Phát triển kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam

Më ®Çu NÒn kinh tÕ nhµ n­íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH lµ mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. §ã lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. C¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn tån t¹i kh«ng ph¶i do ý muèn chñ quan cña nhµ n­íc, nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn phô thuéc vµo nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ, chÝnh trÞ kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ. Trong c¬ cÊu kinh tÕ nµy mçi thµnh phÇn kinh tÕ lu«n cã vai trß vÞ trÝ vµ vËn ®éng, ph¸t triÓn theo mét xu h­íng nhÊt ®Þnh.TÊt c¶ chóng ®Òu h×nh thµnh tõ tÝnh quy luËt vèn cã cña nÒn kinh tÕ,®Òu vËn ®éng theo h­íng ®Õn môc tiªu lîi Ých.Nh­ng ®Ó ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam lµ nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®Þnh h­íng XHCN, §¶ng vµ Nhµ n­íc lu«n kh¼ng ®Þnh kinh tÕ nhµ n­íc ph¶i gi÷ vai trß chñ ®¹o trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. Thùc tiÔn trong h¬n 20 n¨m ®æi míi võa qua §¶ng vµ Nhµ n­íc ®· cã nhiÒu cè g¾ng cñng cè, n©ng cao vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc vµ hiÖn nay vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc ®ang tõng b­íc ®­îc kh¼ng ®Þnh.Tuy nhiªn hiÖn nay ®ang cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau vÒ viÖc ph¸t triÓn thµnh phÇn kinh tÕ nµy: ®æi míi, cæ phÇn,s¾p xÕp, n©ng cao hiÖu qu¶.... Lµ mét sinh viªn kinh tÕ, ý thøc ®­îc nhu cÇu ph¶i t×m hiÓu th«ng tin cña ngµnh m×nh nªn em ®· quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi;”Ph¸t triÓn kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN ë ViÖt Nam”.Trong ®Ò ¸n nµy em tËp trung ®i vµo viÖc nghiªn cøu quan niÖm vÒ kinh tÕ nhµ n­íc,kinh tÕ thÞ tr­êng,néi dung vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn,sù ph¸t trÓn cña kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· ®­îc thÓ hiÖn nh­ thÕ nµo, c¸c gi¶i ph¸p ®Ó trong thêi gian tíi thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ nhµ n­íc ë n­íc ta.Em hi väng nã sÏ gãp phÇn nhá ®Ó mäi ng­êi hiÓu h¬n vÒ thµnh phÇn kinh tÕ nµy vµ gãp mét phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ nhµ n­íc trë lªn v÷ng m¹nh. Em xin chân thành cảm ơn thầy giáo hướng dẫn PGS.TS T« §øc H¹nh đã giúp em rất nhiều từ khâu cung cấp những kiến thức cơ bản nhất cho đề tài, đến việc hướng dẫn tìm đọc những tài liệu bổ ích để từ đó em có thể hoàn thành được đề tài nghiªn cøu nµy. Néi dung I. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n 1. Kinh tÕ nhµ n­íc : 1.1 Kh¸i niÖm: Kinh tÕ nhµ n­íc lµ lo¹i h×nh kinh tÕ do nhµ n­íc n¾m gi÷ bao gåm quyÒn së h÷u, quyÒn tæ chøc, chi phèi ho¹t ®éng theo nh÷ng h­íng ®· ®Þnh. Kinh tÕ nhµ n­íc ®­îc thÓ hiÖn d­íi nh÷ng h×nh thøc nhÊt ®Þnh: doanh nghiÖp nhµ n­íc, ng©n hµng nhµ n­íc, quü dù tr÷ quèc gia, hÖ thèng b¶o hiÓm. Nh­ vËy kinh tÕ nhµ n­íc cã nhiÒu bé phËn hîp thµnh, vµ tÊt c¶ c¸c bé phËn ®Òu thuéc quyÒn së h÷u cña nhµ n­íc. 1.2 C¸c bé phËn hîp thµnh cña Kinh tÕ nhµ n­íc: KTNN bao gồm ba thành phần cơ bản đó là: các doanh nghiệp nhà nước (DNNN), các tổ chức nhà nước, những tài sản thuộc sở hữu toàn dân. *Về Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) Khái