Phương diện thể hiện của bài điều tra trên báo in

PhÇn më ®Çu Lý do chän ®Ò tµi §ãng vai trß lµ thÓ tµi quan träng trong hÖ thèng c¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ, §iÒu tra hÊp dÉn c«ng chóng bëi tÝnh x¸c thùc, nãng hæi cña sù viÖc vµ th­êng chän vÊn ®Ò ®ang ®­îc d­ luËn ®Æc biÖt quan t©m lµm môc ®Ých ph¶n ¸nh. Trong t×nh h×nh x· héi diÔn biÕn phøc t¹p hiÖn nay, c¸c vô ¸n lu«n ®­îc th«ng tin hµng ngµy trªn c¸c tê b¸o chñ yÕu d­íi d¹ng c¸c bµi ®iÒu tra, bªn c¹nh c¸c thÓ lo¹i kh¸c nh­: tin, bµi t­êng thuËt, bµi ph¶n ¸nh... Tuy nhiªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh §iÒu tra lµ thÓ lo¹i b¸o chÝ cã thÕ m¹nh riªng nhÊt. C«ng chóng ®äc §iÒu tra lµ ®Ó biÕt sù thËt bao gåm c¶ nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cña sù viÖc, ®ång thêi hä cßn muèn biÕt ý kiÕn cña nh÷ng ng­êi kh¸c, tr­íc hÕt lµ cña nhµ b¸o – ng­êi cã nhiÒu kh¶ n¨ng vµ ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt vÒ sù kiÖn nªu lªn trong bµi b¸o. Qua kh¶o s¸t vµ t×m hiÓu thùc tÕ ph¶n ¸nh trªn c¸c b¸o, chóng t«i nhËn thÊy b¸o Tuæi trÎ TP.HCM (TTTP.HCM) vµ Thanh Niªn lµ hai tê b¸o th­êng xuyªn cã c¸c bµi ®iÒu tra dµi kú víi néi dung vµ nguån th«ng tin nhanh nh¹y vµ phong phó. §iÒu nµy cho thÊy vai trß vµ ý nghÜa x· héi cña thÓ lo¹i §iÒu tra nãi chung vµ bµi ®iÒu tra trªn hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn nãi riªng, còng nh­ sù quan t©m cña c«ng chóng ®èi víi c¸c vÊn ®Ò an ninh x· héi hiÖn nay. Tuy nhiªn b¸o chÝ vÉn cã nh÷ng h¹n chÕ trong viÖc ®­a tin vÒ lÜnh vùc nµy. C¸c bµi ®iÒu tra cã qu¸ nhiÒu sè liÖu, th«ng tin dµn tr¶i, ng«n ng÷ cßn kh« khan thiÕu tÝnh hÊp dÉn ®éc gi¶. Bªn c¹nh ®ã l¹i cã xu h­íng ®­a tin giËt g©n c¸c vô träng ¸n nh»m “c©u kh¸ch” cña mét sè b¸o ®ang lµm mÊt ®i gi¸ trÞ vµ tÝnh ®Þnh h­íng cña thÓ lo¹i §iÒu tra. MÆt kh¸c, viÖc nghiªn cøu §iÒu tra hiÖn nay míi chØ dõng l¹i ë viÖc xem xÐt ë b×nh diÖn thÓ lo¹i thuÇn tuý, hoÆc xem xÐt nã tõ ph­¬ng diÖn néi dung, cßn ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña nã th× vÉn ch­a ®Ò cËp nhiÒu. Do vËy trong kho¸ luËn nµy, trªn c¬ së kh¶o s¸t nh÷ng cø liÖu thùc tÕ vÒ cÊu tróc, dung l­îng, ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña §iÒu tra ë hai tê b¸o tiªu biÓu TTTP.HCM vµ Thanh Niªn, chóng t«i sÏ t×m lèi ®i chung vÒ ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña bµi ®iÒu tra trªn b¸o in theo phong c¸ch b¸o chÝ hiÖn ®¹i. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò lý luËn vÒ thÓ lo¹i §iÒu tra ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ ®­a ra ý kiÕn, d­íi ®©y lµ nh÷ng tæng hîp cña chóng t«i: ViÖc xÕp §iÒu tra vµo nhãm thÓ lo¹i nµo vÉn ®ang lµ vÊn ®Ò bµn c·i cña c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ thÓ lo¹i b¸o chÝ: T¸c gi¶ TrÇn Quang (1) cho r»ng: “§iÒu tra lµ mét thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ ph¶n ¸nh t­¬ng ®èi ®Çy ®ñ qu¸ tr×nh liªn kÕt nhiÒu sù kiÖn cã quan hÖ nh©n qu¶ theo mét chñ ®Ò mµ trong ®ã c¸c d÷ kiÖn ®­îc s¾p xÕp mét c¸ch l«gÝc nh»m lµm râ sù thËt cña vÊn ®Ò mµ c«ng chóng ®ang quan t©m” . - §èi víi ®Æc tr­ng cña ®iÒu tra, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt nãng hæi vµ bøc xóc cña ®Ò tµi trong bµi ®iÒu tra vµ ®ång t×nh víi t¸c gi¶ §øc Dòng khi nªu ra ®Æc tr­ng: + TÝnh hÖ thèng vµ tÝnh l«gÝc trong lËp luËn vµ tr×nh bµy chøng cø + Ph­¬ng ph¸p thÓ hiÖn ®Æc thï cña thÓ lo¹i ®iÒu tra lµ ph©n tÝch sù kiÖn. - CÊu tróc bµi ®iÒu tra gåm: Tùa ®Ò vµ phÇn giíi thiÖu, phÇn më ®Çu, phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, vµ kÕt luËn. T¸c gi¶ §øc Dòng (2) th× cho r»ng: “§iÒu tra lµ mét thÓ lo¹i b¸o chÝ n»m ------------------------- (1). TrÇn Quang. “C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ”. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia n¨m 2000. (2). §øc Dòng. “S¸ng t¹o t¸c phÈm b¸o chÝ”. Nxb V¨n ho¸ - th«ng tin Hµ Néi 2002. trong nhãm c¸c thÓ th«ng tÊn b¸o chÝ. Nã cã môc ®Ých vµ cã nhiÖm vô ®em l¹i nh÷ng c©u tr¶ lêi tr­íc nh÷ng sù kiÖn, vÊn ®Ò næi bËt trong ®êi sèng. B»ng sù kiÖn, sè liÖu, cã khi miªu t¶ sù kiÖn, cã khi tr×nh bµy sè liÖu, bµi ®iÒu tra nªu lªn vÊn ®Ò, ph©n tÝch nh÷ng kh¶ n¨ng vµ nh©n tè míi, ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. Ng­êi viÕt ®iÒu tra lu«n cè g¾ng chØ ra b¶n chÊt cña sù vËt vµ hiÖn t­îng ”. T¸c gi¶ cßn ®Ò cËp tíi ®iÒu tra qua: - Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i ®iÒu tra. Theo nh÷ng tµi liÖu nghiªn cøu tr­íc ®©y, trong thêi kú b¸o chÝ ViÖt Nam cßn bÞ ®Æt d­íi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n phong kiÕn, thÓ lo¹i ®iÒu tra trªn b¸o kh«ng ®­îc coi träng. B¸o chÝ C¸ch m¹ng ra ®êi, thÓ lo¹i ®iÒu tra cã mÆt ®Òu ®Æn h¬n trªn c¸c b¸o vµ ®­îc c¸c b¸o coi trong h¬n... - §Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i ®iÒu tra: + VÒ néi dung: §iÒu tra lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò ®ang g©y ra nhiÒu ý kiÕn, nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau ®Ó gióp cho ®éc gi¶ cã c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt, c¸ch nh×n x¸c thùc nhÊt. Do cã nhiÖm vô tr¶ lêi nªn t¸c phÈm ®iÒu tra ph¶i cã cÊu tróc chÆt chÏ b»ng sù phèi hîp cña c¸c luËn ®Ò – luËn cø – luËn ®iÓm + VÒ h×nh thøc: Bµi ®iÒu tra th­êng cã dung l­îng lín, tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña néi dung. Cã bµi chØ ®é 500 – 700 ch÷, nh­ng còng cã bµi ph¶i ®¨ng ®Õn vµi kú b¸o. Nh×n chung dung l­îng bµi ®iÒu tra th­êng lín h¬n c¸c thÓ lo¹i kh¸c. Ng«n ng÷ x¸c thùc, ®¬n nghÜa, mang tÝnh chÝnh luËn. T¸c gi¶ xuÊt hiÖn lµ “c¸i T«i nh©n chøng” + Vai trß cña sù kiÖn trong bµi ®iÒu tra: ThiÕu nh÷ng ph©n tÝch sù kiÖn cô thÓ th× kh«ng thÓ cã nh÷ng néi dung cô thÓ vµ kh«ng thÓ thuyÕt phôc ®­îc c«ng chóng. . Trªn t¹p chÝ “Ng­êi lµm b¸o” (n¨m 2004) cã c¶ mét diÔn ®µn trao ®æi vÒ thÓ lo¹i b¸o chÝ. Trong ®ã, t¸c gi¶ §inh H­êng ®· ®ång quan ®iÓm víi t¸c gi¶ TrÇn Quang khi cho r»ng §iÒu tra thuéc nhãm 2: C¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ chÝnh luËn; trong khi t¸c gi¶ §øc Dòng l¹i gi÷ quan ®iÓm r»ng §iÒu tra thuéc nhãm 1: Lo¹i thÓ th«ng tÊn b¸o chÝ; t¸c gi¶ T¹ Ngäc TÊn (chñ biªn cuèn T¸c phÈm b¸o chÝ, NXBGD, tr41-45) vµ TS. §inh Thuý H»ng còng ®ång t×nh víi quan ®iÓm trªn chØ kh¸c ë c¸ch gäi nhãm thÓ lo¹i lµ: Lo¹i t¸c phÈm th«ng tÊn. TÝnh riªng nh÷ng kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n b¸o chÝ ®­îc b¶o vÖ t¹i khoa B¸o chÝ, §HKHXH & NV Hµ Néi cã nh÷ng ®Ò tµi sau viÕt vÒ §iÒu tra: “ThÓ lo¹i §iÒu tra trªn b¸o §¹i §oµn KÕt tõ n¨m 1994 - 1995” – NguyÔn KiÒu Trang K37. “§iÒu tra kinh tÕ trªn b¸o Lao §éng giai ®o¹n ®Çu ®æi míi” – Lª Thanh Hµ K36. “§iÒu tra kinh tÕ trªn b¸o Lao §éng giai ®o¹n ®Çu ®æi míi” – Lª ThÞ Thanh Hµ. “ThÓ lo¹i §iÒu tra trªn b¸o C«ng an nh©n d©n vÒ ®Ó tµi phßng chèng tÖ n¹n ma tuý” – NguyÔn ThÞ Thu Hµ TC3. “ThÓ lo¹i §iÒu tra trªn b¸o TiÕng nãi ViÖt Nam vµ b¸o Ph¸p luËt” – T« V¨n VÜ VB2 – I. “§iÒu tra qua th­ b¹n ®äc trªn b¸o Nh©n d©n vµ b¸o Ph¸p luËt” – Lª ThÞ Thanh VB2 – I “ThÓ lo¹i §iÒu tra qua th­ b¹n ®äc cña Ban B¹n ®äc b¸o Lao §éng” NguyÔn Quèc H­ng TC3. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh kÓ trªn míi chØ ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò thÓ lo¹i vµ kh¸i niÖm, néi dung cña ®iÒu tra, cã c«ng tr×nh ®· bµn tíi cÊu tróc vµ ng«n ng÷ thÓ lo¹i ®iÒu tra nh­ng thùc sù ch­a cã c«ng tr×nh nµo kh¶o s¸t mét c¸ch chuyªn s©u vÒ ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña bµi ®iÒu tra vµ t×m ra h­íng thÓ hiÖn míi cho d¹ng bµi nµy. Kho¸ luËn “Ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña bµi ®iÒu tra trªn b¸o in” (kh¶o s¸t cø liÖu trªn b¸o Tuæi trÎ TP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 - 2006) sÏ tËp trung thùc hiÖn nhiÖm vô nµy. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu §èi t­îng nghiªn cøu cña kho¸ luËn lµ lo¹t bµi ®iÒu tra vÒ Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM (tõ 6/2005 ®Õn 1/2006), Vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 ViÖt Nam (VN) b¸n ®é t¹i Seagames 23 (tõ 12/2005 ®Õn 2/2006), Vô PMU 18 (tõ 1/2006 ®Õn 4/2006). Ph¹m vi nghiªn cøu cña kho¸ luËn lµ lo¹t bµi ®iÒu tra trªn c¸c b¸o TT TP.HCM, Thanh niªn trong hai n¨m 2005 – 2006. 