Quá trình giao lưu và hội nhập văn hóa Việt - Chăm trong lịch sử

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ___________________________ Trần Dũng QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Thành phố Hồ Chí Minh – 2009 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH __________________________ Trần Dũng QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 60 22 54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HÀ BÍCH LIÊN Thành phố Hồ Chí Minh – 2009 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào về đề tài này được công bố. Tác giả Luận văn TRẦN DŨNG MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ CỦA ĐẠI VIỆT VÀ CHAMPA TRƯỚC THẾ KỶ X .............................................. 17 1.1. Nước Đại Việt giai đoạn một ngàn năm Bắc thuộc ........................... 17 1.2. Nước Champa từ cuộc khởi nghĩa Khu Liên đến vương triều Đồng Dương ....................................................................................... 19 Chương 2: QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP ........................................................ 30 2.1. Chiến tranh, quan hệ bang giao (Từ thế kỷ X đến XIV) .................... 30 2.2. Từ Chiêm Thành quốc đến trấn Thuận Thành – quá trình cộng cư và hội nhập văn hóa sôi động (Từ thế kỷ XV đến XVII) ....................... 36 2.3. Hội nhập Việt – Chăm, dòng chảy tất yếu của lịch sử (Từ thế kỷ XVII đến nay) .............................................................................................. 42 Chương 3: LÃNH VỰC GIAO LƯU VÀ TƯƠNG TÁC .......................... 55 3.1. Kinh tế – vật chất ............................................................................... 55 3.2. Xã hội – tinh thần................................................................................ 80 KẾT LUẬN .................................................................................................. 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 121 LỜI CẢM ƠN  Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, Ban Chủ nhiệm khoa Lịch sử và các thầy cô trong khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh.  Xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Hà Bích Liên đã tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn.  Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, những người thân yêu, bạn hữu đã dành tình cảm, động viên và giúp đỡ trong những ngày học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Treân laõnh thoå nöôùc Vieät Nam ngaøy nay, trong lòch söû, ñaõ töøng toàn taïi nhieàu quoác gia khaùc nhau, ñaëc bieät phaûi keå ñeán vöông quoác Champa cuûa ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm voán sinh soáng ôû mieàn duyeân haûi mieàn Trung Vieät Nam töø raát laâu ñôøi vaø hoï ñaõ sôùm xaây döïng neân vöông quoác Champa vôùi moät neàn vaên hoùa röïc rôõ, mang maøu saéc aûnh höôûng töø neàn vaên minh Aán Ñoä. Traûi qua nhöõng bieán thieân cuûa lòch söû, vöông quoác Champa ñaõ dần dần saùp nhaäp vaøo laõnh thoå cuûa Ñaïi Vieät. Ñoù cuõng laø quaù trình ngöôøi Vieät môû roäng laõnh thoå xuoáng phía Nam, quaù trình gaëp gôõ, tieáp xuùc, coäng cö, giao löu vaø tieáp bieán vaên hoùa cuûa hai daân toäc. Hieän nay, ngöôøi Chaêm goàm coù hai boä phaän chính: boä phaän cö truù ôû Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, chuû yeáu theo ñaïo Baø La Moân (moät boä phaän nhoû ngöôøi Chaêm ôû ñaây theo ñaïo Islam truyeàn thoáng goïi laø ngöôøi Chaêm Baøni). Boä phaän thöù hai cö truù ôû caùc ñòa phöông thuoäc caùc tænh Chaâu Ñoác, Taây Ninh, An Giang, Ñoàng Nai vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuû yeáu theo ñaïo Islam môùi (Hoài giaùo). Cuõng nhö bao daân toäc khaùc, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm khaép moïi mieàn ñeàu caàu mong coù moät cuoäc soáng an laønh, aám no, haïnh phuùc vaø cuøng nhau xaây döïng Toå Quoác giaøu maïnh. Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû, chuùng ta seõ hieåu roõ hôn söï aûnh höôûng qua laïi giöõa hai toäc ngöôøi coù baûn saéc vaên hoùa ñoäc ñaùo rieâng. Do naèm caïnh nhau vaø coù chung nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, lòch söû... , quaù trình töông taùc vaên hoùa ñaõ xaûy ra nhö moät quy luaät taát yeáu trong nhieàu laõnh vöïc, töø sinh hoaït vaät chaát, keát caáu ñôøi soáng xaõ hoäi ñeán phong tuïc, taäp quaùn, ngoân ngöõ, tín ngöôõng … . Maëc duø ngöôøi Ñaïi Vieät ñaõ chinh phuïc thaønh coâng laõnh thoå cuûa Champa, nhöng chính trong quaù trình Nam tieán, môû ñaát ñoù, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu toá töø moät neàn vaên hoùa giaøu baûn saéc cuûa ngöôøi Chaêm, töø nhöõng ñieäu hoø da dieát, ñeán nhöõng coâng trình kieán truùc nguy nga traùng leä, nhöõng ñieäu muùa say meâ loøng ngöôøi … . Do ñoù, tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû, chuùng ta seõ ñaùnh giaù ñuùng ñaén hôn, khaùch quan hôn veà vai troø, vò trí cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình kieán taïo vaên hoùa Vieät Nam – moät neàn vaên hoùa ñaëc saéc, ña daïng, phong phuù ñöôïc keát tinh töø nhieàu saéc maøu vaên hoùa cuûa caùc daân toäc anh em treân moïi mieàn ñaát nöôùc. Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû coøn goùp phaàn laøm saùng toû theâm vaán ñeà khoa hoïc lòch söû: quaù trình môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät. Töø ñoù, chuùng ta coù caùi nhìn saâu saéc hôn veà coäng ñoàng ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät Nam vôùi ngöôøi Vieät laø toäc ngöôøi ñoùng vai troø chuû theå, coøn ngöôøi Chaêm laø moät trong 53 toäc ngöôøi thieåu soá anh em khaùc. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu Luaän vaên tìm hieåu quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm töø quaù khöù ñeán hieän taïi, töø khi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm coøn laø chuû nhaân cuûa hai quoác gia rieâng bieät, ñeán khi hoï ñaõ trôû thaønh hai daân toäc anh em trong ñaïi gia ñình coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Moác thôøi gian ñöôïc giôùi haïn ôû luaän vaên naøy laø töø theá kyû X ñeán theá kyû XVII, töùc laø khi quoác gia Ñaïi Vieät ra ñôøi vaø cuõng laø luùc baét ñaàu moät thôøi kyø quan heä soâi ñoäng treân taát caû caùc laõnh vöïc kinh teá, chính trò, ngoaïi giao, vaên hoùa. Theá kyû XVII laø moác thôøi gian ñaùnh daáu Champa töø moät vöông quoác trôû thaønh moät traán cuûa Vieät Nam. Ñöông nhieân quaù trình tieáp bieán sau söï kieän 1693 môùi thaät söï soâi ñoäng vaø nhanh choùng, tuy nhieân, noù nhö laø moät haäu quaû taát yeáu cuûa giai ñoaïn tröôùc, vaø ôû moät giôùi haïn cho pheùp, chuùng toâi cuõng ñeà caäp nhö laø phaàn môû roäng cuûa luaän vaên. Veà noäi dung, luaän vaên cuõng xem xeùt moái quan heä vaên hoùa Vieät – Chaêm treân taát caû caùc laõnh vöïc, töø hoaït ñoäng kinh teá – vaät chaát ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi – tinh thaàn. 3. Phöông phaùp nghieân cöùu Luaän vaên söû duïng hai phöông phaùp chính cuûa chuyeân ngaønh lòch söû laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logic. Vôùi phöông phaùp lòch söû, chuùng toâi ñaõ phaân tích quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm theo trình töï thôøi gian vaø trong nhöõng khoâng gian, hoaøn caûnh cuï theå nhaát ñònh. Vôùi phöông phaùp logic, chuùng toâi ñaõ phaân tích caùc moái quan heä taùc ñoäng qua laïi laãn nhau giöõa vaên hoùa Vieät vaø vaên hoùa Chaêm treân nhieàu laõnh vöïc. Beân caïnh ñoù, chuùng toâi coøn söû duïng keát quaû nghieân cöùu cuûa moät soá boä moân khoa hoïc gaàn guõi nhö khaûo coå hoïc, daân toäc hoïc, ngoân ngöõ hoïc, ñòa lyù – kinh teá ñeå hoã trôï cho vaán ñeà maø luaän vaên nghieân cöùu. 4. YÙ nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn Tröôùc tieân, luaän vaên laø moät coâng trình nghieân cöùu coù yù nghóa khoa hoïc, nhaèm laøm saùng toû moät vaán ñeà lòch söû: quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Chaêm. Baèng vieäc nghieân cöùu, phaân tích, so saùnh nhieàu nguoàn söû lieäu khaùc nhau moät caùch nghieâm tuùc, chuùng toâi ñaõ coá gaéng döïng laïi böùc tranh lòch söû veà quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Chaêm moät caùch chaân thöïc vaø soáng ñoäng. Ñoàng thôøi, luaän vaên cuõng goùp phaàn laøm saùng toû theâm vaán ñeà vò trí, vai troø cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình xaây döïng baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, vaø laøm saùng toû hôn vaán ñeà khoa hoïc lòch söû ñang coøn nhieàu tranh caõi: quaù trình môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät trong lòch söû. Beân caïnh yù nghóa khoa hoïc, luaän vaên coøn coù yù nghóa thöïc tieãn saâu saéc, ñaëc bieät laø vaán ñeà ñoaøn keát daân toäc trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Daân toäc, töø xöa ñeán nay, luoân laø vaán ñeà nhaïy caûm ñoái vôùi söï thoáng nhaát quoác gia vaø an ninh theá giôùi. Lieân Bang Xoâ Vieát bò tan raõ trong nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX laø do nhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù coù vaán ñeà daân toäc. Nghò Quyeát Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu Toaøn quoác laàn thöù X cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam hoïp töø ngaøy 18-4 ñeán 25-4-2006 ñaõ khaúng ñònh: “Vaán ñeà daân toäc vaø ñoaøn keát caùc daân toäc coù vò trí chieán löôïc laâu daøi trong söï nghieäp caùch maïng nöôùc ta. Caùc daân toäc trong ñaïi gia ñình Vieät Nam bình ñaúng, ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ nhau cuøng tieán boä, cuøng nhau thöïc hieän thaéng lôïi söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa. Phaùt trieån kinh teá, chaêm lo ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, xoùa ñoùi giaûm ngheøo, naâng cao trình ñoä daân trí, giöõ gìn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa, tieáng noùi, chöõ vieát vaø truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa caùc daân toäc … . Thöïc hieän chính saùch öu tieân trong ñaøo taïo, boài döôõng caùn boä, trí thöùc laø ngöôøi daân toäc thieàu soá. Caùn boä coâng taùc ôû vuøng daân toäc thieåu soá vaø mieàn nuùi phaûi gaàn guõi, hieåu phong tuïc taäp quaùn, tieáng noùi cuûa ñoàng baøo daân toäc, laøm toát coâng taùc daân vaän, choáng caùc bieåu hieän kyø thò, heïp hoøi, chia reõ daân toäc” [45, tr.121-122]. Tìm hieåu noäi dung ñeà taøi naøy nhaèm phaùt huy tình ñoaøn keát giöõa caùc daân toäc trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Noäi dung naøy coøn giuùp ích cho vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp boä moân lòch söû ôû caùc tröôøng phoå thoâng trung hoïc. 5. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Cho đến nay, ñaõ coù nhieàu taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu veà nhöõng noäi dung lieân quan ñeán moái quan heä Vieät – Chaêm trong lòch söû nhö sau: - Döông Vaên An (1997), OÂ Chaâu Caän Luïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Trong taùc phaåm cuûa mình oâng ñaõ coù nhuõng caùi nhìn raát saâu saéc tuy coù phaàn phieán dieän cuûa moät nhaø Nho yeâu nöôùc Vieät veà nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Chaêm leân Vaên hoùa Vieät khi ngöôøi Vieät môû ñaát sinh soáng veà phöông Nam. - Phan Huy Chuù (1996), Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Theo taùc giaû: Vuøng ñaát Thuaän Hoùa xöa laø nöôùc Vieät Thöôøng, thôøi Haùn thuoäc Töôïng Quaän, thôøi Taán thuoäc Laâm Aáp. Do nhöõng quan heä chính trò, quaân söï vaø ngoaïi giao neân töø naêm 1075 ñeán naêm 1306 ñaõ laàn löôït ñöôïc saùp nhaäp vaøo quoác gia Ñaïi Vieät. Cuõng do nhöõng moái quan heä naøy maø töø naêm 1470 ñeán naêm 1680, laõnh thoå cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc môû roäng ñeán Bình Thuaän. - Phan Huy Chuù (1972), Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, Taäp I, Nxb Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa, Saøi Goøn. Taùc giaû cho raèng: Ngöôøi Vieät ôû Thuaän Hoùa giaùp giôùi vôùi Quaûng Nam ôû phía nam ñaõ tieáp thu gioáng luùa cuûa ngöôøi Chaêm trong saûn xuaát noâng nghieäp. “Phuû naøy (Thuaän Hoùa) coù ít ruoäng muøa, nhieàu ruoäng Chieâm. Vuï Chieâm laø chính muøa, vuï muøa goïi laø traùi vuï, nhöõng saûn vaät toát ñeïp goàm caùc thöù gaám voùc, vaø chieáu coùi deät raát tinh xaûo” (tr. 439). - Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû Bieân Taïp Luïc, Nxb Khoa Hoïc, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát veà boä maùy chính quyeàn cuûa nöôùc Ñaïi Vieät treân vuøng ñaát Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam vaøo theá kyû XVIII. Taùc giaû coøn neâu leân caùc nguoàn taøi nguyeân cuûa vuøng naøy cuøng caùc cheá ñoä thueá maù cuûa nhaø Nguyeãn. Cuõng treân vuøng ñaát naøy, ngöôøi Vieät ñaõ bieát tieáp thu vaø phaùt trieån vieäc khai thaùc caùc saûn vaät thieân nhieân cuûa ngöôøi Chaêm nhö khai thaùc vaøng, tìm kieám traàm höông … . - Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1987), Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. Saùch neâu leân söùc maïnh quaân söï cuûa nöôùc Ñaïi Vieät vaøo theá kyû XVIII, thôøi kyø maø caû hai daân toäc Vieät – Chaêm cuøng nhau ñoaøn keát choáng ngoaïi xaâm. Ngöôøi Nam (cuûa nöôùc Ñaïi Vieät) luùc naøy hay duøng voi trong chieán traän, khieán töôùng Toân Só Nghò cuûa nhaø Thanh tröôùc khi mang quaân sang xaâm löôïc nöôùc ta, phaûi ban boá nhöõng ñieàu luaät khi ñoái phoù vôùi voi. - Ngoâ Thôøi Só (2001), Vieät Söû Tieâu Aùn, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát, khi quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta vaøo thôøi nhaø Hoà, nhieàu ngöôøi Vieät phaûi laùnh naïn sang Champa maø trong ñoù coù nhieàu ngöôøi laø con chaùu nhaø Traàn. - Nguyeãn Vaên Sieâu (1997), Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. Taùc giaû cho raèng: Vua vaø daân Champa ñaõ töøng uûng hoä phong traøo Taây Sôn vaø cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Vaên Khoâi choáng laïi nhaø Nguyeãn. Khi vua Champa maát, vua Minh Maïng “cho laøm mieáu thôø ôû Loåi Thaønh cuõ, bôø phía Nam soâng Höông, Xuaân Thu cuùng teá, ñeå giöõ vieäc höông khoùi” (tr. 310). - Leâ Quang Ñònh (2005), Hoaøng Vieät Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Taùc giaû vieát veà Dinh Bình Thuaän, nôi ñònh cö laâu ñôøi cuûa ngöôøi Chaêm. Khi ngöôøi Vieät môû roäng laõnh thoå veà phía nam, caû hai daân toäc Vieät – Chaêm ñaõ cuøng nhau sinh soáng, tieáp nhaän tín ngöôõng cuûa nhau nhö toân thôø caùc vò thaàn Caù Voi, Thaàn Noâng … . - Khuyeát danh (2005) (Traàn Quoác Vöôïng dòch), Vieät Söû Löôïc, Nxb Thuaän Hoaù, Hueá. Saùch cho raèng caùc vua nhaø Lyù cuõng öa thích caùc nhaïc khuùc cuûa ngöôøi Chaêm vaø cuõng quan taâm ñeán cuoäc soáng cuûa ngöôøi Chaêm treân ñaát Ñaïi Vieät. Vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ cho laäp caùc höông aáp ñeå ngöôøi Chaêm sinh soáng. Vua Lyù Thaùnh Toâng ñaõ thaân phieân dòch nhaïc khuùc vaø tieát coå aâm cuûa Chieâm Thaønh, sai nhaïc coâng ca haùt. - Trịnh Hoaøi Ñöùc (1998), Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. Taùc giaû ñaõ neâu moät soá phong tuïc taäp quaùn cuûa caùc daân toäc ôû Nam boä maø chuû yeáu laø cuûa ngöôøi Vieät. Ñaõ coù söï hoäi nhaäp, nhöng moãi daân toäc vaãn coù nhöõng neùt rieâng. “Thaønh Gia Ñònh nöôùc Nam ta, ñaát roäng löông thöïc nhieàu, khoâng lo veà ñoùi reùt, cho neân ít chöùa saün, tuïc daân xa hoa, keû só ñua nhau taøi gioûi. Ngöôøi boán phöông ôû laãn nhau, moãi nhaø coù töï coù tuïc rieâng” (tr. 141). - Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Taäp I-II-III (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. Saùch neâu leân quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø thôøi Baéc thuoäc ñeán naêm 1656. Noåi baät laø vieäc troàng caây luùa Chieâm, toân thôø caùc vò thaàn, caùch aên maëc, caùc cuoäc hoân nhaân vaø ñaëc bieät laø coâng cuoäc choáng ngoaïi xaâm cuõng nhö caùc chuû tröông chính saùch cuûa nhaø nöôùc Ñaïi Vieät ñoái vôùi ngöôøi Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2006), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp 1, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Naêm 1693, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñoåi nöôùc Chieâm Thaønh laøm traán Thuaän Thaønh nhöng vaãn ñeå ngöôøi Chaêm cai quaûn ñeå yeân loøng nhaân daân. Naêm 1694, khi vua Champa laø Baø Tranh cheát, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho tieàn vaø gaám voùc ñeå haäu taùng. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp IV, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho chuùng ta bieát raèng, khi vöông quoác Chaêmpa ñaõ trôû thaønh moät tænh cuûa nöôùc ta, thì ngöôøi Chaêm vaãn laø moät boä phaän quan troïng khoâng theå taùch rôøi cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Chính vì vaäy, naêm 1836, vua Minh Maïng cho nhöõng keû só ôû Bình Thuaän ñi hoïc chöõ vaø tieáng noùi ngöôøi Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1975), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp XXXIII, Chính Bieân – Ñeä töù kyû VII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho raèng, naêm 1874, vua Töï Ñöùc ñaõ quy ñònh laïi tuïc thôø töï mieáu caùc ñeá vöông ôû caùc trieàu ñaïi ôû caùc ñòa phöông, vaãn toân troïng caùc vò vua Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Vaøo naêm 1044, nhaø Lyù ñaõ laäp traán Vónh Khang vaø Ñaêng Chaâu treân ñaát Ñaïi Vieät cho ngöôøi Chaêm laøm aên sinh soáng. Naêm 1075, hai vöông trieàu Vieät – Chaêm cuõng ñaõ thoûa thuaän cho ngöôøi Vieät ñeán sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Bình ñeán Quaûng Trò. Naêm 1307, nhaø Traàn ñoåi chaâu OÂ vaø chaâu Lyù thaønh Thuaän Chaâu vaø Hoùa Chaâu (Thuaän Hoùa) vaø saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät moät caùch oân hoøa vôùi söï chaáp thuaän cuûa vua Champa laø Cheá Maân. Ñeán naêm 1472, ngöôøi Vieät ñaõ ñeán laøm aên sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Nam cho ñeán Phuù Yeân, do chính quyeàn Ñaïi Vieät cai quaûn. - Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi Ngoaïi Kyù Söï, Nxb Vieän Ñaïi hoïc Hueá. Taùc giaû ñaõ ñeán Hueá vaø Hoäi An töø naêm 1695 ñeán naêm 1696, moâ taû tình hình ñaát nöôùc vaø con ngöôøi döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu. Taùc giaû ca ngôïi söï phaùt trieån kinh teá ôû Hoäi An, nôi maø ngöôøi Vieät keá thöøa vaø phaùt trieån neàn kinh teá cuûa ngöôøi Chaêm. Cuõng theo Baûn Kyù Söï naøy thì chuùa Nguyeãn Phuùc Chu raát quan taâm ñeán vieäc söû duïng voi, con vaät maø ngöôøi Chaêm ñaõ bieát duøng töø raát sôùm. - Traàn Troïng Kim (1999), Vieät Nam Söû Löôïc, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. Taùc giaû neâu leân moái quan heä coù töø raát sôùm giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm nhöng chuû yeáu laø quan heä chính trò, quaân söï vaø ngoaïi giao. Moái quan heä naøy coù nhöõng böôùc thaêng traàm nhö coù luùc xung ñoät, coù luùc hoaø hieáu thaân thieän. - Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Caùc Daân Toäc Ít Ngöôøi ÔÛ Vieät Nam (Caùc Tænh Phía Nam), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho raèng, naêm 1984, ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam coù 76.000 ngöôøi. Döôùi cheá ñoä Myõ – Nguïy, ngay trong noäi boä ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang cuõng ñaõ xaõy ra xung ñoät ñoå maùu vì lyù do toân giaùo. Sau ngaøy giaûi phoùng (1975), Ñaûng, chính quyeàn vaø caùc ñoaøn theå tænh Thuaän Haûi (Ninh Thuận, Bình Thuận ngaøy nay) ñaõ goùp phaàn haøn gaén söï baát hoøa trong noäi boä ngöôøi Chaêm. Nhận đñịnh về vai troø của Người Chăm vaø mối quan hệ bằng hữu của hai tộc người Việt – Chăm, caùc taùc giả cho rằng, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät coù moái quan heä hoå töông khaùch quan vaø taát yeáu trong cuoäc khaùng chieán choáng caùc theá löïc phong kieán baønh tröôùng Trung Quoác, ñaëc bieät laø choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng vaøo theá kyû XIII. Theá kyû XVIII, ngöôøi Chaêm ñaõ coù maët trong nghóa quaân Taây Sôn ñaùnh ñoå cheá ñoä phong kieán thoái naùt vaø caùt cöù cuûa chuùa Nguyeãn Ñaøng Trong, cuûa Leâ Trònh Ñaøng Ngoaøi, goùp phaàn ñaùnh tan quaân Xieâm xaâm löôïc (1784 – 1785) vaø quaân vieãn chinh nhaø Thanh (1788 – 1789). Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ cuøng vôùi caùc daân toäc anh em ôû Vieät Nam ñaõ ñi theo Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ xaâm löôïc. - Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, Vieän Söû hoïc (1989), Ñoâ Thò Coå Vieät Nam, Nxb Haø Noäi. Saùch ñaõ ñeà caäp ñeán ñoâ thò coå Hoäi An tröôùc theá kyû XV, vaøo thôøi maø ngöôøi Chaêm coøn tuï cö ñoâng ñuùc, ñaõ coù thuyeàn buoân cuûa ngoaïi quoác ñeán vaø thuyeàn buoân cuûa hoï töø ñaây ñi ra nöôùc ngoaøi. Cö daân Vieät ñaõ ñeán ôû raûi raùc ven bieån hoaëc laøm ngheà chaøi löôùi hoaëc laøm ruoäng. - Caùc taùc giả Haø Vaên Taán – Phaïm Thò Taâm (1975), Cuoäc Khaùng Chieán Choáng Xaâm Löôïc Nguyeân Moâng TK XIII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Löông Ninh (2004), Lòch Söû Vöông Quoác Champa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Trong caùc taùc phaåm của mình hoï ñeàu ñeà caäp ñeán tình ñoaøn keát choáng phong kieán xaâm löôïc phöông Baéc cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø xa xưa trong lòch söû, quaù trình hoäi nhaäp, hai neàn vaên hoùa ñaõ aûnh höôûng laãn nhau, töø kinh teá – vaät chaát ñeán xaõ hoäi – tinh thaàn nhö: chieác aùo daøi, tuïc thôø cuùng caùc vò thaàn, kieán truùc – ñieâu khaéc, hoân nhaân. - Phan An – Leâ Xuaân Dieäm – Maïc Ñöôøng, Voõ Só Khaûi (2006), Lòch Söû Vieät Nam, Taäp III, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. Theo caùc taùc giaû: Nöôùc Champa ban ñaàu coù teân laø Laâm Aáp, ñöôïc thaønh laäp naêm 192. Nhöng chính caùc vua Chaêm luoân töï coi mình laø vua cuûa nöôùc Champa. Veà hoaït ñoäng kinh teá vaät chaát, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän moät loaïi luùa ñaëc höõu cuûa ngöôøi Chaêm (goïi laø luùa Chieâm) töø raát sôùm. “Leâ Quyù Ñoân trong saùch Vaân Ñaøi Loaïi ngöõ, muïc Phaåm Vaät coù ghi Ngöôøi nöôùc Nam (töùc Ñaïi Vieät) tieáp xuùc vôùi ngöôøi Chieâm neân troàng ñöôïc nhieàu thöù luùa ñaïo, chín veà muøa haï, goïi laø luùa Chieâm” (tr. 265). - Phan Xuaân Bieân – Phan An – Phan Vaên Doáp (1991), Vaên Hoùa Chaêm, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh. Theo caùc taùc giaû: Nhöõng duïng cuï cheá taùc ñoà goám cuûa ngöôøi Chaêm coù phaàn gaàn guõi vôùi moät soá duïng cuï laøm ñoà goám cuûa ngöôøi Vieät. Đặc biệt, dưới caùi nhìn của caùc nhaø daân tộc học, caùc taùc giaû nghieân cứu vaø cho raèng, từ trang phục đñến những sinh hoaït trong đñời sống haøng ngaøy nhö aên, uoáng, huùt … , ngöôøi Chaêm moät maët aûnh höôûng nhöõng taäp quaùn vaø quy ñònh cuûa toân giaùo, nhöng maët khaùc cuõng coù giao löu vôùi ngöôøi Vieät. - Vuõ Minh Giang (Chuû bieân) (2008), Löôïc Söû Vuøng Ñaát Nam Boä – Vieät Nam, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. Theo caùc taùc giaû: Vaøo naêm 1999, mieàn Taây Nam Boä coù daân soá laø 16.130.675 ngöôøi, trong ñoù coù 14.000 ngöôøi Chaêm. “Töø raát sôùm caùc coäng ñoàng daân cö Nam Boä ñaõ coù truyeàn thoáng ñoaøn keát, ñuøm boïc laãn nhau, khoâng phaân bieät ngöôøi ñeán tröôùc, ngöôøi ñeán sau, khoâng kyø thò daân toäc” (tr. 69). - Hall D.G.E. (1997) (Ngöôøi dòch: Buøi Thanh Sôn, Nguyeãn Thaùi Yeân Höông, Hoaøng Anh Tuaán, Nguyeãn Vuõ Tuøng, Ñoaøn Thaéng), Lòch Söû Ñoâng Nam AÙ, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát veà söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc Champa laø vaøo naêm 192. Taùc giaû neâu leân keát luaän cuûa Maspero veà