñoù, caùc tuï ñieåm buoân baùn doïc theo bieân giôùi cuûa hai quoác gia ñöôïc hình thaønh goïi laø caùc baïc dòch tröôøng nhö: Vónh Bình, Hoaønh Sôn (ôû Vieät Nam), Khaâm Chaâu, Lieâm Chaâu (ôû Trung Hoa) vaø caùc haûi caûng Phoá Hieán, Hoäi An, Haø Tieân,… Caùc ñòa ñieåm naøy dieãn ra hoaït ñoäng buoân baùn taáp naäp cuûa cö daân hai nöôùc Vieät Nam, Trung Hoa trong suoát tieán trình lòch söû laâu daøi. 1.1.2. Taøi nguyeân, thoå nhöôõng: Vieät Nam naèm trong vaønh ñai noùng quanh naêm nhaän ñöôïc moät löôïng nhieät raát lôùn cuûa Maët Trôøi, nhieät ñoä trung bình haøng naêm töø 22 ñeán 270 C. Ngoaøi nhieät ra, Vieät Nam quanh naêm cuõng nhaän ñöôïc moät löôïng aåm raát lôùn. Ñoä aåm töông ñoái dao ñoäng töø 80 ñeán 100% vôùi löôïng möa ñeàu ñaën haøng naêm. Ñaát nöôùc traûi daøi giaùp bieån neân chòu aûnh höôûng raát lôùn cuûa cheá ñoä gioù muøa. Nhôø coù löôïng böùc xaï maët trôøi vaø ñoä aåm phong phuù nhö treân neân röøng raäm raïp vaø coù nhieàu taàng, caây coái quanh naêm ra hoa keát quaû, ruoäng ñoàng moãi naêm laøm ñöôïc töø hai ñeán ba vuï. Do ñoù, ôû Vieät Nam coù nguoàn saûn vaät, khoaùng vaät raát phong phuù nhö giaùng höông, traàm höông, toác höông, song maây, goã mun, goã lim, goã hoa nu, goã kieàn kieàn, höông lieäu, ngaø voi, söøng teâ giaùc, nhaân saâm, yeán saøo, maät ong, saùp ong, nguõ coác, haûi saûn, dieâm tieâu, vaøng, baïc, ñoàng, saét, keõm, thieác,… Nhö caùc thöông nhaân Trung Hoa nhaän xeùt “An Nam nôi ñoâ hoäi lôùn ôû phía Nam, ruoäng toát luùa, ñaát toát daâu, nuùi chöùa vaøng baïc, bieån sinh chaâu ngoïc” [103, tr.103]. Chính nguoàn saûn vaät, khoaùng vaät naøy laø ñoái töôïng theøm muoán, vô veùt cuûa Trung Hoa, ñoàng thôøi laø nguoàn haøng hoùa cho giao thöông hai nöôùc, taïo ñieàu kieän ñeå Vieät Nam trao ñoåi phaåm vaät, ñoåi laáy söï hoøa hieáu, thaân thieän, yeân oån. Moâi tröôøng töï nhieân cuûa Vieät Nam thuaän lôïi phaùt trieån noâng nghieäp. Khí haäu nhieät ñôùi aåm, gioù muøa, möa ñeàu ñaën vôùi heä thoáng soâng ngoøi, keânh raïch chaèng chòt, ñaát phuø sa maøu môõ laø ñieàu kieän sinh tröôûng toát cho caây luùa vaø nhieàu laïi caây troàng khaùc (coù nhieàu loaïi caây quí vaø döôïc lieäu quí): cau, hoà tieâu, mía, traàm höông, kì nam höông, nhaân saâm,... phuïc vuï cho ñôøi soáng vaø trao ñoåi vôùi nöôùc ngoaøi. Chính gioù muøa ñaõ ñem laïi cô hoäi giao löu, trao ñoåi haøng hoùa cho ngöôøi Vieät Nam. Vôùi hai muøa roõ reät Ñoâng Baéc (khoaûng giöõa thaùng 8 ñeán ñaàu thaùng 3) vaø Taây Nam (giöõa thaùng 3 ñeán giöõa thaùng 8), gioù muøa ñaõ taïo neân nhöõng luoàng giao thöông treân bieån theo muøa. Nhöõng thöông nhaân töø Trung Hoa ñeán AÁn Ñoä, caùc nöôùc phöông Taây vaø ngöôïc laïi phaûi ñoùn höôùng gioù ñeå ñi. Trong thôøi gian ñôïi höôùng gioù thay ñoåi ñeå coù theå quay ngöôïc haønh trình thì Ñoâng Nam AÙ trong ñoù coù Vieät Nam laø moät ñieåm döøng lí töôûng cho thöông nhaân caùc nöôùc. Qua ñoù, hoaït ñoäng trao ñoåi haøng hoùa ñöôïc dieãn ra giöõa ngöôøi baûn xöù vaø caùc thöông nhaân nöôùc ngoaøi. Thieân nhieân öu ñaõi cho Vieät Nam nguoàn taøi nguyeân phong phuù vaø thoå nhöôõng thích hôïp cho neàn noâng nghieäp Vieät Nam phaùt trieån vaø khai thaùc caùc saûn vaät töï nhieân. Nguoàn haøng hoùa phong phuù ñaõ taïo nhieàu thuaän lôïi cho Vieät Nam trong quan heä buoân baùn, trao ñoåi vôùi Trung Hoa. 1.1.3. Ñòa hình, soâng ngoøi: Ñòa hình Vieät Nam coù ñaëc ñieåm doác veà phía bieån theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam vôùi heä thoáng soâng ngoøi chaèng chòt taïo thaønh nhöõng ñoàng baèng chaâu thoå vaø daûi ñoàng baèng ven bieån truø phuù, thuaän lôïi cho saûn xuaát vaø sinh soáng. Theo taùc giaû Leâ Baù Thaûo: “Heä thoáng keânh raïch töï nhieân trong ñoàng baèng coù theå coi laø coù maät ñoä lôùn baäc nhaát theá giôùi, chuùng trôû thaønh nhöõng ñöôøng giao thoâng thuûy tieän lôïi laøm ngöôøi ta coù theå ñi xuoàng len loûi vaøo nhöõng nôi heûo laùnh nhaát” [92, tr. 44]. Chính vì theá, ngay töø taát sôùm, cö daân ñaõ taäp trung sinh soáng ñoâng ñuùc, taïo neân nhöõng trung taâm kinh teá, nhöõng tuï ñieåm buoân baùn, nhöõng ñaàu moái trao ñoåi vaät phaåm töø vuøng nuùi ñeán ñoàng baèng vaø ngöôïc laïi. Caùc vuøng daân cö hình thaønh ôû ñoàng baèng, ôû caùc cöûa soâng vaø doïc theo caùc con soâng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho giao löu, lieân keát giöõa caùc vuøng, caùc khu vöïc vôùi nhau, töø Baéc xuoáng Nam, töø Taây sang Ñoâng (höôùng giao löu chính) vaø ngöôïc laïi. Do ñieàu kieän ñòa hình baèng phaúng, nhieàu soâng ngoøi, thuaän lôïi cho vieäc saûn xuaát vaø sinh soáng cuûa nhaân daân, thuaän lôïi cho vieäc giao löu roäng raõi caùc vuøng trong nöôùc neân vua Lyù ñaõ choïn vuøng ñaát Thaêng Long laøm kinh ñoâ. Kinh ñoâ Thaêng Long qua caùc trieàu ñaïi daàn daàn trôû thaønh ñoâ thò lôùn, laø trung taâm kinh teá cuûa caû nöôùc, quy tuï nhieàu laøng ngheà, phöôøng ngheà vöøa saûn xuaát vöøa baùn haøng thuû coâng. Ñaëc bieät laø goám söù, tô luïa, haøng myõ ngheä,... laø nhöõng thöù ñöôïc thöông nhaân nöôùc ngoaøi raát öa chuoäng. Vieät Nam coù nhieàu cöûa bieån, haûi caûng, beán soâng nhö Vaân Ñoàn (Quaûng Ninh), Phoá Hieán (Höng Yeân), Hoäi An (Quaûng Nam), Caàn Haûi, Hoäi Thoáng, Trieàu Khaåu (Ngheä An), Laïch Baïng (Thanh Hoùa), Haø Tieân,… neân giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng thuûy thuaän lôïi, laø ñieàu kieän quan troïng cho hoaït ñoäng trao ñoåi haøng hoùa caùc vuøng trong nöôùc vaø vôùi nöôùc ngoaøi. Töø xa xöa Vieät Nam vaø Trung Hoa ñaõ coù moái giao löu, lieân heä maät thieát veà moïi maët, nhaát laø veà kinh teá, vaên hoùa, daân cö. Vôùi vò trí ñòa lí giaùp giôùi vôùi Trung Hoa, Vieät Nam coù nhieàu thuaän lôïi vaø thaùch thöùc traûi qua haøng ngaøn naêm. Hai quoác gia vôùi ñòa hình nuùi lieàn nuùi, soâng lieàn soâng raát deã daøng hoøa hôïp thaân thieän, lieân heä maät thieát gaén boù nhö trong moät nhaø. Tuy nhieân, do laõnh thoå gaén lieàn vôùi nhau neân Trung Hoa deã xaâm chieám, xaâm laán. Xung ñoät, chieán tranh, söï ñoái ñaàu thöôøng xuyeân ñaõ caûn trôû söï giao löu, phaùt trieån kinh teá. Maëc khaùc, Vieät Nam laø moät nöôùc nhoû, theá vaø löïc ñeàu yeáu hôn Trung Hoa neân moïi quan heä ñeàu khoâng bình ñaúng. Vieät Nam luoân toû ra laø moät nöôùc nhoû, leä thuoäc Trung Hoa, chòu noäp coáng,… ñeå mong ñöôïc yeân oån. Trong quan heä ngoaïi giao, khi trao ñoåi phaåm vaät, ñoâi khi Vieät Nam nhaän ñöôïc töø Trung Hoa nhöõng thöù haøng hoùa raát caàn thieát cho vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø vieäc tieáp thu, lónh hoäi ñöôïc nhöõng kó thuaät tieán boä cuûa Trung Hoa ñeå aùp duïng vaøo saûn xuaát noâng nghieäp vaø thuû coâng nghieäp. 1.2. Ñieàu kieän xaõ hoäi: 1.2.1. Chính saùch ñoái ngoaïi cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam: Trong thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû töø theá kyû XI – XIX, caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam luoân quaùn trieät ñöôøng loái ñoái ngoaïi thaân thieän vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, ñaëc bieät laø vôùi Trung Hoa. Tuy nhieân, khi neàn ñoäc laäp bò ñe doïa, ñaát nöôùc bò xaâm laán thì Vieät Nam luoân giöông cao ngoïn côø daân toäc leân haøng ñaàu, quyeát taâm choáng giaëc ngoaïi xaâm. Naêm 1022, quaân daân nhaø Toáng thuoäc Khaâm Chaâu vaø Nhö Hoàng ñeán quaáy phaù vuøng ñaát Quaûng Yeân. Vua Lyù “xuoáng chieáu cho Döïc Thaùnh Vöông ñem quaân ñi ñaùnh boä laïc Ñaïi Nguyeân Lòch, quaân ta ñi saâu vaøo traïi Nhö Hoàng ñaát Toáng, ñoát kho vöïa roài veà” [22, I, tr. 251]. Tröôùc aâm möu xaâm löôïc cuûa nhaø Toáng, trieàu ñình nhaø Lyù ñaõ chuû ñoäng mang quaân taán coâng giaëc vôùi keá hoaïch “tieân phaùt cheá nhaân”. Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ mang quaân vöôït bieân giôùi taán coâng vaøo Chaâu Ung, Chaâu Khieâm vaø Chaâu Lieâm, ñoát phaù kho binh löông maø quaân Toáng chuaån bò cho cuoäc chieán tranh xaâm löôïc Vieät Nam. Vôùi thaéng lôïi naøy, nhaø Lyù ñaõ böôùc ñaàu laøm suy yeáu löïc löôïng vaø giaùng moät ñoøn maïnh vaøo aâm möu xaâm löôïc Vieät Nam cuûa nhaø Toáng, ñoàng thôøi laø böôùc ñeäm quan troïng cho chieán thaéng vang doäi treân soâng Nhö Nguyeät naêm 1077. Thôøi nhaø Traàn, quaân Moâng – Nguyeân ñaõ ba laàn sang xaâm löôïc Vieät Nam. Döïa vaøo söùc maïnh quaân söï cuûa mình, quaân Nguyeân nhieàu laàn cöû söù giaû sang keâu goïi vua quan nhaø Traàn ñaàu haøng. Vua Traàn ñaõ nhieàu laàn töø choái sang chaàu. Tröôùc söï taán coâng cuûa quaân Nguyeân, vua quan nhaø Traàn ñaõ ñoaøn keát moät loøng, ba laàn ñaùnh thaéng quaân xaâm löôïc, laäp neân nhöõng chieán coâng vang doäi vaøo caùc naêm 1258, 1285, 1287 – 1288. Nhöõng chieán thaéng ñoù laø thaønh quaû cuûa cuoäc ñaáu tranh beàn bæ treân maët traän ngoaïi giao cuûa vua quan nhaø Traàn. Thaéng lôïi tröôùc keû thuø huøng maïnh nhaát theá giôùi luùc baáy giôø ñaõ giuùp Vieät Nam giöõ vöõng neàn ñoäc laäp, töï chuû cuûa daân toäc. Ñaát nöôùc böôùc vaøo thôøi kì ñoäc laäp xaây döïng vaø phaùt trieån. Khi nhaø Hoà leân thay nhaø Traàn, nhaø Minh ôû Trung Hoa ñaõ cöû quaân sang xaâm löôïc nöôùc ta. Cuoäc khaùng chieán cuûa nhaø Hoà choáng giaëc Minh thaát baïi, Vieät Nam bò ñoâ hoä trong hai möôi naêm (1407-1427), ñeán khi Leâ Lôïi ñaùnh ñuoåi ñöôïc chính quyeàn ñoâ hoä nhaø