4. C¬ cÊu kho¸ luËn Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, néi dung kho¸ luËn cã 2 ch­¬ng: Ch­¬ng I: Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña bµi ®iÒu tra trªn b¸o in Ch­¬ng II: Mét sè ®Ò xuÊt cho bµi ®iÒu tra trªn b¸o in theo c¸ch thÓ hiÖn cña b¸o chÝ hiÖn ®¹i PhÇn Hai Ch­¬ng I: Kh¶o s¸t ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña bµi ®iÒu tra trªn b¸o in Kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu tra: X· héi ph¸t triÓn víi nhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra, b¸o chÝ muèn lµm tèt nhiÖm vô cña m×nh ph¶i kh«ng ngõng t×m tßi nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn vµ c¸ch thøc thÓ hiÖn míi. Trong hÖ thèng c¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ, §iÒu tra ra ®êi tõ sím (nh÷ng thËp kû ®Çu cña thÓ kû XX). Cho ®Õn nay nã ®· kh¼ng ®Þnh lµ mét thÓ tµi b¸o chÝ quan träng, ®Æc biÖt trong t×nh h×nh gi¶i quyÕt ®¬n th­ khiÕu n¹i, tè c¸o ®ang diÔn biÕn phøc t¹p, vÊn ®Ò chèng tiªu cùc trë thµnh ®iÓm nãng trong ®êi sèng kinh tÕ x· héi. Dâi theo c¸c tê b¸o ë n­íc ta trong vµi n¨m gÇn ®©y, chóng t«i nhËn thÊy c¸c b¸o ®Òu cã sù “­u ¸i” ®èi víi bµi ®iÒu tra, mét sè b¸o cßn cã chuyªn trang vÒ ®iÒu tra nh­ b¸o TiÕng nãi ViÖt Nam cè ®Þnh c¸c bµi ®iÒu tra ë trang 4, b¸o TiÒn phong, Ph¸p luËt, C«ng an thµnh phè Hå ChÝ Minh ®Òu dµnh trang 11, b¸o Nhµ b¸o & C«ng luËn l¹i ®¨ng bµi ®iÒu tra quan träng ë trang 13.... §iÒu nµy cho thÊy ý nghÜa x· héi réng lín cña thÓ lo¹i nµy, còng nh­ møc ®é quan t©m cña c«ng chóng ®èi víi ®iÒu tra. Riªng b¸o TTTP.HCM vµ b¸o Thanh niªn lµ hai tê b¸o cã thÕ m¹nh víi c¸c lo¹t bµi ®iÒu tra mang tÝnh ph¸t hiÖn vµ cã søc chiÕn ®Êu cao vÒ c¸c vô ¸n, vô viÖc nghiªm träng. Mét sè c©y bót ®iÒu tra s¾c s¶o nh­: Vâ H­¬ng, Vâ Hång Quúnh, Minh Quang (b¸o TTTP. HCM); ViÖt ChiÕn, Lan Ph­¬ng (b¸o Thanh niªn) VËy ®iÒu tra lµ g×? Theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt th×: “§iÒu tra lµ t×m hiÓu xem xÐt ®Ó biÕt râ sù thËt” (1) . Cßn Tõ ®iÓn nghiÖp vô c«ng an ®Þnh nghÜa r»ng: “§iÒu tra lµ ph¶n ¸nh sù thËt vÒ mét tæ chøc, con ng­êi, sù viÖc, hiÖn t­îng, hoÆc ®Þa bµn, phôc vô c«ng t¸c n¾m t×nh h×nh vÒ an ninh quèc phßng vµ trËt tù x· héi, ®­îc tiÕn hµnh d­íi h×nh thøc c«ng khai hay bÝ mËt, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, réng hay hÑp” (2). Nh­ vËy, cã thÓ hiÓu: §iÒu tra nh»m ph¸t hiÖn vÊn ®Ò, thu thËp tµi liÖu, kiÓm tra l¹i ®é chÝnh x¸c cña tin tøc, t­ liÖu, tµi liÖu cã liªn quan ®Õn sù kiÖn, sù viÖc, hiÖn t­îng ®· x¶y ra. Tõ ®ã cung cÊp cho ®éc gi¶ nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c, cã ®é tin cËy cao nh»m t¹o lËp , ®Þnh h­íng d­ luËn theo môc ®Ých ®· ®Þnh. Do ®ã, ®iÒu tra lµ thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ nh»m th«ng tin sù kiÖn vµ tr¶ lêi c©u hái: Ai? ë ®©u? T¹i sao? Khi nµo? Nh­ thÕ nµo? Trong ®ã, c«ng t¸c thu thËp tµi liÖu vµ tÝnh chÝnh x¸c cña t­ liÖu lµ ®iÒu quyÕt ®Þnh ®èi víi sù thµnh c«ng cña bµi ®iÒu tra. Qu¸ tr×nh ®iÒu tra nghiÖp vô b¸o chÝ cã thÓ ®­îc tiÕn hµnh tr­íc, sau, hay ®ång thêi víi c¸c c¬ quan ®iÒu tra nh»m thÈm ®Þnh, kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña c¬ quan ®iÒu tra b»ng nh·n quan nghÒ nghiÖp b»ng nh÷ng t­ liÖu, chøng cø mµ m×nh thu thËp ®­îc. B – Ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña c¸c bµi ®iÒu tra trªn b¸o in Kh¸i qu¸t néi dung c¸c bµi ®iÒu tra: Trong kho¸ luËn nµy chóng t«i sÏ tiÕn hµnh kh¶o s¸t ph­¬ng diÖn thÓ hiÖn cña lo¹t bµi ®iÒu tra vÒ c¸c vô viÖc, vô ¸n diÔn ra gÇn ®©y ®­îc nhiÒu ng­êi quan t©m bëi tÝnh chÊt nghiªm träng vµ nãng hæi cña sù kiÖn trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn: ------------------------(1). Theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Trung t©m tõ ®iÓn ng«n ng÷ Hµ Néi, 1992 (2). Theo Tõ ®iÓn b¸ch khoa nghiÖp vô C«ng an, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi 1995 – 2000, tr 214. Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM (tõ 6/2005 ®Õn 1/2006) Vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 ViÖt Nam (VN) b¸n ®é t¹i Seagames 23 (tõ 12/2005 ®Õn 2/2006) Vô PMU 18 (tõ 1/2006 ®Õn 4/2006) Qua t×m hiÓu viÖc th«ng tin vÒ c¸c vô viÖc, vô ¸n nµy trªn b¸o in, chóng t«i nhËn thÊy b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn lµ hai tê b¸o cã tèc ®é ®­a tin nhanh nh¹y vµ kÞp thêi tíi b¹n ®äc, trong ®ã cã nh÷ng lo¹t bµi ®iÒu tra s¾c s¶o, cô thÓ mang l¹i nguån th«ng tin quý gi¸ tíi c«ng chóng vµ cã gi¸ trÞ ®èi víi c¬ quan ®iÒu tra. Qua kh¶o s¸t, thèng kª tÊt c¶ c¸c bµi b¸o viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n trªn ë b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn, chóng t«i cã b¶ng sè liÖu sau: §¬n vÞ: tin, bµi ThÓ lo¹i B¸o §iÒu tra Bµi ph¶n ¸nh Tin Pháng vÊn ThÓ lo¹i kh¸c Tæng TTTP.HCM 38 35 29 30 25 157 Thanh niªn 42 39 40 35 40 196 Tæng 80 74 69 68 62 353 B¶ng thèng kª sè l­îng c¸c bµi viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n trªn b¸o TTTP. HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006. Tõ b¶ng thèng kª trªn, cã thÓ nhËn thÊy ®iÒu tra lµ thÓ lo¹i ®­îc hai tê b¸o sö dông nhiÒu nhÊt nh»m th«ng tin vÒ ba vô viÖc, vô ¸n ®­îc nhiÒu ng­êi quan t©m nhÊt trong thêi gian gÇn ®©y. Ta cã thÓ quy thµnh b¶ng tû lÖ d­íi ®©y ®Ó tiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸: §¬n vÞ: % ThÓ lo¹i Tû lÖ §iÒu tra 22,6 Bµi ph¶n ¸nh 20,8 Tin 19,8 Pháng vÊn 19,2 ThÓ lo¹i kh¸c 17,6 B¶ng tû lÖ c¸c thÓ lo¹i sö dông trong lo¹t bµi viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006 Nh­ vËy víi tû lÖ 22,6% ®iÒu tra lµ d¹ng bµi th­êng gÆp h¬n c¶ trong hÖ thèng c¸c bµi b¸o th«ng tin vÒ ba vô: Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö, vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é vµ vô PMU18 trªn hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn. C¸c thÓ lo¹i kh¸c còng ®­îc ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu trªn mÆt b¸o. §iÒu nµy cho thÊy ®iÒu tra lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i thÝch hîp nhÊt ®Ó thÓ hiÖn néi t×nh cña c¸c vô viÖc, vô ¸n phøc t¹p hiÖn nay bëi v× chÝnh néi dung th«ng tin tù nã t×m tíi thÓ lo¹i thÝch hîp, h×nh thµnh nªn nh÷ng ®Æc tr­ng trong h×nh thøc thÓ hiÖn. Cô thÓ néi dung cña ba vô viÖc, vô ¸n nµy nh­ sau: Thø nhÊt, vÒ vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM (tõ 6/2005): Theo ®iÒu tra cña b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn b¾t ®Çu tõ ®Çu th¸ng 6/2005, tõ sù vì lë 260.000 ®iÖn kÕ ®iÖn tö (§K§T) Singapore l¾p r¸p t¹i Phó NhuËn (TP. Hå ChÝ Minh) ®· lé ra mét hÖ thèng “c«ng ty mét nhµ” ®­îc thµnh lËp ®Ó cung cÊp c¸c trang thiÕt bÞ ngµnh ®iÖn cho C«ng ty ®iÖn lùc TP. HCM: C«ng ty Linkton Vina, C«ng ty s¶n xuÊt th­¬ng m¹i Quang Trung, C«ng ty th­¬ng m¹i dÞch vô s¶n xuÊt Qu¸n Qu©n, C«ng ty s¶n xuÊt th­¬ng m¹i Vinh ThuËn, C«ng ty th­¬ng m¹i dÞch vô s¶n xuÊt Khoa Hu©n. HËu qu¶ lµ 260.000 hé d©n ph¶i g¸nh chÞu nh÷ng thiÖt h¹i do nh÷ng §K§T kÐm chÊt l­îng kh«ng râ nguån gèc. Sau khi cã sù vµo cuéc cña b¸o chÝ vµ c¬ quan ®iÒu tra, ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng sai ph¹m trong viÖc ®Êu thÇu vµ sö sông §K§T cña C«ng ty ®iÖn lùc TP. HCM. Thø hai, vÒ vô mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é t¹i Seagames 23: Tõ th«ng tin mét sè cÇu thñ ®éi U23 VN göi ®¬n tè c¸o ®ång ®éi b¸n ®é t¹i Seagames 23, b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn ®· cã nh÷ng bµi ®iÒu tra vÒ vô viÖc nµy. §©y kh«ng chØ lµ téi danh h×nh sù mµ cßn lµ vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong thi ®Êu thÓ thao vµ cã ¶nh h­ëng nghiªm träng tíi lßng tin cña ng­êi h©m mé bãng ®¸ trong n­íc. V¨n QuyÕn, Quèc V­îng, V¨n Tr­¬ng, BËt HiÕu, H¶i L©m, Ph­íc VÜnh, Quèc Anh lµ nhãm cÇu thñ ®· tham gia vµo vô b¸n ®é nµy. §Æc biÖt tõ vô ¸n mua b¸n ®é nµy ®· ph¸t hiÖn ra ®­êng d©y c¸ ®é quèc tÕ lín nhÊt ViÖt Nam do Bïi Quang H­ng cÇm ®Çu, bÊt ngê h¬n n÷a lµ tõ ®©y lé ra mét “con b¹c triÖu ®«” ®ang lµ Tæng gi¸m ®èc (TG§) Ban qu¶n lý c¸c dù ¸n sè 18 (PMU18), thuéc Bé Giao th«ng vËn t¶i (GTVT). Thø ba, vÒ vô PMU18: ¤ng TG§ PMU18 ®­îc nh¾c ®Õn trong ®­êng d©y c¸ ®é bãng ®¸ quèc tÕ do Bïi Quang H­ng cÇm ®Çu Êy lµ Bïi TiÕn Dòng. Tõ dÊu hái ®Æt ra: mét TG§ cña Bé GTVT lÊy ®©u ra 1,8 triÖu USD ch¬i c¸ ®é? B¸o chÝ vµ c¬ quan ®iÒu tra ®· t×m ra nh÷ng tiªu cùc ë PMU 18. Bªn c¹nh viÖc th«ng tin liªn tôc vÒ vô ¸n nµy, b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn cßn cã lo¹t bµi ®iÒu tra dµi kú vÒ nh÷ng khuÊt tÊt liªn quan tíi Bïi TiÕn Dòng vµ NguyÔn ViÖt TiÕn (nguyªn Thø tr­ëng Bé GTVT). Hµng lo¹t dù ¸n mê ¸m trÞ gi¸ hµng ngh×n tû ®ång ®· bÞ ®­a ra ¸nh s¸ng c«ng luËn. Nh÷ng kÎ cã liªn quan ®· bÞ b¾t t¹m giam. Mét vÞ Bé tr­ëng ph¶i nép ®¬n xin tõ chøc. Vô ¸n vÉn ®ang trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra nh­ng qua bµi ®iÒu tra nãng cña b¸o chÝ, c«ng chóng cã thÓ nh×n ra kÕt côc cña nh÷ng kÎ tham nhòng “rót ruét” c«ng tr×nh, lµm thiÖt h¹i hµng tû ®ång cña nhµ n­íc. Dung l­îng c¸c bµi ®iÒu tra: Kh¶o s¸t c¸c bµi ®iÒu tra vÒ ba vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM, vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é ë Seagames 23 vµ vô PMU18 trªn hai tê TTTP.HCM vµ Thanh niªn, chóng t«i nhËn thÊy c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng ë c¸c møc nh­ sau: C¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng d­íi 1000 tõ C¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng tõ 1000 – 2000 tõ C¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng tõ 2000 tõ trë lªn. §Ó tiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt, chóng t«i ®· cã b¶ng thèng kª cô thÓ d­íi ®©y: §¬n vÞ: bµi B¸o Dung l­îng TTTP.HCM Thanh niªn Tæng D­íi 1000 tõ 13 17 30 1000 - 2000 tõ 11 17 28 2000 tõ trë lªn 14 8 22 Tæng 38 42 80 B¶ng ph©n chia c¸c møc dung l­îng cña bµi ®iÒu tra viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006 Qua b¶ng thèng kª cã thÓ nhËn thÊy b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn ®Òu cã sù ­u ¸i vÒ dung l­îng vÞ trÝ ®èi víi c¸c bµi ®iÒu tra. Trong ®ã, c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng tõ trªn 2000 tõ còng chiÕm tíi 27,5 % trong tæng sè c¸c bµi ®iÒu tra, bµi ®iÒu tra cã dung l­îng 1000 – 2000 tõ lµ 35 %, cßn tû lÖ cao nhÊt l¹i lµ c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng d­íi 1000 tõ (37,5 %). XÐt riªng ë tõng tê b¸o nh­ b¸o TTTP. HCM th× tû lÖ nµy l¹i kh¸ bÊt ngê, chiÕm ®a sè lµ c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng rÊt lín trªn 2000 tõ (36,8 %), sau ®ã tíi c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng d­íi 1000 tõ vµ c¸c bµi ®iÒu tra dung l­îng tõ 1000 – 2000 tõ. Nh­ ë trªn ®· nãi néi dung cña vÊn ®Ò chi phèi tíi h×nh thøc thÓ hiÖn, trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t c¸c bµi ®iÒu tra vÒ tõng vô viÖc, chóng t«i nhËn thÊy b¸o TTTP.HCM cã sè bµi ®iÒu tra viÕt vÒ Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö TP.HCM ®¹t dung l­îng trªn 2000 tõ nhiÒu gÊp 3,5 lÇn c¸c bµi ®iÒu tra viÕt vÒ Vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é ë Seagames 23. Riªng lo¹t bµi ®iÒu tra vÒ vô PMU18 trªn b¸o TTTP.HCM tõ ngµy 20/3/2006 ®Õn 28/3/2006 cã tíi 5/8 bµi ®iÒu tra cã dung l­îng tõ 2000 tõ trë lªn chiÕm c¶ trang 4 (thuéc chuyªn trang Nhµ n­íc – Ph¸p luËt & C«ng d©n). ë b¸o Thanh niªn, tû lÖ c¸c bµi ®iÒu tra dung l­îng 1000 – 2000 tõ vµ d­íi 1000 tõ ®Òu lµ 40,5 % ®©y lµ tû lÖ chiÕm ®a sè v× c¸c bµi cã dung l­îng trªn 2000 tõ chØ chiÕm 19 %. ViÕt vÒ Vô PMU18, b¸o Thanh niªn cã nhiÒu h¬n c¸c bµi ®iÒu tra dung l­îng trªn 1000 tõ, cßn nh÷ng bµi ®iÒu tra d­íi 1000 tõ chØ b»ng mét nöa so víi sè bµi ®iÒu tra cã cïng dung l­îng viÕt vÒ Vô mét sè cÇu thñ U23 b¸n ®é ë Seagames 23. T­¬ng tù, vÒ Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM, c¸c bµi ®iÒu tra cña b¸o Thanh niªn chñ yÕu cã dung l­îng nhá d­íi 1000 tõ . Nh×n chung, b¸o TTTP.HCM cã nhiÒu bµi ®iÒu tra ®¹t dung l­îng trªn 2000 tõ. C¸c bµi ®iÒu tra cña Thanh niªn cã dung l­îng võa ph¶i (d­íi 1000 tõ hoÆc tõ 1000 – 1500 tõ) 3. CÊu tróc bµi ®iÒu tra: T¸c gi¶ TrÇn Quang ®· tõng bµn ®Õn mét sè ®Æc ®iÓm vÒ cÊu tróc cña bµi ®iÒu tra (*). Trªn c¬ së nµy, chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t cô thÓ c¸c bµi ®iÒu tra trªn hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn viÕt vÒ Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM (tõ 6/2005 ®Õn 1/2006), Vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é t¹i Seagames 23 (tõ 12/2005 ®Õn 2/2006), Vô PMU18 (tõ 1/2006 ®Õn 4/2006). Nh×n chung c¸c bµi ®iÒu tra tiªu biÓu th­êng cã mét sè kiÓu cÊu tróc c¬ b¶n nh­ sau: 3.1. TÝt bµi vµ lêi giíi thiÖu: TÝt cung cÊp s¬ l­îc nhÊt néi dung chÝnh, néi dung quan träng, ®¸ng chó ý nhÊt cña bµi b¸o, ®«i khi thÓ hiÖn ®iÓm nh×n cña t¸c gi¶. Chøc n¨ng cña tÝt lµ giíi thiÖu néi dung bµi viÕt vµ thu hót sù quan t©m cña ®éc gi¶. Trong c¸c bµi ®iÒu tra, chóng t«i nhËn thÊy dung l­îng cña tÝt bµi th­êng kh¸ dµi trung b×nh lµ 10 – 15 ch÷/tÝt khiÕn cho bµi viÕt bÞ “nÆng” ngay tõ khi ®éc gi¶ míi tiÕp nhËn. ViÕt vÒ cÊu tróc cña bµi ®iÒu tra, trong phÇn Tùa ®Ò vµ lêi giíi thiÖu, t¸c gi¶ TrÇn Quang cã dïng c¸ch gäi tùa ®Ò vµ ®Ò phô (1), nh­ng ë phÇn nµy chóng t«i thèng nhÊt c¸ch gäi lµ tÝt chÝnh vµ tÝt phô. Ngoµi ra, bµi ®iÒu tra cßn cã phÇn lêi giíi thiÖu. 3.1.1. TÝt chÝnh Cã nhiÒu c¸ch ®Ó ph©n lo¹i tÝt. T¸c gi¶ Vò Quang Hµo ®· chØ ra 11 lo¹i tÝt kh¸c nhau, rÊt chi tiÕt vµ cÆn kÏ (2). Tuy nhiªn, ®Ó cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ c¸ch ®Æt tÝt ë c¸c bµi ®iÒu tra viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n h×nh sù kÓ trªn, chóng t«i sÏ chia tÝt bµi thµnh 3 d¹ng: tÝt th«ng b¸o, tÝt kÝch thÝch vµ tÝt hçn hîp nh­ c¸ch chia cña L«-ic Ðt-vu-ª, Tæng gi¸m ®èc tr­êng §¹i häc b¸o chÝ Lin (Ph¸p) trong cuèn s¸ch næi tiÕng “ViÕt cho ®éc gi¶”. D­íi ®©y lµ sù thèng kª møc ®é sö dông c¸c lo¹i tÝt cña hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn. -------------------------- (1). TrÇn Quang. “C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ”. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia n¨m 2000. (2). Vò Quang Hµo. “Ng«n ng÷ b¸o chÝ”. Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi n¨m 2004. §¬n vÞ: tin Lo¹i tÝt B¸o TÝt th«ng b¸o TÝt kÝch thÝch TÝt hçn hîp TTTP.HCM 8 21 9 Thanh niªn 8 19 15 Tæng 16 40 24 B¶ng ph©n chia c¸c lo¹i tÝt cña bµi ®iÒu tra viÕt vÒ ba vô viÖc, vô ¸n h×nh sù trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006 TÝt th«ng b¸o §©y lµ d¹ng tÝt cã nhiÖm vô cung cÊp th«ng tin chÝnh cho ®éc gi¶ . V× thÕ, d¹ng tÝt nµy th­êng tãm t¾t ®­îc tÊt c¶ néi dung bµi b¸o, tr¶ lêi mét c¸ch ®¬n gi¶n mét sè c©u hái: Ai? C¸i g×? ë ®©u? Khi nµo? NghÜa lµ nã gÇn gièng víi mét tin v¾n, kh«ng cã phÇn gi¶i thÝch nguyªn nh©n. Theo b¶ng thèng kª trªn, lo¹i tÝt th«ng b¸o ®­îc sö dông ë hai tê b¸o lµ 16 tÝt, chØ chiÕm 20 %, ®©y lµ tû lÖ thÊp nhÊt trong ba lo¹i tÝt bµi ®· nªu. §iÒu nµy cho thÊy xu thÕ b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn Ýt dïng d¹ng tÝt th«ng b¸o, v× nã thiÕu tÝnh h­íng dÉn, chØ mang yÕu tè th«ng b¸o. Khi quyÕt ®Þnh sö dông d¹ng tÝt th«ng b¸o, ng­êi viÕt ph¶i lùa chän cÈn thËn th«ng tin nµo sÏ ®­a lªn lµm ®Çu ®Ò bµi b¸o. ChØ cÇn ®äc tÝt bµi “Mét sè cÇu thñ U23 ViÖt Nam bÞ tè c¸o b¸n ®é t¹i Seagames 23” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 12/12.2005), ng­êi ®äc ®· cã thÓ biÕt ®­îc néi dung bµi ®iÒu tra nµy sÏ tËp trung lµm râ th«ng tin mµ tÝt b¸o ®· ®­a ra. Cô thÓ lµ mét sè cÇu thñ U23 VN ®· göi ®¬n tíi c¬ quan ®iÒu tra (CQ§T) tè c¸o ®ång ®éi ®· b¸n ®é ë Seagames 23: 1 trËn ë vßng ®Êu b¶ng gÆp Myanma (VN th¾ng 1- 0) vµ 1 trËn b¸n kÕt gÆp Malaysia (VN th¾ng 2 - 1). Trong c¶ hai trËn ®ã, ®éi U23 VN ®Òu giµnh chiÕn th¾ng tuy nhiªn qua sù ph©n tÝch cña bµi b¸o th× ®ã lµ nh÷ng trËn th¾ng “kh«ng b×nh th­êng” cña c¸c tuyÓn thñ U23. TÝt th«ng b¸o th­êng cã dung l­îng dµi nhÊt trong c¸c lo¹i tÝt. LÊy vÝ dô nh­ tÝt bµi “Vô “con b¹c triÖu ®«” Bïi TiÕn Dòng dïng 500.000 USD ®Ó ch¹y ¸n: CQ§T triÖu tËp Thø tr­ëng Bé GTVT NguyÔn ViÖt TiÕn” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 21/3/2006). TÝt nµy dµi tíi 22 ch÷, dïng ch÷ t¾t tíi hai lÇn “CQ§T” (c¬ quan ®iÒu tra) vµ “GTVT” (giao th«ng vËn t¶i). Néi dung th«ng b¸o trong lo¹i tÝt nµy chØ mang tÝnh kh¸i qu¸t, tãm l­îc néi dung chÝnh cña vô viÖc hoÆc vÊn ®Ò mµ bµi ®iÒu tra ®­a ra. Còng cã khi tÝt bµi chØ th«ng b¸o mét chi tiÕt quan