niệm: DNNN là doanh nghiệp 100% vốn của nhà nước hoặc Doanh nghiệp cổ phần trong đó vốn của nhà nước chiếm tỷ trọng chi phối. Trong ba nhân tố cấu thành KTNN ở trên thì DNNN là nhân tố (hay thành phần) giữ tỷ lệ cao nhất và vai trò quan trọng nhất trong việc đảm bảo cho KTNN giữ được vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân. Bởi vậy khi đề cập đến vai trò chủ đạo của KTNN thì người ta thường đề cập đến DNNN là chủ yếu. Ngay trong nghị quyết hội nghị lần thứ ba ban chấp hành trung ương Đảng khóa IX về tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN. Hội nghị đã khẳng định rõ quan điểm “KTNN có vai trò quan trọng trong việc giữ vững định hướng XHCN. DNNN giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế, làm công cụ vật chất quan trọng để nhà nước định hướng và điều tiết vĩ mô, làm lực lượng nòng cốt, góp phần quan trọng để KTNN thực hiện vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN”. DNNN cũng được chia ra làm hai loại: Doanh nghiệp hoạt động kinh doanh và hoạt động công ích. Cả hai loại doanh nghiệp này đều mang các đặc điểm của các thành phần của KTNN và thông thường chúng được chia làm hai loại nhỏ: các doanh nghiệp do nhà nước giữ 100% và một loại doanh nghiệp do nhà nước giữ cổ phần chi phối. Đối với các DNNN hoạt động kinh doanh: Mục tiêu là nhằm thu lợi nhuận.Nhà nước sẽ giữ 100% vốn đối với doanh nghiệp hoạt động kinh doanh trong các lĩnh vực quan trọng đặc biệt và sẽ cổ phần chi phối hoặc 100% vốn đối với các doanh nghiệp hoạt động trong các lĩnh vực kinh doanh mà nhà nước cần nắm nhằm bảo đảm ổn định nền kinh tế. Các doanh nghiệp hoạt động kinh doanh thông thường là những doanh nghiệp có quy mô lớn có đóng góp lớn cho ngân sách nhà nước, phải luôn luôn đi đầu trong ứng dụng kỹ thuật - công nghệ hiện đại, đảm bảo nhu cầu của đời sống nhân dân. Còn các doanh nghiệp hoạt động công ích là những doanh nghiệp hoạt động không vì mục đích lợi nhuận, có thể không có thu mà nhà nước cấp kinh phí - đó là những doanh nghiệp cung cấp các hàng hoá công cộng, dịch vụ công như : An ninh, quốc phòng, giao thông, giáo dục, ytế….. *Về các tổ chức KTNN: Các tổ chức KTNN là các tổ chức hoạt động gắn với chức năng quản lý (kiểm tra, kiểm soát) như tài chính ngân hàng, bảo hiểm, kho bạc nhà nước, các quỹ dự trữ quốc gia…các tổ chức này có thể do nhà nước cung cấp 100% vốn hoặc giữ một phần vốn cố định để đảm bảo sự hoạt động ổn định cho các tổ chức này. Thành phần này cũng có nột vị trí quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. *Về các tài sản thuộc sở hữu nhà nước: Các tài sản thuộc sở hữu toàn dân (hay sở hữu nhà nước) được xem là thành phần của kinh tế nhà nước khi Nhà nước nhận được lợi ích kinh tế do quyền sở h÷u mang lại như: đất đai, tài nguyên thiên nhiên,…. 2. Kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN 2.1 Kh¸i niÖm: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực chất là nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lí của nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Kinh tế thị trường là trình độ phát triển cao của kinh tế hàng hoá. Hay còn nói, kinh tế thị trường là kinh tế hàng hoá vận động theo cơ chế thị trường, trong đó toàn bộ các yếu tố “đầu vào” và “đầu ra” của sản xuất đều thông qua thị trường. Điều kiện ra đời và tồn tại của kinh tế hàng hoá cũng như các trình độ phát triển của nó do sự phát triển của lực lượng sản xuất tạo ra 2.2. §Æc tr­ng cña kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë n­íc ta: Môc ®Ých cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cña chñ nghÜa x· héi, n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n lao ®éng vµ tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong x· héi. Ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt míi phï hîp trªn c¶ ba mÆt: së h÷u, qu¶n lý vµ ph©n phèi. VÒ së h÷u sÏ ph¸t triÓn theo h­íng cßn tån t¹i nhiÒu h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau, nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau trong ®ã kinh tÕ nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o. Tiªu chuÈn c¨n b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ thóc ®Èy ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n vµ thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi nªn ph¶i tõng b­íc x¸c lËp vµ ph¸t triÓn chÕ ®é së h÷u c«ng céng vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu mét c¸ch v÷ng ch¾c, tr¸nh nãng véi x©y dùng å ¹t mµ kh«ng tÝnh ®Õn hiÖu qu¶ nh­ tr­íc ®©y. VÒ qu¶n lý trong kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þng h­íng x· héi chñ nghÜa ph¶i cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc x· héi chñ nghÜa. Nhµ n­íc x· héi chñ nghÜa sÏ qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng ph¸p luËt, chiÕn l­îc, kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch ®ång thêi sö dông c¬ chÕ thÞ tr­êng, c¸c h×nh thøc kinh tÕ vµ ph­¬ng thøc qu¶n lý kinh tÕ thÞ tr­êng ®Ó kÝch thÝch s¶n xuÊt, gi¶i phãng søc s¶n xuÊt, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh÷ng mÆt tiªu cùc, khuyÕt tËt cña c¬ chÕ thÞ tr­êng, b¶o vÖ lîi Ých nh©n d©n lao ®éng vµ toµn thÓ quÇn chóng nh©n d©n. VÒ ph©n phèi kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa thùc hiÖn ph©n phèi chñ yÕu theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ, ®ång thêi ph©n phèi theo møc ®ãng gãp vèn vµ c¸c nguån lùc kh¸c vµo s¶n xuÊt kinh doanh vµ th«ng qua phóc lîi x· héi. C¬ chÕ ph©n phèi nµy võa t¹o ®éng lùc kÝch thÝch c¸c chñ thÓ kinh tÕ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, ®«ng thêi h¹n chÕ nh÷ng bÊt c«ng trong x· héi.Thùc hiÖn t¨ng tr­ëng kinh tÕ g¾n liÒn víi c«ng b»ng x· héi ngay trong tõng b­íc ph¸t triÓn. TÝnh ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng n­íc ta cßn thÓ hiÖn ë chç t¨ng tr­ëng kinh tÕ ph¶i ®i ®«i víi ph¸t triÓn v¨n ho¸, gi¸o dôc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, lµm cho chñ nghÜa M¸c Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh gi÷ vai trß chñ ®¹o trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n, n©ng cao d©n trÝ, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o con nguêi, x©y dùng vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cña ®Êt n­íc. Chñ tr­¬ng x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc thÓ hiÖn tr×nh ®é t­ duy vµ vËn dông cña §¶ng ta vÒ qui luËt sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. §©y lµ m« h×nh kinh tÕ tæng qu¸t cña n­íc ta trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. 3.Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN cña n­íc ta, KTNN gi÷ vai trß chñ ®¹o : 3.1. KTNN lµ lùc l­îng vËt chÊt, c«ng cô s¾c bÐn ®Ó nhµ n­íc thùc hiÖn chøc n¨ng ®Þnh h­íng, ®iÒu tiÕt vµ qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN, KTNN víi t­ c¸ch lµ mét yÕu tè, mét chñ thÓ kinh tÕ ®Æc biÖt. Nã cã vai trß vÜ m« ®iÒu tiÕt, ®iÒu hµnh trªn ph¹m vi toµn bé nÒn kinh tÕ ®Êt n­íc lµm cho nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng th«ng suèt, t¹o lËp nh÷ng c©n ®èi lín theo ®Þnh h­íng XHCN mµ kinh tÕ thÞ tr­êng kh«ng tù ®iÒu chØnh ®­îc. §©y lµ mét vai trß cùc kú quan träng cña KTNN nã lµ c¬ së ®Ó ®¶m b¶o sù can thiÖp cña nhµ n­íc lµ cã hiÖu qu¶. H¬n n÷a KTNN xuÊt hiÖn nh­ lµ mét chñ thÓ kinh tÕ ®éc lËp vµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ kh¸c trong mét sè tr­êng hîp lîi Ých cña nhµ n­íc cã thÓ m©u thuÉn víi lîi Ých cña thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c ®Æc biÖt lµ t­ nh©n. Sù ®iÒu tiÕt cña nhµ n­íc kh«ng thÓ thuËn chiÒu víi ®éng c¬ lîi nhuËn, vµ lîi Ých c¸ nh©n, cña c¸c chñ thÓ. §Ó ®¶m b¶o sù ®iÒu tiÕt, nhµ n­íc cÇn cã mét tiÒm lùc kinh tÕ, ®ñ hoÆc ®Òn bï xøng ®¸ng cho thua thiÖt cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, h­íng hä vµ nh÷ng hµnh ®éng theo môc tiªu nhµ n­íc ®Æt ra. TÊt c¶ nh÷ng tiÒm lùc Êy ®Òu do KTNN t¹o ra. 3.2. Ho¹t ®éng cña khu vùc KTNN lµ nh»m më ®­êng, h­íng dÉn, hç trî, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. Chøc n¨ng t¹o lËp m«i tr­êng. Tøc lµ nã ph¶i t¹o ®­îc tiÒn ®Ò thuËn lîi ®Ó khai th«ng vµ tËn dông mäi nguån lùc ë tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kh¸c nhau v× sù t¨ng tr­ëng chung cña nÒn kinh tÕ, b¶o ®¶m kinh tÕ ph¸t triÓn ®óng môc tiªu ®· chän. 3.3. Kinh tÕ nhµ n­íc lµ khu vùc xung kÝch chñ yÕu thùc hiÖn CNH, H§H ®Êt n­íc mÆc dï sù nghiÖp CNH lµ sù nghiÖp cña toµn d©n. Nh­ng trong bèi c¶nh tiÒm lùc cña khu vùc d©n doanh cßn ch­a ®ñ m¹nh ®Ó ®¶m ®­¬ng nhiÖm vô nµy nªn sù nghiÖp cao c¶ ®ã l¹i ®Æt lªn vai KTNN. V× vËy trong giai ®o¹n hiÖn nay KTNN ®Æc biÖt lµ viÖc ®Çu t­ míi cña nhµ n­íc vÉn lµ lùc l­îng chñ chèt ®i ®Çu trong qu¸ tr×nh chuyÓn n­íc ta thµnh n­íc c«ng nghiÖp v¨n minh. §Ó ®¶m b¶o ®­îc nhiÖm vô nµy khu vùc KTNN ph¶i huy ®éng tæng lùc tr­íc hÕt lµ chiÕn l­îc ®Çu t­ ®óng ®¾n, trong ®ã bao hµm c¶ ®Çu t­ trùc tiÕp cña nhµ n­íc. LËp chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ®Ó tËp thÓ, t­ nh©n tËp trung vµo c¸c ngµnh mòi nhän, t¹o ®µ t¨ng tr­ëng nhanh cho nÒn kinh tÕ. TiÕp n÷a lµ c¸c nç lùc vÒ tµi chÝnh ngo¹i giao, chÝnh trÞ ®Ó thùc thi chiÕn l­îc, chuyÓn giao c«ng nghÖ hiÖu qu¶. Cã thªm mét ®iÓm míi ë ®©y lµ KTNN kh«ng chØ tiÕn hµnh CNH, H§H ®¬n ®éc nh­ tr­íc ®©y mµ trë thµnh mét h¹t nh©n tæ chøc l«i kÐo c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c cïng tham gia vµo quü ®¹o CNH, H§H nhµ n­íc. 3.4. KTNN gi÷ c¸c vÞ trÝ then chèt trong nÒn kinh tÕ t­ nh©n ®¶m b¶o c©n ®èi vÜ m« cña nÒn kinh tÕ còng nh­ t¹o ®µ t¨ng tr­ëng l©u dµi bÒn võng vµ hiÖu qu¶ cho nÒn kinh tÕ. §ã lµ c¸c lÜnh vùc nh­ c«ng nghiÖp s¶n xuÊt, t­ liÖu s¶n xuÊt, quan träng c¸c ngµnh c«ng nghiÖp mòi nhän, kÕt cÊu h¹ tÇng vËt chÊt cho kinh tÕ nh­ giao th«ng, b­u chÝnh, n¨ng l­îng. C¸c ¶nh h­ëng to lín ®Õn kinh tÕ ®èi ngo¹i nh­ c¸c liªn doanh lín, xuÊt nhËp khÈu hoÆc c¸c lÜnh vùc liªn quan ®Õn an ninh quèc phßng vµ trËt tù x· héi. Tuy nhiªn quan ®iÓm n¾m gi÷ nµy kh«ng cã nghÜa lµ nhµ n­íc ®éc quyÒn, cøng nh¾c trong c¸c lÜnh vùc Êy mµ cã sù hîp t¸c, liªn doanh hîp lý vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhÊt lµ trong lÜnh vùc c¬ së h¹ tÇng, xuÊt nhËp khÈu c«ng nghiÖp. Nh­ vËy KTNN ph¶i t¹o ra lùc l­îng vËt chÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô kh¶ dÜ chi phèi ®­îc gi¸ c¶ thÞ tr­êng dÉn d¾t gi¸ c¶ thÞ tr­êng b»ng chÝnh chÊt l­îng vµ gi¸ cña s¶n phÈm dÞch vô m×nh lµm ra. MÆt kh¸c, trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸, cuéc c¸ch m¹ng KHCN ®ang diÔn ra nh­ vò b·o ®Ó gi÷ v÷ng ®éc lËp, sù æn ®Þnh vÒ kinh tÕ - x· héi, kinh tÕ nhµ n­íc ph¶i v÷ng m¹nh vµ gi÷ vÞ trÝ then chèt trong nÒn kinh tÕ. VËy,víi vai trß quan träng then chèt cña m×nh th× hiÖn tr¹ng cña khu vùc kinh tÕ nhµ n­íc trong giai ®o¹n hiÖn nay ra sao? II. Thùc tr¹ng cña khu vùc kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XNCN 1. Những bước chuyển biến chủ yếu của KTNN trong thời kì đổi mới (tõ 1986 ®Õn nay): Từ giai đoạn đầu thực hiện đổi mới cơ chế kinh tế, chuyển từ kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng XHCN (Giai đoạn 1986 – 1990), một nền kinh tế đa phần được hình thành, nhưng cũng ngay từ đây KTNN đã giữ vững và khẳng định được vai trò chủ đạo của nó. Năm 1990 KTNN tạo ra 66% tổng sản phẩm xã hội với số lượng DNNN là 1200 doanh nghiệp. Sang thập niên 90 – là giai đoạn Đảng và Nhà nước ta thực thi nhiều chính sách, biện pháp lớn mạnh nhằm cải tổ và sắp xếp lại cơ cấu lại các doanh nghiệp nhà nước để hoạt động hiệu quả hơn. Với các chính sách, cơ chế đổi mới để DNNN tự chủ trong cơ chế thị trường, về kế hoạch, các doanh nghiệp được chủ động xây dựng và tổ chức thực hiện kế hoạch sản xuất kinh doanh căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ mà Nhà nước giao cho đó là kế hoạch sản xuất, cung ứng vật tư kỹ thuật, đầu tư xây dựng cơ bản, tài chính, lao động… trên cơ sở tính toán nhu cầu thị trương về sản phẩm, dịch vụ của Doanh nghiệp mình. Về tài chính Doanh nghiệp được Nhà nước giao vốn, tự chủ sử dụng vốn và sử dụng quỹ khấu hao để đầu tư, đổi mới tài sản… Về tổ chức bộ máy và nhân lực: Doanh Nghiệp có quyền tự chủ động tổ chức bộ máy quản lý và tổ chức kinh doanh cho phù hợp với mục tiêu, nhiệm vụ Nhà nước giao, được đào tạo và sử dụng lao động theo quy định của pháp luật trên cơ sở hợp đồng ký kết với người lao động và thoả ước lao động tập thể, thực hiện trợ cấp cho người lao động khi thôi việc, mất việt… Về quản lý Nhà nước đối với DNNN: từng bước xoá bỏ chế độ chủ quan của cơ quan hành chính Nhà nước cấp trên trực tiếp can thiệp quá sâu vào các hoạt dộng của DNNN, chỉ quản lý trên các mặt có tính tổng quan, chiến lược, tạo môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp hoạt động và kiểm tra việc chấp hành pháp luật. Về thực hiện chức năng chủ sở hữu, Nhà nước đối với DNNN: có một bước đổi mới lớn dựa trên cơ sở phân công, phân cấp giữa chính phủ và các cấp quản lý với đại diện chủ sở hữu ở Doanh nghiệp. Quá trình đổi mới cơ chế, chính sách đã hình thành được khung pháp lý tương đối rõ ràng và cơ bản để DNNN sang kinh doanh theo cơ chế thị trường, xác lập dân quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp, các doanh nghiệp đã được sử dụng hiệu qua hơn tiền vốn và tài sản, nâng cao chất lượng