nguyeân nhaân suy yeáu cuûa vöông quoác Champa laø “Moái haïân thuø keùo daøi haøng theá kyû vôùi Campuchia ñaõ laøm cho vöông quoác Champa suy yeáu, vaø söï phuïc hoài raát chaäm chaïp” (tr. 301). - Ngoâ Vaên Leä – Ngoâ Vaên Tieäp – Nguyeãn Vaên Dieäu (1997), Vaên Hoaù Caùc Daân Toäc Thieåu Soá ÔÛ Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. Caùc taùc giaû cho raèng: Lôùp thanh nieân nam nöõ ngöôøi Chaêm ngaøy nay ñaõ quen duøng y phuïc hieän ñaïi. Trang phuïc truyeàn thoáng chæ coøn thaáy ôû nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi, ôû nhöõng vuøng xa vaø trong nhöõng ngaøy leã hoäi truyeàn thoáng. Ñieàu ñoù noùi leân quaù trình hoäi nhaäp cuûa caùc daân toäc ôû Vieät Nam. - Nguyeân Ngoïc (Chuû bieân) (2005), Tìm Hieåu Con Ngöôøi Xöù Quaûng, Nxb Ñaø Naüng. Taùc giaû cho raèng: Ñaát Quaûng nguyeân laø xöù Amavati, trung taâm kinh teá, chính trò, vaên hoùa laâu ñôøi vaø quan troïng nhaát cuûa Champa. Hai ñôït chuyeån cö quan troïng cuûa ngöôøi Vieät vaøo ñaát Quaûng dieãn ra vaøo nhöõng naêm 1470 (thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng) vaø töø naêm 1600 (thôøi chuùa Nguyeãn Hoaøng). Taùc giaû coi ôû ñaát Quaûng, ñaõ dieãn ra cuoäc tieáp bieán vaên hoùa laàn thöù ba cuûa ngöôøi Vieät (laàn moät laø vôùi Aán Ñoä, laàn hai laø Trung Quoác, laàn ba laø Champa), ngöôøi Vieät khoâng coù thaùi ñoä kyø thò vôùi vaên hoùa Chaêm. “Coù moät söï dung hôïp tín ngöôõng roäng raõi, côûi môû cuûa ngöôøi Vieät ñoái vôùi vaên hoùa taâm linh cuûa ngöôøi Chaêm” (tr. 215). - Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Quaûng Nam (2002), Vai Troø Lòch Söû Dinh Traán Quaûng Nam, Nxb Quaûng Nam. Caùc taùc giaû cho raèng: Söï giao löu vaø gaén keát vaên hoùa Vieät – Chaêm ñaõ taïo neân söï ña daïng phong phuù cuûa tieåu vuøng vaên hoùa xöù Quaûng, ñaëc bieät laø ñaõ taïo neân nhöõng ñaëc tính ñaõ trôû thaønh phaåm chaát cuûa con ngöôøi xöù Quaûng. Caùi caøy trong saûn xuaát noâng nghieäp cuûa ngöôøi Vieät ôû xöù Quaûng laø moät minh chöùng cho söï caûi taïo, dung naïp vaên hoùa vaät chaát cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm. Chieác ghe baàu cuûa ngöôøi Vieät söû duïng ôû Ñaøng Trong caûi tieán theo moâ thöùc cuûa ngöôøi Chaêm. Trong ngheä thuaät cuõng coù söï giao thoa cuûa hai neàn vaên hoùa Vieät – Chaêm khaù saâu ñaäm nhö daân ca Baøi Choøi thònh haønh töø Quaûng Nam ñeán Bình Ñònh ngaøy nay coù nguoàn goác töø Champa. Vieäc thu thueá cuûa ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong cuõng theo kieåu ngöôøi Chaêm. Caùc ngheà thuû coâng, ñaëc bieät laø ngheà khai thaùc yeán saøo, laøm ñöôøng phoåi, ñöôøng pheøn traéng vaø ñöôøng caùt ôû Quaûng Nam, ngöôøi Vieät cuõng ñaõ hoïc hoûi cuûa ngöôøi Chaêm. Caùc taùc giaû coøn neâu leân nghi vaán chieác aùo Chieâm maø caùc nhaø daân toäc goïi laø “aùo chui ñaàu” (poncho), bieát ñaâu laø tieàn thaân cuûa chieác aùo daøi cuûa ngöôøi Vieät sau naøy. Raát nhieàu vò thaàn cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ ñöôïc ngöôøi Vieät “Vieät hoùa” ñeå thôø. - Nguyeãn Ñình Tö (1974), Non Nöôùc Ninh Thuaän, Nxb Soáng Môùi, Saøi Goøn. Theo taùc giaû: Ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän ñaõ sinh soáng xen laãn vôùi ngöôøi Vieät vaø ñaõ Vieät hoùa hoaøn toaøn nhö noùi ñöôïc 2 thöù tieáng Vieät – Chaêm, khi giao tieáp vôùi ngöôøi Vieät thì noùi tieáng Vieät, khi giao tieáp vôùi nhau thì noùi tieáng Chaêm. Leã Paêng Ka teâ vaø Paêng cha bur haøng naêm gioáng nhö ngaøy Teát cuûa ngöôøi Vieät laø coù aên uoáng vaø teá leã raát linh ñình. Vieäc sinh ñeû, ngaøy nay haàu heát caùc saûn phuï Chaêm cuõng nhö Vieät ñeàu naèm taïi caùc nhaø baûo sanh. Ngay döôùi thôøi trieàu Nguyeãn vieäc ly hoân cuûa ngöôøi Chaêm cuõng phaûi ra nhaø chöùc traùch laøm giaáy ly dò. Ñaát höông hoûa cuûa ngöôøi Chaêm coù hình thöùc vaø tính chaát gioáng nhö cuûa ngöôøi Vieät laø truyeàn laïi cho con chaùu. Tang leã cuûa ngöôøi Chaêm cuõng nhö ngöôøi Vieät laø cho xaùc cheát aên uoáng, duøng nhaø caùi ñeå che xaùc cheát, theát ñaõi aên uoáng cho ngöôøi döï leã tang. - Nguyeãn Phöôùc Töông (2004), Hoäi An Di Saûn Theá Giôùi, Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh. Theo taùc giaû: Töø theá kyû XII ñeán XIX, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät ñaõ laáy nöôùc ngoït töø caùc gieáng coå cuûa ngöôøi Chaêm ôû Cuø Lao Chaøm ñeå cung caáp cho caùc taøu buoân nöôùc ngoaøi treân haønh trình vöôït ñaïi döông gheù qua Cuø Lao Chaøm. - Nguyeãn Thò Thanh (1998), The French Conquest Of Cochinchina, Ithaca, New York. Taùc giaû cho raèng, ngöôøi Chaêm laø nhöõng cö daân ñònh cö sau cuøng ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Hoï töø Thuaän Haûi vaø Phuù Khaùnh sang Campuchia vaøo nhöõng naêm 1790 vaø 1834. Naêm 1858, haøng ngaøn ngöôøi Chaêm töø Campuchia trôû laïi ñònh cö ôû Chaâu Ñoác, sau ñoù môû roäng ra caùc vuøng Taân Chaâu, Coàn Tieân vaø Chaâu Phuù ôû ñoàng baèng soâng Meâ Koâng cuûa Vieät Nam. - Sharma J.C. (1992), Temples Of Champa In Viet Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Ngoâ Vaên Doanh (2003), Thaùnh Ñòa Myõ Sôn, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. Caùc taùc giaû moâ taû ngheä thuaät kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Chaêm trong lòch söû, nhöng cuõng chòu aûnh höôûng töø beân ngoaøi, trong ñoù coù Ñaïi Vieät. - Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. Ñaây laø moät baûn Luaän aùn Tieán só vieát veà lòch söû kinh teá – xaõ hoäi Vieät Nam ôû Ñaøng Trong vaøo theá kyû XVII vaø XVIII. Taùc giaû cho raèng, coù söï giao löu hoïc hoûi laãn nhau giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm, töø vaên hoaù vaät chaát ñeán vaên hoaù tinh thaàn. “Tieán xuoáng phía Nam, ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong ñaõ tieáp xuùc chaët cheõ vôùi caùc daân toäc ñòa phöông thuoäc caùc neàn vaên hoaù khaùc bieät. Ñöùng ñaàu trong soá caùc daân toäc naøy laø ngöôøi Chaêm. Caùc di daân ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän vaø thích nghi moät caùch thoaûi maùi nhieàu yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa Chaêm trong moät quaù trình daøi vay möôïn coù choïn loïc caùi môùi vaø loaïi boû caùi cuõ khoâng coøn phuø hôïp nôi vuøng ñaát môùi” (tr. 192). - Haø Bích Lieân (2000), Quan Heä Giöõa Vöông Quoác Coå Champa Vôùi Caùc Nöôùc Trong Khu Vöïc, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi. Taùc giaû neâu leân moái quan heä ñaày bieán ñoäng veà chính trò – quaân söï – ngoaïi giao giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm tröôùc naêm 1832. Ngoaøi ra, Luaän vaên coøn neâu leân moái giao löu, hoäi nhaäp vaø tieáp bieán giöõa hai neàn vaên hoùa. - ÔÛ mieàn Nam Vieät Nam töø nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû XX, coù nhöõng baøi vieát veà moái quan heä Vieät – Chaêm nhö: Aûnh höôûng vaø di tích Chieâm Thaønh trong neàn vaên hoùa Vieät Nam cuûa Taân Vieät Ñieåu (Taïp chí Vaên hoùa Nguyeät San), Aûnh höôûng cuûa Chieâm Thaønh trong neàn vaên hoùa Vieät Nam cuûa Thaùi Vaên Kieåm (Taïp chí Vaên hoùa AÙ chaâu), Aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Chaøm qua Vieät Nam cuûa Vuõ Lang vaø Nguyeãn Khaéc Ngöõ (Taïp chí Vaên hoùa Nguyeät San). Caùc taùc giaû ñaõ neâu söï “aûnh höôûng vaø hoøa nhaäp” veà moät soá laõnh vöïc nhö: aên maëc, kieán truùc, tín ngöôõng, aâm nhaïc. - Ngoaøi ra coøn nhieàu taøi lieäu khaùc, trong ñoù coù caùc nguoàn töø caùc Websites, cuõng cho bieát cuoäc soáng cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø quaù khöù ñeán hieän taïi. Nhö vaäy, vieäc nghieân cöùu veà quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû ñaõ coù vaø khaù phong phuù. Tuy nhieân, coù._. moät ñieàu deã nhaän thaáy laø chöa coù moät taùc phaåm naøo ñeà caäp ñeán vaán ñeà quan heä Vieät - Chaêm moät caùch hoaøn chænh treân taát caû caùc laõnh vöïc: kinh teá vaät chaát vaø xaõ hoäi tinh thaàn một caùch coù hệ thống. Những năm gần ñaây thiếu vắng hẳn những coâng trình nghieân cứu đñề cập đñến những ảnh hưởng của văn hoùa Chăm trong nền văn hoùa Việt, tạo neân một khoaûng trống ñaùng kể khi nghieân cứu về tính phong phuù, đña dạng , dung hôïp vaø cởi mở của người Việt trong quaù trình mở đñất về phöông Nam vaø quaù trình hoäi nhập cộng cư với cư daân bản đñịa - như thực tế lịch söû từng xảy ra. Chöông 1 KHAÙI QUAÙT VEÀ LÒCH SÖÛ CUÛA ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA TRÖÔÙC THEÁ KYÛ X 1.1. Nước Đại Việt giai ñoaïn một ngaøn năm Bắc thuộc Treân cô sôû neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn, ngöôøi Vieät ñaõ laäp neân nhaø nöôùc Vaên Lang. Theo söû cuõ vaø truyeàn thuyeát, nöôùc Vaên Lang ñöôïc döïng laäp caùch ñaây hôn 4000 naêm. Vò vua toå cuûa daân toäc Vieät, ngöôøi saùng laäp ra nöôùc Vaên Lang, quoác gia ñaàu tieân cuûa daân toäc laø vua Huøng Vöông thöù nhaát, ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu ( Phuù Thoï) (Veà kinh ñoâ cuûa nöôùc Vaên Lang, coù nhieàu saùch vieát khaùc nhau: Vaên Lang, Phong Chaâu, Baïch Haïc), chia nöôùc laøm 15 boä. Nöôùc Vaên Lang ñoâng giaùp bieån Nam Haûi, taây ñeán Ba Thuïc, baéc ñeán Hoà Ñoäng Ñình, nam giaùp nöôùc Hoà Toân (töùc Chieâm Thaønh, nay laø Quaûng Nam). Nhöõng naêm cuoái theá kyû III TCN, trieàu ñaïi Huøng Vöông böôùc vaøo giai ñoaïn suy thoaùi. Baáy giôø boä laïc Aâu Vieät ôû phía baéc nöôùc Vaên Lang do thuû lónh Thuïc Phaùn caàm ñaàu ñang trong giai ñoaïn phaùt trieån, ñaõ ñöa quaân ñaùnh chieám kinh ñoâ Phong Chaâu, laät ñoå trieàu ñaïi Huøng Vöông, thoáng nhaát hai boä laïc Aâu Vieät vaø Laïc Vieät (nöôùc Vaên Lang) thaønh moät quoác gia môùi laáy teân laø Aâu Laïc vaø vöông hieäu laø An Döông Vöông, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (Ñoâng Anh – Haø Noäi). Cho xaây döïng thaønh Coå Loa laøm trung taâm chính trò vaø caên cöù quaân söï cuûa quoác gia. Naêm 207 TCN (coù taøi lieäu ghi naêm 208 TCN hoaëc 179 TCN), Trieäu Ñaø ñem quaân ñaùnh laáy nöôùc Aâu Laïc, saùp nhaäp vaøo nöôùc Nam Vieät. Töø naêm 207 TCN trôû ñi, nhieàu trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc thay nhau cai trò nöôùc ta, nhö: - Nhaø Trieäu (töø naêm 207 TCN ñeán naêm 111 TCN). - Nhaø Taây Haùn (111 TCN – 39). - Nhaø Ñoâng Haùn (39 – 220). - Nhaø Ngoâ (220 – 280). - Nhaø Taán (280 420). - Nam Trieàu : Toáng, Teà, Löông, Traàn (420 – 589). - Nhaø Tuøy (589 – 618). - Nhaø Ñöôøng (618 – 905). Nhaø Taây Haùn vaø Ñoâng Haùn ñaõ coi nöôùc ta laø moät boä phaän cuûa laõnh thoå Trung Quoác vaø chia nöôùc ta laøm 3 quaän laø Giao Chæ, Cöûu Chaân vaø Nhaät Nam. Nhaø Ngoâ ñoåi teân nöôùc ta laø Giao Chaâu. Nhaø Ñöôøng goïi nöôùc ta laø An Nam Ñoâ Hoä Phuû, chia ra laøm 12 chaâu, goàm 59 huyeän. Hôn 1000 naêm Baéc thuoäc, nhaân daân ta luoân noåi daäy choáng laïi söï cai trò cuûa phong kieán phöông Baéc ñeå giaønh ñoäc laäp, ñieån hình laø nhöõng cuoäc khôûi nghóa: - Hai Baø Tröng naêm 40. - Baø Trieäu naêm 248. - Lyù Bí naêm 542. - Mai Thuùc Loan naêm 722. - Phuøng Höng naêm 776 – 791. - Khuùc Thöøa Duï naêm 905 … . Naêm 938, Ngoâ Quyeàn ñaùnh thaéng quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng, ñaõ môû ra moät thôøi ñaïi môùi – thôøi ñaïi ñoäc laäp, töï chuû laâu daøi cuûa daân toäc ta. Naêm 939, Ngoâ Quyeàn xöng vöông, baét tay xaây döïng chính quyeàn môùi, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (Ñoâng Anh – Haø Noäi). Naêm 968, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi Hoaøng Ñeá (Ñinh Tieân Hoaøng), ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät, dôøi kinh ñoâ veà ñoäng Hoa Lö. Naêm 980, Leâ Hoaøn saùng laäp trieàu ñaïi Tieàn Leâ. Beân trong, choáng caùt cöù, xaây döïng cô sôû cuûa neàn kinh teá. Beân ngoaøi, thi haønh chính saùch ngoaïi giao meàm deûo khoân kheùo nhöng kieân quyeát baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc. 1.2. Nước Champa từ cuộc khởi nghĩa Khu Lieân ñeán vương triều Đồng