träng nhÊt trong c¸c chi tiÕt cña bµi ®iÒu tra nh­ tÝt bµi sau: “Ðp g¾n hµng lo¹t cÇu dao Qu¸n Qu©n” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 21/7/2005). Nh×n chung, lo¹i tÝt th«ng b¸o th­êng ®­îc dïng trong c¸c bµi ®iÒu tra cã dung l­îng ng¾n (d­íi 1000 tõ). §éc gi¶ cã thÓ n¾m b¾t ®­îc néi dung chÝnh cña bµi ®iÒu tra qua tÝt bµi. TÝt kÝch thÝch Kh¸c víi d¹ng tÝt th«ng b¸o, theo L«-Ýc Ðt-vu-ª, tÝt kÝch thÝch “chØ chøa mét vµi yÕu tè liªn quan ®Õn chñ ®Ò cña bµi b¸o, môc ®Ých chÝnh lµ lµm cho ®éc gi¶ tß mß, muèn ®äc ngay lËp tøc(...). Nã ph¶n ¸nh c¸i thÇn cña bµi b¸o, h¬n lµ néi dung bµi b¸o”. Quan s¸t b¶ng thèng kª viÖc sö dông c¸c lo¹i tÝt ë trªn cã thÓ thÊy râ c¸c bµi ®iÒu tra trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn chñ yÕu dïng lo¹i tÝt kÝch thÝch, cã t¸c dông lµm “mÒm ho¸” néi dung bµi b¸o, gi¶m bít yÕu tè nÆng nÒ kh« cøng cho ®éc gi¶. §Ó l«i “nÝu” m¾t ng­êi ®äc, tÝt kÝch thÝch cã nhiÒu h×nh thøc thÓ hiÖn: dïng c¸c tõ “®¾t”, c©u c¶m th¸n, c©u hái/c©u nghi vÊn, c©u bá löng... VÝ dô: “§iÖn kÕ ®iÖn tö, cã tin cËy kh«ng?” (b¸o TTTP.HCM ra ngµy 3/6/2005), vµ “Liªn minh ma quû t¹i c¸c dù ¸n ngh×n tû” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 31/3/2006) Trong lo¹t bµi ®iÒu tra vÒ nh÷ng khuÊt tÊt ë PMU18, b¸o TTTP.HCM ®· sö dông rÊt thµnh c«ng lo¹i tÝt kÝch thÝch nµy t¹o ®­îc Ên t­îng ®èi víi ®«ng ®¶o c«ng chóng. B¸o TTTP.HCM còng lµ tê b¸o cã tÇn sè c¸c bµi ®iÒu tra sö dông lo¹i tÝt nµy cao nhÊt: “V× sao PMU18 “h¸i” ra dù ¸n?” (ra ngµy 20/3/2006). “Nh÷ng dù ¸n ®Çy “tai tiÕng”!” (ra ngµy21/3/2006). “Sai ph¹m nèi tiÕp... sai ph¹m!” (ra ngµy 22/3/2006). “¤t« c«ng ®· “cho m­în” nh­ thÕ nµo?” (ra ngµy 23/3/2006). “Doanh nghiÖp “s©n sau” cña Bïi TiÕn Dòng” (ra ngµy 24/3/2006) “B¶o kª” cho C«ng ty B¾c Nam” (ra ngµy 25/3/2006). “VÏ l¹i ch©n dung Bïi TiÕn Dòng” (ra ngµy 27/3/2006). Cã thÓ thÊy, so víi lo¹i tÝt th«ng b¸o, lo¹i tÝt kÝch thÝch cã dung l­îng ng¾n h¬n kho¶ng 10 ch÷ , t¹o ®­îc hiÖu qu¶ cao h¬n. Tuy nhiªn, nhiÒu ng­êi cho r»ng nÕu l¹m dông lo¹i tÝt nµy sÏ khiÕn bµi ®iÒu tra cã nhiÒu yÕu tè giËt g©n, c©u kh¸ch. Theo chóng t«i, lo¹i tÝt hay nhÊt vµ còng khã “®Æt” nhÊt ®èi víi c¸c nhµ b¸o lµ tÝt hçn hîp. TÝt hçn hîp §óng nh­ tªn gäi cña nã, tÝt hçn hîp lµ sù hoµ hîp gi÷a hai lo¹i tÝt th«ng b¸o vµ tÝt kÝch thÝch, tøc lµ võa cung cÊp th«ng tin chÝnh, võa gîi trÝ tß mß. Lo¹i tÝt nµy kÕt hîp ®­îc ­u thÕ cña c¶ tÝt th«ng b¸o vµ tÝt kÝch thÝch. So víi b¸o b¸o TTTP.HCM, b¸o Thanh niªn sö dông lo¹i tÝt hçn hîp nµy nhiÒu h¬n c¶ chiÕm tíi 62,5 % tæng sè c¸c bµi ®iÒu tra trªn c¶ hai tê b¸o viÕt vÒ c¸c vô viÖc, vô ¸n tiªu biÓu. TÝt hçn hîp cÊu t¹o d­íi nhiÒu d¹ng, phæ biÕn nhÊt lµ d­íi h×nh thøc c©u hái, c©u c¶m, trÝch dÉn, c©u bá löng... ®Ó gîi tß mß, t¹o kho¶ng trèng hÊp dÉn ng­êi ®äc: “Liªn quan ®Õn vô ¸n “con b¹c triÖu ®«” Bïi TiÕn Dòng: V× sao 4 vô h×nh sù liªn quan ®Õn PMU18 tr­íc ®©y bÞ r¬i vµo quªn l·ng?” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 15/3/2006). B¸o TTTP.HCM còng sö dông nh÷ng tÝt bµi lµ c©u c¶m nh­: “KÕt qu¶ kiÓm ®Þnh ®iÖn kÕ c¬ hiÖu EMIC:§o ®Õm kh«ng chÝnh x¸c!” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 29/12/2005), vµ “G¾n ®iÖn kÕ ®iÖn tö: Kh¸ch hµng kh«ng muèn!” (ra ngµy10/6/2005). Lo¹i tÝt hçn hîp ®­îc b¸o Thanh niªn sö dông nhiÒu v× hµm l­îng th«ng tin cao l¹i cã tÝnh kÝch thÝch. Tuy nhiªn, h¹n chÕ cña lo¹i tÝt nµy lµ qu¸ dµi. 3.1.2. TÝt phô (hoÆc ®Ò phô) Sau tÝt chÝnh (tùa ®Ò), bµi ®iÒu tra cã thÓ cã thªm c¸c tÝt phô nh»m th«ng b¸o mét c¸ch ng¾n gän nh÷ng néi dung chÝnh ®­îc tr×nh bµy sau ®ã. Nh­ng kh«ng ph¶i bµi ®iÒu tra nµo còng ph¶i cã tÝt phô, ®ã lµ tr­êng hîp bµi ®iÒu tra cã tÝt chÝnh kh¸i qu¸t ®­îc toµn bé “c¸i thÇn” cña bµi viÕt. Qua thùc tÕ kh¶o s¸t bµi ®iÒu tra ë hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn, chóng t«i nhËn thÊy c¸c b¸o rÊt Ýt sö dông tÝt phô. B¸o Thanh niªn cã bµi ®iÒu tra: “Më réng ®iÒu tra ®­êng d©y c¸ ®é bãng ®¸ cña Bïi Quang H­ng: Bïi TiÕn Dòng ®· “ph©n ph¸t” 108 chiÕc xe « t« ®¾t tiÒn cho ai?” (ra ngµy 21/2/2006). NÕu nh­ tÝt chÝnh th«ng b¸o néi dung chÝnh yÕu cña bµi ®iÒu tra, ®ã lµ viÖc PMU18 d­íi “thêi” cña Bïi TiÕn Dòng ®· së h÷u tíi 108 chiÕc « t«, sè xe nµy ®­îc ph©n ph¸t tíi nh÷ng ®©u? cho nh÷ng ai? C¸c h­íng ®iÒu tra cña CQ§T xoay quanh vÊn ®Ò nµy còng ®­îc bµi b¸o nªu ra. Ngay sau tÝt bµi lµ mét tÝt phô: “Thªm 2 con b¹c n÷a lät vµo tÇm ng¾m cña CQ§T”. TÝt phô nµy ®­a ra mét th«ng tin bæ sung mµ tÝt chÝnh kh«ng nªu hÕt hoÆc kh«ng muèn nªu ngay. B»ng c¸ch nµy, ng­êi ®äc cã thÓ tiÕp nhËn th«ng tin mét c¸ch thuËn tiÖn, nhanh chãng. B¸o TTTP.HCM sè ra ngµy 30/12/2005 còng cã bµi ®iÒu tra: “DiÔn biÕn míi nhÊt vô ¸n b¸n ®é t¹i Seagames 23: Quèc V­îng ®· khai “®Þa chØ” xuÊt ph¸t sè tiÒn b¸n ®é”. Bµi cã mét tÝt phô “Vô ¸n b¾t gi÷ 4 cÇu thñ míi ®i ®­îc “nöa chÆng ®­êng”. Mét bµi b¸o cã thÓ cã 2, 3 thËm chÝ 4 tÝt phô, tuy nhiªn trong sè c¸c bµi ®iÒu tra cña hai tê b¸o mµ chóng t«i kh¶o s¸t th× kh«ng cã bµi b¸o nµo sö dông nhiÒu tÝt phô nh­ vËy. 3.1.3. Lêi giíi thiÖu PhÇn nµy th­êng bÞ nhÇm lÉn víi phÇn sap« (phÇn mµo ®Çu) cña bµi viÕt. Nã ®­îc dïng ®Ó giíi thiÖu xuÊt xø, nguån gèc, bèi c¶nh chÝnh trÞ – x· héi cña t¸c phÈm; ®ång thêi nªu nh÷ng néi dung c¬ b¶n nhÊt mµ t¸c phÈm sÏ tr×nh bµy chi tiÕt. Th«ng th­êng, phÇn giíi thiÖu lµ c«ng viÖc cña biªn tËp viªn vµ ®­îc ghi lµ LTS (lêi toµ so¹n). Do ®ã, nã còng thÓ hiÖn quan ®iÓm cña toµ so¹n tr­íc mét vÊn ®Ò hay vô viÖc nµo ®ã. Trªn b¸o TTTP.HCM, c¸c bµi ®iÒu tra lu«n cã phÇn giíi thiÖu. Cïng víi tÝt bµi, phÇn giíi thiÖu ®­îc ­u ¸i ®Æt ë ngay trang nhÊt cña tê b¸o, thu hót sù chó ý cña ®éc gi¶ tõ c¸i nh×n ®Çu tiªn. PhÇn nµy ®­îc viÕt kh¸ ng¾n gän võa tãm l­îc ®­îc néi dung chÝnh yÕu cña bµi ®iÒu tra võa t¹o ®­îc Ên t­îng víi ®éc gi¶: “C«ng ty Linkton (Singapore) ®· tróng thÇu cung cÊp c¶ ®iÖn kÕ ®iÖn tö 1 pha (do C«ng ty Linkton s¶n xuÊt t¹i Singapore) vµ 3 pha (do C«ng ty Linkton mua cña C«ng ty EDMI) cho C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM (CT§LTP). C«ng ty Linkton ®· s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo vµ t¹i sao ®i lõa CT§LTP? Tõ toµ so¹n b¸o Tuæi trÎ (60A Hoµng V¨n Thô, Phó NhuËn, TP.HCM), phãng viªn cña Tuæi trÎ ®· lªn ®­êng ®i Singapore ®Ó t×m hiÓu sù thËt.” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 9/7/2005). Trong nhiÒu tr­êng hîp, phÇn giíi thiÖu ®­îc thÓ hiÖn nh­ mét tin v¾n: “Ngµy 7/6, trong c«ng v¨n göi c¸c c¬ quan chøc n¨ng vµ b¸o Tuæi trÎ, ban gi¸m ®èc C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM kh¼ng ®Þnh: ®iÖn kÕ ®iÖn tö “Linkton Singapore” ®­îc nhËp tõ Singapore. Lo¹i ®iÖn kÕ nµy còng ®· ®­îc phßng thÝ nghiÖm n­íc ngoµi thö nghiÖm vµ cÊp giÊy chøng nhËn ®¹t tiªu chuÈn quèc tÕ. Nh­ng thùc tÕ nh­ thÕ nµo? Nhãm phãng viªn Tuæi trÎ ®i t×m xuÊt xø cña ®iÖn kÕ “Linkton Singapore” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 17/6/2005). C¸ch viÕt nµy kh«ng chØ cã ý nghÜa th«ng b¸o mµ cßn gîi më ®­îc vÊn ®Ò. PhÇn giíi thiÖu tèt sÏ cã t¸c dông thu hót sù chó ý cña ng­êi ®äc, v× thÕ b¸o TTTP.HCM th­êng cã nh÷ng lêi giíi thiÖu kh¸ hÊp dÉn, cã tÝnh chÊt gîi trÝ tß mß ë c«ng chóng: “Ng­êi ta ®· lµm g× ®Ó “­u ®·i” ®iÖn kÕ ®iÖn tö Linkton trong cuéc ®Êu thÇu quèc tÕ? §èi thñ cña linkton ®· bÞ lo¹i nh­ thÕ nµo?” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 1/7/1005) §«i khi phÇn giíi thiÖu l¹i cã c¶ yÕu tè nhËn ®Þnh hay b×nh luËn cña ng­êi viÕt nh­ trong ®o¹n sau: “Kh«ng ®îi ®Õn nghi ¸n b¸n ®é t¹i Seagames 23 ®ang g©y bøc xóc trong d­ luËn, mµ ngay tõ Seagames 21 vµ hµng lo¹t gi¶i ®Êu lín nhá trong n­íc ®· cã “mïi” tiªu cùc trong viÖc mua b¸n ®é, dµn xÕp tû sè gi÷a c¸c trïm c¸ ®é vµ nh÷ng cÇu thñ s½n sµng b¸n m×nh... Trong ®ã cã nh÷ng trËn ®Êu mµ sè tiÒn th¾ng c­îc lªn ®Õn 3 tû ®ång” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 19/12/2005). Cã thÓ thÊy r»ng, phÇn giíi thiÖu cã t¸c dông g©y Ên t­îng m¹nh ®èi víi c«ng chóng. Nã cho ng­êi ®äc biÕt t¸c phÈm sÏ nãi vÒ c¸i g×, v× thÕ sÏ khiÕn hä tß mß muèn ®äc hÕt t¸c phÈm. So víi b¸o TTTP.HCM th× b¸o Thanh niªn cã rÊt Ýt bµi ®iÒu tra sö dông hiÖu qu¶ cña phÇn giíi thiÖu. 