sản phẩm, sức cạnh tranh và ổn định việc làm cho người lao động. Kết quả hoạt động của các DNNN sau các chính sách đổi mới đó được thể hiện qua những con số sau: thời kỳ 1991 – 1995, tốc độ tăng trưởng của các DNNN bình quân theo GDP là 11,7% bằng 1,5 lần tốc độ tăng trưởng chung của nền kinh tế và bằng 2 lần tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế ngoài quốc doanh. Từ 1991 đến nay do ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế khu vực và thế giới cùng nhiÒu thiên tai liên tiếp xảy ra thì tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế cã nhiÒu biÕn ®éng(tõ 1990-1997 t¨ng,tõ 1997-1999 gi¶m,sau ®ã t¨ng trë l¹i, 2007 ®¹t møc cao nhÊt 8,48%) DNNN cũng nằm trong tình trạng đó, tỷ trọng tổng sản phẩm của DNNN trong GDP tăng 33,3% năm 1991 lên 40,07% năm 1996 vµ 38.4% năm 2005 .Tỷ lệ nộp vốn ngân sách trên vốn nhà nước năm 1993 là 6,8%, năm 1999 là 12,31% vµ t¨ng lªn 22,7% trong quý 1/2008. Năm 2005 các doanh nghiệp nhµ n­íc làm 39% GDP vµ trên 50% giá trị xuất nhập khẩu, đóng góp trªn 50% ngân sách Nhà nước. Từ 1995 đến nay, hằng năm DNNN đóng góp từ 26 – 32% nguồn thu thuế nội địa. Từ thập niên 90 trở lại đây, Nhà nước đã sắp xếp, tổ chức, củng cố và phát triển các DNNN, các tổng công ty Nhà nước: Chính phủ đã liên tục chỉ đạo và thực hiện sắp xếp lớn các DNNN, qua mỗi đợt sắp xếp đó là các DNNN đã có sự đổi mới về quy mô, về cơ cấu tổ chức quản lý bằng cách sát nhập, giải thể phá sản các doanh nghiệp yếu kém, làm ăn thua lỗ kéo dài, chuyển doanh nghiệp nhà nước thành các công ty cổ phần hoặc giao, bán, khoán, cho thuê DNNN có quy mô nhỏ. Kết quả sau nh÷ng đợt sắp xếp đổi mới đó là hiệu quả hoạt động của các DNNN tăng lên, mặc dù số DN giảm xuống rất nhiều từ 12.084 doanh nghiệp (năm 1990) xuống cßn 5.759(n¨m 2000), 4.597 doanh nghiÖp(n¨m2004) vµ 3.720 doanh nghiÖp(n¨m 2006). Một bộ phận DNNN đã được cổ phần hoá mà Nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn và DNNN đầu tư một phần vốn để thành lập mới công ty cổ phần. Trong vòng 6 năm từ 2001-2006, việc ban hành tới 5 Nghị định hướng dẫn việc sắp xếp, cổ phần hoá các DNNN ®· phản ánh nỗ lực rÊt lín của Chính phủ trong c«ng t¸c cæ phÇn ho¸. Kết quả là từ 2001 đến hết 2005 đã thực hiện cổ phần hoá ®­îc 2.472 DNNN với khoảng 11% tổng số vốn của các DNNN.Sang năm 2006,có thêm 595 doanh nghiệp được cổ phần hoá với tổng số vốn đạt 12%, năm 2007 tiÕp tôc cổ phần hoá thªm 82 doanh nghiệp đưa tổng số vốn đã cổ phần hoá lên 17%. Sau một thời gian hoạt động, phần vốn nhà nước ở các công ty cổ phần đã tăng được giá trị tuyệt đối, theo báo cáo của 202 DN đã cổ phần hoá được trên 1 năm, phần vốn Nhà nước không những được bảo toàn mà còn tăng thêm 65.420 tỷ đồng bằng nguồn lợi nhuận để lại; doanh thu tăng 1,4 lần, lợi nhuận tăng gấp 2 lần, nộp ngân sách tăng 1,2 lần, thu nhập của người lao động tăng 22%, số lượng công nhân viên tăng 5,1% và không có doanh nghiệp cổ phần nào lâm vào tình trạng phá sản. Những kết quả đạt được đó đã chứng tỏ rằng chính sách cổ phần hoá các DNNN là một chính sách đúng đắn và đã phát huy được những tính tích cực của DNNN, tạo cơ hội cho DNNN thực sự hoạt động trong cơ chế thị trường, cạnh tranh bình đẳng với mọi DN khác. Thực hiện chính sách giao, bán, khoán kinh doanh, cho thuê những DNNN quy mô nhỏ, thua