Dương “Veà nguoàn goác ngöôøi Chaêm cuõng nhö cuûa caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Maõ Lai – Ña Ñaûo ôû Vieät Nam ñeán nay trong khoa hoïc coøn toàn taïi nhieàu yù kieán khaùc nhau. Coù ngöôøi cho raèng hoï laø con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi di cö töø theá giôùi Ñaûo Ñoâng Nam AÙ ñeán. Vaø ngöôïc laïi, coù ngöôøi cho raèng hoï töø caùc quaàn ñaûo vuøng bieån Nam Trung Quoác maø di cö xuoáng vuøng ñaát lieàn Ñoâng Döông roài töø ñoù di cö ra Haûi Ñaûo Ñoâng Nam AÙ. Vaø ngöôøi Chaêm cuøng vôùi caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Maõ Lai – Ña Ñaûo ôû Vieät Nam chính laø ñoäi haäu bò, laø caùi ñuoâi cuûa ñoaøn quaân di cö töø vuøng luïc ñòa Ñoâng Döông ra vuøng Haûi Ñaûo. Cuõng coù ngöôøi cho raèng treân ñöôøng di cö töø caùc quaàn ñaûo Nam Trung Quoác xuoáng vuøng ñaûo Ñoâng Nam AÙ, ñaõ coù moät boä phaän reõ vaøo ñaát Vieät Nam, ñoù chính laø ngöôøi Chaêm vaø caùc daân toäc Maõ Lai – Ña Ñaûo hieän nay ôû Vieät Nam. Caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tìm thaáy treân vuøng ñaát mieàn Trung Vieät Nam coù moät soá di chæ cuûa moät neàn vaên hoùa coå, maø sau naøy ñaët teân laø vaên hoùa Sa Huyønh, teân ñòa ñieåm ñaàu tieân tìm ra di tích neàn vaên hoùa naøy ôû Quaûng Ngaõi vaøo ñaàu theá kyû XX. Cho ñeán nay, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu di chæ thuoäc vaên hoùa Sa Huyønh, phaân boá treân moät khoâng gian khaù roäng, töø Trò – Thieân ñeán Ñoàng Nai, töø ven nuùi Tröôøng Sôn ra mieàn duyeân haûi mieàn Trung. Caùc di chæ vaên hoùa Sa Huyønh coù nieân ñaïi töø 4000 naêm ñeán 2000 naêm caùch ngaøy nay. Ñoù laø neàn vaên hoùa coå thuoäc thôøi ñaïi kim khí, töø ñoàng thau ñeán saét sôùm. Theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc, chuû nhaân cuûa neàn vaên hoùa ñoù coù lieân quan ñeán toå tieân cuûa ngöôøi Chaêm, neàn vaên hoùa Sa Huyønh ñöôïc coi nhö vaên hoùa Tieàn Champa” [11, tr.9-10]. Theo truyeàn thuyeát thì vöông quoác Champa ra ñôøi treân cô sôû hôïp nhaát hai boä laïc Cau vaø Döøa khaùc nhau treân hai vuøng laõnh thoå keá caän. Boä laïc Cau cö truù ôû vuøng Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän, Bình Thuaän ( xöù Panduranga). Boâï laïc Döøa cö truù ôû vuøng Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh (xöù Indrapura). Vaøo ñaàu Coâng nguyeân tieåu vöông quoác Nam Chaêm ra ñôøi, sau ñoù laø tieåu vöông quoác Baéc Chaêm. Theo Giaùo sö Löông Ninh: “Vöông quoác Champa hình thaønh vaø phaùt trieån treân daûi ven bieån mieàn Trung Vieät Nam vaø moät phaàn cao nguyeân Tröôøng Sôn, luùc lôùn maïnh nhaát traûi daøi töø Hoaønh Sôn, soâng Gianh ôû phía Baéc ñeán soâng Dinh – Haøm Taân ôû phía Nam ñeán löu vöïc Krong Poâ Coâ vaø soâng Ñaø Raèng treân Taây Nguyeân. Veà phía Ñoâng, hoï thöïc söï laøm chuû caû vuøng ven Bieån Ñoâng cuøng vôùi daõy ñaûo gaàn bôø. Cö daân – chuû nhaân cuûa vöông quoác naøy laø ngöôøi Chaêm. Tröôùc ñaây coøn goïi laø ngöôøi Chaøm, Chieâm, noùi tieáng Malayo – Polynesian. Ngaøy nay moät boä phaän ngöôøi Chaêm noùi tieáng Malayo – Chamic, giöõ vaên hoùa truyeàn thoáng Champa vaãn sinh soáng ôû ñaát cuõ, ven bieån mieàn Trung, hoaëc ñoàng baèng soâng Cöûu Long ôû mieàn Nam. Moät boä phaän khaùc khoâng ít, khoaûng 2 vaïn ngöôøi soáng ôû tænh Bình Ñònh vaø Phuù Yeân, töï goïi laø ngöôøi Chaêm Hôroi, cuõng noùi tieáng Malayo – Chamic, nhöng laïi khoâng bieát chöõ Chaêm vaø khoâng gaén boù gì vôùi vaên hoùa Champa. Ngoaøi ra coøn coù 400.000 ngöôøi noùi tieáng Malayo – Polynesian soáng thaønh vuøng treân Taây Nguyeân nhö ngöôøi Raglai, EÂ ñeâ, Gia Rai, Churu … . Nhö vaäy haún laø voán khoâng coù moät toäc goïi laø Chaêm rieâng bieät ngay töø ñaàu maø chæ laø moät boä phaän daân cö noùi tieáng Malayo – Polynesian. Nhöõng ngöôøi noùi tieáng Malayo – Polynesian cö truù raát roäng treân vuøng ñaûo Taây – Nam Thaùi Bình Döông, Taây Aán Ñoä Döông maø moät boä phaän cuûa hoï töï goïi laø Ngöôøi bieån (Orang Laut); moät boä phaän khaùc töï goïi laø Ngöôøi röøng (Orang Glai/ Raglai/ Gia Lai), nhö muoán ñoái xöùng vôùi nhöõng daân noùi ngoân ngöõ Nam AÙ – Moân Khôme cuøng soáng treân cao nguyeân mieàn Trung Vieät Nam coù leõ töø xöa hôn töï goïi laø Ngöôøi (mieàn) nuùi (Mnong, Pnong). Nhö theá, moät boä phaän soáng ôû ven bieån mieàn Trung Vieät Nam ngaøy nay ñöôïc goïi laø ngöôøi Chaêm laø do gaén vôùi Champa töø khi hoï laäp vöông quoác Champa” [100, tr.3-4]. Naêm 111 TCN, nhaø Haùn thay theá nhaø Trieäu xaâm löôïc vaø thoáng trò nöôùc Aâu Laïc. Ngoaøi hai quaän Giao Chæ vaø Cöûu Chaân, nhaø Haùn laäp theâm quaän Nhaät Nam. Quaän Nhaät Nam laø vuøng ñaát töø Hoaønh Sôn ñeán ñeøo Cuø Moâng, chia laøm 5 huyeän: Taây Quyeån, Chu Ngoâ, Tyû Caûnh (Tyû Aûnh), Loâ Dung vaø Töôïng Laâm. Töôïng Laâm laø huyeän xa nhaát veà phöông Nam trong caùc ñaát chieám ñoùng cuûa nhaø Haùn, laø ñaát Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh ngaøy nay. Cuoái theá kyû II (190 – 193), Khu Lieân (coù saùch goïi laø Khu Quyø, Khu Ñaït hay Khu Vöông) ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân quaän Nhaät Nam khôûi nghóa thaéng lôïi, leân laøm vua, ñoùng ñoâ ôû Sinhapura (Traø Kieäu – Quaûng Nam), laäp nöôùc Laâm Aáp veà sau goïi laø Champa. “Laâm Aáp: Quoác giôùi cuûa Vieät Thöôøng Thò xöa, ñôøi Taàn laø huyeän Laâm Aáp, thuoäc Töôïng Quaän, ñôøi Haùn ñoåi laøm huyeän Töôïng Laâm thuoäc quaän Nhaät Nam. Cuoái ñôøi Haùn, caùi vieân Coâng taøo ôû huyeän aáy laø Khu Lieân, gieát huyeän leänh, töï laäp laøm vua nöôùc Laâm Aáp. Sau vì Khu Lieân khoâng coù con keá töï, chaùu ngoaïi laø Phaïm Huøng leân thay laøm vua, truyeàn ngoâi ñeán con laø Phaïm Daät. Ngöôøi gia noâ Phaïm Daät laø Phaïm Vaên daïy Phaïm Daät xaây ñaép thaønh trì, nhaø cöûa, ñaët binh traän, cheá taïo khí giôùi. Phaïm Vaên ñöôïc Phaïm Daät tin yeâu. Kòp khi Phaïm Daät cheát, Phaïm Vaên cöôùp ngoâi laøm vua. Phaïm Vaên cheát, con laø Phaïm Phaät noái ngoâi, Phaïm Phaâït cheát, chaùu laø Hoà Ñaït leân laøm vua. Ñeán Vaên Ñòch, chaùu naêm ñôøi cuûa Phaïm Phaät, bò con vua Phuø Nam laø Ñöông Coân Thaèng (coù choã cheùp laø Thuaàn) gieát cheát. Ñaïi thaàn Phaïm Chö Noâng bình ñöôïc loaïn aáy, töï laäp laøm vua. Chö Noâng cheát, con laø Döông Maïi leân keá vò. Döông Maïi cheát, con laø Ñoát leân laøm vua, vaãn laáy laïi teân laø Döông Maïi, thöôøng sang laán cöôùp quaän Nhaät Nam. Nhaø Taán sai Ñaøn Hoøa Chi ñi ñaùnh. Döông Maïi sôï, sai söù sang trieàu coáng, veà sau khoâng trieàu coáng nöõa. Nhaø Tuøy sai Löu Phöông sang ñaùnh. Chuùa Laâm AÁp laø Phaïm Chí sai söù sang taï loãi. Khoaûng giöõa nieân hieâïu Trinh Quaùn (627 – 649) nhaø Ñöôøng, vua Laâm Aáp laø Ñaàu Leâ cheát, con laø Traán Long bò gieát, ngöôøi trong nöôùc laäp con nhaø coâ cuûa Ñaàu Leâ laø Gia Caùt Ñòa leân laøm vua, ñoåi quoác hieäu laø Hoaøn Vöông, thöôøng sang xaâm laán An Nam. Bò ñoâ hoä nhaø Ñöôøng laø Tröông Chu ñaùnh phaù, nöôùc aáy môùi boû Laâm Aáp, dôøi ñeán Chieâm, goïi laø nöôùc Chieâm Thaønh” [126, tr.145-146]. Theá kyû VII, coù leõ laø söï khôûi ñaàu cuûa nhöõng phaùt trieån veà ngheä thuaät, chuû yeáu ôû Myõ Sôn vaø Traø Kieäu, gaàn Amaravati (Quaûng Nam) ngay ôû phía nam cuûa caùc vuøng maø ngaøy nay laø Ñaø Naüng vaø ñeøo Haûi Vaân. “Ngaøy nay, vaãn coøn thaáy moät soá töôïng ñaøi Myõ Sôn, nhöng ôû Traø Kieäu thì chæ coøn caùc neàn moùng, bôûi vì thaønh phoá bò phaù huûy. Haàu heát caùc töôïng ñaøi naøy ñeàu thuoäc veà moät trieàu ñaïi keùo daøi vaø thanh bình cuûa Prakasadharma, khi leân ngoâi naêm 653 ñaõ laáy vöông hieäu laø Vikrantavarman. Caùc böùc töôïng naøy gaàn Aán Ñoä veà phong caùch. Moät soá böùc töôïng töôûng nieïâm thaàn Vishnu, vaø söï suøng baùi vò thaàn ñoù ñaõ xuaát hieän laàn ñaàu tieân ôû vöông quoác Champa trong trieàu ñaïi Prakasadharma. Caû Prakasadharma vaø ngöôøi keá vò laø Vikrantavarman II (686 – 731) ñaõ cöû nhieàu phaùi boä sang Trung Quoác” [53, tr.293]. Naêm 750, ngöôøi Chaêm chuyeån kinh ñoâ vaøo mieàn Nam, vaøo Rajapura, töùc Virapura ôû phía Nam ñeøo Caû. “Vaøo giöõa theá kyû VIII, ngöôøi Trung Quoác khoâng coøn duøng chöõ Lin-Yi (Laâm Aáp) maø goïi ngöôøi Chaøm laø Huan-Wang. Söï thay ñoåi naøy xaûy ra ñoàng thôøi vôùi vieäc chuyeån trung taâm quyeàn löïc ôû vöông quoác naøy veà phía Nam töø Quaûng Nam ñeán Panduranga (Phan Rang) vaø Kauthara (Nha Trang). Theo tính toaùn cuûa Geoges Maspero, moät trieàu ñaïi môùi, trieàu ñaïi thöù naêm, ñaõ cai trò ôû ñoù töø naêm 758 ñeán naêm 859. Trieàu ñaïi naøy baét ñaàu söû duïng nhöõng caùi teân duøng sau khi cheát ñeå chæ vò thaàn maø nhaø vua qua ñôøi ñaõ ñoàng nhaát. Ngöôøi ta ñaõ nhaán maïnh nhieàu ñeán quoác giaùo Siva vaø suøng baùi linga (döông vaät) [53, tr.294]. Töø theá kyû VIII ñeán theá kyû IX, Champa trôû thaønh moät quoác gia huøng maïnh, laõnh thoå keùo daøi töø Hoaønh Sôn ôû phía Baéc ñeán soâng Ñoàng Nai ôû phía Nam, ñöôïc saùch söû Trung Quoác ghi nhaän vôùi teân goïi laø Hoaøn Vöông Quoác. “Taân Ñöôøng Thö, muïc truyeän Hoaøn Vöông coù ñoaïn ghi Hoaøn Vöông phía Nam giaùp Boân Ñaø Lang …, ñòa danh Boân Ñaø Lang coøn ñöôïc khaéc ghi treân bia kyù coå taïi choã, theo Phaïn ngöõ laø Panduranga, theo tieáng Champa coå laø Paran … chính laø ñòa baøn töông öùng vôùi vuøng ñaát Ninh Thuaän – Bình Thuaän ngaøy nay, laø queâ höông, cuõng laø nôi phaùt tích nghieäp vöông cuûa caùc vò vua, cuøng hoaøng toäc thuoäc vöông trieàu, maø söû gia ngaøy nay goïi laø vöông trieàu Panduranga (758 – 875) … . Treân ñaát queâ höông, caùc vò vua vöông trieàu naøy ñaõ laäp kinh ñoâ ôû Virapura (coù nghóa laø kinh thaønh huøng traùng) caùch thò xaõ Phan Rang veà phía Taây khoaûng 15 km. Ngoaøi ra coøn laàn löôït xaây caát nhieàu dinh thöï, ñeàn thaùp … . Caùc vò vua vöông trieàu naøy coøn doàn coâng söùc, cuûa caûi ñeå baûo veä vaø toân taïo khu thaùnh ñòa cuûa vöông trieàu taïi Po Nagar trong tieåu quoác Coå Ñam (Kauthara)” [1, tr.242-243]. Nhöng theo D.G.E. Hall: “Nöûa cuoái theá kyû VIII laø thôøi kyø khuûng hoaûng cuûa Champa. Gioáng nhö Campuchia, Champa phaûi chòu moät loaït taán coâng döõ doäi cuûa ngöôøi Java. Moät cuoäc taán coâng naêm 774 ñaõ taøn phaù vuøng ñaát thaùnh coå kính Po Nagar ôû Nha Trang. Ba naêm sau, moät cuoäc taán coâng khaùc ñaõ phaù huûy moät ngoâi ñeàn gaàn kinh ñoâ Virapura, khoâng xa thò xaõ Phan Rang ngaøy nay” [53, tr.294]. Theá kyû IX, ngöôøi Chaêm dôøi kinh ñoâ töø Panduranga ôû mieàn Nam ñeán Indrapura (Ñoàng Döông) ôû mieàn Baéc thuoäc xaõ Bình Ñònh, huyeän Thaêng Bình, tænh Quaûng Nam, caùch Ñaø Naüng 40 km, töùc caùch Traø Kieäu 20 km veà phía Nam. “Döôùi thôøi vua Indravarman II (854 – 893), mieàn Baéc trôû thaønh trung taâm, ñöùc vua laäp kinh ñoâ laáy teân Indrapura (tænh Quaûng Nam) khoâi phuïc quan heä toát vôùi Trung Quoác, vaø trong trieàu ñaïi naøy caùc nhaø söû hoïc Trung Quoác baét ñaàu goïi noù baèng caùi teân thöù ba laø Chang-Cheng, coù nghóa laø thaønh phoá cuûa Chan, theo tieáng Phaïn laø Champapura. Ñaây laø moät trieàu ñaïi thanh bình, noåi tieáng veà cô sôû Phaät giaùo to lôùn, moät tu vieän maø nhöõng daáu aán ñöôïc xaùc ñònh ôû Ñoàng Döông, Ñoâng Nam cuûa Myõ Sôn. Ñaây laø baèng chöùng ñaàu tieân veà söï toàn taïi cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa ôû Champa. [53, tr.295]. Theo thoâng tin treân caùc Websites veà Champa thì: Sau naêm 877, Trung Quoác (Nhaø Ñöôøng) baét ñaàu goïi vöông quoác Champa laø Chieâm Thaønh Quoác. Luùc ñoù, vöông quoác naøy goàm 5 tieåu quoác laø Indrapura (vuøng Quaûng Trò, Thöøa Thieân – Hueá ngaøy nay), Amaravati (vuøng Quaûng Nam ngaøy nay), Vijaya (vuøng Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh ngaøy nay), Kauthara (vuøng Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa ngaøy nay) vaø Panduranga (vuøng Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän ngaøy nay). Chieâm Thaønh coù goác Phaïn ngöõ (Sanskrit) laø Champapura ñöôïc phieân aâm ra Haùn – Vieät