3.2. Sap« Sap« cßn gäi lµ phÇn më ®Çu, lêi mµo ®Çu hay tÝt dÉn, cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc thu hót sù chó ý cña ®éc gi¶. Theo chóng t«i, nªn cã sù ph©n biÖt sap« víi lêi giíi thiÖu v× nhiÒu bµi b¸o cã c¶ hai phÇn nµy . Sap« lµ c¸i thÇn cña bµi b¸o ®­îc rót ra tõ mét ®Õn vµi c©u nguyªn v¨n trong bµi b¸o hoÆc lµ sù tãm l­îc néi dung chÝnh cña bµi viÕt b»ng mét ®Õn vµi c©u cã søc hÊp dÉn. ë b¸o TTTP.HCM, trong mét sè tr­êng hîp, sap« ®­îc dïng thay lêi giíi thiÖu hoÆc cã sap« mµ kh«ng cã lêi giíi thiÖu. Chóng t«i ®· tiÕn hµnh thèng kª viÖc sö dông phÇn sap« trong c¸c bµi ®iÒu tra vÒ ba vô: Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö, vô ¸n mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é vµ vô PMU 18 trªn hai tê TTTP.HCM vµ Thanh niªn , d­íi ®©y lµ kÕt qu¶: §¬n vÞ: bµi B¸o TTTP.HCM Thanh niªn Sè bµi sö dông sap« 33 35 Tæng sè bµi 38 42 B¶ng thèng kª sè bµi b¸o cã sö dông sap« trong lo¹t bµi ®iÒu tra trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006 DÔ nhËn thÊy, ®a sè c¸c bµi ®iÒu tra cña TTTP.HCM vµ Thanh niªn ®Òu cã sö dông sap«, tû lÖ nµy ë tê Thanh niªn lµ 83,3 %, ë TTTP.HCM tû lÖ cao h¬n._. mét chót lµ 86,8%. Cã rÊt nhiÒu c¸ch ®Ó “rót” sap«. §iÒu nµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña tõng t¸c gi¶. §©y còng lµ mét nghÖ thuËt, v× sap« ¶nh h­ëng tíi t©m lý tiÕp nhËn cña ®éc gi¶ ngay tõ phót ®Çu tiªn. Trong lo¹t bµi ®iÒu tra mµ chóng t«i kh¶o s¸t, sap« cã thÓ chia lµm 2 d¹ng chÝnh: sap« cã tÝnh chÊt th«ng b¸o néi dung chÝnh; sap« nªu vÊn ®Ò vµ gîi më h­íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. 3.2.1. Sap« cã tÝnh chÊt th«ng b¸o néi dung chÝnh Mét bµi ®iÒu tra th­êng cã rÊt nhiÒu th«ng tin vµ ®Çy ¾p c¸c sù kiÖn, sè liÖu, viÖc “rót” sap« vµ in ®Ëm (hoÆc in nghiªng) sÏ gióp ®éc gi¶ dÔ dµng tiÕp nhËn vµ hiÓu néi dung chÝnh cña bµi b¸o. §ã còng lµ nhiÖm vô chÝnh cña sap«. VÝ dô: “Theo nguån tin Thanh niªn n¾m ®­îc tèi 19.3, sè tiÒn mµ Bïi TiÕn Dòng, nguyªn Tæng gi¸m ®èc PMU18 dïng ®Ó ch¹y ¸n lªn tíi 500.000 USD. Mét nguån tin kh¸c cho r»ng sè tiÒn mµ Dòng “tæng” huy ®éng chiÕn h÷u, b¹n bÌ hç trî cho m×nh trong phi vô tµy ®×nh nµy cã thÓ cßn nhiÒu h¬n n÷a. HiÖn t¹i, C¬ quan ®iÒu tra (CQ§T) chØ míi lµm râ ®­îc 50.000 USD vµ gÇn mét tû ®ång mµ 3 c¸ nh©n ®· dïng ®Ó “ch¹y” cho Dòng” (bµi “Liªn quan ®Õn vô ¸n “con b¹c triÖu ®«”: Bïi TiÕn Dòng ®· dïng 500.000 USD ®Ó ch¹y ¸n?”, b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 20/3/2006). Sap« nµy ®· kh¸i qu¸t ®­îc néi dung chÝnh cña bµi ®iÒu tra, ®ã lµ viÖc Dòng “tæng” ®· dïng tiÒn ®Ó lo lãt viÖc ch¹y ¸n cho m×nh vµ cung cÊp th«ng tin ®iÒu tra tõ phÝa CQ§T. Cô thÓ sè tiÒn Êy ®­îc dïng nh­ thÕ nµo, nh÷ng c¸ nh©n nµo cã liªn quan tíi sè tiÒn Êy vµ cã mèi quan hÖ ra sao víi Dòng “tæng” th× ®éc gi¶ ph¶i t×m ®äc ë phÇn néi dung bµi viÕt. Mét vÝ dô kh¸c trªn b¸o TTTP.HCM ra ngµy 10/4/2006, bµi “3 ®êi bé tr­ëng ®Òu... cã chuyÖn víi PMU 18”, t¸c gi¶ ®· ®i th¼ng vµo néi dung chÝnh ë phÇn sap«: “Tr¸ch nhiÖm ®Ó x¶y ra tiªu cùc t¹i PMU18 kh«ng chØ thuéc vÒ Bé tr­ëng Bé GTVT §µo §×nh B×nh mµ cßn liªn quan tíi hai ®êi Bé tr­ëng Bé GTVT tr­íc lµ: «ng Bïi Danh L­u vµ «ng Lª Ngäc Hoµn. §· cã c¨n cø cho thÊy c¶ hai vÞ nµy ®Òu cã liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu chuyÓn xe kh«ng ®óng quy ®Þnh”. Sap« nµy võa cã tÝnh chÊt th«ng b¸o võa nªu bËt ®­îc néi dung chÝnh cña bµi ®iÒu tra: tr¸ch nhiÖm cña hai ®êi Bé tr­ëng Bé GTVT tr­íc ®©y víi nh÷ng tiªu cùc ë PMU18. Cô thÓ “tr¸ch nhiÖm” Êy lµ g× th× ng­êi ®äc cã thÓ biÕt ®­îc ë phÇn néi dung chÝnh bao gåm: ®iÒu chuyÓn xe thiÕu nguyªn t¾c vµ qu¶n lý c¸n bé láng lÎo. Tuy nhiªn Sap« kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nªu néi dung chÝnh cña bµi b¸o, nã cã thÓ chØ th«ng b¸o mét chi tiÕt hay mét t×nh tiÕt quan träng cña bµi ®iÒu tra. Trong bµi “Më réng ®iÒu tra ®­êng d©y c¸ ®é bãng ®¸ cña Bïi Quang H­ng: Bïi TiÕn Dòng ®· “ph©n ph¸t” 108 chiÕc xe « t« ®¾t tiÒn cho ai?”, b¸o Thanh niªn, ra ngµy 21/2/2006, sap« chØ th«ng b¸o viÖc CQ§T chÝnh thøc niªm phong 7 chiÕc xe mµ PMU18 ®· cho c¸c ®¬n vÞ “m­în”: “TÝnh ®Õn ngµy 20.2, C¬ quan ®iÒu tra (CQ§T) Bé C«ng an ®· chÝnh thøc niªm phong 7 chiÕc xe « t« trong sè 12 chiÕc xe ®­îc x¸c ®Þnh lµ c¸c c¬ quan, ®¬n vÞ ®· m­în “dµi h¹n” cña Bïi TiÕn Dòng. Tuy nhiªn con sè xe nµy ®­îc thu håi ch¾c ch¾n kh«ng dõng l¹i ë ®©y bëi theo nh­ mét c¸n bé ®×ªu tra cho biÕt, ®Õn nay nh÷ng chiÕc xe «t« ®­îc mang ®Õn tr¶ “vÉn ch­a b»ng mét phÇn m­êi” thùc tÕ xe cé ®· tõng cã ë PMU18 d­íi thêi Tæng gi¸m ®èc Bïi TiÕn Dòng”. Tãm l¹i, lo¹i sap« nµy cã nh÷ng c¸ch viÕt nh­ sau: - Th«ng b¸o néi dung chÝnh cña bµi b¸o - Kh¸i qu¸t néi dung cña bµi b¸o - Th«ng b¸o mét chi tiÕt hay t×nh tiÕt quan träng cña bµi viÕt. 3.2.2. Sap« nªu vÊn ®Ò vµ gîi më h­íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò KiÓu sap« nµy ®Æc biÖt ®­îc hai b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn ­a dïng trong c¸c bµi ®iÒu tra bëi ­u ®iÓm cña nã lµ kÝch thÝch sù tß mß, hÊp dÉn ng­êi ®äc. ë vÞ trÝ ng­êi ®äc, b¹n khã cã thÓ bá qu¸ nh÷ng bµi viÕt cã sap« cßn “bá ngá” nh­ thÕ nµy: “Ngay sau khi b¸o Tuæi trÎ th«ng tin vÒ nh÷ng ®iÖn kÕ ®iÖn tö (§K§T) do c«ng ty Linkton Singapore trªn hîp ®ång lµ nhËp nguyªn chiÕc nh­ng l¹i ®­îc s¶n xuÊt l¾p r¸p t¹i ®­êng Hå V¨n Huª (quËn Phó NhuËn, TP.HCM), phãng viªn Tuæi trÎ ®· trë l¹i n¬i nµy cïng mét ®Þa ®iÓm kh¸c vµ ph¸t hiÖn thªm nh÷ng ®iÒu bÊt th­êng...” (bµi “Trë l¹i c¸c “c¬ së s¶n xuÊt” ®iÖn kÕ Linkton Singapore”, b¸o TTTP.HCM ra ngµy 25/6/2005). DÊu chÊm löng ®Æt ngay sau “nh÷ng ®iÒu bÊt th­êng” chÝnh lµ sù høa hÑn ngÇm gi÷a t¸c gi¶ víi ng­êi ®äc vÒ nh÷ng ®iÒu tra kh¸m ph¸ bÊt ngê ®»ng sau nh÷ng chiÕc §K§T “nhËp khÈu” kia. Còng vÒ vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö nµy, b¸o TTTP.HCM th­êng cã nh÷ng ®o¹n sap« gîi më vÊn ®Ò: “Trong qu¸ tr×nh tham dù thÇu, Linkton Singapore ®­a ra cam kÕt lµ cung cÊp ®iÖn kÕ ®iÖn tö (§K§T) nhËp tõ Singapore cho C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM (CT§LTP). ThÕ nh­ng sau kÕt qu¶ ®Êu thÇu, CT§LTP l¹i mua §K§T do Linkton Vina l¾p r¸p t¹i ViÖt Nam, l¾p r¸p kh«ng theo tiªu chuÈn nµo, do vËy mµ chÊt l­îng ®iÖn kÕ kh«ng ®¶m b¶o khi ®­a vµo sö dông. Nh­ng v× sao CT§LTP l¹i dÔ dµng chÊp nhËn mua §K§T l¾p r¸p t¹i VN mµ kh«ng ph¶i lµ tõ Singapore nh­ tho¶ thuËn ban ®Çu?” (bµi “V× sao ph¶i mua hµng kÐm chÊt l­îng?”, b¸o TTTP.HCM ra ngµy 13/7/2005). B»ng c¸ch ®Æt c©u hái nh­ vËy, sap« ®· gîi më h­íng suy nghÜ cho ng­êi ®äc ®ång thêi “th«ng b¸o” h­íng ®iÒu tra chÝnh cña bµi b¸o nµy. §¸nh gi¸ chung: Sap« lµ mét trong nh÷ng ®iÓm thµnh c«ng trong c¸c lo¹t bµi ®iÒu tra cña hai tê TTTP.HCM vµ Thanh niªn, kh«ng chØ ®em l¹i c¸i nh×n kh¸i qu¸t néi dung chÝnh cho bµi viÕt mµ sap« cßn t¹o ®­îc Ên t­îng phong c¸ch vÒ hai tê b¸o ®èi víi ®éc gi¶. 3.3. PhÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Cã thÓ nãi phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµ träng t©m cña bµi ®iÒu tra, lµ n¬i t¸c gi¶ thÓ hiÖn quan ®iÓm, chÝnh kiÕn, chñ ®Ò t­ t­ëng cña m×nh vµ tÊt c¶ nh÷ng t­ liÖu cã ®­îc trong c¶ qu¸ tr×nh ®iÒu tra, nghiªn cøu. V× vËy, c¸c t¸c gi¶ ®Òu dïng nhiÒu chøng cø cã s½n trong c¸c tµi liÖu ®Ó s¾p xÕp, tr×nh bµy mét c¸ch l«gÝc c¸c sù kiÖn. Tuy nhiªn, tïy tÝnh chÊt kh¸c nhau còng nh­ sù phøc t¹p hay ®¬n gi¶n cña tõng vô viÖc kh¸c nhau mµ t¸c gi¶ thÓ hiÖn quan ®iÓm cô thÓ cña m×nh trong bµi viÕt còng nh­ s¾p xÕp kÕt cÊu trong bµi viÕt sao cho phï hîp nhÊt. C¸c bµi ®iÒu tra trªn b¸o Thanh niªn th­êng ®­îc viÕt nh­ mét bµi v¨n dµi dung l­îng trung b×nh (81% c¸c bµi ®iÒu tra dung l­îng d­íi 2000 tõ). Trong khi ®ã, bµi ®iÒu tra trªn b¸o TTTP.HCM th­êng ®­îc viÕt theo c¸c luËn ®iÓm, cã sö dông tÝt xen, (mçi tÝt xen lµ mét luËn ®iÓm). D­íi ®©y, chóng t«i ®· thèng kª c¸c bµi b¸o cã sö dông tÝt xen trong lo¹t bµi ®iÒu tra vÒ ba vô ¸n cña hai tê b¸o nµy: §¬n vÞ: bµi B¸o TTTP.HCM Thanh niªn Sè bµi cã tÝt xen 34 22 Tæng sè bµi 38 42 B¶ng thèng kª sè bµi b¸o cã sö dông tÝt xen trong lo¹t bµi ®iÒu tra trªn b¸oThanh niªn vµ TTTP.HCM n¨m 2005 vµ 2006 Nh×n vµo b¶ng thèng kª cã thÓ thÊy râ c¶ hai tê b¸o ®Òu chó trong viÖc sö dông tÝt xen ®Ó chia ý, phia phÇn trong bµi ®iÒu tra, ë b¸o TTTP.HCM tû lÖ nµy gÇn nh­ tuyÖt ®èi (89,5%), cßn b¸o Thanh niªn rÊt h¹n chÕ (52,4%). Chóng