lỗ kéo dài – Đó là những doanh nghiệp nhỏ có vốn Ýt, kinh doanh thua lỗ kéo dài mà không cần thiết duy trì sở hữu Nhà nước, cần áp dụng các hình thức xử lý thích hợp như: sát nhập, đấu thầu công khai, cho thuê, khoán kinh doanh hoặc bán, giao cho tập thể cán bộ, công nhân với điều kiện đảm bảo công ăn việc làm cho người lao động và thực hiện luật pháp của nhà nước. Như vậy trong suốt quá trình đổi mới từ 1986 đến nay, nhờ những chính sách đổi mới, sắp xếp tổ chức lại các DNNN của chính phủ mà các DNNN đã có những chuyển biến tích cực: việc tách quyền sở hữu đã tác động tích cực đến quyền tự chủ của các doanh nghiệp và do đó hoạt động có hiệu quả hơn trước, trình độ công nghệ và quản lý có nhiều tiến bộ, vốn được bảo toàn và tăng thêm (n¨m 2000 lµ 670234 tû ®ång,n¨m 2006 lµ1601109 tû ®ång,chiÕm 52.28% tæng nguån vèn c¶ n­íc), bước đầu đa dạng các nguồn vốn để phát triển, sức cạnh tranh của DNNN đang từng bước được nâng lên, giúp KTNN thực hiện được vai trò chủ đạo của nền kinh tế quốc dân, chi phối được các ngành lĩnh vực then chốt, là lực lượng nòng cốt trong tăng trưởng kinh tế, trong xuất khẩu và đóng góp cho ngân sách Nhà nước, bảo đảm cân đối vốn và góp phần quan trọng trong ổn định kinh tế vĩ mô, là lực lượng rất quan trọng trong việc bảo đảm các sản phẩm chủ yếu của nền kinh tế. 2. Kết quả bước đầu phát huy vai trò chủ đạo của KTNN từ những bước đổi mới: Thứ nhất, hệ thống kinh tế Nhà nước các thể chế thống nhất đang làm đòn bẩy thúc đẩy tăng trưởng kinh tế với tốc độ khá( 2000 tăng 6,79%, 2001 tăng 6,89%, 2002 tăng 7,08%, 2003 tăng 7,34%, 2004 tăng 7,79%, 2005 tăng 8,43%, 2006 tăng 8,17%, 2007 tăng 8,48%). Thứ hai, trong những năm lại đây, hoà chung vào xu thế toàn cầu hoá nền kinh tế thế giới, kinh tế hợp tác, liên doanh với nước ngoài rất được phát triển mà chủ yếu là với thành phần KTNN.( ViÖt Nam ®· cã quan hÖ ngo¹i giao víi 169 n­íc,kÝ kÕt hiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i víi trªn 80 quèc gia). Điều đó khẳng định là thành phần kinh tế đi đầu trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, mở đường cho các thành phần kinh tế khác cùng phát triển theo xu hướng chung của nền kinh tế hội nhập với khu vực và thế giới. Thứ ba, KTNN phát triển ổn định là một nhân tố cơ bản, quan trọng giúp Nhà nước giải quyết được một số vấn đề kinh tế vĩ mô và vấn đề xã hội như giảm thất nghiệp, bảo hiểm cho người lao động, trợ cấp mất việc hay thôi việc, góp phần xóa đói giảm nghèo, cân bằng kinh tế, phát triển văn hoá, giáo dục… Thứ tư, KTNN đang tạo ra lực lượng vật chất tối thiểu cần thiết để Nhà nước thực hiện chức năng điều tiết và quản lý vĩ mô, ổn định xã hội, hạn chế khuyết tật của kinh tế thị trường. Thứ năm, KTNN phát triển, vừa tạo ra động lực thúc đẩy sự phát triển của các thành phần kinh tế khác, vừa là tấm gương để các thành phần kinh tế khác đi theo trong việc quản lý, tuân thủ pháp luật, bảo vệ môi trường… Nhờ đó tạo nên sự phát triển đồng bộ, ổn định cho nền kinh tế quốc dân. Thứ sáu, KTNN đã góp phần tạo nên con người mới XHCN với những phẩm chất, trình độ cần có để xây dựng chế độ xã hội mới. Điều đó được thể hiện qua đội ngũ cán bộ lao động trong các DNNN đang ngày càng có trình độ cao, phẩm chất tốt, năng lực quản lý tiến bộ… từ đó tạo điều kiện phát huy vai trò giai cấp