ngöõ laø Chieâm (Champa) thaønh (pura). Treân thöïc teá, nhieàu vò vua töø nöôùc Laâm Aáp ñeán nöôùc Hoaøn Vöông ñeàu töï coi mình laø vua nöôùc Champa. Naêm 1000, vua Vijaya Sri cho xaây döïng kinh ñoâ môùi laø Vijaya (tieáng Vieät goïi laø Chaø Baøn, Ñoà Baøn hay Phaät Theä) thuoäc tænh Bình Bònh ngaøy nay. “Ñaàu naêm 1000, ngöôøi keá nhieäm cuûa Harivarman II, ñöôïc moïi ngöôøi bieát ñeán döôùi caùi teân khoâng ñaày ñuû laø Yang Pu Ku Vijaya Sri, buoäc phaûi töø boû Indrapura vaø dôøi ñoâ ñeán Vijaya (Bình Ñònh) ít bò ñe doïa hôn. [53, tr. 296]. Saùch Lòch söû Ñoâng Nam AÙ cuûa D.G.E. Hall cheùp: “Khi vò hoaøng ñeá ñaàu tieân cuûa nhaø Chin (Taán) leân ngoâi naêm 280, thuû hieán Baéc kyø ñaõ göûi moät böùc thoâng ñieäp phaøn naøn veà nhöõng cuoäc ñoät kích cuûa vua Lin-Yi (Champa) vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc thaân höõu Funan, vaøo vuøng Je-nan, cuoán Lòch söû Chin noùi raèng nhaø nöôùc cuûa luõ giaëc Lin-Yi ñaõ ñöôïc moät vieân chöùc baûn xöù laø Ch’u Lien thaønh laäp tröôùc ñoù moät theá kyû, ngöôøi naøy ñaõ lôïi duïng söï suy yeáu cuûa trieàu ñình nhaø Haùn (töø naêm 206 tröôùc coâng nguyeân ñeán naêm 221 sau Coâng nguyeân) ñeå chieám ñaát Jenan vaø taïo cho mình moät vöông quoác vaøo naêm 192 sau Coâng nguyeân. Teân maø ngöôøi Trung Quoác ñaët cho vöông quoác cuûa Ch’u Lien laø Hsiang-lin. Treân thöïc teá ñoù laø teân cuûa moät toång cuûa Trung Quoác, maø ôû ñoù ñaõ noå ra phong traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp. Khu vöïc naøy haàu nhö truøng khôùp hoaøn toaøn vôùi tænh Thöøa Thieân ôû mieàn Trung (Vieät Nam) hieän nay, nôi coù thaønh phoá Hueá. Nhaø nöôùc maø sau naøy ñöôïc bieát ñeán laø Champa ñaõ laàn ñaàu tieân xuaát hieän nhö vaäy trong lòch söû. Caùc baèng chöùng khaûo coå hoïc cho thaáy raèng trung taâm quyeàn löïc cuûa noù naèm ngay ôû phía Nam cuûa xöù Hueá, thuoäc tænh Quaûng Nam – Ñaø Naüng ôû mieàn Trung (Vieät Nam) ngaøy nay. Tænh naøy raát phong phuù veà caùc di tích vaø roõ raøng ñoù laø laõnh thoå thieâng lieâng cuûa Champa. Maëc daàu caùc ñòa ñieåm noåi tieáng laø Traø Kieäu, Myõ Sôn vaø Ñoàng Döông ñaõ cung caáp nhieàu maãu vaät cuûa neàn ngheä thuaät Amaravati, khoâng coù caùc baèng chöùng nhö trong tröôøng hôïp nöôùc Funan laùng gieàng, veà truyeàn thoáng trieàu ñaïi cuûa caùc vò vua Champa hay veà söï thaâm nhaäp cuûa aûnh höôûng Aán Ñoä. Phaûi ñeán ñaàu theá kyû VII thì teân goïi Champa môùi xuaát hieän laàn ñaàu tieân trong caùc taøi lieäu vaên khaéc, maëc daàu vôùi tö caùch laø moät vöông quoác cuûa ngöôøi Chaøm coù theå noù ñaõ toàn taïi tröôùc nieân ñaïi ñoù. Tuy nhieân, chính nhôø caùi teân Trung Quoác laø Lin-Yi maø trong suoát giai ñoaïn ñaàu cuûa cuoäc ñaáu tranh tröôøng kyø cuûa hoï, Champa ñöôïc bieát ñeán trong cuoäc ñaáu tranh laâu daøi ñeå baønh tröôùng leân phía Baéc vaøo caùc vuøng ñaát naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Trung Quoác” [53, tr.55-56]. TIEÅU KEÁT CHÖÔNG 1 Hai daân toäc Vieät – Chaêm laø nhöõng cö daân baûn ñòa sinh soáng laâu ñôøi treân laõnh thoå Vieät Nam. Ngöôøi Vieät ñaõ thaønh laäp quoác gia Vaên lang roài ñeán AÂu Laïc töø raát sôùm, khoaûng theá kyû VII TCN. Nhöng ñeán theá kyû III TCN (coù taøi lieäu cho laø theá kyû II TCN) thì bò phong kieán phöông Baéc xaâm chieám. Hôn 1000 naêm Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät luoân noåi daäy, coù söï höôûng öùng cuûa ngöôøi Chaêm ñeå giaønh ñoäc laäp nhöng chöa thaønh coâng. Ñeán theá kyû X, ngöôøi Vieät môùi giaønh ñöôïc neàn ñoäc laäp, töï chuû. Trong mười thế kỷ đầu công nguyên, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm luoân cuøng nhau choáng söï xaâm löôïc cuûa caùc theá löïc phong kieán phöông Baéc. “Canh Tyù, naêm thöù 1 (40), (Haùn Kieán Vuõ naêm 16). Muøa Xuaân, thaùng 2, vua khoå vì Thaùi thuù Toâ Ñònh duøng phaùp luaät troùi buoäc, laïi thuø Ñònh gieát choàng mình, môùi cuøng vôùi em laø Nhò noåi binh ñaùnh haõm trò sôû ôû chaâu. Ñònh chaïy veà nöôùc. Caùc quaän Nam Haûi, Cöûu Chaân, Nhaät Nam, Hôïp Phoá ñeàu höôûng öùng, laáy ñöôïc 65 thaønh ôû Lónh Nam, töï laäp vua, môùi xöng laø hoï Tröng” [42, tr.214]. Khi Khu Lieân chæ huy ngöôøi Chaêm ôû quaän Nhaät Nam choáng giaëc thì ngöôøi Vieät ôû quaän Cöûu Chaân cuõng höôûng öùng. “Ñinh Söûu, (137), (Haùn Vónh Hoøa naêm thöù 2). Ngöôøi Man ôû huyeän Töôïng Laâm, quaän Nhaät Nam (ôû ñòa giôùi Vieät Thöôøng xöa), laø Khu Lieân phaù quaän huyeän, gieát tröôûng laïi. Thöù söû Giao Chaâu laø Phaøn Dieãn ñem quaân chaâu vaø quaän Cöûu Chaân hôn vaïn ngöôøi ñi cöùu öùng, nhöng quaân lính ngaïi ñi xa. Muøa thu, thaùng 7, quaân hai quaän laøm phaûn ñaùnh phuû trò, theá chuyeån thaønh maïnh” [42, tr.218]. Naêm 144, daân quaän Nhaät Nam (phaàn lôùn laø ngöôøi Chaêm) noåi daäy, lieân keát vôùi daân Cöûu Chaân (töùc laø ngöôøi Vieät) cuøng choáng keû thuø chung. Haøng ngaøn nghóa quaân ñaùnh phaù caùc huyeän trò, thaønh aáp cuûa boïn quan laïi nhaø Haùn. Thöù söû Giao Chaâu laø Haø Phöông phaûi duøng thuû ñoaïn môùi deïp yeân ñöôïc. Naêm 157, Chu Ñaït laõnh ñaïo nhaân daân quaän Cöûu Chaân khôûi nghóa. Nghóa quaân ñaõ tröøng phaït teân huyeän leänh kheùt tieáng tham baïo ôû Cö Phong, ñaùnh phaù quaän trò Cöûu Chaân, gieát cheát Thaùi thuù Ngheâ Thöùc. Nhaø Haùn cöû Nguïy Lang sang laøm Ñoâ uùy quaän Cöûu Chaân, toå chöùc ñaøn aùp thaûm khoác, taøn saùt hôn 2000 ngöôøi. Nghóa quaân vaøo chieám giöõ Nhaät Nam cuøng vôùi daân ôû ñaây tieáp tuïc ñaáu tranh trong 3 naêm (157 – 160), löïc löôïng coù luùc phaùt trieån hôn 2 vaïn ngöôøi. Naêm 178, Löông Long laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa ôû quaän Giao Chæ, lan sang Hôïp Phoá, OÂ Höû vaø loâi cuoán haøng vaïn daân Cöûu Chaân, Nhaät Nam tham gia. Nghóa quaân ñaùnh chieám caùc quaän huyeän vaø laøm chuû tình hình trong 3 naêm (178 – 181). Cuoäc khôûi nghóa cuûa ngöôøi Vieät do Mai Thuùc Loan laõnh ñaïo, choáng söï cai trò cuûa nhaø Ñöôøng vaøo naêm 722, vôùi löïc löôïng khoaûng 30 vaïn ngöôøi trong ñoù coù caû ngöôøi Chaêm. “Nhaâm Tuaát, (722), (Ñöôøng Huyeàn Toâng, Long Cô, Khai Nguyeân naêm thöù 10). Töôùng giaëc laø Mai Thuùc Loan chieám giöõ chaâu, xöng Haéc Ñeá, beân ngoaøi lieân keát vôùi ngöôøi Laâm AÁp, Chaân Laïp, soá quaân noùi laø 30 vaïn. Vua Ñöôøng sai Noäi thò taû giaùm moân veä töôùng quaân laø Döông Tö Huùc vaø Ñoâ hoä laø Nguyeân Sôû Khaùch ñaùnh deïp ñöôïc” [42, tr.269]. Tröôùc theá kyû X, quan heä giao löu vaên hoùa Vieät - Chaêm chöa ñöôïc ghi laïi vaø neáu coù cuõng chæ laø nhöõng quan heä töï phaùt leû teû ôû nhöõng vuøng daân cö soáng gaàn nhau ôû vuøng bieân giôùi Boá Chính, Ñòa Lyù, Ma Linh. Vôùi söï ra ñôøi cuûa Ñaïi Vieät, quan heä vaên hoùa Vieät – Chaêm thöïc söï ñaõ böôùc vaøo moät giai ñoaïn môùi treân cô sôû, neàn taûng cuûa moái quan heä chính trò vaø bang giao giöõa hai vöông quoác. Chính neàn taûng lòch söû naøy ñaõ thuùc ñaåy quaù trình hoäi nhaäp vaø giao löu dieãn ra maïnh meõ vaø quyeát lieät. Chöông 2 QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP 2.1. Chieán tranh, quan heä bang giao (Töø theá kyû X ñeán XV) Theá kyû X, ngöôøi Vieät ñaõ giaønh laïi neàn ñoäc laäp sau moät ngaøn naêm Baéc thuoäc. Leâ Hoaøn, ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Ñaïi Coà Vieät cuûa ngöôøi Vieät töø naêm 980 ñeán naêm 1005, raát coi troïng vieäc baûo veä laõnh thoå, luoân ñeà phoøng vaø caûnh giaùc cuõng nhö choáng laïi nhöõng moái ñe doïa töø phöông Baéc vaø phöông Nam. Naêm 983, vì lyù do an ninh, Leâ Hoaøn ñaõ cho ñaøo con keânh qua nuùi Ñoàng Coå ñeán soâng Baø Hoøa thuoäc tænh Thanh Hoùa, nhöng cuõng ñaõ taïo ñieàu kieän cho vieäc ñi laïi giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñöôïc thuaän lôïi hôn. Vuøng ñaát Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân ngaøy nay laø nôi maø ngöôøi Vieät cuøng sinh soáng vôùi ngöôøi Chaêm töø raát sôùm. Ngöôøi Chaêm coù xu höôùng di chuyeån veà phía Nam, nhöôøng ñaát cuõ cho ngöôøi Vieät. Naêm 992, “Muøa haï, thaùng 6, (vua Leâ Ñaïi Haønh) cho ngöôøi Chieâm Thaønh nhaän lónh hôn 360 ngöôøi ôû thaønh cuõ chaâu Ñòa Lyù (Quaûng Bình) ñem veà chaâu OÂ Lyù (Quaûng Trò – Thöøa Thieân)” [42, tr.333]. Theo Li Tana: “Trong nhieàu theá kyû sau, nhöõng ngöôøi Chaêm bò baét trong chieán tranh vaø doøng doõi cuûa hoï thöôøng chieám moät tæ leä khaù lôùn trong soá nhöõng ngöôøi daân sinh soáng gaàn thuû ñoâ Vieät Nam” [77, tr.25]. Cuõng trong naêm 992, Leâ Hoaøn ñaõ cöû 30.000 ngöôøi tôùi laøm moät con ñöôøng töø Cöûa Soùt (huyeän Thaïch Haø, Haø Tónh) tôùi ranh giôùi Vieät – Chaêm trong vuøng Hoaønh Sôn. “Muøa thu, thaùng 8, sai Phuï quoác Ngoâ Töû An ñem 3 vaïn ngöôøi ñi môû ñöôøng boä töø cöûa bieån Nam Giôùi ñeán chaâu Ñòa Lyù” [42, tr.334]. Chaéc chaén ñaây laø con ñöôøng boä ñaàu tieân ñöôïc môû giöõa Ñaïi Coà Vieät vôùi Champa vaø töø ñaây, seõ ñöôïc caùc theá heä di daân Vieät söû duïng ñeå tieán xuoáng phía Nam vaøo caùc naêm sau naøy. Thôøi nhaø Lyù, caùc tuø binh Chieâm Thaønh ñöôïc goïi laø ngöôøi Phieân, ñöôïc ñònh cö laøm aên sinh soáng cuøng ngöôøi Vieät. Naêm 1025, Lyù Thaùi Toå cho “laäp traïi Ñònh Phieân ôû ñòa giôùi phía Nam chaâu Hoan (Ngheä An – Haø Tónh ngaøy nay) cho quaûn giaùp Lyù Thai Giai laøm traïi chuû” [42, tr.370]. Naêm 1044, Lyù Thaùi Toâng “xuoáng chieáu cho caùc tuø binh (Chieâm Thaønh) ñeàu ñöôïc nhaän ngöôøi cuøng boä toäc, cho ôû töø traán Vónh Khang (Ngheä An ngaøy nay) ñeán Ñaêng Chaâu (nay laø Quy Hoùa) (teân chaâu thôøi Lyù, nay thuoäc ñaát Yeân Baùi vaø Laøo Cai), ñaët höông aáp phoûng teân goïi cuõ cuûa Chieâm Thaønh.” [42, tr. 408]. Saùch Khaâm Ñònh Vieät söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc cheùp: Naêm 1044, “Thaùng 9, muøa Thu. Baày toâi daâng 5000 ngöôøi Chieâm bò baét laøm tuø binh. Nhaø vua xuoáng chieáu laáy traán Vónh Khang vaø Ñaêng Chaâu ñaët ra laøng xoùm phoûng theo nhö teân goïi cuõ cuûa Chieâm Thaønh, ñeå hoï cöù chieáu theo boä thuoäc, nhaän laáy maø ôû. Laïi laøm ra cung rieâng ñeå cho caùc cung nöõ Chieâm Thaønh ôû” [126, tr.310]. Naêm 1069, Cheá Cuû laø vua Chieâm Thaønh ñaõ daâng 3 chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh, Boá Chính cho Ñaïi Vieät ñeå chuoäc toäi. Chaâu Ñòa Lyù, naêm 1075, ñoåi laø chaâu Laâm Bình, nay laø ñaát huyeän Leä Ninh, tænh Quaûng Bình. Chaâu Ma Linh, naêm 1075, ñoåi laø chaâu Minh Linh, nay laø ñaát huyeän Beán Haûi, tænh Quaûng Trò. Chaâu Boá Chính nay laø ñaát caùc huyeän Quaûng Traïch, Boá Traïch, Tuyeân Hoùa, tænh Quaûng Bình. Trong soá nhöõng ngöôøi Chaêm sinh soáng treân ñaát Ñaïi Vieät thôøi kyø naøy, coù nhieàu ngöôøi töï nguyeän sang xin laùnh naïn do nhieàu nguyeân nhaân maø chuû yeáu laø do xung ñoät trong noäi boä hoaøng toäc, chaúng haïn nhö: “Naêm 986 (vua Leâ Ñaïi Haønh) sai Ngoâ Quoác Aân sang ñaùp leã nhaø Toáng vaø noùi veà vieäc ngöôøi Chieâm Thaønh laø Boà La Aùt ñem 500 ngöôøi hoï xin noäi phuï” [42, tr.328]. “Muøa haï, thaùng 4 (naêm 1039), con vua Chieâm Thaønh laø Ñòa Baø Laït (cuøng boïn) Laïc Thuaãn, Saï Ñaâu, La Keá, A Thaùt Laït 5 ngöôøi sang quy phuï nöôùc ta” [42, tr.395]. “Muøa thu, thaùng 8 (naêm 1040), ngöôøi giöõ traïi Boá Chính cuûa nöôùc Chieâm Thaønh laø Boá Linh, Boá Kha, Lan Ñaø Tinh ñem boä thuoïâc hôn traêm ngöôøi sang quy phuï” [42, tr.398]. “Naêm 1074 thì trong trieàu ñaõ noå ra vuï chính bieán, khieán cho oâng vua (Cheá Cuû – Rudravarman IV) naø phaûi chaïy sang xin quy phuï Ñaïi Vieät, ñem theo hôn 3000 lính vaø vôï con” [100, tr. 82]. Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät veõ baûn ñoà 3 chaâu Boá Chính, Ñòa Lyù, Ma Linh vaø chieâu moä daân chuùng ñeán ôû. Saùch Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân cheùp: “Quaûng Bình laø ñaát cuûa Chieâm Thaønh ñôøi xöa. An Nam Lyù Thaùnh Toâng baét vua Chieâm laø Cheá Cuû. Ngöôøi nöôùc Chieâm ñem ñaát 3 chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh, Boá Chính chuoäc toäi. Nhaân Toâng naêm Thaùi Ninh thöù 4 ñoåi teân Ñòa Lyù laøm chaâu Laâm Bình, Ma Linh laøm chaâu Minh Linh, Boá Chính laøm chaâu Boá Chính. (Lyù söû cheùp tröôùc vaãn laø Boá Chính. Thô cöûa bieån Boá Chính cuûa Leâ Thaùnh Toâng coù caâu raèng: Sôn baõo hoài hoaøn thuûy ñieåu di. Boá Chinh toøng coå hieäu hoaøng thuøy. Nghóa laø nuùi oâm quanh quaát, nöôùc meânh moâng. Boá Chinh töø xöa laø nôi raäm. Boá Chính töùc laø Boá Chinh ñôøi xöa. Nhöng ñoåi teân töø ñôøi naøo chöa roõ). Chieâu daân ñeán ôû 3 chaâu aáy” [144, tr. 239-240]. Quaûng Trò ngaøy xöa coù ít nhaát laø hai vuøng: vuøng Ma Linh (Minh Linh) vôùi caûng Cöûa Tuøng (Minh Linh – Tuøng Luaät) vôùi truïc soâng Hieàn Löông noái lieàn nuùi - bieån, taây – ñoâng. Vuøng Chaâu OÂ (Thuaän Chaâu) vôùi caûng Cöûa Vieät (Vieät Khaùch, Vieät Haûi) vôùi truïc soâng Thaïch Haûn noái lieàn nuùi – bieån, taây – ñoâng. ÔÛ Cuø lao Chaøm, naèm treân bieån Ñoâng, caùch ñoâ thò coå Hoäi An khoaûng 18 km, ngöôøi Chaêm ñaõ sinh soáng töø theá kyû II. Hoï ñaõ xaây döïng nhöõng caùi gieáng nöôùc coù ñaùy hình vuoâng coù laùt nhöõng thanh goã, luoân luoân coù nöôùc trong vaø ngoït, luoân luoân ñaày keå caû muøa khoâ haïn nhaát ôû giöõa vuøng nöôùc maën. “Chính trong nhöõng theá kyû XII – XIX tröôùc ñaây, chieác gieáng coå naøy cuûa ngöôøi Chaêm vaø sau ñoù laø cuûa ngöôøi Vieät ñaõ cung caáp nöôùc ngoït cho caùc taøu buoân nöôùc ngoaøi, keå caû ngöôøi Ba Tö vaø ngöôøi AÛ Raäp treân haønh trình vöôït ñaïi döông gheù qua Cuø lao Chaøm” [174, tr.250]. Nhaø Lyù cuõng raát quan taâm ñeán quan heä ñoái ngoaïi hoøa bình vôùi caùc vöông trieàu Champa. Naêm 1152, vua Lyù Anh Toâng cöû Thöôïng cheá Lyù Moâng ñem hôn 5000 ngöôøi ôû phuû Thanh Hoùa vaø chaâu Ngheä An sang Champa laäp Ung Minh Ta Dieäp (Oâng Vangsaraja) leân laøm vua nhöng khoâng thaønh. Nhaø vua coøn chaáp nhaän vieäc vua Champa laø Cheá Bì La Buùt (Jaya Harivarman I, ôû ngoâi naêm 1145 – 1170) daâng con gaùi. Theá kyû XIII, maëc daàu vaãn toàn taïi hai quoác gia ñoäc laäp laø Champa vaø Chaân Laïp, nhöng ñaát roäng ngöôøi thöa, chöa khai phaù heát vì khoâng coù nhu caàu vaø khaû naêng khai phaù. Chaâu Ñaït Quan, ngöôøi Trung Hoa, ñaõ ñeán Chaân Laïp trong nhöõng naêm 1296 vaø 1297 ñaõ moâ taû nhö sau: “Baét ñaàu vaøo Chaân Boà (Tchen p’ou, Vuõng Taøu hay Baø Ròa) haàu heát caû vuøng ñeàu laø buïi raäm cuûa khu röøng thaáp, nhöõng cöûa roäng cuûa con soâng lôùn chaïy daøi haøng traêm lí, boùng maùt um tuøm cuûa nhöõng goác coå thuï vaø caây ._.h ñaùnh thueá. Caùc vieân chöùc cuûa hoï Nguyeãn khoâng nhaän löông cuûa nhaø nöôùc nhöng buø laïi, hoï ñöôïc quyeàn kieåm soaùt lôïi töùc cuûa moät soá suaát nhaát ñònh. Ñaây laø coâng thöùc cuûa ngöôøi Chaêm” [77, tr.203]. TIEÅU KEÁT CHÖÔNG 3 Quaù trình giao löu vaø töông taùc vaên hoùa giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm trong lòch söû ñaõ dieãn ra treân taát caû caùc laõnh vöïc moät caùch toaøn dieän vaø tích cöïc. Treân neàn ñaát cuõ cuûa Champa, ngöôøi Vieät ñaõ nhanh choùng thích nghi, tieáp bieán vaø phaùt trieån neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ deã daøng hoäi nhaäp vaøo cuoäc soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät coù truyeàn thoáng ñoaøn keát caùc daân toäc töø laâu ñôøi. Ngöôøi Chaêm cuõng coù tính caùch laø giao löu roäng môû vôùi caùc daân toäc khaùc. Caû hai daân toäc Vieät – Chaêm luoân mong muoán coù moät cuoäc soáng ngaøy caøng toát ñeïp hôn, neân ñaõ hoïc hoûi nhau, giuùp ñôõ nhau veà moïi maët. Caû hai daân toäc cuõng coøn bieát tieáp thu vaên hoùa töø beân ngoaøi moät caùch coù choïn loïc ñeå laøm phong phuù theâm neàn vaên hoùa cuûa mình. Khi ngöôøi Vieät trôû thaønh toäc ña soá vaø ngöôøi Chaêm laø thieåu soá cuûa nöôùc Vieät Nam, thì moãi daân toäc vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc saéc vaên hoùa cuûa mình. Ñieàu naøy laøm cho nöôùc ta coù moät neàn vaên hoùa “ña daïng trong thoáng nhaát”. KEÁT LUAÄN Nöôùc ta laø moät quoác gia ña daân toäc, trong ñoù coù toäc Vieät vaø toäc Chaêm. Ñaây laø hai daân toäc baûn ñòa, ñaõ töøng sinh soáng laâu ñôøi treân laõnh thoå Vieät Nam, ñaõ töøng xaây döïng hai quoác gia ñoäc laäp soáng beân caïnh nhau cuøng vôùi quoác gia Phuø Nam ôû Nam Boä. Ngöôøi Vieät ñaõ töøng xaây döïng moät boä maùy nhaø nöôùc sô khai (Vaên Lang – Aâu Laïc) töø raát sôùm, nhöng sau ñoù bò caùc theá löïc phong kieán phöông Baéc ñoâ hoä, maõi ñeán theá kyû X môùi giaønh ñöôïc neàn ñoäc laäp. Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ laäp neân moät quoác gia rieâng bieät ôû ven bieån mieàn Trung Vieät Nam töø theá kyû II sau Coâng Nguyeân, ñòa baøn coù luùc ñöôïc môû roäng töø Quaûng Bình ôû phía Baéc ñeán Bình Thuaän ôû phía Nam. Quan heä giöõa hai nhaø nöôùc Vieät – Chaêm trong lòch söû coù nhöõng böôùc thaêng traàm, coù luùc hoøa hieáu thaân thieän, coù luùc xung ñoät daãn ñeán chieán tranh, nhöng xu höôùng chung cuûa hai daân toäc laø hoäi nhaäp vaø phaùt trieån. Do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, maø tröôùc heát laø treân ñòa baøn mieàn Trung Vieät Nam, ñaát roäng ngöôøi thöa, ngöôøi Chaêm khoâng theå khai thaùc heát taøi nguyeân thieân nhieân, laø moät trong nhöõng ñoäng cô thuùc ñaåy ngöôøi Vieät ôû phía Baéc chuyeån cö vaøo laøm aên sinh soáng töø theá kyû X. Töø theá kyû XVII, ngöôøi Vieät coøn vöôn tôùi vuøng ñaát Nam Boä thuoäc vöông quoác Phuø Nam ñaõ bò Chaân Laïp (Campuchia) xaâm chieám töø theá kyû VI, nhöng thöïc söï vaãn coøn laø vuøng ñaát hoang nhaøn. Cuoäc Nam tieán nhö moät taát yeáu lòch söû cuûa ngöôøi Vieät, ñaõ ñaåy nhanh tieán trình coäng cö vaø coäng höôûng vaên hoùa giöõa hai daân toäc, vaø sau ñoù, quaù trình töông taùc vaên hoùa ñaõ hoaøn toaøn dieãn ra khoâng coøn döôùi taùc ñoäng cuûa chieán tranh giöõa hai nhaø nöôùc, hai chính theå. Ngöôøi Vieät vaõn töï nhaän laø daân cö ñeán sau, luoân coù thaùi ñoä toân troïng “tieàn chuû” trong nhöõng taäp tuïc tín ngöôõng, ñaëc bieät cuûa ngöôøi mieàn Trung Vieät Nam. Ngöôøi Chaêm, vôùi baûn tính deã hoøa ñoàng, ñaõ tieáp thu raát nhanh nhöõng tinh hoa trong vaên hoùa Vieät. Hai neàn vaên hoùa “côûi môû” ñang goùp phaàn taïo neân moät saéc thaùi “vaên hoùa mieàn Trung” trong neàn vaên hoùa Vieät Nam. Coù theå noùi, vieäc môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät veà phía Nam ñaõ laøm cho quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm trôû neân sinh ñoäng vaø tích cöïc. Ñaây cuõng laø moät quaù trình taát yeáu cuûa lòch söû vì moät quoác gia luoân coù nhieàu daân toäc sinh soáng vaø moät daân toäc thöôøng soáng treân nhieàu quoác gia khaùc nhau. Qua quaù trình hoäi nhaäp vaø phaùt trieån, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñaõ tieáp bieán cuûa nhau töø hoaït ñoäng kinh teá – vaät chaát ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi – tinh thaàn, ñaõ laøm phong phuù theâm cuoäc soáng cuûa mình. Töø hình aûnh chieác caøy, ñaäp nöôùc, keânh ñaøo ... trong saûn xuaát noâng nghieäp cho ñeán chieác ghe baàu ñi bieån cuõng nhö ngheà deät vaûi, laøm ñoà goám ... Taát caû coù ñöôïc cuõng laø nhôø kinh nghieäm cuûa caû hai daân toäc. Taäp tuïc thôø cuùng toå tieân, thoå thaàn ñaát ñai, caùc linh vaät ... ñeàu laø nieàm tin chung cuûa caû ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm coù nhöõng coâng trình kieán truùc – ñieâu khaéc ñoäc ñaùo maø noåi baät laø nhöõng Thaùp Chaêm, nhieàu thaùp vaãn coøn ñeán ngaøy nay. Ngöôøi Vieät cuõng coù nhöõng chuøa, thaùp, cung ñieän ... . Caùc coâng trình naøy cuûa hai daân toäc ít nhieàu chòu aûnh höôûng cuûa nhau qua hoäi nhaäp vaø giao löu vaên hoùa. Vò nöõ thaàn toái cao cuûa ngöôøi Chaêm laø Po Inö Nagar cuõng ñaõ ñöôïc Vieät hoùa thaønh thaàn Thieân Y ANA cuûa ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät töï haøo veà vieäc Vieät Nam coù thaùnh ñòa Myõ Sôn vaø phoá coå Hoäi An ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theá giôùi cuõng laø nhôø coâng söùc vaø taøi ngheä raát lôùn cuûa ngöôøi Chaêm. Haøng ngaøn naêm ñaõ troâi qua, maëc daàu hieän nay ngöôøi Vieät ñaõ trôû thaønh toäc ña soá vaø ngöôøi Chaêm laø toäc thieåu soá trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, nhöng nhöõng gì maø hai daân toäc naøy ñaõ vaø ñang taïo ra laø ñaõ vaø ñang goùp phaàn vaøo söï thònh vöôïng chung cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam. Caùc daân toäc Vieät Nam phaûi ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ laãn nhau nhö Nghò quyeát Ñaïi hoäi toaøn quoác cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam laàøn thöù X, hoïp töø ngaøy 18 – 4 – 2006 ñeán 25 – 4 – 2006, ñaõ neâu: “Caùc daân toäc trong ñaïi gia ñình Vieät Nam bình ñaúng, ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ nhau cuøng tieán boä; cuøng nhau thöïc hieän thaéng lôïi söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa” [45, tr.121]. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TIEÁNG VIEÄT 1. Phan An, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng, Voõ Só Khaûi (2006), Lòch söû Vieät Nam – Taäp 3, Nxb Treû, TP .Hoà Chí Minh. 2. Döông Vaên An (1997), OÂ chaâu caän luïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 3. Ñaøo Duy Anh (2006), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 4. Ñaøo Duy Anh (2006), Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 5. Ñaøo Duy Anh (2005), Lòch söû coå ñaïi Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 6. Toan Aùnh (1992), Neáp cuõ con ngöôøi Vieät Nam, Nxb TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh. 7. Huyønh Coâng Baù (2008), Lòch söû Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 8. Huyønh Coâng Baù (2008), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 9. Phan Xuaân Bieân (Chuû bieân) (1989), Ngöôøi Chaêm ôû Thuaän Haûi, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh. 10. Phan Xuaân Bieân (1990), “Tính ña daïng cuûa vaên hoùa Chaêm”, Taïp chí Khoa hoïc Xaõ hoäi, (4), tr.74–80. 11. Phan Xuaân Bieân, Phan An, Phan Vaên Doáp (1991), Vaên hoùa Chaêm, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh. 12. Phan Keá Bính (1997), Vieät Nam phong tuïc, Nxb TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh. 13. Traàn Ngoïc Bình (2008), Vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 14. Nguyeãn Vaên Boån (Bieân soaïn) (1986), Vaên ngheä daân gian Vieät Nam – Ñaø Naüng, Taäp II, Truyeän coå, Nxb Sôû Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng Nam – Ñaø Naüng. 15. Nguyeãn Vaên Boån (Bieân soaïn) (2004), Vaên hoïc daân gian Quaûng Nam – Truyeän coå caùc daân toäc thieåu soá mieàn nuùi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng Nam. 16. Ngoïc Canh (1982), Ngheä thuaät muùa Chaêm, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. 