Phương pháp biện chứng & biện chứng duy vật

Lêi nãi ®Çu NhËn thøc, t­ duy con ng­êi cã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi thÕ giíi xung quanh? Con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi hiÖn thøc hay kh«ng? Mµ khi con ng­êi nhËn thøc ®­îc thÕ giíi xung quanh th× viÖc ¸p dông c¸c hiÓu biÕt ®ã vµo thùc tiÔn nh­ thÕ nµo? §©y lµ mét trong hai vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Trong triÕt häc Mac - Lª nin, phÐp biÖn chøng duy vËt ®­îc coi lµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cña mäi ho¹t ®éng thùc tiÔn, gióp con ng­êi nhËn thøc ®­îc thÕ giíi. VËy phÐp biÖn chøng lµ g× vµ nã cã ý nghÜa nh­ thÕ nµo ®èi víi nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi? Chóng ta h·y xem xÐt c¸c vÊn ®Ò nµy ë d­íi ®©y trong c¸c khÝa c¹nh, ®Ó hiÓu thªm vÒ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vµ biÖn chøng duy vËt. A I. Ph­¬ng ph¸p luËn Tr­íc khi t×m hiÓu vÒ c¸c vÊn ®Ò cña phÐp biÖn chøng duy vËt ta sÏ xem xÐt qua: Nh­ thÕ nµo lµ ph­¬ng ph¸p luËn? Cã thÓ nãi mét c¸ch tæng qu¸t ph­¬ng ph¸p luËn lµ lý luËn vÒ ph­¬ng ph¸p, lµ khoa häc vÒ ph­¬ng ph¸p, ph­¬ng ph¸p gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nh­: Ph­¬ng ph¸p lµ g×? B¶n chÊt, néi dung, h×nh thøc cña ph­¬ng ph¸p nh­ thÕ nµo? Ph©n lo¹i ph­¬ng ph¸p ra sao? Vai trß cña ph­¬ng ph¸p trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi nh­ thÕ nµo? … Do ®ã cã thÓ nãi c¸ch kh¸c cô thÓ h¬n, ph­¬ng ph¸p luËn luËn lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t chØ ®¹o cô thÓ tæng viÖc x¸c ®Þnh ph¹m vi, kh¶ n¨ng ¸p dông chóng mét c¸ch hîp lý cã hiÖu qu¶ tèi ®a. Mäi khoa häc ®Òu cã lý luËn vÒ ph­¬ng ph¸p cña m×nh, v× nghiªn cøu ®èi t­îng, c¸c khoa häc ®Òu ph¶i x¸c ®Þnh cho ®­îc c¸c ph­¬ng ph¸p thÝch hîp, kiÕn gi¶i tÝch tÊt yÕu cña c¸c ph­¬ng ph¸p ®­îc sö dông vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ph­¬ng ph¸p ®ã. Ph­¬ng ph¸p luËn ®­îc ph©n thµnh: - Ph­¬ng ph¸p luËn phæ biÕn - Ph­¬ng ph¸p luËn chung vµ ph­¬ng ph¸p luËn riªng. Gi÷a chóng cã sù liªn hÖ t¸c ®«ng qua l¹i. §Æc biÖt phÐp biÖn chøng duy vËt lµ ph­¬ng ph¸p luËn phæ biÕn, cã ý nghÜa rÊt to lín trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn x· héi mµ chóng ta sÏ nghiªn cøu d­íi ®©y. II. Vai trß cña ph­¬ng ph¸p luËn 1. Ph­¬ng ph¸p biÖn chøng. Tr­íc hÕt chóng ta cÇn hiÓu ph­¬ng ph¸p biÖn chøng lµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së c¸c nguyªn lý, quy luËt vµ ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt. C¸c nguyªn t¾c nµy tuy cã néi dung kh¸c nhau song chóng cã sù liªn hÖ bæ sung lÉn nhau, t¹o thµnh mét c«ng cô cã vai trß to lín trong nhËn thøc c¸c quy luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan. Ta h·y xem xÐt mét sè nguyªn t¾c cña phÐp duy vËt biÖn chøng: - Nguyªn t¾c vÒ tÝnh kh¸ch quan cña sù xem xÐt. C¬ së lý luËn cña nã lµ vai trß quyÕt ®Þnh cña vËt chÊt trong quan hÖ ®èi víi ý thøc, cßn yªu cÇu ®èi víi mäi khoa häc ta khi nghiªn cøu sù vËt ph¶i xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n sù vËt, ®Ó chØ ra c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt Êy. - Nguyªn t¾c vÒ tÝnh toµn diÖn Lµ nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn. Trong c¸c ngµnh khoa häc, viÖc nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt ph¶i ®­îc xem xÐt trong tr¹ng th¸i toµn vÑn vµ phøc t¹p cña nã. CÇn ph¶i nh×n bao qu¸t vµ nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c mÆt, tÊt c¶ c¸c mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi¸n tiÕp cña sù vËt ®ã. - Nguyªn t¾c xem xÐt sù vËt trong sù ph¸t triÓn, trong sù tù vËn ®éng. C¬ së lý luËn lµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn. Víi yªu cÇu lµ khi thùc hiÖn nguyªn t¾c nµy kh«ng chØ dõng ë chç liÖt kª c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö mµ sù vËt ®· tr¶i qua, mµ ph¶i v¹ch ra tÝnh tÊt yÕu, nh÷ng quy luËt chi phèi sù liªn hÖ vµ thay thÕ c¸c tr¹ng th¸i, tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c cña sù vËt. - Nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a lÞch sö vµ logic. ë ®©y: LÞch sö lµ kh¸ch thÓ ®­îc nghiªn cøu trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. LogÝc lµ sù t¸i t¹o d­íi h×nh ¶nh tinh thÇn kh¸ch quan ®ang vËn ®éng vµ ph¸t triÓn víi nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt yÕu vµ x¸c ®Þnh. C¬ së lý luËn cña nã lµ: Ph­¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p logÝc. Yªu cÇu chung lµ ph­¬ng ph¸p lÞch sö ph¶i n¾m lÊy c¸i logÝc, xoay quanh c¸i logÝc. Ph­¬ng ph¸p logÝc ph¶i dùa trªn c¸c tµi liÖu lÞch sö ®Ó v¹ch ra nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt yÕu, nh÷ng quy luËt kh¸ch quan vèn cã trong qu¸ tr×nh lÞch sö. - Nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a ph©n tÝch vµ tæng hîp, gi÷a qui n¹p vµ diÔn dÞch. Ph©n tÝch vµ tæng hîp ®­îc tiÕn hµnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ sù lÆp l¹i trong ý thøc qu¸ tr×nh ph©n gi¶i vµ tæng hîp ë thÕ giíi kh¸ch quan. Quy n¹p lµ thao t¸c mµ t­ duy ®i tõ tri thøc vÒ c¸i riªng (sù vËt hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh riªng lÎ), ®Õn tri thøc vÒ c¸i chung, tõ tri thøc Ýt chung ®Õn tri thøc chung h¬n. DiÔn dÞch lµ thao t¸c nhê ®ã t­ duy ®i tõ tri thøc chung ®Õn tri thøc chung h¬n, ®Õn tri thøc vÒ c¸i riªng. - Nguyªn t¾c ®i tõ lý luËn trõu t­îng ®Õn cô thÓ. C¬ së lý luËn lµ sù tæng hîp l¹i nhê t­ duy lý luËn c¸c tµi liÖu do trùc quan sinh ®éng ®em l¹i, ë ®©y c¸i trõu t­îng ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ phæ biÕn nhÊt, ®¬n gi¶n nhÊt nh­ng cã vai trß quyÕt ®Þnh trong c¸i cô thÓ nghiªn cøu. 2. Ph­¬ng ph¸p biÖn chøng lµ ®Ønh cao cña t­ duy khoa häc. Cã thÓ nãi gi¸ trÞ cña phÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ ý muèn chñ quan cña nh÷ng ng­êi s¸ng t¹o ra nã mµ gi¸ trÞ ®ã ®­îc thÓ hiÖn ë chç "Gi¶i ph¸p nh÷ng vÊn ®Ò mµ t­ t­ëng tiÕn tíi cña loµi ng­êi ®Æt ra", soi s¸ng c¸c nhiÖm vô lÞch sö ®· chÝn muåi cña nh©n lo¹i, ®ã lµ nhiÖm vô gi¶i phãng con ng­êi khái mäi h×nh thøc ¸p bøc lãc lét, khái sù tha ho¸. M¸c kh¼ng ®Þnh: C¸c nhµ triÕt häc tr­¬c ®©y chØ t×m mäi c¸ch gi¶i thÝch thÕ giíi b»ng nh÷ng c¸ch kh¸c nhau, song c¸i chÝnh lµ c¶i t¹o thÕ giíi. Cã thÓ nãi r»ng cho ®Õn nay, phÐp biÖn chøng duy vËt vÉn lµ c¬ së thÕ giíi quan, ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc duy nhÊt ®¸p øng ®­îc nhiÖm vô lÞch sö ®ã mµ ch­a cã mÆt häc thuyÕt nµo cã thÓ th¾ng thÕ ®­îc, kh«ng chØ nh÷ng ng­êi MacxÝt ch©n chÝnh lµ ngay c¶ mét sè häc gi¶ t­ s¶n còng thõa nhËn vai trß cña häc thuyÕt ®ã. ChØ cã phÐp biÖn chøng duy vËt míi cã sù gi¶i thÝch khoa häc vÒ nh÷ng qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy, n¾m ®­îc quy luËt vËn ®éng cña lÞch sö, ®em l¹i mét gi¶i ph¸p khoa häc cho nh÷ng vÊn ®Ò ®ã mét c¸ch khoa häc. Tuy nhiªn, nÕu chØ dõng l¹i ë sù thõa nhËn th«i ch­a ®ñ. Ngµy nay, khoa häc vµ thùc tiÔn lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi nªn triÕt häc Mac Lªnin nãi chung vµ phÐp biÖn chøng duy vËt nãi riªng còng cÇn ®­îc bæ sung vµ ph¸t triÓn nÕu chóng ta kh«ng muèn l¹c hËu so víi thùc tiÔn. PhÐp biÖn chøng duy vËt võa lµ yªu cÇu cña thùc tiÔn x· héi, võa lµ yªu cÇu cña néi t¹i häc thuyÕt ®ã. Cã ph¸t triÓn ®­îc vµ th«ng qua ph¸t triÓn, häc thuyÕt ®ã míi b¶o vÖ m×nh vµ míi ph¸t huy ®­îc t¸c dông vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nã. Tr­íc Mac - ¡nghen trong cuéc ®Êu tranh tr­êng kú cña c¸c ph¸i trµo l­u triÕt häc, nh©n lo¹i ®· biÕt ®Õn nhiÒu nhµ duy vËt vµ biÖn chøng lín, ®¸nh dÊu nh÷ng b­íc ph¸t triÓn míi cña t­ duy triÕt häc cña con ng­êi trªn con ®­êng t×m tíi ch©n lý. ThÕ nh­ng tÊt c¶ c¸c nhµ triÕt häc ®ã do sù h¹n chÕ cña c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan ®Òu ch­a ®em l¹i cho loµi ng­êi mét thÕ giíi toµn bé triÖt ®Ó, mét ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc c¸ch m¹ng ë vÞ trÝ ®ã ta th­êng b¾t gÆp tÝnh kh«ng nhÊt qu¸n, duy vËt khi gi¶i thÝch vÊn ®Ò nµy, nh­ng l¹i duy t©m khi gi¶i thÝch vÊn ®Ò kh¸c, duy vËt nh­ng l¹i siªu h×nh, kh«ng biÖn chøng hoÆc biÕn chøng nh­ng l¹i tiÕn tíi duy t©m. §iÒu quan träng nhÊt lµ tÊt c¶ c¸c nhµ triÕt häc tr­íc M¸c ®Ó ®øng l¹i ë nhËn thøc lÜnh vùc tù nhiªn vµ khi chuyÓn sang nhËn thøc vÊn ®Ò x· héi hä ®Òu kh«ng tr¸nh khái r¬i vµo duy t©m, sai lÇm, ph¶n khoa häc. M¸c - ¡nghen lµ nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn thèng nhÊt chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng hay phÐp biÖn chøng duy vËt, phÐp biÖn chøng ra ®êi ®¸nh dÊu b­íc ph¸t triÓn míi vÒ chÊt trong lÜnh vùc triÕt häc, ®ã lµ häc thuyÕt triÕt häc hoµn bÞ, triÖt ®Ó thèng nhÊt ®­îc x©y dùng trªn lËp tr­êng thÕ giíi míi. Nã bao hµm c¶ lÜnh vùc tù nhiªn x· héi vµ t­ duy con ng­êi. PhÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng ph¶i lµ tæng sè nh÷ng nguyªn lý, quy luËt, ph¹m trï mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chóng ta t¹o ra lµ sù liªn hÖ h÷u c¬ cã nguyªn t¾c cña c¸c tri thøc ®· ®­îc x¸c lËp trong hÖ thèng Êy. Gi¸ trÞ thêi ®¹i cña häc thuyÕt Êy lµ ë chç nã lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p, gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn, gi÷a tÝnh khoa häc vµ c¸ch m¹ng. PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ mét hÖ thèng më, n¨ng ®éng, nã dµnh c¶ mét ph­¬ng h­íng réng lín cho sù chøng minh cña khoa häc, cho sù bï ®¾p cña tri thøc nh©n lo¹i, lµ sù h­íng dÉn vµ lµ ®éng lùc cho con ng­êi trong viÖc c¶i t¹o tù nhiªn x· héi vµ t­ duy. PhÐp biÖn chøng ra ®êi tõ sù s¸ng t¹o vµ ®ång thêi còng ®Æt ra yªu cÇu s¸ng t¹o trong viÖc vËn dông nã trong nhËn thøc vµ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. NÕu nh­ tr­íc ®©y phÐp biÖn chøng ®«i khi do c¸c nhµ duy t©m nghiªn cøu vµ c¸c nhµ duy vËt dï lµ ph¶n ®èi phÐp siªu h×nh th× b©y giê phÐp biÖn chøng ®ã ®· t×m thÊy ng­êi b¹n ®ång hµnh tin cËy duy nhÊt cña m×nh lµ chñ nghÜa duy vËt. NÕu nh­ tr­íc ®©y lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p ®«i khi t¸ch rêi nhau, th× b©y giê chóng ®· trë thµnh sù thèng nhÊt g¾n bã lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng trong phÐp biÖn chøng duy vËt ®· trë thµnh ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cña viÖc nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. Lª nin kh¼ng ®Þnh phÐp biÖn chøng duy vËt lµ "häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn, d­íi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn". PhÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng gièng bÊt cø mét häc thuyÕt triÕt häc nµo kh¸c, bëi v× nã kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña ph­¬ng ph¸p t­ duy mµ nã lµ sù ph¶n ¸nh kh¸ch quan thÕ giíi vËt chÊt, lµ sù kÝch thÝch nh÷ng gi¸ trÞ t­ t­ëng, v¨n ho¸ nh©n lo¹i, nã kÕ thõa tiÕp thu cã ph©n ho¸ nh÷ng h¹n chÐ cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong lÞch sö, ®ång kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn. Häc thuyÕt ®ã lu«n lÊy thùc tiÔn lµm c¬ së, ®iÓm xuÊt ph¸t cña m×nh. Thùc tiÔn võa lµ c¬ së, võa lµ môc ®Ých, ®éng lùc, tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ søc bÒn cña nã. ChÝnh h¬i thë cña thùc tiÔn ®· lµm cho phÐp biÖn chøng duy vËt lu«n sèng ®éng, ph¸t triÓn. Lª nin chØ râ: "Quan ®iÓm vÒ ®êi sèng, vÒ thùc tiÔn, ph¶i lµ quan ®iÓm thø nhÊt vµ c¬ b¶n cña lý luËn vÒ nhËn thøc". Trong qu¸ tr×nh x©y dùng hÖ thèng triÕt häc cña m×nh c¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸c lu«n ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng chèng l¹i mäi luËn ®iÖu xuyªn t¹c cña kÎ thï vµ b¶o vÖ nh÷ng quan ®iÓm khoa häc cña m×nh. B PhÐp biÖn chøng duy vËt Cã thÓ nãi tõ thêi cæ ®¹i ng­êi ta ®· hiÓu phÐp biÖn chøng lµ nghÖ thuËt tranh luËn ®Ó t×m ra ch©n lý, b»ng c¸ch v¹ch ra nh÷ng m©u thuÉn trong lËp luËn cña ®èi ph­¬ng. Quan ®iÓm Êy ®· thÓ hiÖn nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ yÕu tè c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng lµ m©u thuÉn. §Þnh nghÜa phÐp biÖn chøng cho biÕt, phÐp biÖn chøng nãi chung chØ mèi liªn hÖ, vËn ®éng, ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt ph¸t triÓn. Thùc chÊt cña c¸c mèi liªn hÖ vËn ®éng ph¸t triÓn Êy lµ sù thèng nhÊt, ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp gäi lµ m©u thuÉn. Quan ®iÓm biÖn chøng cho r»ng c¸c sù vËt, hiÖn t­îng hay nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn cña thÕ giíi, tån t¹i trong mèi liªn hÖ, t¸c ®éng lÉn nhau vµ kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn. §èi lËp víi quan ®iÓm biÖn chøng, quan ®iÓm siªu h×nh cho r»ng c¸c sù vËt hiÖn t­îng trong thÕ giíi tån t¹i c« lËp, tÜnh l¹i kh«ng vËn ®éng, kh«ng ph¸t triÓn. NÕu cã sù thõa nhËn trong quan ®iÓm nµy vÒ vËn ®éng cña thÕ giíi th× ®ã lµ sù t¨ng gi¶m ®¬n thuÇn vÒ l­îng hoÆc vËn ®éng theo chu kú khÐp kÝn. Nh÷ng ng­êi theo quan ®iÓm siªu h×nh nãi chung phñ nhËn sù ph¸t triÓn, hä tuyÖt ®èi ho¸ c¸c mÆt æn ®Þnh cña sù vËt, hiÖn t­îng. Hä cho r»ng kh«ng cã sù ra ®êi cña c¸i míi vµ nguån gèc cña chóng n»m ë bªn ngoµi sù vËt, hiÖn t­îng. Nh­ vËy quan ®iÓm biÖn chøng kh¸c quan ®iÓm siªu h×nh ë chç: Nã xem xÐt sù ph¸t triÓn nh­ mét qu¸ tr×nh tiÕn lªn, th«ng qua nh÷ng b­íc nh¶y vät, c¸i cò mÊt ®i vµ c¸i míi ra ®êi. Nã v¹ch ra nguån gèc bªn trong cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, ®ã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng mÆt ®èi lËp bªn trong cña sù vËt, hiÖn t­îng. Cã hai lo¹i phÐp biÖn chøng ®ã lµ biÖn chøng kh¸ch quan vµ biÖn chøng chñ quan. Trong lÞch sö triÕt häc cã ba h×nh thøc c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng ph¶n ¸nh tr×nh ®é nhËn thøc kh¸c nhau cña nh©n lo¹i vÒ biÖn chøng kh¸ch quan cña thÕ giíi, phÐp biÖn chøng ng©y th¬, phÐp biÖn chøng duy t©m, phÐp biÖn chøng duy vËt. PhÐp biÖn chøng ng©y th¬ tù ph¸t cæ ®¹i, tiªu biÓu lµ HªcralÝt. ¤ng cho r»ng sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi gièng nh­ dßng ch¶y cña mét con s«ng, nh­ vËy kh«ng ai t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng. BiÖn chøng ng©y th¬ dùa trªn quan s¸t cã tÝnh trùc quan, chØ cã ý nghÜa v« thÇn, chèng l¹i quan niÖm t«n gi¸o vÒ thÕ giíi, Ýt cã gi¸ trÞ khoa häc. BiÖn chøng ng©y th¬ lµ h¹n chÕ, bÞ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh xo¸ bá. BiÖn chøng duy t©m, ng­êi tiªu biÓu cho phÐp biÖn chøng duy t©m kh¸ch quan lµ Heghen. ¤ng lµ ng­êi ®Çu tiªn cã c«ng x©y dùng t­¬ng ®èi hoµn chØnh phÐp biÖn chøng duy vËt víi hÖ thèng c¸c ph¹m trï, kh¸i niÖm, vµ c¸c qui t¾c c¬ b¶n. Tuy nhiªn, phÐp biÖn chøng cña Heghen cßn thiÕu triÖt ®Ó vµ thiÕu khoa häc. BiÖn chøng duy vËt do M¸c - ¡nghen s¸ng lËp ra vµo gi÷a thÕ kû 19. PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt vµ ph­¬ng ph¸p luËn biÖn chøng. Nhê ®ã kh¾c phôc ®­îc c¸c h¹n chÕ tr­íc ®©y cña phÐp biÖn chøng chÊt ph¸c vµ phÐp biÖn chøng duy t©m vµ thùc sù trë thµnh khoa häc, ®­a con ng­êi tíi bÕn bê ch©n lý. PhÐp biÖn chøng duy vËt bao gåm c¸c nguyªn lý, ph¹m trï, qui luËt. Ta sÏ lÇn l­ît xem xÐt c¸c khÝa c¹nh nµy. I. Hai nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. 1. Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn cña c¸c sù vËt hiÖn t­îng. Tr­íc hÕt ta cÇn hiÓu mèi liªn hÖ lµ chØ sù phô thuéc t¸c ®éng vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng hoÆc gi÷a c¸c yÕu tè, c¸c mÆt hay c¸c qu¸ tr×nh kh¸c nhau cña chóng. C¸c mèi liªn hÖ kh«ng chØ mang tÝnh chÊt phæ biÕn mµ cßn mang tÝnh ®a d¹ng. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng quan niÖm liªn hÖ phæ biÕn lµ liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng cña toµn bé thÕ giíi kh¸ch quan (gåm c¶ tù nhiªn, x· héi vµ tinh thÇn). Theo nã trong thÕ giíi kh«ng cã sù vËt nµo tån t¹i ®éc lËp, t¸ch rêi, kh«ng liªn hÖ víi c¸c sù vËt kh¸c, tr¸i l¹i chóng ®Òu liªn hÖ víi nhau theo ph­¬ng thøc nµo ®ã vµ t¹o nh÷ng hÖ thèng ch»ng chÞt cña thÕ giíi. Liªn hÖ kh«ng chØ gi÷a c¸c sù vËt víi nhau mµ cßn cã c¸c yÕu tè, c¸c mÆt bªn trong cña sù vËt, gi÷a c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña sù vËt. §èi lËp víi quan ®iÓm vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Quan ®iÓm siªu h×nh cho r»ng sù vËt trong thÕ giíi tån t¹i mét c¸ch c« lËp, t¸ch rêi nhau. Cßn quan ®iÓm biÖn chøng duy vËt cho r»ng mèi liªn hÖ phæ biÕn lµ liªn hÖ hiÖn thùc kh¸ch quan vèn cã trong c¸c sù vËt, hiÖn t­îng kh«ng do ai s¾p ®Æt, s¸ng t¹o ra c¶. §Æc tr­ng cña mèi liªn hÖ lµ mang tÝnh phæ biÕn, mang tÝnh kh¸ch quan vµ tÝnh ®a d¹ng. Trong c¸c mèi liªn hÖ, cã thÓ ph©n ra mét sè lo¹i nh­ sau: Liªn hÖ bªn trong vµ bªn ngoµi, liªn hÖ bªn trong lµ liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè c¸c mÆt bªn trong cña sù vËt cßn liªn hÖ bªn ngoµi lµ liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt víi nhau. Liªn hÖ bªn trong qui ®Þnh sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña sù vËt, liªn hÖ bªn ngoµi t¸c ®éng th«ng qua liªn hÖ bªn trong. Mèi liªn hÖ bªn trong vµ bªn ngoµi chØ cã tÝnh t­¬ng ®èi. Liªn hÖ c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n, liªn hÖ c¬ b¶n lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c mÆt, c¸c yÕu tè c¬ b¶n cña sù vËt. Liªn hÖ kh«ng c¬ b¶n lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c mÆt, c¸c yÕu tè kh«ng c¬ b¶n cña sù vËt. Liªn hÖ c¬ b¶n quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt, cßn liªn hÖ kh«ng c¬ b¶n phô thuéc vµo liªn hÖ c¬ b¶n. Sù ph©n biÖt chóng chØ mang tÝnh t­¬ng ®èi. Liªn hÖ chñ yÕu vµ liªn hÖ thø yÕu, liªn hÖ chñ yÕu lµ liªn hÖ næi lªn ë mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong sù ph¸t triÓn cña sù vËt vµ quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt t¹i thêi ®iÓm ®ã, cßn liªn hÖ thø yÕu lµ liªn hÖ kh«ng quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt ë thêi ®iÓm nãi trªn. Hai mèi liªn hÖ nµy cã thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Liªn hÖ gi¸n tiÕp vµ liªn hÖ trùc tiÕp, liªn hÖ gi¸n tiÕp lµ liªn hÖ ®­îc x¸c lËp qua kh©u trung gian nµo ®ã, cßn liªn hÖ trùc tiÕp lµ liªn hÖ kh«ng qua trung gian. Sù ph©n biÖt nµy chØ mang tÝnh t­¬ng ®èi. Nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸c nhau cña sù vËt cã néi dung vµ vai trß kh¸c nhau trong sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn CÇn xuÊt ph¸t tõ tÝnh kh¸ch quan cña mèi liªn hÖ ®Ó nhËn thøc vµ vËn dông nã. CÇn ph¶i cã quan ®iÓm toµn diÖn trong viÖc nhËn thøc vµ t¸c ®éng lªn sù vËt. NghÜa lµ khi nhËn thøc vµ vËn dông nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn, ph¶i ®Æt sù vËt, hiÖn t­îng trong c¸c mèi liªn hÖ kh¸ch quan, vèn cã cña nã ®Ó nghiªn cøu vµ t¸c ®éng lªn chóng. CÇn ph¶i ph©n lo¹i c¸c mèi liªn hÖ ®Ó thÊy ®­îc néi dung, vÞ trÝ vµ vai trß cña mèi liªn hÖ trong sù ph¸t triÓn cña sù vËt. 2. Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt hiÖn t­îng. Cã thÓ hiÓu ph¸t triÓn lµ sù vËn ®éng cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng theo chiÒu h­íng ®i lªn tõ thÊp lªn cao, tõ gi¶n ®¬n ®Õn phøc t¹p, ®­a ®Õn sù ra ®êi cña c¸i míi thay thÕ cho c¸i cò. Quan ®iÓm siªu h×nh nãi chung vÒ sù ph¸t triÓn lµ coi ph¸t triÓn chØ lµ biÕn ®æi thuÇn tóy vÒ l­îng hoÆc phñ nhËn sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi. Quan ®iÓm siªu h×nh cho r»ng, nguån gèc ph¸t triÓn ®­îc ®em tõ ngoµi vµo thÕ giíi. Chñ nghÜa duy t©m nãi chung cho r»ng, sù ph¸t triÓn thÕ giíi vÒ thùc chÊt chØ lµ sù ph¸t triÓn cña tinh thÇn vµ do nguyªn nh©n tinh thÇn chi phèi. Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng g¾n liÒn víi sù vËn ®éng, kh«ng cã sù vËn ®éng t­¬ng t¸c gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng víi nhau th× kh«ng cã kh¶ n¨ng hoÆc tiÒn ®Ò ®Ó cho bÊt cø sù ph¸t triÓn nµo. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i vËn ®éng nµo còng ®­a tíi sù ph¸t triÓn. Trong thùc tÕ cã nh÷ng vËn ®éng thôt lïi, k×m h·m tiÕn bé. ChØ cã c¸c vËn ®éng theo chiÒu h­íng tiÕn lªn, ®­a sù ra ®êi cña c¸i míi thay thÕ cho c¸i cò míi lµ sù ph¸t triÓn. Kh«ng cã c¸i míi xuÊt hiÖn th× kh«ng cã sù ph¸t triÓn. C¸i míi bao hµm trong nã c¸i tiÕn bé, c¸i tÝch cùc, sau khi ®· lo¹i bá c¸i tiªu cùc, c¸i l¹c hËu cña c¸i cò. C¸i míi lµ mét chÊt l­îng kh¸c, míi trong sù ph¸t triÓn cña sù vËt. Nã tæng hîp sù ph¸t triÓn cña sù vËt tr­íc ®ã thµnh mét giai ®o¹n cao h¬n. Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh kh¸ch quan cña thÕ giíi. Nã kh«ng chØ phô thuéc vµo ý thøc, ý chÝ con ng­êi mµ cßn qui ®Þnh ý thøc con ng­êi. Ph¸t triÓn cßn lµ qu¸ tr×nh phæ biÕn cña thÕ giíi, ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh mang tÝnh ®a d¹ng. Mçi sù vËt, hiÖn t­îng trong thÕ giíi cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ biÓu hiÖn sù ph¸t triÓn kh¸c nhau. Ph¸t triÓn cßn lµ qu¸ tr×nh thèng nhÊt gi÷a tÝnh tÊt yÕu vµ tÝnh ®a d¹ng. Khuynh h­íng chung, tÊt yÕu cña thÕ giíi lµ qu¸ tr×nh vËn ®éng ®i lªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ gi¶n ®¬n ®Õn phøc t¹p ®­a ®Õn sù xuÊt hiÖn cña c¸i míi thay thÕ cho c¸i cò. Ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh quanh co, phøc t¹p, bao hµm cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i míi vµ c¸i cò, bao hµm c¶ nh÷ng b­íc hôt lïi t¹m thêi, nh÷ng sù vËn ®éng ®i chÖch, mét qu¸ tr×nh d­êng nh­ lÆp l¹i c¸i cò nh­ng ë mét tr×nh ®é cao h¬n. Do ®ã ph¸t triÓn ®­îc diÔn ®¹t nh­ mét ®­êng xo¾n èc ®i tõ thÊp lªn cao cña thÕ giíi kh¸ch quan. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn cña nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn. CÇn xuÊt ph¸t tõ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh¸ch quan cña sù vËt ®Ó nhËn thøc, t¸c ®éng lªn nã. Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh tÊt yÕu kh¸ch quan cho nªn ph¶i cã quan ®iÓm ph¸t triÓn trong nhËn thøc th× míi ph¶n ¸nh, n¾m b¾t ®óng ®¾n, kÞp thêi nh÷ng thay ®æi cña sù vËt, hiÖn t­îng ®Ò tõ ®ã ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c ®éng c¶i biÕn sù vËt mét c¸ch phï hîp. Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh bao hµm nh÷ng m©u thuÉn cã c¶ nh÷ng b­íc thôt lïi tÊt nhiªn, kh«ng tr¸nh khái, do ®ã cÇn ph¶i l­êng tr­íc vµ biÕt chÊp nhËn nh÷ng thÊt b¹i t¹m thêi ®Ó chuÈn bÞ cho nh÷ng b­íc tiÕp theo nh»m ®¹t ®­îc môc ®Ých cuèi cïng trong ho¹t ®éng. I II. Nh÷ng qui luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. 1. Qui luËt m©u thuÉn. M©u thuÉn vµ mÆt ®èi lËp th­êng ®­îc dïng nh­ nh÷ng kh¸i niÖm ®ång nghÜa. Nh­ng hiÓu cho ®óng h¬n th× m©u thuÉn lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, cßn mÆt ®èi lËp lµ mçi mÆt hîp thµnh cña m©u thuÉn. Mçi mÆt ®ã hîp thµnh tõ nhiÒu thuéc tÝnh, nhiÒu khuynh h­íng kh¸c nhau. Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i mÆt ®èi lËp nµo còng t¹o thµnh m©u thuÉn, chØ nh÷ng mÆt ®èi lËp nµo liªn hÖ víi nhau thµnh mét chØnh thÓ, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau míi thµnh m©u thuÉn. Kh¸i niÖm kh¸c nhau chØ lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña m©u thuÉn. Tuy nhiªn kh«ng chØ cã sù kh¸c nhau biÕn thµnh ®èi lËp, thµnh m©u thuÉn mµ cßn cã c¶ qu¸ tr×nh nh÷ng mÆt ®èi lËp, m©u thuÉn biÕn thµnh sù kh¸c nhau. Kh¸i niÖm ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp chØ sù lo¹i trõ lo¹i bá lÉn nhau, phñ ®Þnh lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. §Êu tranh xuÊt hiÖn m©u thuÉn ph¸t triÓn cao, ®­a ®Õn sù xuÊt hiÖn c¸i míi. §Êu tranh lµ ph­¬ng thøc tÊt yÕu ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn. Kh¸i niÖm thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp chØ sù liªn hÖ rµng buéc, qui ®Þnh lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, mÆt nµy lÊy mÆt kia lµm tiÒn ®Ò tån t¹i cho m×nh. Trong qui luËt m©u thuÉn, kh¸i niÖm thèng nhÊt vµ ®ång nhÊt dïng nh­ nh÷ng kh¸i niÖm ®ång nghÜa. Lª nin nãi vÒ ®iÒu nµy nh­ sau: "Sù ®ång nghÜa gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp (sù thèng nhÊt cña chóng nãi nh­ vËy cã lÏ ®óng h¬n? Tuy ë ®©y sù ph©n biÖt gi÷a c¸c tõ thèng nhÊt vµ ®ång nhÊt kh«ng quan träng l¾m. Theo mét nghÜa nµo ®ã th× c¶ hai ®Òu ®óng), ®ã lµ sù thõa nhËn (sù t×m ra), nh÷ng khuynh h­íng m©u thuÉn bµi trõ lÉn nhau, ®èi lËp trong tÊt c¶ c¸c hiÖn t­îng, c¸c qu¸ tr×nh cña giíi tù nhiªn (kÓ c¶ tinh thÇn vµ x· héi). Chóng ta cã thÓ chØ ra mét sè ®Æc ®iÓm cña m©u thuÉn nh­ sau: M©u thuÉn tån t¹i kh¸ch quan trong c¸c sù vËt, hiÖn t­îng. Nã kh«ng nh÷ng tån t¹i ®éc lËp, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc, ý chÝ con ng­êi mµ cßn qui ®Þnh c¶ ý thøc, ý chÝ con ng­êi. M©u thuÉn mang tÝnh phæ biÕn. M©u thuÉn cã trong sù vËt, hiÖn t­îng cña thÕ giíi bao gåm c¶ tù nhiªn, x· héi, lÉn t­ duy con ng­êi. M©u thuÉn cã trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña sù vËt vµ tån t¹i gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng. M©u thuÉn mang tÝnh ®a d¹ng. Mçi sù vËt qu¸ tr×nh cña thÕ giíi kh¸ch quan tån t¹i nh÷ng m©u thuÉn kh¸c nhau. M©u thuÉn trong tù nhiªn kh¸c m©u thuÉn trong x· héi, kh¸c m©u thuÉn trong t­ duy. B¶n th©n mäi qu¸ tr×nh kh¸c nhau trong tù nhiªn, x· héi, t­ duy l¹i cã nh÷ng m©u thuÉn kh¸c nhau. Cã mét sè lo¹i m©u thuÉn: M©u thuÉn bªn trong vµ m©u thuÉn bªn ngoµi: M©u thuÉn bªn trong lµ m©u thuÉn cña c¸c mÆt ®èi lËp bªn trong sù vËt cßn m©u thuÉn bªn ngoµi lµ m©u thuÉn gi÷a c¸c sù vËt kh¸c nhau M©u thuÉn bªn trong quyÕt ®Þnh m©u thuÉn bªn ngoµi vµ lµ nguån gèc bªn trong cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t­îng. M©u thuÉn bªn ngoµi t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña sù vËt ph¶i th«ng qua m©u thuÉn bªn trong. Sù vËt nµo còng cã m©u thuÉn bªn trong vµ m©u thuÉn bªn ngoµi. Ph©n biÖt m©u thuÉn bªn trong vµ bªn ngoµi mang tÝnh t­¬ng ®èi. M©u thuÉn c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n: M©u thuÉn c¬ b¶n qui ®Þnh b¶n chÊt cña sù vËt, nã quyÕt ®Þnh sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña sù vËt tõ khi h×nh thµnh cho ®Õn khi biÕn ®æi thµnh sù vËt kh¸c. M©u thuÉn kh«ng c¬ b¶n ®­îc t¹o thµnh tõ nh÷ng mÆt ®èi lËp kh«ng c¬ b¶n cña sù vËt, nã qui ®Þnh b¶n chÊt cña sù vËt vµ bÞ qui ®Þnh m©u thuÉn c¬ b¶n. Ph©n biÖt m©u thuÉn c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n chØ mang tÝnh t­¬ng ®èi. M©u thuÉn chñ yÕu vµ m©u thuÉn thø yÕu: M©u thuÉn chñ yÕu lµ m©u thuÉn næi lªn trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña sù vËt vµ quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt t¹i giai ®o¹n ®ã vµ chi phèi c¸c m©u thuÉn kh¸c. Th«ng