Minh, khoâi phuïc neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa daân toäc, laäp neân moät trieàu ñaïi môùi: Nhaø Haäu Leâ. Trieàu Quang Trung tieáp theo thöïc hieän cuoäc khaùng chieán choáng quaân Thanh thaønh coâng vaøo muøa Xuaân Kæ Daäu (1789), ñaõ giaùng moät ñoøn naëng neà vaøo aâm möu xaâm löôïc cuûa nhaø nöôùc phong kieán Trung Hoa. Neàn hoøa bình ñöôïc laäp laïi, ñaát nöôùc ñöôïc thoáng nhaát, Quang Trung ñaõ baét tay vaøo xaây döïng ñaát nöôùc veà moïi maët. Ñoái vôùi caùc trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc, yù ñoà xaâm löôïc, döïng laïi aùch ñoâ hoä leân ñaát nöôùc ta vaãn ñöôïc caùc vua Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh thöïc hieän moãi khi coù tieàm löïc maïnh meõ, thôøi cô thuaän lôïi. Ñieån hình laø caùc cuoäc xaâm löôïc cuûa nhaø Toáng thôøi Lyù, giaëc Nguyeân thôøi Traàn, giaëc Minh thôøi Hoà, giaëc Thanh thôøi Taây Sôn,… Nhöõng aâm möu naøy ñeàu bò caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam ñaùnh baïi baèng nhöõng chieán thaéng quaân söï veû vang ôû nhöõng ñòa ñieåm nhö soâng Nhö Nguyeät, soâng Baïch Ñaèng, cöûa Haøm Töû, Chöông Döông, Ñoâng Boä Ñaàu, Vaïn Kieáp,… Sau khi hoøa bình ñöôïc laäp laïi, beà ngoaøi caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam vaãn giöõ quan heä hoøa hieáu, thaàn phuïc vaø chòu coáng naïp cho caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa vôùi mong muoán giöõ moái quan heä hoøa bình, thaân thieän giöõa hai nöôùc, nhöng cuõng raát cöông quyeát tröôùc nhöõng haønh ñoäng xaâm chieám ñaát ñai, quaáy phaù bieân giôùi cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Treân cô sôû moái quan heä ngoaïi giao thaân thieän naøy, moái quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa ñöôïc duy trì trong suoát thôøi gian daøi. 1.2.2. Cö daân: Vieät Nam ôû vaøo khu vöïc laø ngaõ ba ñöôøng cuûa Ñoâng Nam AÙ neân ñaõ sôùm trôû thaønh nôi sinh tröôûng, gaëp gôõ vaø tieáp xuùc giöõa caùc boä laïc thuoäc nhieàu thaønh phaàn nhaân chuûng khaùc nhau vaø caùc luoàng giao löu kinh teá vaên hoùa cuûa nhieàu daân toäc khaùc nhau treân ñaát lieàn vaø caùc haûi ñaûo cuûa vuøng Nam AÙ. Hôn nöõa, qua hôn moät ngaøn naêm Baéc thuoäc vaø choáng Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät ñaõ coù söï giao löu laâu daøi vôùi ngöôøi Trung Hoa. Chính söï hoäi tuï ña daïng naøy taïo neân moät neàn kinh teá vaø vaên hoùa Vieät Nam heát söùc phong phuù. Ngöôøi Vieät khaù côûi môû vaø tieáp thu nhanh choùng moïi tinh hoa cuûa caùc neàn kinh teá, vaên hoùa khaùc nhau treân theá giôùi, khoâng cöïc ñoan veà tín ngöôõng toân giaùo vaø phong tuïc ta._.äp quaùn. Do ñoù, kinh teá, vaên hoùa Vieät Nam coù ñieàu kieän phaùt trieån sôùm. Vieät Nam coù ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi cho saûn xuaát noâng nghieäp neân ngay töø raát sôùm cö daân ñaõ sinh soáng ñoâng ñuùc. Ñaát nöôùc vôùi dieän tích khoâng lôùn nhöng daân soá raát ñoâng (theo toång ñieàu tra daân soá ngaøy 1. 4. 2009 laø 85.789.573 ngöôøi) goàm 54 daân toäc taïo neân moät neàn kinh teá, vaên hoùa ña daïng. Cö daân Vieät Nam voán quen canh taùc luùa nöôùc, chinh phuïc ñoàng baèng, neân sinh soáng taäp trung ôû vuøng ven soâng, ven bieån. Nguoàn soáng chính cuûa hoï laø kinh teá noâng nghieäp vôùi ngheà troàng luùa nöôùc. Nhöõng luùc noâng nhaøn, ñaøn oâng ñaün goã, chaët tre, laøm nhaø cöûa, ñan thuùng muûng, reøn caùi caøy, caùi cuoác,… phuï nöõ deät vaûi, ñan chieáu, chaêm soùc con caùi,… hoï soáng quaây quaàn trong coäng ñoàng thoân xoùm, laøng xaõ. Beân caïnh caùc ñaëc tính ñoù, ngöôøi Vieät coøn coù tö töôûng soáng gaén chaët vôùi queâ höông cuûa mình. Hoï hieám khi rôøi khoûi luõy tre laøng. Hoï chòu aûnh höôûng Nho giaùo veà ñòa vò cuûa caùc taàng lôùp trong xaõ hoäi: só, noâng, coâng, thöông. Thöông nhaân bò xeáp haïng cuoái cuøng. Ngöôøi daân Vieät Nam coøn cho raèng “buoân taøu baùn beø khoâng baèng aên deø haø tieän”. Ñaëc ñieåm treân taïo ra tính thuï ñoäng cuûa ngöôøi Vieät ñoái vôùi hoaït ñoäng buoân baùn. Ngöôøi daân Vieät Nam thöôøng xuyeân phaûi choáng choïi vôùi thieân nhieân khaéc nghieät, vôùi giaëc ngoaïi xaâm taøn baïo neân phaûi goàng mình leân baèng ñöùc tính caàn cuø, thoâng minh, kheùo leùo ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. Nhaän thöùc ñöôïc söï khoù khaên cuûa nhaø nöôùc non treû, coøn nhieàu haïn cheá, ngöôøi Vieät neâu cao tinh thaàn hoïc hoûi nhöõng tieán boä trong saûn xuaát, nhöõng ngheà môùi ñaëc bieät laø cuûa Trung Hoa. Nhöõng khi coù dòp ñi söù sang Trung Hoa, caùc söù thaàn ñeàu tranh thuû hoïc taäp moät ngheà môùi veà truyeàn daïy laïi cho nhaân daân. Nhöõng ngöôøi Hoa sang Vieät Nam ñònh cö ñaõ ñem theo ngheà cuûa mình ñeå sinh soáng vaø saün saøng truyeàn daïy laïi cho ngöôøi Vieät, qua ñoù taïo ra moät khoái löôïng haøng hoùa phong phuù phuïc vuï trong nhaân daân vaø baùn ra nöôùc ngoaøi. 1.2.3. Cô sôû kinh teá: Trong thôøi kì phong kieán daân toäc, neàn kinh teá noâng nghieäp giöõ vò trí quan troïng. Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng chaêm lo phaùt trieån kinh teá noâng nghieäp. Chính saùch “troïng noâng” ñöôïc thöïc hieän trong suoát thôøi kì phong kieán daân toäc. Caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam ñeàu thöïc hieän caùc chính saùch khuyeán khích phaùt trieån noâng nghieäp: laøm thuûy lôïi, baûo veä söùc keùo, phaùt trieån gioáng caây noâng nghieäp, khai khaån,… Nhôø ñoù, saûn xuaát noâng nghieäp taêng leân, caùc maët haøng noâng nghieäp phong phuù coù saûn löôïng lôùn: luùa, tieâu, cau, caùc loaïi cuû quaû. Ngoaøi ra, caùc saûn phaåm ñöôïc thu thaäp töø töï nhieân nhö caù, haûi saûn, caùc loaïi goã quí, söøng teâ, ngaø voi,… goùp phaàn caûi thieän, oån ñònh cuoäc soáng ngöôøi daân. Neàn thuû coâng nghieäp vaø thöông nghieäp trong nöôùc cuõng ñöôïc môû roäng. Caùc laøng ngheà vaø phöôøng buoân baùn xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu mang tính chuyeân nghieäp cao nhö laøng goám Baùt Traøng (Gia Laâm, Haø Noäi), ngheà laøm ñoà saønh, ñoà vaïi ôû laøng Thoå Haø (Baéc Ninh), ngheà khaéc baûn in ôû laøng Lieãu Traøng, Lieãu Luïc (Haûi Döông), laøng deät noùn ôû Trieàu Sôn, laøng laøm Giaáy ôû Ñoác Sôn, laøng laøm mui thuyeàn ôû Daõ Leã,… Caùc laøng naøy goùp phaàn to lôùn, thuùc ñaåy hoaït ñoäng trao ñoåi haøng hoùa phaùt trieån. Caùc laøng ngheà thuû coâng theå hieän tính chuyeân moân cao. Söï höng khôûi cuûa nhieàu ngaønh kinh teá trong nöôùc vaø moái lieân heä giöõa mieàn ngöôïc vôùi mieàn xuoâi, giöõa trung taâm kinh teá ñoàng baèng vôùi caùc vuøng bieân vieãn xa xoâi ñaõ cuûng coá tieàm löïc vaø taïo ñaø cho kinh teá ngoaïi thöông phaùt trieån. Chôï coù ôû khaép nôi, hoïp ñeàu kì. Kinh ñoâ Thaêng Long laø trung taâm cuûa caû nöôùc, coù 61 phöôøng buoân baùn taáp naäp, nhoän nhòp caû veà ban ñeâm. Nhöõng naêm cuoái theá kæ XIII, “vua Traàn Anh Toân ñeâm ñeâm thöôøng ñi kieäu cuøng vaøi chuïc ngöôøi daïo chôi khaép kinh thaønh ñeán gaø gaùy môùi trôû veà cung” [50, tr. 51]. Vaân Ñoàn, sau coù theâm Phoá Hieán, Hoäi An, Haø Tieân,… laø nhöõng ñòa ñieåm giao thöông quoác teá, trao ñoåi haøng hoùa giöõa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc khaùc. 1.2.4. Taâm lí daân toäc: Vieät Nam vaø Trung Hoa laø hai quoác gia lieàn keà nhau naèm trong khu vöïc chaâu AÙ do ñoù töø sôùm coù söï giao löu kinh teá, vaên hoùa, chính trò, xaõ hoäi. Söï tieáp giaùp bieân giôùi roäng lôùn laøm cho Vieät Nam luoân luoân trong tình traïng choáng choïi vôùi aâm möu xaâm löôïc nhöng ñoàng thôøi cuõng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå ngöôøi Vieät tieáp thu nhöõng thaønh töïu röïc rôõ cuûa vaên minh Trung Hoa. Söï aûnh höôûng chuû yeáu dieãn ra trong thôøi kì Vieät Nam bò Trung Hoa ñoâ hoä hôn moät ngaøn naêm. Trong hôn moät ngaøn naêm ñoâ hoä, heä tö töôûng Nho giaùo phong kieán coù taùc ñoäng maïnh ñeán kinh teá, chính trò, xaõ hoäi Vieät Nam. Moät traät töï xaõ hoäi theo khuoân khoå Nho giaùo ñöôïc duy trì, qui ñònh chaët cheõ caùc thöù baäc trong xaõ hoäi. Thieát cheá nhaø nöôùc theo cheá ñoä quaân chuû chuyeán cheá vôùi söï taäp trung quyeàn löïc vaøo tay vua ñöôïc duy trì trong suoát thôøi kì phong kieán Vieät Nam. Heä tö töôûng “troïng noâng öùc thöông” ñöôïc duy trì ñeå cuûng coá, baûo veä quyeàn lôïi cho nhaø nöôùc phong kieán. 