t«i ®¸nh gi¸ ®©y lµ ­u thÕ cña b¸o TTTP.HCM so víi b¸o Thanh niªn. TÝt xen t­¬ng øng víi c¸c ý, c¸c luËn ®iÓm nhê thÕ bµi ®iÒut tra sÏ trë nªn râ rµng vµ m¹ch l¹c h¬n. * C¸c bµi ®iÒu tra kh«ng sö dông tÝt xen Tr­íc tiªn, chóng t«i sÏ t×m hiÓu c¸c bµi ®iÒu tra kh«ng sö dông tÝt xen ë hai tê b¸o nµy. Th«ng th­êng ®©y lµ nh÷ng bµi ®iÒu tra cã dung l­îng nhá (d­íi 1000 tõ). Trong c¸c bµi ®iÒu tra nµy, t¸c gi¶ còng tiÕn hµnh tr×nh bµy, ph©n tÝch lµm râ vô viÖc th«ng qua nh÷ng chøng cø, chøng lý râ rµng vµ s¾p xÕp, tæ chøc d÷ kiÖn theo mét tr×nh tù l«gÝc. ViÖc tæ chøc cÊu tróc t¸c phÈm nh­ vËy lµ tu©n theo sù quy ®Þnh cña thÓ lo¹i. Nh­ trong bµi “C«ng ty §iÖn lùc vµ ng­êi tiªu dïng – Ai bÞ lõa?” (b¸o Thanh niªn, sè ra ngµy 27/6/2005). Mét mÆt, t¸c gi¶ ph¶n ¸nh thùc tr¹ng: (...) nh÷ng ng­êi d©n ë quËn 9 vµ c¸c quËn huyÖn kh¸c ph¸t hiÖn tiÒn ®iÖn tr¶ nhiÒu qu¸, khiÕu n¹i lªn ®iÖn lùc Thñ Thiªm (qu¶n lý ®Þa bµn quËn 2, 9). MÆt kh¸c, ®­a ra ý kiÕn cña C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM: “cho r»ng §K§T ch¹y chÝnh x¸c h¬n ®iÖn kÕ c¬, vµ §K§T ®­îc ®­a vµo sö dông lµ hµng nhËp khÈu”. §Ó kh¼ng ®Þnh , “ai ®óng ai sai”, t¸c gi¶ ®· ®­a ra chi tiÕt cã tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh: “ Së C«ng nghiÖp TP.HCM (c¬ quan chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý nhµ n­íc vÒ sö dông ®iÖn trªn ®Þa bµn TP.HCM) ®· lµm viÖc víi C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM vµ b­íc ®Çu kÕt luËn viÖc l¾p ®Æt vµ tån t¹i cña 260.000 c¸i §K§T lµ kh«ng hîp ph¸p. Theo Së C«ng nghiÖp TP.HCM, C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM ®· vi ph¹m nghiªm träng Ph¸p lÖnh §o l­êng, qua hµnh vi: kh«ng thùc hiÖn ®¨ng ký kiÓm ®Þnh §K§T theo quy ®Þnh nhµ n­íc vµ mÉu §K§T ch­a ®­îc phª duyÖt (...)”. Còng ®Ó ph¶n b¸c l¹i lêi “nguþ biÖn” cña «ng Lª V¨n Hoµnh, Phã Gi¸m ®èc phô tr¸ch kinh doanh C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM r»ng §K§T lµ hµng “nhËp khÈu” t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch: “Th«ng th­êng mét mÆt hµng nhËp khÈu th× bé hå s¬ nhËp khÈu gåm: tê khai h¶i quan, biªn lai nép thuÕ, giÊy chøng nhËn xuÊt xø, h·ng tµu vËn chuyÓn. Cßn trong tr­êng hîp nhËp linh kiÖn vÒ ®Ó l¾p r¸p thµnh s¶n phÈm hoµn chØnh th× s¶n phÈm nµy ph¶i ®­îc ®­a ®i ®¨ng ký chÊt l­îng ë c¬ quan chøc n¨ng. Rµ so¸t l¹i ®­êng ®i cña nh÷ng chiÕc §K§T do C«ng ty Linkton – Singapore s¶n xuÊt tõ KCN C¸t L¸i (Q.2) ®Õn nhµ d©n, ®· hÐ më nhiÒu kh¶ n¨ng C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM vi ph¹m mét sè quy ®Þnh vÒ thñ tôc xuÊt nhËp khÈu.” Còng trªn b¸o Thanh niªn, bµi ®iÒu tra “Liªn quan ®Õn vô ¸n “con b¹c triÖu ®«” Bïi TiÕn Dòng: V× sao 4 vô h×nh sù liªn quan ®Õn PMU18 tr­íc ®©y bÞ r¬i vµo quªn l·ng?”, sè ra ngµy 15/3/2006 cã dung l­îng gÇn 1500 tõ nh­ng kh«ng hÒ sö dông tÝt xen. Bèn vô ¸n mµ t¸c gi¶ nªu ra trong bµi b¸o lµ: N¨m 1999, «ng TrÇn Ngäc H¶i, nh©n viªn phßng kÕ ho¹ch PMU18 bÞ 2 thanh niªn chÐm nhiÒu nh¸t c¶nh c¸o vµo ®Çu, vµo xe m¸y råi bá ch¹y. «ng Ngäc h¶i ph¶i vµo viÖc ch÷a trÞ víi tû lÖ th­¬ng tÝch lµ 8%. Sau vô nµy, «ng H¶i ®· xin chuyÓn c«ng t¸c sang c¬ quan kh¸c. N¨m 2002, «ng §ç Ngäc Trung, Tr­ëng phßng kü thuËt cña PMU18 còng bÞ 2 thanh niªn l¹ mÆt ®i xe m¸y ®uæi theo dïng dao chÐm nhiÒu nh¸t vµo l­ng, vµo c¶ vai tr¸i. Tû lÖ th­¬ng tËt lµ 11 %. Sau ®ã, «ng Trung còng xin chuyÓn c«ng t¸c tõ PMU18 sang c¬ quan kh¸c. Tr­íc ®ã cã hai vô g©y rèi trËt tù c«ng céng cã liªn quan tíi c¸c quan cña PMU18: N¨m 1994, mét nhãm ng­êi cña PMU18 gåm NguyÔn ViÖt TiÕn, Bïi TiÕn Dòng cïng cÊp d­íi ®i 2 chiÕc « t« ®æ bé vµo ¨n nhËu t¹i nhµ hµng karaoke Thu H»ng ë sè 2 ®­êng B­ëi, Q.Ba §×nh, HN. T¹i ®©y ®· diÔn ra vô x« x¸t gi÷a chñ qu¸n vµ nhãm ng­êi ë PMU18 khiÕn «ng NguyÔn V¨n HiÒn bÞ g·y 2 r¨ng cöa. N¨m 1996, t¹i mét nhµ hµng phë ë phè NguyÔn Du, P.Bïi ThÞ Xu©n, Q.Hai Bµ Tr­ng, mét nhãm ng­êi cña PMU18 (NguyÔn ViÖt TiÕn, Bïi TiÕn Dòng), mét vô x« x¸t lín gi÷a quan kh¸ch PMU18 vµ ®¸m thanh niªn do trªu chäc g¸i, dÉn tíi viÖc c¬ quan c«ng an ph¶i tíi can thiÖp. C¶ bèn vô ¸n trªn ®Òu bÞ “ch×m” vµo quªn l·ng. Vµ nguyªn nh©n mµ b¸o Thanh niªn t×m ra lµ v× tÊt c¶ c¸c nh©n vËt trong c¸c vô ¸n nµy ®Òu liªn quan tíi c¸c quan chøc cña PMU18. «ng H¶i vµ «ng Trung lµ nh÷ng ng­êi ®ang lµm viÖc t¹i PMU18, cã m©u thuÉn ë néi bé c¬ quan. Hä bÞ ®¸nh c¶nh c¸o cho nªn dï CQ§T cã vµo cuéc ®Ó ®iÒu tra th× do th­¬ng tËt kh«ng ®ñ lín nªn c¬ quan c«ng an ... kh«ng khëi tè! Cßn nh÷ng vô x« x¸t ®¸nh lén cña c¸c quan PMU18 ë bµn nhËu mµ kh«ng bÞ xö lý, t¸c gi¶ kh«ng ®­a ra lêi gi¶i thÝch nh­ng víi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nh­ vËy ng­êi ®äc cã thÓ hiÓu ®­îc v× ®· “cã lêi” cña c¸c quan PMU18 nªn c«ng an ph­êng ®· bá qua... C¸c bµi ®iÒu tra cña b¸o TTTP.HCM th­êng cã tÝt xen, hÖ thèng luËn ®iÓm rÊt râ rµng, nh­ng cã mét sè tr­êng hîp bµi ®iÒu tra víi dung l­îng gÇn 2000 tõ mµ kh«ng cã tÝt xen nµo. VÝ dô nh­ bµi “C¸c tuyÓn thñ U23 VN ®· b¸n ®é nh­ thÕ nµo?” sè ra ngµy 23/12/2005. §Ó lµm râ luËn ®iÓm chÝnh ®­îc nªu trong phÇn tÝt bµi, t¸c gi¶ ®· miªu t¶ l¹i cuéc häp kÝn cña Quèc V­îng, H¶i L©m, V¨n Tr­¬ng, V¨n QuyÕn, BËt HiÕu, Ph­íc VÜnh, Quèc Anh t¹i Bacolod, Philipine. V­îng lµ ng­êi ®­îc giao viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch kiÕm tiÒn tõ c¸ ®é bãng ®¸. C¸c cÇu thñ kia gãp tiÒn ®Ó cho V­îng c¸ ®é v× anh cã quen th©n mét sè tay cÇm bãng ®é. Mét chi tiÕt kh¸c còng ®­îc nªu ra: “Tr­íc khi trËn ®Êu (VN – Myanmar) diÔn ra, V­îng ®· ®iÖn tho¹i vÒ thµnh phè Vinh, NghÖ An cho mét ®èi t­îng c¸ ®é bãng ®¸ sõng sá ®Ó ®Æt c­îc ”. Nh­ vËy cïng víi quyÕt ®Þnh khëi tè cña CQ§T , t¸c gi¶ ®· cã c¨n cø râ rµng ®©y lµ vô b¸n ®é cña c¸c cÇu thñ U23. Víi nh÷ng bµi ®iÒu tra ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò kh«ng qu¸ phøc t¹p, t¸c gi¶ kh«ng dïng tÝt xen. Tuy nhiªn, cÊu tróc nµy kh«ng hÊp dÉn ng­êi ®äc, hä rÊt dÔ “n¶n” khi ®äc. Theo chóng t«i, do ®Æc thï cña mét bµi ®iÒu tra lµ ph¶i chuyÓn t¶i c¸c sù kiÖn, chi tiÕt, sè liÖu chÝnh x¸c, cô thÓ nªn nhµ b¸o cÇn cã sù s¾p xÕp sù kiÖn thµnh tõng “nhãm”, tæ chøc bµi b¸o theo c¸c luËn ®iÓm cã sö dông tÝt xen rèi míi tiÕn hµnh ph©n tÝch, mæ xe vÊn ®Ò. * C¸c bµi ®iÒu tra cã sö dông tÝt xen Bµi ®iÒu tra lµ mét t¸c phÈm chÝnh luËn b¸o chÝ ®­îc tæ chøc theo hÖ thèng luËn ®iÓm, luËn cø, luËn chøng. Víi nh÷ng bµi b¸o cã nhiÒu luËn ®iÓm, t¸c gi¶ th­êng sö dông tÝt xen gióp cho bµi viÕt m¹ch l¹c, râ rµng, cã träng t©m. Së dÜ c¸c bµi ®iÒu tra trªn hai tê TTTP.HCM vµ Thanh niªn ®­îc nhiÒu ng­êi t×m ®äc ngoµi lý do ®©y lµ hai nguån th«ng tin chÝnh x¸c, cËp nhËt th× cßn v× ®éc gi¶ ­a thÝch phong c¸ch viÕt ®iÒu tra cña hai tê b¸o nµy: lËp luËn l«gÝc, luËn ®iÓm râ rµng, chøng cø x¸c thùc. §Æc biÖt c¸c bµi ®iÒu tra cña b¸o TTTP.HCM cã dung l­îng kh¸ lín (trªn 2000 tõ) nh­ng vÉn hÊp dÉn ng­êi ®äc, ®ã lµ nhê viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ tÝt xen. 89,5% c¸c bµi ®iÒu tra cña TTTP.HCM cã sö dông tÝt xen, trung b×nh mçi bµi b¸o cã Ýt nhÊt 2 tÝt xen/bµi, c¸ biÖt cã nh÷ng bµi sö dông tíi 4 tÝt xen nh­ bµi “Nh÷ng dù ¸n ®Çy “tai tiÕng” (TTTP.HCM, ra ngµy 21/3/2006): Thi c«ng gÇn 34 km ®­êng, thÊt tho¸t h¬n 49 tû ®ång Thay ®æi vËt liÖu x©y dùng Ðp tiÕn ®é cÇu Ph¶ L¹i LÊy tiÒn nguån nµy chi cho viÖc kh¸c. Mçi tÝt xen cã ý nghÜa lµ mét luËn ®iÓm, c¸c luËn ®iÓm cã sù ®éc lËp t­¬ng ®èi víi nhau nh­ng cïng tËp trung lµm râ chñ ®Ò chÝnh cña bµi b¸o. VËy ®Ó lµm s¸ng tá néi dung c¸c luËn ®iÓm, cÇn ph¶i cã c¸c luËn cø. §ã lµ nh÷ng chi tiÕt, nh÷ng sù kiÖn lµm b»ng chøng chøng minh cho c¸c luËn ®iÓm ®· nªu. T¸c gi¶ cã thÓ sö dông mét hoÆc nhiÒu luËn cø. Trong bµi viÕt trªn, t¸c gi¶ ®· nªu lªn mét luËn cø ®Ó chøng minh cho luËn ®iÓm thø 3: “Còng dù ¸n QL18, trong khi thi c«ng ®o¹n B¾c Ninh – ChÝ Linh (H¶i D­¬ng) , hai nhµ thÇu lµ Tæng c«ng ty x©y dùng B¹ch §»ng vµ C«ng ty Samwhan (Hµn Quèc) ®· tù ý thay ®æi thiÕt kÕ vËt liÖu cña c«ng tr×nh tõ c¸t vµng sang c¸t ®en”. Gãp phÇn lµm nªn sù toµn vÑn cña luËn cø lµ nh÷ng cø liÖu kh¸c nhau: “C¸c chuyªn gia nhËn ®Þnh ®©y chÝnh lµ mét c¸ch ®Ó nhµ thÇu “bá tói” riªng nguån kinh phÝ thi c«ng c«ng tr×nh.”, cø liÖu thø hai l¹i tiÕp tôc bæ sung cho cø liÖu thø nhÊt: “Theo phª duyÖt dù ¸n, gi¸ c¸t vµng lµ 54.000 ®ång/m3 nh­ng khi chuyÓn sang c¸t ®en chØ cßn 38.000 ®ång/m3. Nhµ thÇu mua chØ 7000 – 8000 ®ång vµ vËn chuyÓn vÒ ®Õn ch©n c«ng tr×nh céng víi qu¸ tr×nh lu, lÌn nÒn ®­êng chi phÝ còng chØ xÊp xØ 30.000 ®ång/m3. Nh­ vËy kho¶n chªnh lÖch gi÷a gi¸ thùc tÕ vµ gi¸ ®­îc phª duyÖt sÏ ®­îc nhµ thÇu “bá tói” mét c¸ch “minh b¹ch””. Cuèi cïng t¸c gi¶ kÕt luËn: ViÖc PMU18 cho phÐp thay ®æi c¸c néi dung vËt liÖu nh­ vËy lµ vi ph¹m nghiªm träng vÒ qu¶n lý kinh tÕ, lµm cho ®Êu thÇu hoµn toµn v« t¸c dông. ChØ cÇn nhµ thÇu vµ chñ ®Çu t­ b¾t tay víi nhau th× gi¸ thÇu nµo còng cã thÓ chÊp nhËn. B¸o Thanh niªn trong bµi “Tr¸ch nhiÖm cña «ng Phã ®oµn Lª ThÕ Thä ®Õn ®©u?” (b¸o Thanh niªn , ra ngµy 15/12/2005) còng cã 3 tÝt xen lµ 3 luËn ®iÓm: BÞ nghi vÊn tiªu cùc vÉn ®i Seagames Bá mÆc ®éi tuyÓn “Chèng l­ng” cho cÇu thñ ®ßi tiÒn th­ëng. Víi luËn ®iÓm thø hai, t¸c gi¶ ®­a ra 3 luËn cø: - C¸c buæi tËp cña ®éi tuyÓn «ng Thä gÇn nh­ kh«ng ®i theo - ¤ng Thä ë Bacalod nh­ng kh«ng lµm g×: chØ ®¹o ®éi tuyÓn th× kh«ng thÊy, gãp ý cho «ng Riedl còng kh«ng, theo dâi gi¸m s¸t c«ng t¸c qu¶n lý ®éi còng rÊt qua loa. - ChØ mét ngµy sau trËn VN th¾ng Myanmar, «ng ®· bay ®i Manila (...). Ch­a hÕt, h«m sau lÏ ra cÇn quay vÒ sím víi ®éi U23 th× «ng Thä l¹i ... ®i xem ®iÒn kinh ë s©n Rizal Memorial, råi ch¬i thªm mét ngµy ë Manila n÷a míi quay vÒ Bacalod. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn lËp luËn: “Lµ Phã ®oµn TTVN t¹i Bacalod cÇn ph¶i n¾m s¸t t×nh h×nh ®éi U23 – nhÊt lµ sau khi chÝnh «ng Thä tõng ph¸t biÓu r»ng mét sè cÇu thñ U23 thi ®Êu d­íi møc b×nh th­êng trong trËn th¾ng Myanmar, th× nhiÖm vô cña «ng lµ hÕt søc quan träng khi cÇn ë l¹i ®Ó t×m hiÓu dÊu hiÖu bÊt th­êng ®ã. H¬n thÕ, lóc ®ã bãng chuyÒn, quyÒn anh b¾t ®Çu thi ®Êu th× còng cÇn cã mÆt Phã ®oµn TTVN ®Ó ®éng viªn l¾m chø!”. Còng cÇn nãi râ, trong bµi ®iÒu tra, c¸c chi tiÕt, sù kiÖn lµ yÕu tè quan träng cÊu thµnh nªn néi dung cô thÓ cña bµi b¸o, ®©y chÝnh lµ nh÷ng chøng cø, chøng lý râ rµng nhÊt ®Ó chøng minh cho luËn ®iÓm hoÆc kÕt luËn cña t¸c gi¶. TiÕp tôc lµm râ th¸i ®é thiÕu tr¸ch nhiÖm cña «ng Phã ®oµn Lª ThÕ Thä t¹i Bacalod, t¸c gi¶ tËp trung ph©n tÝch luËn ®iÓm : “Chèng l­ng” cho cÇu thñ ®ßi tiÒn th­ëng”. §Çu tiªn, t¸c gi¶ ®­a luËn cø “Phã chñ tÞch L§B§VN Lª Hïng Dòng khi tr¶ lêi pháng vÊn ®· nãi râ r»ng: “Mét sè cÇu thñ U23 ®· cã nh÷ng ®ßi hái th¸i qu¸ khi ho¹nh hoÑ L§ vÒ tiÒn th­ëng. Hä lµm vËy v× ch¸c ch¾n cã ng­êi ë phÝa sau chèng l­ng”. Vµ sù thËt lµ cã viÖc c¸c cÇu thñ bøc xóc v× vô tiÒn th­ëng qua viÖc trÝch dÉn lêi cña mét tuyÓn thñ vµ «ng Tæng Th­ ký L§B§VN TrÇn Quèc TuÊn. Cßn víi chi tiÕt “cã ng­êi ë phÝa sau chèng l­ng”, ®Ó chøng minh ng­êi ®ã lµ «ng Lª ThÕ Thä, t¸c gi¶ viÕt: “ (...) thay v× cÇn ph¶i cã ý kiÕn víi ®éi ®Ó trÊn an t­ t­ëng th× l¹i yªu cÇu Tæng th­ ký TrÇn Quèc TuÊn nªn gÊp rót gi¶i quyÕt vô tiÒn nong chø kh«ng th× e r»ng cÇu thñ sÏ kh«ng ®¸ hÕt m×nh trong trËn chung kÕt (!)”. Nh­ vËy, kh«ng chØ lµm cho bµi ®iÒu tra trë nªn râ rµng, m¹ch l¹c, tÝt xen cßn gióp ng­êi ®äc cã cµi nh×n vÊn ®Ò tõ nhiÒu chiÒu, nhiÒu gãc ®é bëi mçi tÝt xen lµ mét ý nhá trong bµi b¸o TTTP.HCM kh«ng nh÷ng cã tû lÖ bµi ®iÒu tra sö dông tÝt xen cao nhÊt mµ hÖ thèng tÝt xen còng rÊt ®a d¹ng vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn: TÝt xen Èn dô: “C«ng ty gia ®×nh xuyªn quèc gia” (sè ra ngµy 11/7/2005), “PMU18 thõa... xe nªn cho m­în dµi ngµy” (sè ra ngµy 17/2/2006), “Siªu ban” PMU18” (ra ngµy 20/3/2006)... TÝt xen trÇn thuËt: “Phµ Minh Ch©u võa ch¹y ®· h­”, “Quèc lé 2 xuèng cÊp sau ba th¸ng sö dông” (sè ra ngµy19/1/2006); “Dän s¹ch v¨n phßng Linkton Vina t¹i Hå V¨n Huª” (25/6/2005); “CÇu Hµm Rång: võa thÊt tho¸t tiÒn tû, võa lón sôt” (sè ra ngµy 22/3/2006)… TÝt xen cã cÊu tróc bá löng: “Khëi ®Çu b»ng viÖc... ®i dùng r¹p” (sè ra ngµy 25/3/2006), “Mét nhµ... hai c«ng ty” (ra ngµy 4/7/2005), “C«ng ty... kh«ng v¨n phßng!” (ra ngµy 9/7/2005)... TÝt xen d¹ng c©u hái/nghi vÊn: “Ai “m­în” xe?” (ra ngµy 22/3/2006), “Cã oan thËt kh«ng?” (ra ngµy 6/4/2006), “ChÖnh lÖch trªn 99 tû ®ång r¬i vµo tói ai?” (ra ngµy 13/7/2005)… TÝt xen sö dông ng«n ng÷ d©n gian vµ v¨n häc: “Tr¨m s«ng ®Òu ®æ ra biÓn...” (ra ngµy 5/7/2005), “1.001 lý do ®Ó.. muîn xe” (ra ngµy 23/3/2006)... TÝt xen cã sö dông con sè Ên t­îng: “Thi c«ng gÇn 34 km ®­êng, thÊt tho¸t h¬n 49 tû ®ång!” (ra ngµy 21/3/2006), “Vèn 3,75 tû, thi c«ng c«ng tr×nh hµng chôc tû” (ra ngµy 24/3/2006),... TÝt xen trÝch dÉn: “Chóng t«i kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh bÊt cø ®iÒu g×!” (ra ngµy 11/7/2005), “H¶i quan TP.HCM: “C«ng ty Linkton chØ nhËp linh kiÖn” (ra ngµy 17/6/2005)... * Box d÷ liÖu Bµi ®iÒu tra vÒ c¸c vô ¸n h×nh sù, ¸n kinh tÕ lu«n ®Çy ¾p th«ng tin còng nh­ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau ®Ó nhµ b¸o khai th¸c. Trªn b¸o in, do diÖn tÝch mÆt b¸o h¹n hÑp, mçi bµi viÕt l¹i rÊt dµi, bÒ bén sè liÖu, chi tiÕt th× c¸ch lµm hiÖu qu¶ nhÊt lµ trÝch, t¸ch nh÷ng phÇn d÷ liÖu ®ã ra thµnh nh÷ng «, hép riªng nh­ng vÉn lµ bé phËn h÷u c¬ cña bµi b¸o. §©y lµ kªnh th«ng tin quan träng vµ ®Æc biÖt dÔ hiÓu, dÔ quan s¸t, mang l¹i hiÖu qu¶ cao cho bµi viÕt khi thÓ hiÖn néi dung. Vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö ë TP.HCM, vô mét sè cÇu thñ U23 VN b¸n ®é hay vô PMU 18 lµ nh÷ng vô ¸n ®­îc nhiÒu ng­êi quan t©m nhÊt tõ gi÷a n¨m 2005 trë l¹i ®©y. Bµi ®iÒu tra vÒ c¸c vô ¸n nµy lu«n chøa ®ùng nhiÒu th«ng tin, nhiÒu sù kiÖn, nÕu tham lam nhåi nhÐt tÊt c¶ c¸c th«ng tin Êy vµo mét bµi viÕt sÏ khiÕn ®éc gi¶ “béi thùc”. Ph­¬ng ph¸p xö lý th«ng tin b»ng c¸ch ®­a vµo c¸c box gióp ng­êi ®äc n¾m b¾t ®­îc nhiÒu th«ng tin, thuËn tiÖn vµ còng hÊp dÉn h¬n. D­íi ®©y, chóng t«i ®· tiÕn hµnh thèng kª c¸c bµi ®iÒu tra trªn hai b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn: B¸o TTTP.HCM Thanh niªn Sè bµi sö dông box d÷ liÖu 29 21 Tû lÖ trung b×nh 0,8 box/bµi 0,5 box/bµi Tæng sè bµi 38 42 B¶ng thèng kª t×nh h×nh sö dông box d÷ liÖu trong lo¹t bµi ®iÒu tra trªn b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn n¨m 2005 vµ 2006 Nh×n vµo b¶ng sè liÖu cã thÓ thÊy møc ®é sö dông box d÷ liÖu ë hai tê b¸o lµ kh¸ cao, cao nhÊt lµ b¸o TTTP.HCM. Néi dung vµ h×nh thøc c¸c box d÷ liÖu ®Òu phong phó phï hîp víi néi dung, môc ®Ých th«ng tin cña bµi b¸o: Box cã “tªn”: “C¸c dÊu mèc ho¹t ®éng cña “c«ng ty gia ®×nh xuyªn quèc gia” (bµi “Linkton – C«ng ty gia ®×nh xuyªn quèc gia”, b¸o TTTP.HCM ra ngµy 11/7/2005). Néi dung cña box lµ liÖt kª 11 mèc thêi gian thµnh lËp c¸c c«ng ty thµnh viªn trong hÖ thèng “c«ng ty xuyªn quèc gia”: C«ng ty Linkton Singapore, C«ng ty Linkton Building Materials, Linkton Technologies... Box cã néi dung nh­ mét tin v¾n: “Tõ 5-7 b¾t ®Çu kiÓm tra c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®iÖn kÕ ®iÖn tö ” (bµi “§»ng sau nh÷ng cuéc ®Êu thÇu”, b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 1/7/2005). Néi dung cña box th«ng b¸o thêi ®iÓm kiÓm tra ®iÖn kÕ ®iÖn tö 1 pha ë C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM, néi dung lµm viÖc cña ®oµn kiÓm tra bao gåm: kiÓm tra thñ tôc ph¸p lý, chÊt l­îng §K§T, gi¶i quyÕt khiÕu n¹i cña kh¸ch hµng vµ ®Ò xuÊt biÖn ph¸p xö lý.... Box nµy cã t¸c dông bæ sung thªm th«ng tin cho bµi viÕt. Box kh«ng cã tªn: bµi “B¾t khÈn cÊp Quèc Anh vµ BËt HiÕu”, b¸o Thanh niªn, ra ngµy 29/12/2005 cã box th«ng tin n»m ë gãc bªn ph¶i cuèi bµi b¸o. §©y lµ phÇn th«ng tin cho biÕt th¸i ®é ®au xãt cña ng­êi trong cuéc cô thÓ lµ ng­êi HLV ®· dÉn d¾t ®éi U23 VN thi ®Êu t¹i Sea games 23. Ngoµi ra, mét sè box kh«ng cã tªn nh­ng lµm nhiÖm vô tãm t¾t néi dung th«ng tin trong toµn bµi viÕt. Bµi “Liªn minh ma quû” t¹i c¸c dù ¸n ngh×n tû” – b¸o Thanh niªn , sè ra ngµy 31/3/2006 ®· kh¸i qu¸t lý do lµm thÕ nµo ®Ó «ng tæng gi¸m ®èc mét ban qu¶n lý dù ¸n PMU18 l¹i cã nhiÒu tiÒn ®Ó ¨n ch¬i, hèi lé, lµm c¸ch nµo nh÷ng ®ång tiÒn ®ã chui vµo tói nh÷ng ng­êi nh­ Bïi TiÕn Dòng, lät qua tÊt c¶ nh÷ng “hµng rµo” ph¸p lý hiÖn hµnh... §ã lµ v× PMU18 ®· trë thµnh mét “liªn minh ma quû” gi÷a chñ ®Çu t­ víi c¸c nhµ thÇu vµ c«ng ty “s©n sau”, trong sù bÊt lùc v« tr¸ch nhiÖm “nh¾m m¾t lµm ng¬” cña Bé Giao th«ng vËn t¶i. Tãm l¹i, viÖc sö dông box d÷ liÖu linh ho¹t trªn b¸o in ®· mang l¹i nguån th«ng tin nhiÒu chiÒu, nhiÒu gãc ®é, nhiÒu khÝa c¹nh. Víi c¸c box d÷ liÖu, ng­êi ®äc c¶m thÊy dÔ chÞu h¬n khi ®äc bµi ®iÒu tra, trang b¸o còng trë nªn tho¸ng h¬n, b¾t m¾t h¬n rÊt nhiÒu. 