17. Noâng Vaên Chaán, Huyønh Khaùi Vinh (Ñoàng chuû bieân) (2002), Vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam thoáng nhaát maø ña daïng, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 18. Nguyeãn Töø Chi (1996), Goùp phaàn nghieân cöùu vaên hoùa vaø toäc ngöôøi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 19. Nguyeãn Ñöùc Chính, Vuõ Töï Laäp (1972), Ñòa lyù töï nhieân Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 20. Phan Huy Chuù (1972), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp I, Nxb Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch Vaên hoùa, Saøi Goøn. 21. Phan Huy Chuù (1992), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp II, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 22. Phan Huy Chuù (1961), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp III, Nxb Söû Hoïc, Haø Noäi. 23. Phan Huy Chuù (1974), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp IV, Nxb Boä Gíaùo duïc vaø Thanh nieân, Saøi Goøn. 24. Phan Huy Chuù (1974), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp IX, Nxb Boä Giaùo duïc vaø Thanh nieân, Saøi Goøn. 25. Phan Huy Chuù (1996), Hoaøng Vieät ñòa dö chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 26. Vuõ Hoaøi Chöông (1977), Söùc maïnh Vieät Nam, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi. 27. Quyønh Cö, Ñoã Ñöùc Huøng (1995), Caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 28. Phaïm Höõu Daät (1973), Cô sôû daân toäc hoïc, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 29. Phaïm Höõu Daät (Chuû bieân) (2001), Maáy vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn caáp baùch lieân quan ñeán moái quan heä daân toäc hieän nay, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 30. Phaïm Höõu Daät (1999), Moät soá vaán ñeà veà daân toäc hoïc Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 31. Nguyeãn Khaéc Dó (1972), Ñoàng baøo caùc saéc toäc thieåu soá Vieät Nam, Nxb Saøi Goøn, Saøi Goøn. 32. Leâ Xuaân Dieäm (1978), Nhöõng phaùt hieän khaûo coå hoïc ôû mieàn Nam, Nxb Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh. 33. Leâ Xuaân Dieäm, Vuõ Kim Loäc (1995), Coå vaät vaøng Champa, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 34. Ngoâ Vaên Doanh (2006), Leã hoäi chuyeån muøa cuûa ngöôøi Chaêm, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 35. Ngoâ Vaên Doanh (2002), Vaên hoùa coå Champa, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 36. Ngoâ Vaên Doanh (1994), Thaùp coå Champa – Söï thaät vaø huyeàn thoaïi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 37. Ngoâ Vaên Doanh (2001), Danh thaéng Ñoâng Nam AÙ, Nxb Lao Ñoäng, Haø Noäi. 38. Phan Du (1974), Quaûng Nam qua caùc thôøi ñaïi, Nxb Coå hoïc Tuøng thö, Ñaø Naüng. 39. Nguyeãn Sinh Duy (2006), Quaûng Nam vaø nhöõng vaán ñeà söû hoïc, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, TP.Hoà Chí Minh. 40. Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân – Taäp XXXII, (1975), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 41. Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân – Taäp XXXIII, (1975), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 42. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp I, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 43. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp II, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 44. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp III, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 45. Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam (2006), Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn X, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 46. Buøi Huy Ñaùp (1985), Vaên minh luùa nöôùc vaø ngheà troàng luùa Vieät Nam, Nxb Noâng Nghieäp, Haø Noäi. 47. Nguyeãn Ñình Ñaàu (2007), Vieät Nam Quoác hieäu vaø Cöông vöïc qua caùc thôøi ñaïi, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 48. Buøi Ñeïp (Bieân soaïn) (2004), Di saûn theá giôùi – chaâu AÙ – Taäp 10, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 49. Leâ Quang Ñònh (2005), Hoaøng Vieät nhaát thoáng ñòa dö chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 50. Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû bieân taïp luïc, Nxb Khoa Hoïc, Haø Noäi. 51. Trònh Hoaøi Ñöùc (1998), Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. 52. Vuõ Minh Giang (Chuû bieân) (2008), Löôïc söû vuøng ñaát Nam Boä – Vieät Nam, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. 53. Hall D. G. E. (1997) ( Ngöôøi dòch: Buøi Thanh Sôn, Nguyeãn Thaùi Yeân Höông, Hoaøng Anh Tuaán, Nguyeãn Vuõ Tuøng, Ñoaøn Thaéng), Lòch söû Ñoâng Nam AÙ, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 54. Hoaøng Xuaân Haõn (1995), Lyù Thöôøng Kieät, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 55. Boá Xuaân Hoå (1977), “Tín ngöôõng töôïng Kuùt ôû vuøng Chaøm Thuaän Haûi”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (4), tr.17–22. 56. Lyù Kim Hoa (1979), “Baø la moân giaùo ôû ngöôøi Chaêm Thuaän Haûi xöa vaø nay”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (3), tr.37–41. 57. Nguyeõn Xuaân Hoa (1995), “Nhìn laïi quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Thöøa Thieân – Hueá”, Taïp chí Thoâng tin Khoa hoïc vaø Coâng ngheä tænh, (2), tr.25. 58. Hoäi thaûo quoác teá toå chöùc ôû Ñaø Naüng ngaøy 23 – 3 – 1990 (1991), Ñoâ thò coå Hoäi An, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 59. Hoäi Vaên ngheä Daân gian thaønh phoá Ñaø Naüng (2007), Truyeän keå daân gian ñaát Quaûng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 60. Nguyeãn Xuaân Hoàng (Bieân soaïn) (2004), Leã hoäi Quaûng Nam, Nxb Sôû Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng Nam. 61. Leâ Huy, Huy Traân (1984), Nhaïc khí daân toäc Vieät Nam, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. 62. Vuõ Ngoïc Khaùnh (Chuû bieân) (2007), Leã hoäi Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh. 63. Vuõ Ngoïc Khaùnh (Chuû bieân) (2007),Vaên hoùa leã hoäi truyeàn thoáng coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi. 64. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2003), Taùm vò vua thôøi Lyù, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 65. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2005), Nöõ thaàn vaø thaùnh maãu, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 66. Ñinh Gia Khaùnh, Cuø Huy Caän (1995), Caùc vuøng vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 67. Vuõ Khieâu (Chuû bieân), Nho giaùo xöa vaø nay, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 68. Phan Khoang (2001), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 69. Khuyeát Danh (Traàn Quoác Vöôïng dòch) (2005), Vieät söû löôïc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 70. Khuyeát Danh (Nguyeãn Gia Töôøng dòch) (1993), Ñaïi Vieät söû löôïc, Nxb TP.Hoà Chí Minh. 71. Traàn Troïng Kim (1999), Vieät Nam söû löôïc, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 72. Nguyeãn Vaên Köï, Ngoâ Vaên Doanh (2005), Du khaûo vaên hoùa Chaêm, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. 73. Traàn Kyø Phöông (1979), “Töôïng Boà Taùt môùi phaùt hieän taïi Ñoàng Döông (Quaûng Nam – Ñaø Naüng)”, Taïp chí khaûo coå hoïc, (2), tr.61- 63. 74. Phan Huy Leâ, Traàn Quoác Vöôïng, Haø Vaên Taán, Löông Ninh (1991), Lòch söû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc Chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 75. Ngoâ Vaên Leä (2003), Moät soá vaán ñeà vaên hoùa toäc ngöôøi ôû Nam Boä vaø Ñoâng Nam AÙ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP.Hoà Chí Minh, TP. Hoà Chí Minh. 76. Ngoâ Vaên Leä, Nguyeãn Thò Tieäp, Nguyeãn Vaên Dieäu (1997), Vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. 77. Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 78. Ngoâ Só Lieân (2004), Quoác söû toaûn yeáu, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 79. Nguyeãn Boäi Lieân (1984), “Ghe baàu Quaûng Nam vaø caùc tænh phía Nam”, Taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû tænh Quaûng Nam – Ñaø Naüng, I, tr.56. 80. Phaïm Ngoïc Lieâm (Chuû bieân) (1998), Löôïc söû Ñoâng Nam AÙ, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 81. Haø Bích Lieân (2000), Quan heä giöõa vöông quoác coå Champa vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi, Haø Noäi. 82. Taï Ngoïc Lieãn, Ñoã Vaên Ninh, Buøi Thieát, Tröông Thaâu (2008), Almanach Lòch söû vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh. 83. Laõ Vaên Loâ (1973), Böôùc ñaàu tìm hieåu caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam trong söï nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 84. Nguyeãn Quoác Loäc (2007), Goùp phaàn nghieân cöùu daân toäc hoïc Ñoâng Nam AÙ, Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh. 85. Nguyeãn Quoác Loäc (Chuû bieân) (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Bình Trò Thieân, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 86. Nguyeãn Quoác Loäc, Vuõ Thò Vieät (1990), Caùc daân toäc thieåu soá ôû Phuù Yeân, Nxb Sôû Vaên hoùa Thoâng tin, Phuù Yeân. 87. Vuõ Kim Loäc (1996), Coå vaät Champa, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 88. Nguyeãn Vaên Luaän (1974), Ngöôøi Chaøm Hoài giaùo mieàn Taây Nam Phaàn Vieät Nam, Nxb Saøi Goøn, Saøi Goøn. 89. Hoaøng Mai (Bieân taäp) (2004), Ñaát vaø ngöôøi Duyeân haûi mieàn Trung, Nxb Toång Hôïp, TP. Hoà Chí Minh. 90. Nguyeãn Caûnh Minh (1980), Lòch söû Vieät Nam (1428 – 1858), Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 91. Ngoâ gia vaên phaùi (1987), Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí – Taäp II, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 92. Nguyeân Ngoïc (Chuû bieân) (2005), Tìm hieåu con ngöôøi xöù Quaûng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 93. Phan Ngoïc (1994), Vaên hoùa Vieät Nam, caùch tieáp caän môùi, Nxb Vaên hoùa Thoâng Tin, Haø Noäi. 94. Phan Ngoïc (1998), Baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 95. Phan Ngoïc (1999), Moät caùch tieáp caän vaên hoùa, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 96. Nguyeãn Quang Ngoïc (Chuû bieân) (2000), Tieán trình lòch söû Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 97. Nguyeãn Khaéc Ngöõ (1967), Maãu heä Chaøm, Nxb Trình Baøy, Saøi Goøn. 98. Leâ Nguyeãn (2004), Xaõ hoäi Ñaïi Vieät qua buùt kyù cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh. 99. Ñoã Vaên Ninh (1983), Thaønh coå Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 100. Löông Ninh (2004), Lòch söû vöông quoác Champa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 101. Löông Ninh (2005), Vöông quoác Phuø Nam lòch söû vaên hoùa, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 102. Löông Ninh (1991), Lòch söû Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 103. Löông Ninh (1980), “Maáy vaán ñeà veà vöông quoác Champa coå”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, (3), tr.55–56. 104. Löông Ninh (2000), Lòch söû Vieät Nam giaûn yeáu, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 105. Nguyeãn Doanh Phieät (1977), Hoà Quyù Ly, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 106. Nguyeãn Doanh Phieät (1990), “Cheá ñoä phong kieán trong lòch söû Vieät Nam töø theá kyû X ñeán theá kyû XV vaø nhöõng di saûn cuûa noù”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, (3), tr.21–37. 107. Cao Xuaân Phoå, Phaïm Huy Thoâng, Nguyeãn Vaên Köï, Phaïm Ngoïc Long (1998), Ñieâu khaéc Chaêm, Nxb khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 108. Nguyeãn Hoàng Phong (1998), Vaên hoùa chính trò Vieät Nam, truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 109. Ñaëng Duy Phuùc (2007), Giaûn yeáu söû Vieät Nam, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi. 110. Leâ Ñình Phuïng (2002), Di tích vaên hoùa Chaêm ôû Bình Ñònh, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 111. Leâ Ñình Phuïng (2004), Kieán truùc ñieâu khaéc ôû Myõ Sôn – Di saûn vaên hoùa theá giôùi, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi. 112. Leâ Ñình Phuïng (2005), Tìm hieåu kieán truùc thaùp Champa, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 113. Thaïch Phöông (2008), Ñaát Quaûng nhöõng söï kieän ñaùng nhôù, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 114. Traàn Kyø Phöông (1998), Myõ Sôn trong ngheä thuaät Chaêm, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 115. Chaâu Ñaït Quan (1973), Chaân Laïp phong thoå kyù, Nxb Kyû nguyeân Môùi, Saøi Goøn. 116. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2006), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 117. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp II, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 118. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp III, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 119. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp IV, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 120. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp V, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 121. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VI, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 122. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VII, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 123. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VIII, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 124. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp IX, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 125. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp X, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 126. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc – Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 127. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc – Taäp II, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 128. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 129. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1995), Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP. Hoà Chí Minh. 130. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp I, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 131. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp II, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 132. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp III, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 133. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp IV, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 134. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp I, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 135. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp II, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 136. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp III, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 137. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2002), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp I, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 138. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2003), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp II, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 139. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2004), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp III, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 140. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2004), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp IV, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 141. Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi ngoaïi kyù söï, Nxb Vieän Ñaïi hoïc Hueá, Hueá. 142. Ngoâ Thôøi Só (2001), Vieät söû tieâu aùn, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 143. Leâ Vaên Sieâu (2004), Vieät Nam vaên minh söû cöông vaên minh Ñaïi Vieät, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh. 144. Nguyeãn Vaên Sieâu (1997), Ñaïi Vieät ñòa dö toaøn bieân, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. 145. Nguyeãn Vaên Sieâu (2001), Phöông ñình ñòa dö chí, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 146. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Quaûng Nam (2002), Vai troø dinh traán Quaûng Nam, Nxb Quaûng Nam, Quaûng Nam. 147. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Thuaän Haûi (1989), Ngöôøi chaêm ôû Thuaän Haûi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Thuaän Haûi. 148. Haø Vaên Taán, Phaïm Thò Taâm (1975), Cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng TK XIII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 149. Quaùch Taán (1969), Non nöôùc Bình Ñònh, Nxb Nam Cöôøng, Saøi Goøn. 150. Chöõ Vaên Taàn (1978), “Veà vaên hoùa Sa Huyønh”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, (1), tr.52–60. 151. Vaên Taïo (1989), Ñoâ thò coå Vieät Nam, Nxb Vieän Söû hoïc, Haø Noäi. 152. Leâ Maïnh Thaùt (1999), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 153. Traàn Ngoïc Theâm (1997), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh. 154. Buøi Thieát (1999), 54 daân toäc Vieät Nam vaø caùc teân goïi khaùc, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 155. Buøi Thieát (2000), Vieät Nam thôøi coå xöa, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. 156. Ngoâ Ñöùc Thònh (1993), Vaên hoùa vuøng vaø phaân vuøng vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 157. Ngoâ Ñöùc Thònh (1984), “Giao tieáp vaên hoùa vaø vai troø cuûa noù ñoái vôùi quy luaät ñoåi môùi caùi “truyeàn thoáng” trong vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (3), tr.41–43. 158. Ngoâ Ñöùc Thònh (Chuû bieân) (1996), Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 159. Ngoâ Ñöùc Thònh (Chuû bieân) (1996), Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam – Taäp II, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 160. Ngoâ Ñöùc Thònh, Nguyeãn Vieät (1981), “Caùc loaïi hình caøy hieän ñaïi cuûa caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, (4), tr.50–64. 161. Phaïm Xuaân Thoâng, Thieân Sanh Caûnh (1978), Truyeän coå Chaêm, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 162. Nguyeãn Höõu Thoâng (1994), Hueá, ngheà vaø laøng thuû coâng truyeàn thoáng, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 163. Thoâng taán xaõ Vieät Nam (1997), Vieät Nam hình aûnh coäng ñoàng 54 daân toäc, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi. 164. Haø Vaên Thö, Voõ Quang Nhôn, Y Ñieâng (1975), Truyeän coå tích caùc daân toäc thieåu soá mieàn Nam, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. 165. Traàn Maïnh Thöôøng (1999), Ñình chuøa laêng taåm noåi tieáng Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 166. Traàn Maïnh Thöôøng (2008), Almanach Nhöõng di saûn noåi tieáng theá giôùi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 167. Hoà Xuaân Tònh (1998), Di tích Chaêm ôû Quaûng Nam, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 168. Nguyeãn Khaùnh Toaøn (1972), Lòch söû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 169. Nguyeãn Khaùnh Toaøn (1985), Lòch söû Vieät Nam – Taäp II, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 170. Toân Nöõ Quyønh Traân (1996), Ñoâ thò hoùa taïi Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ, Nxb TP. Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh. 171. Huyønh Ngoïc Traûng, Vu Gia (Chuû bieân – Bieân soaïn) (2004), Ñòa chí huyeän Ñaïi Loäc, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 172. Nguyeãn Ñình Tö (1974), Non nöôùc Ninh Thuaän, Nxb Soáng Môùi, Saøi Goøn. 173. Nguyeãn Ñình Tö (2003), Non nöôùc Phuù Yeân, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh. 174. Nguyeãn Phöôùc Töông (2004), Hoäi An di saûn theá giôùi, Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh. 175. Nguyeãn Phöôùc Töông (1997), Ñoâ thò coå Vieät Nam vaø nhöõng di tích tieâu bieåu, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 176. Phan Laïc Tuyeân (1977), “Goùp phaàn tìm hieåu ngöôøi Kinh Cöïu vuøng Thuaän Haûi”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (4), tr.12–16. 177. Kim Tuyeán (Bieân taäp), Vaên hoùa thôøi hoäi nhaäp, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 178. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (caùc tænh phía Nam), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 179. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1989), Ñoâ thò coå Vieät Nam, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi. 180. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Theá kyû X nhöõng vaán ñeà lòch söû, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 181. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1971), Lòch söû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 182. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1985), Lòch söû Vieät Nam – Taäp II, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 183. Ñaëng Nghieâm Vaïn (2003), Coäng ñoàng quoác gia daân toäc Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh. 184. Ñaëng Nghieâm Vaïn (Chuû bieân) (2005), Tìm hieåu con ngöôøi mieàn nuùi Quaûng Nam, Nxb Ban Daân toäc tænh Quaûng Nam, Quaûng Nam. 185. Ñaëng Nghieâm Vaïn (1992), Quan heä caùc toäc ngöôøi trong moät quoác gia daân toäc, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 186. Ñaëng Nghieâm Vaïn (2001), Daân toäc – Vaên hoùa – Toân giaùo, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 187. Nguyeãn Ñöùc Vaân, Kieàu Thu Hoaïch (Dòch) (1978), Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí – Taäp I, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. 188. Nguyeãn Khaéc Vieän (2000), Baøn veà ñaïo Nho, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. 189. Vieän Daân toäc hoïc (1980), Goùp phaàn nghieân cöùu baûn lónh, baûn saéc caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 190. Vieän Daân toäc hoïc (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (caùc tænh phía Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 191. Vieän Ngôn ngoân ngöõ hoïc (1972), Tìm hieåu ngoân ngöõ caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam – Taäp I, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi. 192. Vieän Söû hoïc (1976), Nöôùc Vieät Nam laø moät, daân toäc Vieät nam laø moät, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 193. Vieän Söû hoïc (1996), Lòch söû thaønh phoá Ñaø Naüng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 194. Vieän Vaên hoùa Daân gian (1992), Leã hoäi, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 195. Hoaøng Höông Vieät (Bieân soaïn) (2004), Giai thoaïi ñaát Quaûng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 196. Phaïm Trung Vieät, Huyønh Minh (2003), Non nöôùc xöù Quaûng, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh. 197. Leâ Trung Vuõ, Nguyeãn Hoàng Döông (1977), Lòch leã hoäi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 198. Traàn Quoác Vöôïng (Chuû bieân) (1985), Nhöõng di tích thôøi tieàn söû vaø sô söû ôû Quaûng Nam – Ñaø Naüng, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng Nam – Ñaø Naüng. 199. Traàn Quoác Vöôïng (2005), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 200. Traàn Quoác Vöôïng (1996), Theo doøng lòch söû, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. TIEÁNG ANH 201. Li Tana (1998), Nguyeãn Cochinchina – Southern Vietnam in the Seventeenth and eighteenth centuries, Ithaca, New York. 202. Li Tana, Anthony Reid (1993), Southern Vietnam under the Nguyen – Documents on the Economic History of Cochinchina (Ñaøng Trong), 1602 – 1777, Iseas, Singapore. 203. Nguyeãn Thò Thanh (1998), The French conquest of Cochinchina, Ithaca, New York. 204. Sharma J.C. (1992), Temples of Champa in Vietnam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. CAÙC WEBSITES 205. http:// en.Wikipedia. org/wiki/champa 206. http:// vi.Wikipedia. org/wiki/ch% C4% 83mPa 207. www.foto.com/champ-ucs-8k- 208. www.e4s-clan.net/index.php?site=profile&id=11-37k- 209. www.vae.org.vn/News-print.asp?id=4164-27k- 210. www.hanoi.gov.vn/hanoiweb1/vn/huong toi 1000 nam/…/page 4- 7.htm-33k- 211. www.nus.ari.edu.sg/pub/wps,htm. 212. www.hue.vnn.vn/service/printversion?article id=194634 213. www.quangduc.com/lichsu/19champa10.html.20k 214. www.daosuduytue.Com/regulation/hoithaoTNT/GS%20PHAM%DU ONG.htm 215. www.vovinamus.Can/forum/archive/index.php?t-2232.html-17k PHUÏ LUÏC ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA VAØO NAÊM 1100 Đại Việt Chăm Pa Đế quốc Khmer Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA VAØO NAÊM 1650 Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa THAÙP CHAÊM ÔÛ NHA TRANG Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa THAÙNH ÑÒA MYÕ SÔN THAÙP CHAÊM ÔÛ MYÕ SÔN Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa ._.