1.2.5. Nhu caàu quoác phoøng: Quoác phoøng laø moät lónh vöïc quan troïng ñoái vôùi moãi trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, laø coâng cuï ñeå duy trì oån ñònh ñaát nöôùc, baûo veä bieân cöông, haûi ñaûo, baûo veä ñaát nöôùc khi coù giaëc ngoaïi xaâm. Caùc trieàu ñaïi phong kieán ôû Vieät Nam luoân chuù taâm vaø xaây döïng moät löïc löôïng quaân ñoäi maïnh ñeå coù theå baûo veä bieân cöông vaø laõnh thoå. Quaân ñoäi coøn laø coâng cuï ñeå nhaø nöôùc duy trì vaø baûo veä quyeàn lôïi cuûa mình, ñaøn aùp laïi nhöõng cuoäc noåi loaïn trong daân chuùng. Löïc löôïng quaân ñoäi ngaøy caøng ñöôïc toå chöùc coù qui moâ, hoaøn chænh trong coâng taùc huaán luyeän vaø trang bò vuõ khí. Caùc vua ñaõ bieát keá thöøa kinh nghieäm xaây döïng löïc löôïng quaân söï ôû caùc trieàu ñaïi tröôùc, ñoàng thôøi cuõng nghieân cöùu vaø hoïc taäp binh cheá cuûa Trung Hoa, nhaèm xaây döïng cho mình moät löïc löôïng quaân söï huøng maïnh. Thôøi Lyù, quaân ñoäi ñöôïc chia laøm boán boä phaän, bao goàm: Thieân töû quaân, quaân caùc loä, quaân vöông haàu vaø daân binh. Ñeå xaây döïng quaân ñoäi, nhaø Lyù thöïc hieän cheá ñoä nhaân ñinh trong khaép caû nöôùc, thöïc hieän chính saùch “nguï binh ö noâng”. Quaân ñoäi goàm ñuû boán binh chuûng: boä binh, thuûy binh, töôïng binh vaø kò binh, trong ñoù boä binh vaø thuûy binh coù soá löôïng ñoâng nhaát. Thôøi nhaø Traàn, quaân ñoäi goàm hai boä phaän: caám quaân vaø quaân caùc loä. Caám quaân laø löïc löôïng vuõ trang thöôøng tröïc, coù nhieäm vuï baûo veä vua, baûo veä kinh thaønh vaø trieàu ñình trung öông. Quaân caùc loä laø löïc löôïng vuõ trang ôû ñòa phöông, coù nhieäm vuï baûo veä chính quyeàn vaø traät töï xaõ hoäi ôû caùc ñòa phöông. Ngoaøi caám quaân vaø quaân caùc loä, döôùi thôøi Lyù, Traàn coøn coù löïc löôïng vuõ trang tö nhaân, do caùc baäc Vöông töôùc vaø Haàu töôùc tuyeån choïn, huaán luyeän vaø chæ huy. ÔÛ caùc laøng xaõ, nhaân daân coøn coù löïc löôïng baùn vuõ trang do hoï toå chöùc, ñoù laø caùc ñoäi daân binh. Beân caïnh ñoù laø löïc löôïng quaân ñoäi cuûa caùc tuø tröôûng daân toäc mieàn nuùi. Ñaây laø moät boä phaän quan troïng coù nhieäm vuï baûo veä vuøng bieân cöông vaø goùp söùc vaøo caùc cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc cuûa Vieät Nam. Caùc trieàu ñaïi luoân coá gaéng duy trì moái quan heä toát ñeïp vôùi caùc tuø tröôûng mieàn nuùi, coi ñoù laø moät trong nhöõng chính saùch quan troïng trong vieäc duy trì, baûo veä quyeàn löïc cuûa mình vaø hoøa bình cuûa ñaát nöôùc. Quaân ñoäi ñöôïc trang bò ñaày ñuû vuõ khí hieän ñaïi nhaát luùc baáy giôø, ñöôïc taäp luyeän coù baøi baûn, theo qui cheá, vôùi chuû tröông “quaân lính coát tinh nhueä, khoâng caàn nhieàu”. Thôøi Traàn, quaân ñoäi ñöôïc huaán luyeän theo binh phaùp cuûa Ñaïi Vieät, söï ra ñôøi cuûa boä Binh thö yeáu löôïc do Traàn Höng Ñaïo bieân soaïn ñaõ ñaùnh daáu söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc quaân söï Vieät Nam luùc baáy giôø. Döôùi thôøi Leâ sô nhaø nöôùc naém ñoäc quyeàn toå chöùc huaán luyeän quaân ñoäi vaø huaán luyeän löïc löôïng vuõ trang, ñoäc quyeàn saûn xuaát vaø quaûn lí vuõ khí,… ñaây chính laø ñieåm khaùc bieät so vôùi caùc trieàu ñaïi tröôùc cuûa Vieät Nam. Thôøi vua Leâ Thaùi Toå, nhaø nöôùc ñaõ qui ñònh roõ soá ngaïch cho töøng ñaïo quaân vaø leänh cho caùc töôùng lónh, quaân só trong naêm ñaïo. Vua chia soá quaân laøm naêm phieân: moät phieân taïi nguõ, boán phieân veà nhaø saûn xuaát noâng nghieäp theo chính saùch “Ñoäng ö binh, tònh ö noâng”. Cheá ñoä tuyeån löïa vaø huaán luyeän quaân ñoäi ñöôïc qui ñònh roõ raøng, chaët cheõ, cöù ba naêm nhaø nöôùc kieåm tra daân soá moät laàn. Taát caû daân ñinh töø 18 tuoåi trôû leân ñöôïc chia laøm saùu haïng khaùc nhau: Traùng, Quaân, Daân, Laõo, Coá vaø Cuøng. Traùng haïng thì nhaäp nguõ. Quaân haïng chæ ñaêng kí teân trong soå lính nhöng vaãn ñöôïc ôû nhaø saûn xuaát. Chính saùch “nguï binh ö noâng” ñöôïc tieáp tuïc duy trì. Chính saùch naøy goùp phaàn giöõ vöõng nhòp ñoä saûn xuaát noâng nghieäp vaø giaûm ñöôïc chi phí quoác phoøng, laïi coù theå duy trì ñöôïc moät ñoäi quaân huøng maïnh. Löïc löôïng quaân ñoäi huøng maïnh laø cô sôû ñeå nhaø nöôùc baûo veä bình yeân ôû vuøng bieân cöông, ñaëc bieät laø ôû bieân giôùi phía Baéc. Quaân ñoäi ôû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi ñöôïc toå chöùc chaët cheõ vôùi soá löôïng lôùn ñeå tieán haønh caùc cuoäc chieán tranh phaân chia quyeàn löïc. ÔÛ Ñaøng Ngoaøi, quaân ñoäi ñöôïc toå chöùc thaønh hai boä phaän chính: quaân tuùc veä vaø ngoaïi binh. Chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi môû caùc tröôøng daïy voõ, toå chöùc caùc kì thi voõ ñeå choïn nhaân taøi. Trong ghi cheùp cuûa Cristophoro Borri veà Ñaøng Trong naêm 1621, oâng coù ñeà caäp ñeán löïc löôïng quaân söï ôû Ñaøng Ngoaøi: “… coøn quaân ñoäi thì nhö chuùng toâi ñaõ noùi ôû treân, coù theå leân tôùi 80.000 ngöôøi. Neân khoâng khoù gì khi chuùa muoán thì chuùa coù theå moä theâm cho tôùi 300.000 hoaëc hôn vôùi ñaày ñuû vuõ khí, bôûi vì caùc töôùng laõnh trong nöôùc nhö ôû nöôùc chuùng ta coù caùc coâng haàu baù töôùc, hoï phaûi töï löïc cung caáp ñuû cho cuoäc chieán tranh. Coøn löïc löôïng cuûa nhaø vua thì khoâng quaù 40.000 binh lính hoä veä” [17, tr. 125]. ÔÛ Ñaøng Trong, quaân ñoäi cuûa chuùa Nguyeãn goàm coù 3 loaïi: quaân tuùc veä, quaân chính qui ôû caùc dinh vaø thoå binh. Quaân ñoäi ñöôïc chia thaønh cô, ñoäi, thuyeàn. Quaân lính ñöôïc huaán luyeän theo binh phaùp, ñöôïc trang bò ñaày ñuû caùc loaïi vuõ khí, caùc chieán thuaät chieán ñaáu. “Veà binh phaùp vaø caùch cai trò trong chinh chieán thì cuõng gaàn nhö ôû chaâu AÂu. Hoï cuõng giöõ caùc luaät leä ñeå huaán luyeän binh löïc, ñaùnh du kích, taán coâng vaø ruùt quaân” [17, tr. 83]. Qua ghi cheùp cuûa Cristophoro Borri thì löïc löôïng quaân söï cuûa Ñaøng Trong laø raát maïnh, ñöôïc trang bò ñaày ñuû caùc loaïi vuõ khí, phöông tieän chieán tranh: “… ngaøi coù moät traêm thuyeàn chieán vaø hôn nöõa, chuùa raát maïnh veà ñöôøng bieån, nhö ñaõ maïnh veà ñöôøng boä veà suùng oáng … vieäc hoï buoân baùn thöôøng xuyeân vôùi ngöôøi Nhaät ñaõ ñem laïi cho chuùa raát nhieàu ñao hay göôm ñao theo kieåu Nhaät Baûn, vôùi nöôùc theùp raát toát. Trong nöôùc coøn raát nhieàu ngöïa, tuy thaáp beù hôn, nhöng raát toát vaø raát can ñaûm, duøng ñeå cöôõi vaø baén noû, haèng ngaøy khoâng ngôùt thao luyeän. Theá löïc cuûa chuùa raát maïnh ñeán noãi khi ngaøi muoán, ngaøi coù theå tuyeån ngay ñöôïc taùm möôi ngaøn quaân binh chieán ñaáu” [17, tr. 83 – 84]. “… ngoaøi bieån hoï chieán ñaáu treân thuyeàn nhö ñaõ noùi, moãi thuyeàn coù suùng ñaïi baùc vaø nhieàu suùng musqueton. Vaø ngöôøi ta seõ khoâng thaáy laøm laï khi bieát chuùa Ñaøng Trong luoân luoân coù tôùi moät traêm thuyeàn chieán coù ñuû suùng oáng vaø nghieâm chænh ngheânh chieán” [17, tr. 84]. Vôùi söùc maïnh veà quaân söï cuûa mình, Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi ñaõ baûo veä, oån ñònh ñöôïc chính quyeàn cai quaûn cuûa mình taïo cô sôû cho caùc hoaït ñoäng kinh teá, vaên hoùa,… phaùt trieån. Thôøi Quang Trung, quaân ñoäi ñöôïc kieän toaøn vaø cuûng coá, bao goàm thuûy binh, boä binh, töôïng binh, kò binh vaø phaùo binh. Chieán thuyeàn coù nhieàu loaïi, coù loaïi lôùn chôû ñöôïc voi chieán, trang bò 50, 60 ñaïi baùc, chôû ñöôïc 500 – 700 quaân. Vuõ khí coù giaùo maùc, cung teân, suùng tröôøng, ñaïi baùc, hoûa hoå. Ñeå huy ñoäng löïc löôïng nhaân daân, Quang Trung ñaõ tieán haønh vieäc laäp laïi soå hoä ôû caùc xaõ. Nhaân ñinh ñöôïc chia laøm ba haïng: traùng haïng (18 – 55 tuoåi), laõo haïng (56 – 60 tuoåi), laõo nhieâu (treân 60 tuoåi). Taát caû trai traùng, khoâng phaân bieät sang heøn, xuaát thaân ñeàu phaûi ghi teân vaøo soå hoä. Nhaø nöôùc phaùt theû tín baøi cho moïi daân ñinh, ñi ñaâu ñeàu phaûi mang theo vì coù ghi hoï teân, queâ quaùn vaø ñieåm chæ. Thôøi Quang Trung, vaán ñeà bieân cöông ôû phía Baéc ñöôïc oån ñònh, nhaân daân hai nöôùc qua laïi trao ñoåi haøng hoùa taáp naäp, taïo neân khung caûnh buoân baùn saàm uaát. Quaân ñoäi döôùi trieàu Nguyeãn ñöôïc ñaàu tö xaây döïng maïnh. Quaân ñoäi chia thaønh ba boä phaän: Thaân binh (hoä veä vua), Caám binh (phoøng thuû hoaøng thaønh), Tinh binh hay Bieàn binh (ôû kinh ñoâ vaø caùc ñòa phöông). Ngoaøi ra coù moät soá thuoäc binh (lính leä, hoä veä caùc quan). Theo nhaän ñònh cuûa hai ngöôøi Phaùp laøm ôû trieàu Gia Long laø Baredi (Barisy) vaø Senhoâ (Chaigneau): “baáy giôø coù 115.000 boä binh vaø 17.600 thuûy binh” [83, tr. 440]. Theo Ñaïi Nam thöïc luïc: “toång soá quaân naêm 1820 laø hôn 204.220 ngöôøi; naêm 1840 laø hôn 212.290 ngöôøi. Öôùc tính caùc loaïi laø 4 vaïn boä binh baûo veä trieàu ñình trung öông, 15.000 thuûy binh vaø 10 vaïn bieàn binh. Ngoaøi ra coøn coù moät ñaïo töôïng binh maïnh (rieâng ôû kinh thaønh coù 105 thôùt voi vôùi hôn 500 quaân, Bình Ñònh coù 15 thôùt voi vôùi 119 quaân, Haø Noäi coù 13 thôùt voi vôùi 122 quaân, Quaûng Nam coù 25 thôùt vôùi 223 quaân,…) vaø moät löïc löôïng phaùo binh lôùn (caùc thaønh tænh ñeàu coù ñaïi baùc: Haø Noäi 150 coã, Nam Ñònh, Haûi Döông, Sôn Taây, Baéc Ninh: ñeàu 200 coã,… caùc thaønh phuû, thaønh huyeän cuõng ñaët ñaïi baùc,…) theâm moät soá quaân duøng suùng tay” [83, tr. 440]. Nhaän thöùc ñöôïc söï caàn thieát cuûa quoác phoøng, caùc nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam ñaõ coù söï ñaàu tö nhaát ñònh cho quaân ñoäi. Nhôø coù löïc löôïng quaân ñoäi huøng maïnh, nöôùc Vieät Nam ñuû söùc ñaùnh baïi caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc, oån ñònh ñöôïc ñaát nöôùc. Treân cô sôû ñoù taïo nhieàu thuaän lôïi cho hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa thieát laäp moái quan heä kinh teá. Caùc chính saùch cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, veà cö daân, ñaëc ñieåm taâm lí, nhu caàu quoác phoøng,… thuaän lôïi cho quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, trong ñoù coù söï tieáp xuùc vaø quan heä vôùi Trung Hoa, nöôùc laùng gieàng lôùn maïnh. Caû hai nöôùc ñaõ coù söï giao löu veà kinh teá, vaên hoùa laâu ñôøi, ñeán caùc theá kæ Vieät Nam ñoäc laäp, moái quan heä naøy ñöôïc cuûng coá vaø ñaåy maïnh. Tuy nhieân, do haïn cheá bôûi tö töôûng phong kieán, neàn kinh teá Vieät Nam chæ boù heïp trong phaïm vi caû nöôùc, vôùi neàn noâng nghieäp laø cô baûn nhaát, thöông nghieäp keùm phaùt trieån neân moái quan heä vôùi beân ngoaøi gaëp nhieàu khoù khaên. Caùc kó thuaät ñeå Vieät Nam môû roäng quan heä vôùi caùc nöôùc cuõng raát haïn cheá nhö kó thuaät ñoùng taøu thuyeàn coøn raát yeáu (khoâng coù ngheà thuû coâng ñoùng taøu ñi bieån), cö daân khoâng coù kinh nghieäm buoân baùn vaø thoùi quen hoaït ñoäng thöông maïi. Chæ coù hoaït ñoäng thöông maïi cuûa caùc nöôùc beân ngoaøi ñeán Vieät Nam maø thoâi. CHÖÔNG 2: QUAN HEÄ CUÛA VIEÄT NAM VÔÙI TRUNG HOA VEÀ MAËT KINH TEÁ 2.1. Nhöõng ñieàu kieän veà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi taùc ñoäng ñeán quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa: 2.1.1. Tình hình chính trò, kinh teá, xaõ hoäi ôû Vieät Nam: 2.1.1.1. Söï thònh vöôïng döôùi hai trieàu Lyù, Traàn (theá kæ XI ñeán theá kæ XIV): Naêm 1010, Lyù Coâng Uaån leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñaët nieân hieäu laø Thuaän Thieân, laäp neân nhaø Lyù. Nhaø Lyù ñöôïc thaønh laäp môû ra moät thôøi kì môùi cuûa daân toäc – thôøi kì phaùt trieån vaø oån ñònh cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam. Nhaø Lyù thieát laäp boä maùy cai trò hoaøn chænh töø trung öông ñeán ñòa phöông, döïa treân toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc phong kieán Trung Hoa. Nhaø nöôùc do vua ñöùng ñaàu, vua ñaët quan laïi, luaät phaùp, xaây döïng quaân ñoäi vaø laøm moïi vieäc ñeå cuûng coá khoái ñoaøn keát daân toäc treân ñaát nöôùc Vieät Nam. Vôùi söï thaønh laäp vöông trieàu Lyù ñaõ chöùng toû raèng töø theá kæ XI, Vieät Nam ñaõ laø moät quoác gia phong kieán toàn taïi ñoäc laäp, khoâng coøn phuï thuoäc Trung Hoa nöõa. Chính vì vaäy, cuõng töø theá kæ XI, moái quan heä môùi veà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi giöõa hai nöôùc Vieät Nam, Trung Hoa ñöôïc hình thaønh treân cô sôû hai nöôùc ñoäc laäp coù chung bieân giôùi quoác gia. Vöøa leân ngoâi, muøa thu naêm 1010, Lyù Coâng Uaån cho dôøi ñoâ töø Hoa Lö sang thaønh Ñaïi La. Trong lôøi chieáu dôøi ñoâ coù noùi: “Ngaøy xöa nhaø Thöông ñeán Baøn Canh laø naêm laàn dôøi ñoâ, nhaø Chu ñeán Thaønh Vöông laø ba laàn dôøi ñoâ haù phaûi laø caùc vua ñôøi tam ñaïi aáy theo yù rieâng maø töï dôøi ñoâ baäy ñaâu, laø vì möu choïn choã ôû chính giöõa laøm keá cho con chaùu öùc muoân ñôøi, treân kính meänh trôøi, döôùi theo loøng daân, neáu coù choã tieän thì dôøi ñoåi. Bôûi theá ngoâi truyeàn daøi laâu, phong tuïc giaøu thònh. Theá maø nhaø Ñinh, nhaø Leâ laïi theo loøng rieâng, lô laø meänh trôøi, khoâng noi theo vieäc cuõ cuûa nhaø Thöông nhaø Chu, yeân ôû nôi queâ quaùn, ñeán noãi theá ñaïi khoâng daøi, vaän soá ngaén nguûi, traêm hoï hao toån, muoân vaät khoâng neân. Traãm raát xoùt thöông, khoâng theå khoâng dôøi ñi nôi khaùc. Huoáng chi, ñoâ cuõ cuûa Cao Vöông ôû thaønh Ñaïi La, ôû giöõa Nam – Baéc – Ñoâng – Taây, tieän hình theá nuùi soâng sau tröôùc, ñaát roäng maø baèng phaúng, choã cao maø saùng suûa, daân cö khoâng khoå veà ngaäp luït, muoân vaät raát thònh maø phoàn vinh, xem khaép nöôùc Vieät, choã aáy laø nôi hôn caû. Thöïc laø choã hoäi hoïp cuûa boán phöông, laø nôi thöôïng ñoâ cuûa kinh sö muoân ñôøi” [22, I, tr. 241]. Sau ñoù, Lyù Coâng Uaån ñoåi teân thaønh Ñaïi La thaønh Thaêng Long, töø ñoù Thaêng Long trôû thaønh kinh ñoâ cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam suoát töø nhaø Lyù ñeán heát nhaø Leâ (1789). Vieäc nhaø Lyù dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long laø moät böôùc tieán boä môùi trong söï tröôûng thaønh cuûa yù thöùc daân toäc vaø cuûa giai caáp phong kieán. Söï kieän naøy coù yù nghóa lôùn lao: môû ra moät trieån voïng to lôùn cho söï phaùt trieån cuûa caû daân toäc Vieät Nam. Quyeát ñònh dôøi ñoâ veà Thaêng Long cho thaáy söï saùng suoát cuûa moät oâng vua taøi gioûi, bieát quan taâm ñeán kinh teá, coi kinh teá laø yeáu toá quyeát ñònh ñeå xaây döïng ñaát nöôùc huøng maïnh, ñeå ñuû söùc baûo veä neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa ñaát nöôùc. Vì theá vua Lyù ñaõ choïn moät nôi coù nhieàu thuaän lôïi ñeå daân cö taäp trung sinh soáng, laøm aên. Trieàu Lyù toàn taïi ñeán naêm 1225 thì suy yeáu, chính quyeàn chuyeån sang doøng hoï Traàn (1225 – 1400). Trong thôøi kì cai trò ñaát nöôùc caû hai trieàu Lyù, Traàn ñeàu ñaëc bieät quan taâm ñeán kinh teá noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp vaø caû thöông nghieäp. Kinh teá noâng nghieäp laø cô sôû cuûa nhaø nöôùc phong kieán vaø cuûa caû xaõ hoäi phong kieán cho neân caùc vua Lyù, Traàn ñeàu coù nhöõng chính saùch quan taâm ñeán noâng nghieäp. Ñeå ñaåy maïnh saûn xuaát noâng nghieäp, nhaø nöôùc chuù yù ñaûm baûo phaân coâng lao ñoäng cho noâng nghieäp. Lyù Coâng Uaån vöøa leân ngoâi ñaõ ra leänh cho nhöõng ngöôøi phieâu taùn veà queâ quaùn laøm aên. Muøa ñoâng, thaùng 10 naêm 1266, vua Traàn “xuoáng chieáu cho caùc vöông haàu, coâng chuùa, phoø maõ, cung taàn chieâu taäp nhöõng ngöôøi xieâu taùn khoâng coù saûn nghieäp laøm noâ tì ñeå khai khaån ruoäng hoang laäp ñieàn trang” [22, I, tr. 441]. Nhaø Lyù, Traàn thöïc hieän chính saùch “nguï binh ö noâng” cho quaân lính luaân phieân veà queâ saûn xuaát, vöøa coù lôïi cho nhaø nöôùc ñôõ gaùnh naëng nuoâi quaân vöøa ñaûm baûo söùc lao ñoäng cho ngheà noâng. Caùc luaät leänh ñeå baûo veä traâu boø, nhaèm duy trì söùc keùo ñöôïc caùc vua coi troïng. Nhaø nöôùc coøn chuù troïng ñeán thuyû lôïi. Naêm 1108, nhaø Lyù cho ñaép ñeâ Cô Xaù (ñeâ soâng Hoàng ôû Phuùc Xaù, Haø Noäi). Naêm 1248, vua Traàn cho ñaép ñeâ Quai Vaïc,… Ñeå ñaûm baûo ñeâ ñieàu ñöôïc toát, nhaø Traàn coøn ñaët chöùc haø ñeâ chaùnh phoù söù ñeå troâng coi. Ngoaøi ra, ñeå khuyeán khích saûn xuaát noâng nghieäp, caùc nghi leã noâng nghieäp cuõng ñöôïc caùc vua thöôøng xuyeân thöïc hieän nhö: leã caøy tòch ñieàn, leã haï ñieàn ñaàu muøa caøy caáy,… coù taùc duïng khuyeán khích ngöôøi daân laïc quan, tin töôûng vaøo giai caáp thoáng trò, tin töôûng vaøo trôøi ñaát, vaøo thaàn thaùnh maø yeân taâm lo vieäc nhaø noâng vaø cuõng laø bieän phaùp giuùp nhaø nöôùc coù theå thaân daân hôn. Nhöõng thaønh töïu trong caùc chính saùch noâng nghieäp cuûa nhaø nöôùc Lyù, Traàn veà thuyû lôïi, veà baûo veä con ngöôøi – söùc lao ñoäng, baûo veä soá löôïng traâu boø – söùc keùo noâng nghieäp,… ñaõ theå hieän tính tích cöïc cuûa nhaø nöôùc Lyù, Traàn trong caùc theá kæ XI ñeán XIV. Nhôø ñoù maø xaõ hoäi Vieät Nam coù theå ñöùng khaù vöõng chaéc, ñôøi soáng cuûa cö daân töông ñoái oån ñònh vaø ñuû söùc maïnh ñeå thöïc hieän cuoäc khaùng chieán choáng Toáng, Nguyeân thaønh coâng, baûo veä Toå quoác. Beân caïnh söï phaùt trieån cuûa noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp thôøi Lyù, Traàn cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån ñaùng keå vôùi nhöõng ngheà: deät vaûi, laøm goám, ñuùc ñoàng, laøm giaáy, khai thaùc vaøng,… Döôùi thôøi Lyù, Ñaïi Vieät söû kí toaøn thö ghi naêm 1040 “Vua ñaõ daïy cung nöõ deät ñöôïc gaám voùc, thaùng aáy, xuoáng chieáu phaùt heát gaám voùc cuûa nöôùc Toáng ôû kho ñeå may aùo ban cho caùc quan, töø nguõ phaåm trôû leân thì aùo baøo baèng gaám, töø töù phaåm trôû leân thì aùo baøo baèng voùc ñeå toû ra vua khoâng duøng gaám voùc cuûa nhaø Toáng nöõa” [22, I, tr. 276]. Ngheà laøm goám phaùt trieån maïnh vôùi nhieàu loaïi coù giaù trò: goám ñaøn hoa naâu, goám men ngoïc,… moät soá trung taâm saûn xuaát goám nhö Baùt Traøng (Gia Laâm, Haø Noäi), ñoà saønh, ñoà vaïi ôû laøng Thoå Haø (Baéc Ninh) noåi tieáng xuaát hieän. Ngheà ñuùc ñoàng coù nhöõng thaønh töïu ñaùng keå: ñuùc töôïng, ñuùc chuoâng, ñuùc tieàn, vuõ khí vaø caùc ñoà duøng sinh hoaït. Theo Vieät söû löôïc “naêm 1198, nhaø nöôùc toå chöùc khai thaùc moû ñoàng ôû Laïng Chaâu” [83, tr. 145]. Ñeå thuaän tieän cho vieäc ñi laïi, nhaø Lyù, Traàn coøn cho ñaøo veùt caùc soâng ngoøi, ñaép ñöôøng, laøm caàu. Naêm 1029, Lyù Thaùi Toâng cho ñaøo soâng Ñaûn Naõi (AÙi Chaâu); naêm 1051, cho ñaøo keânh Laõm (thuoäc Baéc Thaùi). Naêm 1192, khôi saâu soâng Toâ Lòch; naêm 1231, ñaøo soâng Traàm vaø soâng Haøo ôû Thanh Hoaù ñeán nam Dieãn Chaâu; naêm 1357, ñaøo theâm soâng ôû Ngheä An, Thanh Hoaù,… thuyeàn beø ñi soâng, ñi bieån ñeàu thuaän lôïi. Nhôø coù noâng nghieäp vaø thuû coâng nghieäp phaùt trieån neân khoái löôïng haøng hoaù ñöôïc taïo ra nhieàu, loaïi haøng hoaù phong phuù, ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu tieâu duøng cuûa nhaân daân, ngoaøi ra coøn coù saûn phaåm ñeå trao ñoåi, buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi. Neàn kinh teá thöông nghieäp thôøi Lyù, Traàn cuõng ñöôïc nhaø nöôùc quan taâm. Maëc duø coù phaàn bò haïn cheá do xuaát phaùt töø tö töôûng kinh teá “troïng noâng”. Ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc, caùc vua Lyù, Traàn cuûa Vieät Nam ñeàu chuû tröông quan heä hoaø haûo vôùi nhaø Toáng, Nguyeân cuûa Trung Hoa, haøng naêm ñeàu noäp coáng phuù vaø toû ra thaàn phuïc, bieåu hieän roõ qua vieäc caàu phong, xin ñöôïc coâng nhaän laø vua nöôùc An Nam. Caùc vua Lyù, Traàn coøn chuû ñoäng xin ñöôïc buoân baùn vôùi Trung Hoa ôû nhöõng vuøng gaàn bieân giôùi hai nöôùc. Do ñoù, moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa döôùi trieàu Lyù, Traàn dieãn ra thuaän lôïi vaø khaù phaùt trieån. Nhìn chung, trong caùc theá kæ XI ñeán XIV, nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam ñoäc laäp, töï chuû ñöôïc xaây döïng chaët cheõ, caùc vua ñeàu quan taâm ñeán kinh teá ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc, taïo cô sôû thuùc ñaåy moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, ñaëc bieät laø vôùi Trung Hoa roäng lôùn. Cuoái theá kæ XIV, söï suy yeáu cuûa nhaø Traàn vaø vieäc chieám ñoaït quyeàn löïc cuûa hoï Hoà ñaõ laøm cho tình hình ñaát nöôùc trôû neân roái loaïn, taïo ñieàu kieän cho quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta. 2.1.1.2. Chính saùch ñoâ hoä cuûa nhaø Minh: Sau khi ñaùnh baïi cuoäc khaùng chieán cuûa nhaø Hoà, quaân Minh thuû tieâu neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta vaø ñaët nöôùc ta thaønh quaän Giao Chæ thuoäc nhaø Minh. Nhaø Minh thi haønh chính saùch ñaøn aùp vaø noâ dòch taøn khoác ñoái vôùi nhaân daân Vieät Nam. Veà chính trò, quaân söï, nhaø Minh thi haønh chính saùch vöøa mua chuoäc, chia reõ vöøa traán aùp khuûng boá baèng thuû ñoaïn “chia ñeå trò”, “duøng ngöôøi Vieät trò ngöôøi Vieät”, duøng nhöõng thuû ñoaïn man rôï ñoái vôùi nhöõng haønh ñoäng phaûn khaùng cuûa nhaân daân ta. Nhaø Minh ra leänh baét nhaân daân noäp heát moïi thöù khí giôùi vaø tuyeät ñoái caám ñoùng thuyeàn chieán, cheá taïo vuõ khí ñeå deã daøng ñaøn aùp, boùc loät vaø noâ dòch. Veà vaên hoaù, quaân Minh thi haønh chính saùch ñoàng hoaù ñoái vôùi nhaân daân Vieät Nam. Chính saùch chung laø baét nhaân daân ta phaûi boû nhöõng phong tuïc taäp quaùn cuõ cuûa daân toäc, ñeå theo nhöõng phong tuïc taäp quaùn môùi cuûa Trung Hoa. “Naêm 1414, Hoaøng Phuùc ra leänh caám con trai, con gaùi khoâng ñöôïc caét toùc ngaén, phuï nöõ phaûi maëc aùo ngaén quaàn daøi” [95, tr. 6]. Ñeå laøm cho nhaân daân ta queân ñi dó vaõng ñaáu tranh anh duõng, baát khuaát, queân ñi quaù trình xaây döïng ñaát nöôùc laâu daøi vaø ñaày saùng taïo cuûa mình, chính quyeàn ñoâ hoä laïi chuû tröông thu veùt heát nhöõng taøi lieäu vaên hoaù töø tröôùc tôùi ñaây cuûa nöôùc ta ñöa veà Trung Hoa. Theo Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù thì caùc saùch vaên hoïc, lòch söû, hình luaät, chính trò cuûa ta töø nhaø Traàn trôû veà tröôùc ñeàu bò maát heát. Veà giaùo duïc, nhaø Minh moät maët trieät ñeå thi haønh chính saùch ngu daân, maët khaùc ra söùc haïn cheá vieäc thi cöû. Veà kinh teá, nhaø Minh thi haønh chính saùch boùc loät vô veùt raát taøn aùc. Nhaø Minh ñaët ra voâ soá thöù thueá ñaùnh vaøo moïi haïng ngöôøi vaø moïi ngheà laøm aên cuûa nhaân daân, töø thueá ruoäng, thueá thuû coâng, thueá muoái, thueá laâm thoå saûn,… ñaëc bieät thueá ruoäng, cho taêng gaáp ba laàn so vôùi möùc thueá thôøi nhaø Hoà, naém ñoäc quyeàn veà muoái, caám vieäc thoâng thöông vôùi nöôùc ngoaøi. Hai möôi naêm ñoâ hoä cuûa nhaø Minh ñöôïc ghi vaøo lòch söû cuûa daân toäc ta nhö hai möôi naêm toäi aùc cuûa ñeá cheá phong kieán Trung Hoa ôû theá kæ XV. Döôùi aùch thoáng trò naëng neà cuûa chính quyeàn ñoâ hoä nhaø Minh, maát muøa, ñoùi keùm, beänh taät lieân tieáp xaûy ra. Nhaân daân soáng ñoùi khoå, thôï thuû coâng bò baét ñöa veà Trung Hoa, nhöõng ngöôøi coøn laïi chòu thueá khoùa naëng neà. Thuû coâng nghieäp suy suïp, söï buoân baùn khoâng theå coù ñieàu kieän phaùt trieån leân ñöôïc, ñoàng thôøi laïi bò saùch nhieãu, khaùm xeùt, caám ñoaùn luoân neân laïi caøng ñình treä. Vieäc ñi laïi buoân baùn bò haïn cheá: “nhaân daân caùc xöù ra khoûi ngoaøi traêm daëm buoân baùn laøm aên hay mua baùn thoùc gaïo vaø caùc thöù thöïc phaåm ñeàu phaûi trình baùo vôùi caùc quan sôû taïi”, “ngöôøi naøo khoâng trình baùo, töï yù ñi xa ñeàu bò tuø toäi” [84, tr. 208]. Nhö vaäy, trong hai möôi naêm ñoâ hoä cuûa nhaø Minh, moái quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc Vieät Nam – Trung Hoa khoâng ñöôïc thöïc hieän, thay vaøo ñoù laø coâng cuoäc vô veùt, boùc loät taøn baïo cuûa nhaø Minh ñoái vôùi nöôùc ta ñeå thu lôïi. Töø ñoù taïo neân moät söï maâu thuaãn raát lôùn giöõa nhaân daân Vieät Nam vôùi nhaø Minh. Nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân Vieät Nam choáng chính quyeàn ñoâ hoä nhaø Minh dieãn ra lieân tuïc, roäng khaép. 2.1.1.3. Quaù trình xaây döïng ñaát nöôùc cuûa vöông trieàu Leâ (ñaàu theá kæ XV ñeán ñaàu theá kæ XVI): Döôùi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Minh, nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân Vieät Nam ñaõ noå ra, trong ñoù lôùn maïnh nhaát laø cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn do Leâ Lôïi laõnh ñaïo. Sau möôøi naêm tröôøng kì gian khoå (1418 – 1428), cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn giaønh thaéng lôïi hoaøn toaøn, giaûi phoùng ñaát nöôùc, khoâi phuïc neàn ñoäc laäp daân toäc, môû ra moät giai ñoaïn phaùt trieån röïc rôõ cuûa quoác gia Vieät Nam. Thaùng 4 naêm 1428, Leâ Lôïi chính thöùc leân ngoâi Hoaøng ñeá, môû ñaàu trieàu ñaïi nhaø Leâ. Trong khoaûng baûy möôi naêm (1428 – 1503), traûi qua caùc ñôøi vua Thaùi Toå, Thaùi Toâng, Nhaân Toâng, Thaùnh Toâng, Hieán Toâng ñaát nöôùc Vieät Nam daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc vaø phaùt trieån cao veà moïi maët chính trò, kinh teá, vaên hoaù, giaùo duïc. Ñaây cuõng laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thieát laäp trôû laïi moái quan heä ngoaïi giao giöõa hai quoác gia Vieät Nam – Trung Hoa, taïo ñieàu kieän cho moái quan heä._.ïo cuõng khoâng döôùi 1 quan, ñoù bôûi boïn buoân gian giaûo ñong troäm nhieàu vaø thuyeàn ngöôøi Thanh chôû khaùch ñeán hoïp aên raát nhieàu” [109, tr. 61]. Treân ñaát nöôùc ta thôøi Nguyeãn, caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa ñaõ coù moät ñòa vò thöông maïi voâ cuøng quan troïng. Ngöôøi ta thaáy hoï len loûi trong taàng lôùp nhöõng ngöôøi buoân baùn nhoû, ñöùng laøm moâi giôùi cho caùc laùi buoân phöông Taây, thaäm chí chui vaøo caùc sôû tuaàn ty, caùc ty thöông chính,… Nhö vaäy, döôùi thôøi Nguyeãn, ngöôøi Hoa laïi coù ñieàu kieän laøm aên, kieám lôøi nhieàu nhaát. Hoï duøng caùc phöông thöùc kinh doanh töø ngay thaúng, ñeán gian xaûo nhaát ñeå kieám lôøi. Hoï lôïi duïng caû söï öu ñaõi vaø quaûn lí thieáu chaët cheõ cuûa trieàu ñình ñeå qua maët, thu lôïi. Hoï coøn ñöôïc haäu ñaõi hôn chính daân Vieät Nam veà buoân baùn. Qua ñaây ñaõ boäc loä söï yeáu keùm veà maët quaûn lí cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ boû qua nhieàu cô hoäi cho daân chuùng trong nöôùc laøm aên, laøm cho ngöôøi Vieät ñaëc bieät laø caùc thöông nhaân ngaøy caøng suy yeáu hôn trong hoaït ñoäng kinh teá, khoâng theå caïnh tranh noåi vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa, chính vì theá maø noäi löïc cuûa ñaát nöôùc khoâng ñöôïc phaùt huy trong tình hình môùi cuûa theá giôùi. KEÁT LUAÄN Trong caùc theá kæ XI ñeán XIX, Vieät Nam luoân duy trì moái quan heä kinh teá vôùi Trung Hoa. Moái quan heä kinh teá naøy ñöôïc xaùc laäp treân cô sôû hai quoác gia ñoäc laäp, coù chung ñöôøng bieân giôùi. Do coù cuøng moät khu vöïc ñòa lí, nguoàn goác daân toäc Chaâu AÙ neân giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa coù nhieàu ñieåm töông ñoàng veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa, taâm lí daân toäc,...Chính vì vaäy, trong caùc moái quan heä vôùi caùc nöôùc laùng gieàng hay trong cuøng moät khu vöïc, Vieät Nam vaø Trung Hoa luoân coù söï lieân heä qua laïi laãn nhau. Trung Hoa laïi laø moät ñaát nöôùc roäng, coù moät neàn vaên minh tieán boä töø raát sôùm vôùi cheá ñoä phong kieán traûi daøi nhieàu theá kæ neân Vieät Nam cuõng chòu nhieàu aûnh höôûng töø ñaát nöôùc naøy, ñaëc bieät laø veà theå cheá chính trò, toân giaùo, chöõ vieát,… Ngay sau khi khoâi phuïc ñöôïc ñoäc laäp, caùc vua Vieät Nam ñaõ thieát laäp boä maùy nhaø nöôùc phong kieán gioáng nhö Trung Hoa, ñoàng thôøi xaùc ñònh vò theá cuûa moät nöôùc nhoû ñoái vôùi nöôùc lôùn Trung Hoa, thöïc hieän chuû tröông ñoái ngoaïi “trong xöng ñeá, ngoaøi xöng vöông”, toû ra thaàn phuïc, caàu phong vaø trieàu coáng haøng naêm. Treân cô sôû neàn ñoäc laäp vaø moái quan heä ngoaïi giao hoøa hieáu vôùi Trung Hoa, caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam ñaõ chuû ñoäng thieát laäp moái quan heä kinh teá. Moái quan heä naøy ngay töø raát sôùm ñöôïc caùc vua Lyù, Traàn cho ñeán trieàu Quang Trung, trieàu Nguyeãn quan taâm, taïo moïi ñieàu kieän ñeå môû roäng, phaùt trieån. Tuy nhieân, do traûi qua moät khoaûng thôøi gian daøi bò phong kieán Trung Hoa ñoâ hoä vaø xuaát phaùt töø yù thöùc heä phong kieán neân caùc vua Vieät Nam luoân coù söï deø chöøng ñoái vôùi Trung Hoa, chính vì vaäy maø moái quan heä kinh teá giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa luoân gaén lieàn vôùi vieäc baûo veä an ninh quoác gia. Vieät Nam luoân coù söï kieåm soaùt nghieâm ngaët ñoái vôùi ngoaïi thöông, nhaát laø ñoái vôùi Trung Hoa. Vieäc trao ñoåi, buoân baùn haøng hoùa chæ ñöôïc thöïc hieän ôû moät soá ñòa ñieåm döôùi söï kieåm soaùt cuûa nhaø nöôùc, coù quan laïi troâng coi, quaûn lí. Xuaát phaùt töø yù thöùc heä phong kieán, caùc chính saùch ñoái vôùi kinh teá cuûa hai nöôùc Vieät Nam, Trung Hoa laø luoân coi troïng noâng nghieäp, xem nheï thöông nghieäp, vaø vì deø chöøng laãn nhau, neân trong moái quan heä trao ñoåi, buoân baùn giöõa hai nöôùc coøn gaëp nhieàu haïn