3.4. PhÇn kÕt luËn Trong phÇn kÕt luËn, t¸c gi¶ cã ®iÒu kiÖn thÓ hiÖn chÝnh kiÕn cña m×nh, còng lµ n¬i ng­êi ®äc chê ®îi xem kÕt thóc cña vÊn ®Ò ra sao. MÆt kh¸c, nã cßn cã tÝnh ®Þnh h­íng gióp ®éc gi¶ cã nh÷ng suy nghÜ ®óng, phï hîp víi ý ®å cña t¸c gi¶. Cã rÊt nhiÒu c¸ch viÕt kÕt luËn kh¸c nhau: §Æt c©u hái ®Ó kh¼ng ®Þnh vµ “chèt” l¹i vÊn ®Ò. VÝ dô phÇn kÕt luËn trong bµi “Nh÷ng vô ®Êu thÇu bÊt th­êng ë C«ng ty ®iÖn lùc TP.HCM” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 26/8/2005), sau khi ph©n tÝch mét sù thËt “c«ng ty b¨ng keo l¹i tróng thÇu... thiÕt bÞ ®iÖn”, t¸c gi¶ ®· kÕt luËn: “Lµm thÕ nµo ®Ó mét c«ng ty “së tr­êng” vÒ mua b¸n b¨ng keo, decal l¹i tróng thÇu cung cÊp thiÕt bÞ ®iÖn? L¹i thªm mét ®iÒu ®¸ng l­u ý n÷a khi trong C«ng ty Khoa Hu©n cã mét thµnh viªn rÊt ®Æc biÖt: «ng Lª Minh Vò, con trai «ng Lª V¨n Hoµnh! C©u hái trªn d­êng nh­ ®· ®­îc gi¶i ®¸p...”. §©y kh«ng ph¶i lµ mét kÕt luËn bá ngá, sau khi ®Æt ra c©u hái, t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh: cã sù liªn kÕt “mét nhµ” gi÷a C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM víi C«ng ty Khoa Hu©n trong vô ®Êu thÇu thiÕt bÞ ®iÖn v× thµnh viªn ban gi¸m ®èc cña Khoa Hu©n chÝnh lµ con trai cña «ng Lª V¨n Hoµnh, Phã Gi¸m ®èc phô tr¸ch kinh doanh C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM. HoÆc ®­a ra ý kiÕn ®Ò xuÊt, kiÕn nghÞ nh­ trong bµi “§iÖn kÕ ®iÖn tö, tin cËy kh«ng?” (ra ngµy 3/6/2005). Sau khi ph©n tÝch 3 luËn ®iÓm: “Nh÷ng kho¶n tiÒn ®iÖn... trªn trêi r¬i xuèng?”, “§· quan liªu cßn hï do¹!” vµ “Võa ®¸ bãng, võa thæi cßi”, t¸c gi¶ ®· kÕt luËn vµ ®­a ra nh÷ng ®Ò xuÊt ®èi víi ngµnh ®iÖn lùc TP.HCM nh­ sau: “NhiÒu kh¸ch hµng yªu cÇu ngµnh ®iÖn ph¶i nhanh chãng gi¶i quyÕt c¸c khiÕu n¹i, th¾c m¾c cña nh©n d©n. Víi ®iÖn kÕ thay míi ph¶i ®­îc mét ®¬n vÞ trung gian kiÓm ®Þnh. Tr­êng hîp ch­a thÓ kiÓm tra chÊt l­îng, sè l­îng lín ®iÖn kÕ th× tr­íc m¾t nªn thay nh÷ng ®iÖn kÕ qu¸ h¹n sö dông, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i thay ®ång lo¹t nh­ hiÖn nay.” Nãi riªng vÒ vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö nµy, TTTP.HCM lµ tê b¸o ®Çu tiªn cã nh÷ng lo¹t bµi ®iÒu tra mang tÝnh ph¸t hiÖn vÊn ®Ò, thÓ hiÖn rÊt râ ý kiÕn, qua ®iÓm cña toµ so¹n. B¾t ®Çu tõ bµi viÕt kÓ trªn. Hay nh­ vô PMU18, trong bµi “Nh÷ng dù ¸n ®Çy tai tiÕng” (b¸o TTTP.HCM, ra ngµy 21/3/2006) , t¸c gi¶ cã nhËn ®Þnh rÊt s¾c s¶o: “PMU18 tù tung tù t¸c khi lÊy nguån kinh phÝ gi¶i phãng mÆt b»ng ®Ó x©y dùng mét ®o¹n ®­êng tr¸nh ph©n luång ë Ninh B×nh, trong khi ®o¹n ®­êng nµy ch­a hÒ cã c¸c thñ tôc ®Çu t­ vµ x©y dùng, thùc chÊt lµ lÊy tiÒn nguån nµy ®­a sang lµm viÖc kh¸c. §Æc biÖt tËn dông xe cò cña ®¬n vÞ thi c«ng nh­ng l¹i khai man vµ thanh to¸n mua mét xe míi hoµn toµn. PhÇn chi kh«ng hÕt tõ c¸c nguån thu kh¸c (b¸n hå s¬ mêi thÇu, cho thuª nhµ), PMU18 tù ý “bá tói” riªng kh«ng nép vµo ng©n s¸ch nhµ n­íc theo quy ®inh.” Trong nhiÒu tr­êng hîp do tÝnh chÊt phøc t¹p cña vÊn ®Ò, ch­a thÓ cã sù gi¶i ®¸p tho¶ ®¸ng, t¸c gi¶ cã thÓ kÕt luËn b»ng c¸ch nªu lªn mét lo¹t c©u hái theo h­íng võa hái võa gîi ý ®Ó c¶ ng­êi ®äc vµ c¸c c¬ quan chøc n¨ng cïng xem xÐt. §ã gäi lµ c¸i kÕt “më” còng ®­îc b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn sö dông nhiÒu v× vÊn ®Ò mµ c¸c bµi ®iÒu tra cña hai tê b¸o nµy ph¶n ¸nh th­êng cã tÝnh ph¸t hiÖn, nhiÒu khi chÝnh nhê ®iÒu tra cña hai tê b¸o nµy mµ c¬ quan ®iÒu tra ®· “vµo cuéc”. LÊy vÝ dô nh­ bµi “Nh÷ng chuyÖn mê ¸m trong vô l¾p ®Æt ®iÖn kÕ ®iÖn tö” (b¸o Thanh niªn, ra ngµy 6/7/2005), sau khi ®­a ra nh÷ng chi tiÕt chøng minh lµ cã sù “mê ¸m”, t¸c gi¶ kÕt luËn: “VÊn ®Ò quan träng cÇn lµm râ lµ ai ®· chØ ®¹o cho viÖc l¾p ®Æt §K§T cã c¸c th«ng sè kh¸c biÖt víi chiÕc §K§T mÉu mµ C«ng ty Linkton mang ®i ®Êu thÇu? NÕu C«ng ty Linkton tù lµm th× hä sÏ h­ëng lîi ra sao? Cßn nÕu C«ng ty §iÖn lùc TP.HCM “chñ xÞ” th× sè tiÒn chÖnh lÖch do chiÕc §K§T “thÇn kú” kia mang l¹i ®· r¬i vµo tói ai?”. HoÆc kh«ng cÇn ®­a ra c©u hái nh­ng t¸c gi¶ vÉn cã nh÷ng kÕt luËn gîi më vÊn ®Ò nh»m giíi thiÖu néi dung bµi ®iÒu tra sau ®ã: “Kh«ng cã quan hÖ ruét thÞt víi Thø tr­ëng NguyÔn ViÖt TiÕn nh­ng Bïi TiÕn Dòng ®· cã nh÷ng mèi “quan hÖ” ®Æc biÖt víi sÕp khi cßn lµ ch¸nh v¨n phßng cña PMU18. Tõ ®ã, nh÷ng dù ¸n “h¸i ra tiÒn” ®· ®­îc h×nh thµnh...” (b¸o TTTP.HCM, bµi “V× sao PMU18 “h¸i” ra dù ¸n?”, ra ngµy 20/3/2006). Nh÷ng dù ¸n Êy lµ g×? Quy tr×nh “rót ruét” c«ng tr×nh cña c¸c quan chøc PMU18 nh­ thÕ nµo? §éc gi¶ sÏ ®­îc biÕt t­êng tËn ë kú sau víi bµi ®iÒu tra “Nh÷ng dù ¸n ®Çy “tai tiÕng” ë sè b¸o sau. Tæng hîp chung nh÷ng bµi ®iÒu tra trªn c¸c b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn, cã thÓ nhËn thÊy, c¸c t¸c gi¶ ®· cã nh÷ng c¸ch kÕt luËn nh­ sau: - §­a ra th«ng ®iÖp nh»m tranh thñ réng r·i d­ luËn x· héi. - KhÐo lÐo thÓ hiÖn chÝnh kiÕn cña m×nh ®Ó cã biÖn ph¸p th¸o gì nh÷ng v­íng m¾c, khã kh¨n. - HoÆc ®­a ra mét lo¹t c©u hái theo h­íng võa gîi ý, võa hái ®Ó c¸c c¬ quan chøc n¨ng cã c¬ së lý gi¶i vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. 4. Ng«n ng÷ bµi ®iÒu tra 4.1 Ng«n ng÷ chÝnh luËn Víi t­ c¸ch lµ mét thÓ tµi b¸o chÝ, ®iÒu tra còng cã ®Æc tr­ng ng«n ng÷ riªng. Bªn c¹nh thñ ph¸p ng«n ng÷ miªu t¶, kÓ, trÇn thuËt... ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ chñ yÕu lµ ng«n ng÷ chÝnh luËn, kÕt qu¶ cña t­ duy logÝc, ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c vµ chÆt chÏ, phôc vô môc ®Ých diÔn ®¹t râ rµng cña nhµ b¸o. §iÒu nµy ®ßi hái nhµ b¸o ph¶i h¹n chÕ tèi ®a viÖc sö dông c¸c tõ ®a nghÜa, c©u hµm ng«n, c¸c h×nh ¶nh nhiÒu liªn t­ëng. Tuy nhiªn, khi ®äc bµi ®iÒu tra cña TTTP.HCM vµ Thanh niªn, së dÜ ng­êi ®äc lu«n bÞ l«i cuèn lµ nhê c¸c t¸c gi¶ ®· khÐo lÐo ®an cµi nh÷ng tõ ng÷ cã h×nh ¶nh vµ søc biÓu c¶m vµo bµi viÕt mµ kh«ng lµm mÊt ®i tÝnh chÝnh x¸c, minh b¹ch cña c¸c chøng cø, chøng lý. Nh­ trong bµi “DiÔn biÕn míi nhÊt vô ¸n b¸n ®é t¹i Sea Games 23: Quèc V­îng cÇm ®Çu c¸c cÇu thñ b¸n ®é!”, b¸o Thanh niªn, sè ra ngµy 22/12/2005: “Dùa vµo tµi n¨ng, uy tÝn, sù läc lâi cña m×nh, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, Quèc V­îng ®· trë thµnh mét tay b¸n ®é “cém c¸n” vµ sèng trªn må h«i, danh dù cña kh«ng Ýt cÇu thñ kh¸c. (...) CQ§T cho r»ng viÖc b¾t gi÷ Quèc V­îng vµ V¨n QuyÕn ®Ó phôc vô cho c«ng t¸c khai th¸c, ®iÒu tra sÏ lµm “bËt ra” nh÷ng m¶ng tèi cña c¸c ®­êng d©y mua b¸n ®é trong nhiÒu n¨m qua.” NÕu nh­ ng«n ng÷ cña nhãm thÓ lo¹i th«ng tÊn mang tÝnh chÊt sù kiÖn, ng«n ng÷ cña chÝnh luËn nghÖ thuËt mang tÝnh chÝnh luËn, ph¶n ¸nh sù kiÖn kÕt hîp víi ng«n ng÷ v¨n häc th× ng«n ng÷ ®iÒu tra lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a tÝnh chÊt sù kiÖn vµ tÝnh chÝnh luËn. Còng trong bµi ®iÒu tra kÓ trªn, tõ viÖc n¾m v÷ng sù kiÖn vµ c¸c chøng cø, t¸c gi¶ ®· lËp luËn: “Tµi liÖu ®iÒu tra cho thÊy, trong vô b¸n ®é nãi trªn t¹i Bacalod , V¨n QuyÕn ®· th«ng b¸o th¼ng thõng víi mét sè cÇu thñ U23 vÒ sè tiÒn ®­îc nhËn tõ 20-30 triÖu ®«ng tuú theo “c¸ch ch¬i” cña mçi ng­êi. Mét chøng cø kh«ng thÓ chèi c·i ®­îc lµ lêi g¹ gÉm b¸n ®é cña V¨n QuyÕn ®· ®­îc c¸c c¸n bé an ninh ghi ©m l¹i ®­îc. B»ng chøng nµy - ®­îc ®­a ra trong mét cuéc thÈm vÊn vµo chiÒu ngµy 19-12 - ®· “h¹ gôc” V¨n QuyÕn ®Ó cÇu thñ nµy khai b¸o thµnh khÈn h¬n”. Nh­ vËy, trªn c¬ së sù kiÖn, t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch vµ nhËn ®Þnh chÝnh x¸c vÒ sù kiÖn. Ng«n ng÷ chÝnh luËn yªu cÇu tõ ng÷ sö dông trong bµi ®iÒu tra ph¶i cã tÝnh ®¬n nghÜa, ®iÒu nµy cã thÓ khiÕn bµi viÕt trë nªn kh« khan, nh­ng ®Ó hÊp dÉn ng­êi ®äc, bµi ®iÒu tra vÉn cã thÓ sö dông c¸c biÖn ph¸p tu tõ nh­ Èn dô, so s¸nh, ®èi chiÕu... VÝ dô nh­: “doanh nghiÖp s©n sau”, “liªn minh ma quû” (b¸o TTTP.HCM), “b¸n m×nh cho quû”, “®iÖn kÕ phi m·" (b¸o Thanh niªn)... Chóng ta cã thÓ gÆp nh÷ng tõ ng÷ giµu h×nh ¶nh nh­ vËy ë tÊt c¶ c¸c bµi ®iÒu tra trªn hai tê b¸o TTTP.HCM vµ Thanh niªn. ViÖc sö dông c¸c biÖn ph¸p tu tõ kh«ng chØ hÊp dÉn ng­êi ®äc mµ cßn lµm phong phó h×nh thøc thÓ hiÖn cho c¸c bµi ®iÒu tra mang ®Ëm chÊt chÝnh luËn._.