th­êng, m©u thuÉn chñ yÕu lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña m©u thuÉn c¬ b¶n trong giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña sù vËt. M©u thuÉn thø yÕu lµ m©u thuÉn kh«ng quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt t¹i thêi ®iÓm, giai ®o¹n nµo ®ã, nã t¸c ®éng phô thuéc vµo m©u thuÉn chñ yÕu. Ph©n biÖt m©u thuÉn chñ yÕu vµ thø yÕu cã tÝnh t­¬ng ®èi. M©u thuÉn ®èi kh¸ng vµ kh«ng ®èi kh¸ng. §©y lµ nh÷ng lo¹i m©u thuÉn chØ cã trong x· héi. M©u thuÉn ®èi kh¸ng lµ m©u thuÉn gi÷a nh÷ng giai cÊp xuÊt khÈu cã lîi Ých c¨n b¶n ®èi lËp nhau, kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®­îc. M©u thuÉn nµy ph¸t triÓn theo xu h­íng ngµy cµng gay g¾t h¬n vµ ®ßi ®­îc gi¶i quyÕt b»ng b¹o lùc c¸ch m¹ng cña giai cÊp bÞ thèng trÞ chèng l¹i b¹o lùc cña giai cÊp thèng trÞ ®· lçi thêi, ph¶n ®éng. M©u thuÉn kh«ng ®èi kh¸ng lµ m©u thuÉn gi÷a nh÷ng lùc l­îng, giai c¸p x· héi kh«ng ®èi lËp nhau vÒ lîi Ých c¨n b¶n. M©u thuÉn nµy ph¸t triÓn theo xu h­íng ngµy cµng dÞu ®i. C¸ch gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy lµ b»ng con ®­êng hoµ b×nh, gi¸o dôc, thuyÕt phôc, phª vµ tù phª b×nh. C¶ hai m©u thuÉn nµy ®Òu ®­îc gi¶i quyÕt b»ng con ®­êng ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, chø kh«ng ph¶i lµ ®iÒu hoµ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn cña qui luËt m©u thuÉn. T«n träng tÝnh kh¸ch quan cña qui luËt. NghÜa lµ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ nhËn thøc qui luËt ph¶i xuÊt ph¸t tõ sù tån t¹i thùc tÕ cña qui luËt m©u thuÉn ®Ó nhËn thøc vµ vËn dông nã, chø kh«ng ®­îc xuÊt ph¸t tõ mong muèn, cña nhËn thøc cña chóng ta vÒ m©u thuÉn. Muèn t×m hiÓu ®­îc nguån gèc, ®éng lùc cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt th× ph¶i t×m ra, ph¶i c¨n cø vµo m©u thuÉn cña sù vËt. M©u thuÉn lµ qu¸ tr×nh, do ®ã ph¶i nhËn thøc vµ vËn dông qui luËt m©u thuÉn trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, tuú theo mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña m©u thuÉn mµ cã nh÷ng c¸ch t¸c ®éng lªn m©u thuÉn kh¸c nhau. Ph¶i cã quan ®iÓm ph©n lo¹i m©u thuÉn trong nhËn thøc vµ vËn dung nã. Mäi m©u thuÉn døt kho¸t ph¶i ®­îc gi¶i quyÕt th«ng qua con ®­êng ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, tr¸nh khuynh h­íng thñ tiªu m©u thuÉn hay ®iÒu hoµ m©u thuÉn d­íi h×nh thøc nµy hay kh¸c. 2. Qui luËt tõ nh÷ng thay ®æi vÒ l­îng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt vµ ng­îc l¹i hay cßn gäi lµ qui luËt l­îng chÊt. Qui luËt l­îng chÊt v¹ch ra ph­¬ng thøc hay c¸ch thøc cña sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña thÕ giíi. Chóng ta h·y xem xÐt qua mét sè kh¸i niÖm. Tr­íc hÕt ®ã lµ kh¸i niÖm chÊt, cã thÓ hiÓu chÊt lµ tÝnh qui ®Þnh vèn cã cña sù vËt, hiÖn t­îng, lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña nh÷ng thuéc tÝnh, yÕu tè cÊu thµnh tõ sù vËt, nãi lªn sù vËt ®ã lµ g× vµ ph©n biÖt nã víi c¸c sù vËt hiÖn t­îng kh¸c. L­îng lµ tÝnh qui ®Þnh cña sù vËt vµ hiÖn t­îng vÒ mÆt qui m«, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nã, biÓu thÞ b»ng con sè c¸c thuéc tÝnh, c¸c yÕu tè cÊu thµnh nã. Gi÷a l­îng vµ chÊt cã sù thèng nhÊt: L­îng vµ chÊt lµ hai mÆt cÊu thµnh cña cïng mét sù vËt hiÖn t­îng, kh«ng cã l­îng tån t¹i t¸ch rêi víi chÊt vµ ng­îc l¹i. L­îng vµ chÊt lµ hai mÆt m©u thuÉn cña cïng mét sù vËt, l­îng th­êng xuyªn biÕn ®æi cßn chÊt cã xu h­íng æn ®Þnh, bÒn v÷ng h¬n. L­îng vµ chÊt tån t¹i, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau trong suèt qu¸ tr×nh tån t¹i, ph¸t triÓn cña sù vËt. Kh¸i niÖm ®é chØ giíi h¹n mµ trong nh÷ng thay ®æi vÒ l­îng ch­a lµm cho chÊt cña sù vËt thay ®æi, sù vËt vÉn lµ nã ch­a biÕn thµnh sù vËt kh¸c. Tõ thêi ®iÓm mµ sù vËt diÔn ra nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt cho ®Õn khi nã chuyÓn hoµn toµn thµnh chÊt míi lµ qu¸ tr×nh mµ ng­êi ta gäi lµ b­íc nh¶y. T¹i thêi ®iÓm mµ sù vËt biÕn ®æi thµnh sù vËt kh¸c, chÊt cò hoµn toµn thay thÕ b»ng chÊt míi, ta gäi lµ ®iÓm nót trong sù ph¸t triÓn cña sù vËt. Trong c¸c h×nh thøc cña b­íc nh¶y, cã thÓ ph©n lo¹i nh­ sau: B­íc nh¶y toµn bé vµ b­íc nh¶y bé phËn, b­íc nh¶y nhanh vµ b­íc nh¶y chËm, b­íc nh¶y lín vµ b­íc nh¶y nhá. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn cña qui luËt. §Ó gi÷ cho sù ph¸t triÓn t­¬ng ®èi æn ®Þnh trong mét chÊt x¸c ®Þnh th× ph¶i gi÷ v÷ng sù thèng nhÊt cña chóng trong ®é, sao cho nh÷ng thay ®æi vÒ l­îng ë ®ã kh«ng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt. Muèn ®¹t ®­îc sù thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt th× ph¶i thùc hiÖn nh÷ng biÕn ®æi dÇn dÇn vÒ l­îng, tr¸nh khuynh h­íng xem th­êng nh÷ng biÕn ®æi vÒ l­îng ®Ó thùc hiÖn ngay nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt (t¶ khuynh). Tuú theo tÝnh chÊt cô thÓ cña nh÷ng h×nh thøc t¸c ®éng biÓu hiÖn cña qui luËt mµ cã nh÷ng ph­¬ng thøc, biÖn ph¸p t¸c ®éng, vËn dông chóng thÝch hîp. 3. Qui luËt phñ ®Þnh. Cã thÓ nãi phñ ®Þnh lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸i míi trªn c¬ së lo¹i bá nh÷ng c¸i l¹c hËu, c¸i tiªu cùc trong c¸i cò, gi÷ l¹i toµn bé, c¸i tÝch cùc trong nã vµ ®em vµo trong thµnh phÇn cña c¸i míi sau khi ®· c¶i biÕn. Quan ®iÓm trªn lµ quan ®iÓm vÒ phñ ®Þnh biÖn chøng. Nã ®èi lËp víi phñ ®Þnh siªu h×nh lµ qu¸ tr×nh lo¹i bá, t¸ch rêi c¸i cò khái c¸i míi. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ phñ ®Þnh chØ râ, phñ ®Þnh biÖn chøng chØ ra sù n¶y sinh c¸i míi trong lßng c¸i cò, b¾t nguån tõ c¸i cò. ë ®©y phñ ®Þnh lµ sù gi¸n ®o¹n trong sù ph¸t triÓn liªn tôc cña sù vËt. Nhê nh÷ng giai ®o¹n nµy, mµ sù vËt ®¹t ®­îc nh÷ng tr¹ng th¸i chÊt l­îng míi trong sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña chóng. Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ qu¸ tr×nh nhiÒu mÆt, kh«ng nh÷ng phñ ®Þnh vÒ l­îng mµ cßn vÒ chÊt, bé phËn vµ toµn bé, phñ ®Þnh bao hµm c¶ kh¼ng ®Þnh. Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ sù tù phñ ®Þnh do m©u thuÉn bªn trong cña sù vËt qui ®Þnh, chø kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh ®em tõ ngoµi vµo sù vËt. Phñ ®Þnh lµ mét ph­¬ng thøc míi, mét thµnh tè tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Sù vËt míi, yÕu tè míi, h×nh thµnh ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh ph¶i phñ ®Þnh sù vËt vµ yÕu tè cò. Kh«ng cã phñ ®Þnh th× kh«ng cã bÊt cø qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nµo. Kh¸i niÖm phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh: Phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ kh¸i niÖm chØ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt tõ thÊp lªn cao ®­îc thùc hiÖn b»ng hai lÇn phñ ®Þnh c¬ b¶n, nhê ®ã sù vËt míi h×nh thµnh. Trong thùc tÕ, phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ mét chuçi nh÷ng phñ ®Þnh. Mçi phñ ®Þnh ®Òu bao hµm kh¼ng ®Þnh. Phñ ®Þnh cho ta thÊy tÝnh chÊt lÆp l¹i trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt. Sau lÇn phñ ®Þnh thø hai sù vËt d­êng nh­ trë l¹i c¸i ban ®Çu. Nh­ng thùc tÕ sù quay trë l¹i ®ã ®· ë trªn mét tr×nh ®é cao h¬n vÒ chÊt so víi ban ®Çu cña nã. Phñ ®Þnh nèi tiÕp nhau theo nh÷ng chu kú t¹o thµnh ®­êng xo¾n èc. Trong thÕ giíi kh¸ch quan, phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ qu¸ tr×nh ®a d¹ng, phong phó, còng ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh kh¸ch quan, tÊt yÕu kh«ng phô thuéc vµo ý thøc ý muèn cña con ng­êi. Phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh lµ qu¸ tr×nh phæ biÕn trong tù nhiªn, x· héi vµ c¶ t­ duy con ng­êi. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn cña qui luËt. NhËn thøc vµ t¸c ®éng vµo qui luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh theo quan ®iÓm biÖn chøng cã nghÜa lµ: N¾m v÷ng quan ®iÓm kÕ thõa trong sù ph¸t triÓn, vËn dông qui luËt nµy theo nguyªn t¾c ®i tõ phñ ®Þnh bé phËn ®Õn phñ ®Þnh toµn bé, c¨n cø vµo chu kú ph¸t triÓn cña sù vËt thÓ hiÖn qua phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh ®Ó nhËn thøc xu thÕ tÊt yÕu cña nã, n¾m v÷ng mèi liªn hÖ cña c¸i nhÊt thêi, c¸i bé phËn víi c¸i liªn tôc, c¸i chung vµ c¸i toµn vÑn trong qu¸ tr×nh phñ ®Þnh biÖn chøng. Tãm l¹i, quy luËt m©u thuÉn, quy luËt l­îng chÊt, quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh ®Òu lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Chóng ®Òu ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ c¨n b¶n phæ biÕn vµ lÆp ®i lÆp l¹i trong thÕ giíi kh¸ch quan, qui ®Þnh nh÷ng mÆt kh¸c nhau trong sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, trong ®ã quy luËt m©u thuÉn ®­îc coi lµ quy luËt c¬ b¶n nhÊt, quyÕt ®Þnh nh÷ng quy luËt kh¸c vµ nã ®­îc gäi lµ h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng. IV. Nh÷ng cÆp ph¹m trï c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt. Ph¹m trï ._.