cheá. Quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong thôøi kì phong kieán keùo daøi gaàn möôøi theá kæ cho thaáy tröø nhöõng luùc hai nöôùc xaûy ra chieán tranh, ñoái ñaàu veà maët chính trò moái quan heä kinh teá bò caét ñöùt, coøn laïi, ôû töøng trieàu ñaïi cai trò ôû Vieät Nam vaø Trung Hoa, moái quan heä kinh teá coù nhöõng böôùc thaêng traàm khaùc nhau. Trong moái quan heä veà kinh teá giöõa hai nöôùc, noåi troäi leân moái quan heä mua baùn, trao ñoåi haøng hoaù vaät phaåm. Caùc kó thuaät tieán boä cuûa Trung Hoa veà canh taùc noâng nghieäp, saûn xuaát thuû coâng nghieäp ñaõ ñöôïc ngöôøi Vieät thoâng qua quaù trình giao löu, hoïc hoûi, tieáp thu vaø öùng duïng tröïc tieáp vaøo saûn xuaát, goùp phaàn thuùc ñaåy neàn kinh teá Vieät Nam phaùt trieån. Veà hoaït ñoäng trao ñoåi buoân baùn giöõa hai nöôùc, ta nhaän thaáy coù hai hình thöùc, ñoù laø trao ñoåi vaät phaåm qua hình thöùc caùc leã coáng vaø trao ñoåi vaät phaåm qua nhöõng laàn ñi söù nhaèm muïc ñích thaét chaët moái quan heä thaân thieän veà maët chính trò, nhaèm giöõ vöõng ñoäc laäp, ñoàng thôøi laø cô hoäi ñeå nhaø nöôùc thöïc hieän vieäc trao ñoåi caùc nhu yeáu phaåm caàn thieát. Khi so saùnh caû hai phaàn trao ñoåi naøy, nhìn chung veà phía Vieät Nam ñaõ söû duïng nhöõng saûn phaåm quí hieám cuûa ñaát nöôùc ñeå trao ñoåi vôùi moät soá löôïng khaù lôùn. Do ñoù, vaán ñeà trao ñoåi qua hình thöùc coáng söù chæ mang tính chaát ngoaïi giao, coù yù nghóa chính trò laø chính. Ngöôïc laïi, veà phía Vieät Nam, tuy laø saûn phaåm nhaän ñöôïc khoâng nhieàu nhöng cuõng ñeàu laø nhöõng thöù Vieät Nam raát caàn nhö saùch vôû, kinh Phaät, thuoác,… cho neân coù theå cho raèng, caû hai beân ñeàu coù lôïi. Ngoaøi ra, hoaït ñoäng cuûa caùc quan ñi söù mua haøng hoaù laø moät hình thöùc mua baùn ñöôïc coi laø coù lôïi nhieàu nhaát, vì caùc söù thaàn thöïc hieän ñöôïc moät coâng hai vieäc. Moät hình thöùc phoå bieán hôn, mang roõ tính chaát mua baùn hôn laø hoaït ñoäng buoân baùn cuûa caùc thöông nhaân, noùi chung laø cuûa nhaân daân thoâng qua bieân giôùi ñaát lieàn hay caùc haûi caûng cuûa hai nöôùc. Qua bieân giôùi ñaát lieàn coù caùc ñieåm mua baùn ñöôïc goïi laø caùc baïc dòch tröôøng nhö Vónh Bình, Hoaønh Sôn, Khaâm Chaâu, Lieâm Chaâu,… ÔÛ caùc thöông caûng chuû yeáu ôû Vieät Nam nhö Phoá Hieán, Vaân Ñoàn, Hoäi An, Cuø Lao Phoá, Myõ Tho, Haø Tieân,… vieäc buoân baùn dieãn ra taáp naäp. Quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa döôùi trieàu Lyù, Traàn ñöôïc xem laø khaù phaùt trieån, ñöôïc nhaø nöôùc quan taâm, taïo nhieàu ñieàu kieän ñeå môû roäng. Trong ñoù, quan heä chính trò ngoaïi giao giöõ vò trí quan troïng, môû ñöôøng vaø hoã trôï cho caùc hoaït ñoäng giao thöông. Thôøi Leâ, do xuaát phaùt töø moät nhaø nöôùc vöøa ñaùnh baïi nhaø Minh ñoâ hoä, neân vua Leâ coù söï kieåm soaùt nghieâm ngaët tình hình ngoaïi thöông hôn so vôùi thôøi Lyù, Traàn, nhaø nöôùc naém ñoäc quyeàn veà ngoaïi thöông. Tuy theá, chính töø thôøi Leâ, vaán ñeà ngoaïi thöông ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi nhaän thaáy roõ laø coù taùc duïng quan troïng ñoái vôùi neàn kinh teá cuûa ñaát nöôùc vaø deã thu lôïi nhieàu nhaát neân ña soá caùc quan laïi vaø nhaân daân ñeàu chuù yù ñeán hoaït ñoäng buoân baùn, trong ñoù phaàn lôùn laø buoân baùn vôùi Trung Hoa. Nhöõng laàn trieàu ñình thöïc hieän vieäc ñi söù laø moãi laàn caùc quan söù Vieät Nam cuõng nhö phía nhaø Minh tranh thuû thöïc hieän vieäc mua baùn. Neàn kinh teá haøng hoùa ôû theá kæ XV coù ñieàu kieän ñöôïc ñaåy maïnh. Chính nhöõng tieàn ñeà ñoù, cuøng vôùi caùc ñieàu kieän lòch söû môùi chi phoái, ôû caùc theá kæ XVI, XVII neàn kinh teá thöông nghieäp nöôùc ta ñaõ phaùt trieån maïnh meõ, ñöôïc ñaùnh giaù laø höng thònh nhaát, vôùi söï ra ñôøi cuûa nhieàu ñoâ thò lôùn: Phoá Hieán, Hoäi An, Thanh Haø, Cuø Lao Phoá, Haø Tieân,… Tö töôûng môû roäng quan heä kinh teá vôùi beân ngoaøi ñöôïc theå hieän raát roõ trong caùc chính saùch khuyeán khích thöông nghieäp cuûa caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong, chuùa Nguyeãn môû cöûa vôùi taát caû caùc nöôùc ñeán thieát laäp moái quan heä buoân baùn, ñaëc bieät laø vôùi Trung Hoa, Nhaät Baûn, Haø Lan,… Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi öu tieân môû cöûa giao löu buoân baùn vôùi Trung Hoa, soá löôïng ngöôøi Hoa di cö ñeán sinh soáng, laøm aên trong caùc theá kæ XVI, XVII taêng leân ñaùng keå ñaõ laøm cho neàn kinh teá Vieät Nam soâi ñoäng, haøng hoùa löu thoâng roäng khaép. Nhaø nöôùc mua ñöôïc caùc saûn phaåm caàn thieát cho tieâu duøng, quoác phoøng, chính quyeàn cai trò ñöôïc cuûng coá. Döôùi thôøi Quang Trung, nhôø nhöõng chính saùch tieán boä cuøng vôùi vò theá cuûa moät nöôùc thaéng traän vaø taøi löôïc cuûa ngöôøi laõnh ñaïo ñaát nöôùc, quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa ñöôïc ñaåy maïnh leân theâm moät böôùc môùi, theå hieän noåi baät ôû vieäc ñoàng tieàn Quang Trung ñöôïc duøng ôû Trung Hoa. Nhöõng saûn phaåm quí hieám cuûa Trung Hoa ñöôïc tieâu duøng ôû nöôùc ta, ñöôïc Trung Hoa nhieàu laàn taëng cho nhö saâm, thuoác baéc,… cho thaáy moät moái quan heä thaân höõu, moät neàn kinh teá phaùt trieån, moät ñaát nöôùc oån ñònh. Ñeán theá kæ XIX, moái quan heä veà kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa caøng ñöôïc ñaåy maïnh vôùi nhöõng chính saùch öu ñaõi cuûa caùc vua Nguyeãn, nhaø Nguyeãn thu ñöôïc tieàn thueá lôùn ñoùng goùp vaøo ngaân saùch. Tuy vaäy, trong thôøi kì trò vì cuûa caùc vua Nguyeãn, lôïi duïng chính saùch öu ñaõi ngöôøi Trung Hoa ñeå duy trì moái quan heä chính trò thaân thieát, baát chaáp söï quaûn lí nghieâm ngaët cuûa chính quyeàn, caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa vôùi söï nhaïy beùn trong kinh doanh, ñaõ thu ñöôïc moät moái lôïi raát lôùn, chi phoái caû neàn kinh teá cuûa Vieät Nam. Ngöôøi Vieät laøm aên gaëp khoù khaên, nhaø nöôùc bò thaát thu thueá, taøi nguyeân bò caïn kieät laø nhöõng haïn cheá lôùn cuûa quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong giai ñoaïn naøy. Ngoaøi vieäc trao ñoåi, giao löu haøng hoaù giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa, Vieät Nam coøn tranh thuû tieáp thu, hoïc hoûi nhöõng kó thuaät tieán boä cuûa Trung Hoa ñeå ñöa vaøo hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp ñöa neàn kinh teá nöôùc nhaø coù theâm nhöõng böôùc tieán boä môùi, theâm nhöõng ngheà môùi goùp phaàn gia taêng hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa nhaân daân, xaây döïng ñaát nöôùc huøng maïnh. Beân caïnh ñoù, traûi qua gaàn möôøi theá kæ toàn taïi nhaø nöôùc phong kieán ñoäc laäp, nöôùc Vieät Nam ñaõ trôû thaønh queâ höông thöù hai cuûa nhieàu ngöôøi Hoa töø Trung Hoa ñeán sinh soáng, laäp nghieäp. Chính hoï ñaõ ñoùng goùp moät phaàn ñaùng keå vaøo neàn kinh teá cuûa Vieät Nam baáy giôø, ñaëc bieät qua hoaït ñoäng buoân baùn, söï coù maët cuûa hoï ñaõ goùp phaàn laøm cho neàn ngoaïi thöông cuûa Vieät Nam theâm soâi ñoäng, nhoän nhòp. Tuy nhieân, boä phaän ngöôøi Vieät goác Hoa cuõng coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán neàn kinh teá cuûa Vieät Nam, moät maët, hoï lôïi duïng söï öu ñaõi cuûa caùc vua Vieät Nam ñoái vôùi nöôùc Trung Hoa lôùn maïnh, moät maët söû duïng nhöõng theá maïnh veà kinh teá, hoï ñaõ luõng ñoaïn, chi phoái neàn kinh teá cuûa Vieät Nam, thu nhieàu saûn vaät quí cuûa Vieät Nam veà nöôùc hoaëc baùn ra nöôùc ngoaøi kieám lôøi. Moái quan heä kinh teá cuûa nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam vôùi Trung Hoa gaàn möôøi theá kæ cho thaáy raèng, giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa luoân luoân duy trì moái quan heä giöõa hai nhaø nöôùc vôùi nhau. Nhöõng luùc xaûy ra chieán tranh, quan heä laø ñoái ñaàu, nhöng khi chieán tranh keát thuùc, caû hai nöôùc ñeàu thieát laäp moái quan heä hoøa hieáu veà moïi maët. Nhôø coù moái quan heä ñoâi beân naøy, nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam coù ñieàu kieän xaây döïng ñaát nöôùc ngaøy caøng hoaøn chænh, kinh teá ngaøy caøng phaùt trieån. Hieän nay, trong moái quan heä hoäi nhaäp vôùi caùc nöôùc, moái quan heä kinh teá ñoùng vai troø raát quan troïng. Ñoái vôùi Trung Hoa, moät ñaát nöôùc laùng gieàng roäng lôùn, moái quan heä kinh teá aûnh höôûng raát lôùn ñeán Vieät Nam. Caùc chính saùch kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa coù taùc ñoäng, aûnh höôûng lôùn ñeán caùc chính saùch veà chính trò, vaên hoùa vaø vò theá cuûa Vieät Nam. Duy trì moái quan heä kinh teá cuøng caùc chính saùch kinh teá phuø hôïp giuùp cho Vieät Nam môû roäng, phaùt trieån neàn kinh teá ñoàng thôøi thaét chaët moái quan heä ngoaïi giao thaân thieän vôùi Trung Hoa. Vieäc tìm hieåu moái quan heä kinh teá cuûa Vieät Nam vôùi Trung Hoa trong caùc theá kæ XI – XIX coù theå laøm roõ hôn nhöõng kinh nghieäm cho chính saùch kinh teá ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc trong giai ñoaïn hieän nay: Ñoái vôùi Trung Hoa, do coù vuøng bieân giôùi ñaát lieàn vaø bieån tieáp giaùp roäng lôùn vôùi Vieät Nam, nhaø nöôùc Vieät Nam caàn ñaåy maïnh caùc chính saùch quaûn lí kinh teá chaët cheõ, ñaëc bieät laø quaûn lí vieäc buoân baùn giöõa hai nöôùc ñeå traùnh tình traïng buoân laäu laøm toån haïi ñeán neàn kinh teá cuûa hai nöôùc. Neàn kinh teá cuûa Trung Hoa ngaøy nay ñang phaùt trieån maïnh, vôùi lôïi theá nöôùc laùng gieàng, Vieät Nam caàn tranh thuû hoïc taäp nhöõng kinh nghieäm, kó thuaät tieân tieán cuûa Trung Hoa, caàn coù chieán löôïc ñaàu tö vaøo saûn xuaát haøng hoùa, caûi tieán kó thuaät ñeå coù khaû naêng caïnh tranh vôùi moät löôïng haøng hoùa lôùn cuûa Trung Hoa. Ngoaøi ra, trong moái quan heä vôùi caùc nöôùc khaùc, nhaø nöôùc caàn duy trì vaø cuûng coá vöõng chaéc moái quan heä ngoaïi giao thaân thieän, taïo cô sôû hoøa bình ñeå thieát laäp moái quan heä kinh teá. Nhaø nöôùc phaûi coù chính saùch phuø hôïp vôùi töøng ngaønh kinh teá, tranh thuû phaùt trieån theá maïnh cuûa töøng ngaønh ñeå giuùp cho neàn kinh teá Vieät Nam phaùt trieån hoaøn chænh, maïnh meõ. Ñoái vôùi nhaø nöôùc, thuùc ñaåy ngoaïi thöông phaùt trieån taïo ñieàu kieän ñeå thuùc ñaåy saûn xuaát trong nöôùc phaùt trieån, thoâng qua quan heä giao löu ngoaïi thöông taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå tieáp thu coâng ngheä tieán boä môùi, aùp duïng vaøo hoaït ñoäng saûn xuaát cuõng nhö caùc ngaønh khaùc. Vieäc thuùc ñaåy phaùt trieån ngoaïi thöông ñoøi hoûi nhaø nöôùc phaûi coù caùc chính saùch thueá quan, tieàn teä phuø hôïp. Nhaø nöôùc phaûi coù caùc chính saùch thu huùt nöôùc ngoaøi ñeán buoân baùn thoâng qua heä thoáng thueá xuaát nhaäp khaåu vaø giaù caû dòch vuï oån ñònh, phuø hôïp. Boä maùy haønh chính cuûa nhaø nöôùc phaûi trong saïch, choáng moïi hieän töôïng nhuõng nhieãu, haïch saùch ñoái vôùi khaùch haøng, hoaøn taát caùc thuû tuïc xuaát nhaäp khaåu vôùi thôøi gian nhanh nhaát, traùnh röôøm raø. Choáng moïi haønh vi cöûa quyeàn, quan lieâu gaây phieàn haø cho hoaït ñoäng thöông maïi. Nhaø nöôùc phaûi coù chính saùch phuø hôïp vôùi nhöõng ngöôøi ñang sinh soáng ôû Vieät Nam taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho hoï laøm aên. Ñoàng thôøi NHAØ nöôùc phaûi quaûn lí, kieåm soaùt chaët cheõ hoaït ñoäng kinh teá cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, keå caû ngöôøi trong nöôùc ñeå haïn cheá nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán neàn kinh teá ñaát nöôùc, gaây maát oån ñònh xaõ hoäi vaø an ninh quoác gia. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Nguyeãn Theá Anh (1968), Kinh teá vaø xaõ hoäi Vieät Nam döôùi caùc vua trieàu Nguyeãn, Nhaø xuaát baûn Trình Baøy. 2. Ñaøo Duy Anh (1994), Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù. 3. Ñaøo Duy Anh (1992), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 4. Ñoã Bang (1998), Nhöõng khaùm phaù veà Hoaøng ñeá Quang Trung, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù. 5. Ñoã Bang (1997), Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù. 6. Ñoã Bang (1993), “Moái quan heä giöõa caùc phoá caûng Ñaøng Trong vôùi phoá Hieán – theá kæ XVII – XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 1), tr. 62 – 69. 7. Ñoã Bang (1999), “Phaùt trieån kinh teá vaø quoác phoøng cuûa caùc chuùa Nguyeãn theá kæ XVII – XVIII ôû Saøi Goøn – Gia Ñònh”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 1), tr.57 – 61. 8. Ñoã Bang (1992), “Phoá coå Thanh Haø”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 2), tr. 43 – 47. 9. Ñoã Bang (1999), “Kinh teá thöông nghieäp Phuù Xuaân – Thanh Haø theá kæ XVII - XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 256), tr. 49 – 55. 10. Ñoã Bang (1996), “Chính saùch ngoaïi thöông cuûa trieàu Nguyeãn – thöïc traïng vaø haäu quaû”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 219), tr. 58 – 62. 11. Ñoã Bang (1998), Khaûo cöùu kinh teá vaø toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc trieàu Nguyeãn – Nhöõng vaán ñeà ñaët ra hieän nay, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù, Hueá. 12. Ñoã Bang, Ñoã Quyønh Nga (2002), “Ngoaïi thöông Ñaøng Trong thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1614 – 1635)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), tr. 30 – 34. 13. Ñoã Bang (2006), “ Phoá caûng Thanh Haø – Bao Vinh, trung taâm thöông maïi Phuù Xuaân – Hueá theá kæ XVII – XVIII – XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 3 – 10. 14. Bieân nieân Lòch söû coå trung ñaïi Vieät Nam (töø ñaàu ñeán giöõa theá kæ XIX) (1987), Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi. 15. Nguyeãn Thò Phöông Chi, Nguyeãn Tieán Duõng (2007), “Veà caùc moái giao thöông cuûa quoác gia Ñaïi Vieät thôøi Lyù, Traàn (theá kæ XI – XIV)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 7), tr. 23 – 37. 16. Nguyeãn Thò Phöông Chi (2005), “Vaøi neùt veà tình hình kinh teá thôøi Traàn Nhaân Toâng (1258 – 1308)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 24 – 31. 17. Cristophoro Borri (1998), Xöù Ñaøng Trong naêm 1621, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 18. Phan Huy Chuù (1992), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Taäp 1, 2 vaø 3, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi. 19. Quyønh Cö, Ñoã Ñöùc Huøng (1995), Caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Thanh Nieân, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 20. Ñinh Thò Dung (2001), Quan heä ngoaïi giao cuûa trieàu Nguyeãn nöûa ñaàu theá kæ XIX, Luaän aùn tieán só lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 21. Tröông Minh Duïc (2001), “Chính saùch ngoaïi thöông ôû Ñaøng Trong theá kæ XVI – XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 3), tr. 51 – 59. 22. Ñaïi Vieät söû kí toaøn thö (2 taäp), do Cao Huy Giu dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoaù Thoâng Tin, 2006. 23. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1994), Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn – Gia Ñònh, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 24. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1994), Toång keát ñòa baï trieàu Nguyeãn – Nam Kì Luïc tænh, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 25. Leâ Quí Ñoân (2007), Phuû bieân taïp luïc, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoaù Thoâng Tin. 26. Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc, Haø Noäi. 27. Hoaøng Xuaân Haõn (1996), Lyù Thöôøng Kieät, Nhaø xuaát baûn Haø Noäi. 28. Hoaøng Xuaân Haõn (2003), Lòch söû ngoaïi giao vaø toâng giaùo trieàu Lyù, Nhaø xuaát baûn Quaân Ñoäi Nhaân Daân, Haø Noäi. 29. Nguyeãn Minh Haèng (chuû bieân) (2001), Buoân baùn qua bieân giôùi Vieät – Trung. Lòch söû – Hieän traïng – Trieån voïng, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi. 30. Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam (2006), Löôïc söû vuøng ñaát Nam Boä – Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi, Haø Noäi. 31. Döông Vaên Hueà (2005), “Ngöôøi Hoa ôû Gia Ñònh thôøi caùc chuùa Nguyeãn”, Taïp chí Xöa vaø Nay (soá 238), tr. 14 – 20. 32. Döông Vaên Huy (2007), “Chính saùch höôùng bieån cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong (theá kæ XVI – XVIII)”, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ (soá 8), tr. 64 – 75. 33. Quang Trung – Nguyeãn Hueä (1994), Ñaïi Vieät quoác thö, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù, Hueá. 34. Nguyeãn Thöøa Hyû (1993), Thaêng Long – Haø Noäi theá kæ XVII – XVIII – XIX, Hoäi Söû hoïc Vieät Nam, Haø Noäi. 35. Nguyeãn Thöøa Hyû, Ñoã Bang, Nguyeãn Vaên Ñaêng (1999), Ñoâ thò Vieät Nam döôùi thôøi Nguyeãn, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù. 36. Nguyeãn Thöøa Hyû (1983), “Phoá phöôøng Thaêng Long – Haø Noäi trong nhöõng theá kæ XVII – XVIII – XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, (soá 3) tr. 52 – 60. 37. Keith W. Taylor (2001), “Nguyeãn Hoaøng vaø böôùc khôûi ñaàu cuoäc Nam tieán”, Taïp chí Xöa vaø Nay (soá 104), tr. 8 – 10, 38, 41. 38. Phan Khoang (2001), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoùa, Haø Noäi. 39. Traàn Troïng Kim (1997), Vieät Nam söû löôïc, Nhaø xuaát baûn TP. Hoà Chí Minh. 40. Nguyeãn Vaên Kim (2006), “Nam Boä Vieät Nam – moâi tröôøng kinh teá bieån vaø moái quan heä vôùi caùc quoác gia khu vöïc theá kæ XVII – XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 1), tr. 34 – 45. 41. Nguyeãn Vaên Kim (2006), “Xöù Ñaøng Trong trong caùc moái quan heä vaø töông taùc quyeàn löïc khu vöïc”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), tr.19 – 34. 42. Nguyeãn Vaên Kim, Nguyeãn Maïnh Duõng (2007), “Truyeàn thoáng vaø hoaït ñoäng thöông maïi cuûa ngöôøi Vieät – Thöïc teá lòch söû vaø nhaän thöùc”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 8+9), tr. 21 – 37, 42 – 54. 43. Nguyeãn Vaên Kim (2007), “Vò trí cuûa Phoá Hieán vaø Domea trong heä thoáng thöông maïi Ñaøng Ngoaøi theá kæ XVI – XVII”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 4), tr. 20 – 34. 44. Nguyeãn Vaên Kim (2002), “Heä thoáng buoân baùn ôû bieån Ñoâng theá kæ XVI – XVII vaø vò trí cuûa moät soá thöông caûng Vieät Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 1), tr. 45 – 52. 45. Nguyeãn Vaên Kim (2005), “Ngoaïi thöông Ñaøng Ngoaøi vaø moái quan heä Vieät – Nhaät theá kæ XVII, Taïp chí nghieân cöùu lòch söû (soá 3+4), tr. 19 – 29, 67 – 73. 46. Phaïm Vaên Kính (1993), “Vaøi neùt veà thuû coâng nghieäp Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), tr. 60 – 66. 47. Ngoâ Cao Laõng (1975), Lòch trieàu taïp kæ, taäp 2, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi. 48. Phan Huy Leâ (1960), Lòch söû cheá ñoä phong kieán Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc, Haø Noäi. 49. Taï Ngoïc Lieãn (1995), Quan heä giöõa Vieät Nam vaø Trung Quoác theá kæ XV – ñaàu theá kæ XVI, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi. 50. Traàn Huy Lieäu (2002), Lòch söû thuû ñoâ Haø Noäi, Nhaø xuaát baûn Haø Noäi. 51. Nguyeãn Theá Long (2001), Chuyeän ñi söù – tieáp söù thôøi xöa, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoaù Thoâng Tin. 52. Nguyeãn Theá Long (2005), Bang giao Ñaïi Vieät (5 taäp), Nhaø xuaát baûn Vaên Hoaù Thoâng Tin. 53. Hoaøng Xuaân Long (1997), “Maáy neùt veà ñoâ thò Vieät Nam trong lòch söû”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 3), tr. 45 – 51. 54. Vuõ Duy Meàn (2003), “Ngoaïi thöông Vieät Nam theá kæ XVII – XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 9), tr. 60 – 68. 55. Nguyeãn Quang Ngoïc (1993), Veà moät soá laøng buoân ôû ñoàng baèng Baéc Boä theá kæ XVIII – XIX, Hoäi söû hoïc Vieät Nam, Haø Noäi. 56. Nguyeãn Quang Ngoïc, Phan Ñaïi Doaõn (1985), “Hoaït ñoäng thöông nghieäp noâng thoân ñoàng baèng Baéc Boä theá kæ XVIII – XIX (hieän töôïng vaø baûn chaát)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 26 – 34. 57. Nguyeãn Quang Ngoïc (1989), “Thöông nghieäp ôû noâng thoân Vieät Nam truyeàn thoáng: maáy hieän töôïng ñaùng löu yù”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 5), tr. 54 – 64 . 58. Nguyeãn Quang Ngoïc, Nguyeãn Thöøa Hyû (2007), “Quaù trình hình thaønh, bieán chuyeån vaø nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa kinh teá haøng hoaù Thaêng Long – Haø Noäi giai ñoaïn tröôùc caän ñaïi”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), tr. 3 – 15. 59. Sôn Nam (1997), Beán Ngheù xöa, Nhaø xuaát baûn Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 60. Sôn Nam (1997), Ñaát Gia Ñònh Xöa, Nhaø xuaát baûn Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 61. Leâ Vaên Naêm (1988), “Saûn xuaát haøng hoaù vaø thöông nghieäp ôû Nam Boä theá kæ XVII – ñaàu XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3+4, 5+6), tr. 54 – 60, 80 – 85. 62. Ñoã Vaên Ninh (2004), Thöông caûng Vaân Ñoàn, Nhaø xuaát baûn Thanh Nieân, Haø Noäi. 63. Ñoã Vaên Ninh (1979), “Veà vieäc nghieân cöùu tieàn coå Vieät Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 57 – 66. 64. Ñoã Vaên Ninh (1985), “Tieàn coå vaø neàn kinh teá haøng hoaù ôû Vieät Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 4), tr. 64 – 66. 65. Ñoã Vaên Ninh (1979), “Veà vieäc nghieân cöùu tieàn coå Vieät Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 57 – 66. 66. Ñoã Vaên Ninh (1988), “Ñoâ thò thôøi Traàn”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3+4), tr. 32 – 36. 67. Ñoã Vaên Ninh (1992), Tieàn coå Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi. 68. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, Taäp 3 vaø 4, Baûn dòch cuûa Vieän Söû Hoïc, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù, 2005. 69. Ngoâ Thì Nhaäm (2001), Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, taäp 1, baûn dòch do Mai Quoác Lieân chuû bieân vaø khaûo luaän, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc. 70. A.B. Poâliacoáp (1996), Söï phuïc höng cuûa nöôùc Ñaïi Vieät theá kæ X- XIV, Nhaø xuaát baûn Chính Trò Quoác Gia – Vieän Lòch söû quaân söï Vieät Nam, Haø Noäi. 71. Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1999), Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc. 72. Vaên Phong (1979), “Quan heä Trung – Vieät vaø Vieät – Trung”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 4), tr. 1 – 13. 73. Nguyeãn Gia Phu, Nguyeãn Huy Quyù (2001), Lòch söû Trung Quoác, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 74. Nguyeãn Phan Quang (1977), Lòch söû Vieät Nam (1427 – 1858), quyeån 2, taäp 2, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 75. Nguyeãn Phan Quang, Tröông Höõu Quyùnh, Nguyeãn Caûnh Minh (1977), Lòch söû Vieät Nam, 3 taäp, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 76. Nguyeãn Phan Quang (2000), Phong traøo Taây Sôn vaø caûi caùch Quang Trung, Ñaïi hoïc Sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 77. Nguyeãn Phan Quang (2002), Vieät Nam theá kæ XIX, Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 78. Nguyeãn Phan Quang (2005), Phong traøo Taây Sôn vaø anh huøng daân toäc Quang Trung, Nhaø xuaát baûn Toång Hôïp, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 79. Leâ Minh Quoác (2009), Chuyeän keå doanh nhaân Vieät Nam, Taäp 1: Caùc vò toå ngaønh ngheà Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Treû. 80. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, Baûn dòch cuûa Vieän Söû Hoïc, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 81. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 4, Nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1971. 82. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, tö lieäu dòch, Khoa Söû Ñaïi hoïc Toång Hôïp. 83. Tröông Höõu Quyùnh, Ñinh Xuaân Laâm, Leâ Maäu Haõn (chuû bieân) (2003), Ñaïi cöông Lòch söû Vieät Nam toaøn taäp, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 84. Tröông Höõu Quyùnh, Nguyeãn Ñöùc Nghinh (1977), Lòch söû Vieät Nam (theá kæ X – 1427), Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc. 85. Traàn Ñöùc Anh Sôn (2003), “Hieåu theâm veà caùc chuyeán ñi söù sang Trung Hoa döôùi trieàu Nguyeãn (1802 – 1945)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 4), tr. 7 – 29. 86. Leâ Quoác Söû (1998), Moät soá vaán ñeà veà lòch söû kinh teá Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Chính Trò Quoác Gia, Haø Noäi. 87. Vaên Taïo, UÛy ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam, Vieän Söû Hoïc (1989), Ñoâ thò coå Vieät Nam, Haø Noäi. 88. Vaân Taân (1979), “Vaøi neùt veà chính saùch ngoaïi giao cuûa Trung Quoác ñoái vôùi Vieät Nam trong thôøi phong kieán”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 5), tr. 22 – 30. 89. Buøi Thò Taân (1998), “Laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Thöøa Thieân Hueá trong moái quan heä vôùi ñoâ thò Phuù Xuaân – Hueá”, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá (soá 11), tr. 56 – 60. 90. Buøi Thò Taân, Vuõ Huy Phuùc (1998), Kinh teá thuû coâng nghieäp vaø phaùt trieån coâng ngheä Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoaù. 91. Cao Töï Thanh (2005), “Thöông nghieäp ngöôøi Hoa ôû Nam Boä tröôùc 1862”, Taïp chí Xöa vaø Nay (soá 238), tr. 18 – 20. 92. Leâ Baù Thaûo (2002), Vieät Nam – Laõnh thoå vaø caùc vuøng ñòa lí, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi. 93. Chu Thieân (1961), “Vaøi neùt veà coâng thöông nghieäp trieàu Nguyeãn”, Taïp chí nghieân cöùu lòch söû (soá 33), tr. 47 – 62. 94. Buøi Thieát (1995), Vua chuùa Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Vaên Hoaù Thoâng Tin, Haø Noäi. 95. Toå Lòch söû Vieät Nam töø nguoàn goác ñeán naêm 1858 bieân soaïn (1967), Lòch söû Vieät Nam thôøi kì cheá ñoä phong kieán daân toäc, Haø Noäi. 96. Luïc Ñöùc Thuaän (2001), “Ñoàng tieàn ngoaïi thöông Vieät Nam theá kæ XVI – XVIII”, Taïp chí Xöa vaø Nay (soá 89), tr. 18 – 20. 97. Luïc Ñöùc Thuaän (2001), “Ñoàng tieàn ngoaïi thöông Vieät Nam theá kæ XIX”, Taïp chí Xöa vaø Nay (soá 90), tr. 14 – 16. 98. Chu Thuaán Thuyû(1999), Kí söï ñeán Vieät Nam naêm 1657, Hoäi khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam, Vónh Sính dòch. 99. Nguyeãn Ñöùc Toaøn (1992), “Vaøi suy nghó veà ngheà kim hoaøn ôû Vieät Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3), tr. 46 – 50. 100. Löu Trang (2003), “Vaøi neùt veà hoaït ñoäng ngoaïi thöông ôû caûng bieån Ñaø Naüng nöûa ñaàu theá kæ XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3), tr. 50 – 56. 101. Vuõ Töø Trang (2006), Ngheà coå nöôùc Vieät (Khaûo cöùu), Nhaø xuaát baûn Vaên Hoùa Daân Toäc, Haø Noäi. 102. Öng Trình, Vaên Ñaøn (1970), Vieät Nam ngoaïi giao söû caän ñaïi. 103. Trung taâm nghieân cöùu quoác hoïc, Muïc luïc chaâu baûn trieàu Nguyeãn (Thôøi Töï Ñöùc), Nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc, 2003. 104. Hoaøng Anh Tuaán (2007), “Haûi caûng mieàn Ñoâng Baéc vaø heä thoáng thöông maïi Ñaøng Ngoaøi theá kæ XVII (Qua caùc nguoàn tö lieäu phöông Taây)”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 1+2), tr. 54 – 64, 54 – 63. 105. Traàn Quoác Vöôïng, Haø Vaên Taán (1963), Lòch söû cheá ñoä phong kieán Vieät Nam, taäp 1, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc, Haø Noäi. 106. Thaønh Theá Vyõ (1961), Ngoaïi thöông Vieät Nam hoài theá kæ XVII, XVIII vaø ñaàu XIX, Nhaø xuaát baûn Söû Hoïc. 107. Tröông Thò Yeán (1993), “Vaøi neùt veà thöông nghieäp Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 6), tr. 67 – 74. 108. Tröông Thò Yeán (1979), “Böôùc ñaàu tìm hieåu veà chính saùch thöông nghieäp cuûa nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam theá kæ XVII – XVIII”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 4), tr. 65 – 76.. 109. Tröông Thò Yeán (1981), “Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa theá kæ XIX”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû (soá 3), tr. 59 – 65. 110. Yoshiharu Tsuboi (1993), Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa (1847 – 1885), Hoäi Söû Hoïc Vieät Nam, Haø Noäi. ._.