công nhân trong xây dựng xã hội mới – XHCN. 3. Những tồn tại yếu kém trong quá trình đổi mới và thực hiện vai trò chủ đạo của KTNN: 3.1. Những hạn chế yếu kém của KTNN trong thời kỳ đổi mới: Bên cạnh những thành quả đã đạt được của KTNN (DNNN) mà ta đã ghi nhận ở trên thì KTNN còn những hạn chế, yếu kém, mà đã được hội nghị TW Đảng khoá IX đánh giá: “Những mặt hạn chế, yếu kém, có mặt rất nghiêm trọng của DNNN và DNNN đang đứng trước thách thức gay gắt của yêu cầu đổi mới, phát triển và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế.” Nhận định trên được thể hiện qua các mặt sau: Thứ nhất: hiệu quả sản xuất kinh doanh, sức cạnh tranh của DNNN còn thấp tốc độ phát triển chưa cao, không ít DNNN vẫn còn ỷ lại vào sự bảo hộ bao cấp của nhà nước. Hiện các DNNN vẫn nắm giữ 75% tài sản cố định quốc gia, trên 80% vốn đầu tư của Nhà nước, 60% tổng lượng tín dụng trong nước, trên 70% vốn vay nước ngoài. Mức độ độc quyền của các doanh nghiệp này là rất lớn. Đó là các ®¹i doanh nghiÖp như VNPT, Viettel, Tổng công ty Xi măng, Tổng công ty Giấy, Tổng công ty Thép, Tập đoàn Điện lực, Tập đoàn Than-Khoáng sản, Tổng công ty Chè, Tổng công ty Cà phê, Tổng công ty Cao su...Tuy nhiên, trên thực tế các DNNN chỉ sản xuất ra chưa tới 40% GDP (so với 45% của khu vực ngoài quốc doanh và 15% của các doanh nghiệp FDI), đóng góp 30% thu ngân sách về thuế và chỉ tạo ra việc làm cho gần 10% lực lượng lao động. Thêm vào đó, xu hướng gia tăng nhanh hệ số ICOR của khu vực Nhà nước: từ 3,6 năm 1995 lên 9,1 năm 2005 là đáng lo ngại (trong khi ICOR của khu vực các doanh nghiệp tư nhân chỉ tăng từ 2 lên 4,1, còn ICOR của khu vực các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài lại giảm từ 9,6 xuống 5,2), hàm ý rằng hiệu quả đầu tư của các DNNN đang giảm sút nhanh chóng. Báo cáo Kiểm toán nhà nước công bố ngày 17/8/2006 cũng cho thấy, lợi nhuận trước thuế của 19 tập đoàn và DNNN được khảo sát chỉ đạt từ 0,18% đến 0,8%, ví dụ, của Vinashin là 0.42%, của Vinatex là 0.8%. Các doanh nghiệp này chỉ sử dụng 50% hiệu suất tài sản, nhưng lại có tổng nợ đọng về thuế lên tới 4.300 tỷ đồng, trong khi vẫn tiếp tục được Nhà nước bảo lãnh các khoản vay trong và ngoài nước với khối lượng rất lớn. Tình trạng thiếu hiệu quả của nhiều DNNN, đến lượt nó, làm tăng mức độ rủi ro và kéo tụt hiệu quả kinh doanh cũng như khả năng sinh lời của các chủ nợ là khối ngân hàng thương mại quốc doanh. Tốc độ phát triển sản xuất của DNNN hiÖn nay lµ chưa cao, còn thấp hơn các DN thuộc các thành phần kinh tế khác,, bình quân 15 năm từ 1991-2006 của DNNN là 11%, của DN ngoài quốc doanh là 14% NhiÒu DNNN xây dựng và thực hiện kế hoạch sản xuất kinh doanh không gắn với định hướng phát triển chung của toàn ngành, không phù hợp với mục tiêu, nhiệm vụ được giao và chưa xuất phát từ nhu cầu thị trường, kh«ng Ýt c¸c DNNN đưa ra các dự án không có khả năng thực thi, hiệu quả đầu tư thấp, lãng phí tiền vốn, phát sinh tiêu cực, tham nhũng, để lại những hậu quả, khó khắc phục.Việc bảo toàn và phát triển vốn nhiều DN thực hiện kh«ng tốt, tình trạng ăn vào vốn, mòn vốn, mất vốn vẫn còn rất nhiều, Không ít doanh nghiệp chưa thực hiện tốt quy chế dân chủ tại DNNN, nhất là công khai tài chính, việc chi tiêu tuỳ tiện, lãng phí. Thứ hai: DNNN quy mô vẫn còn nhỏ, cơ cấu còn nhiều bất hợp lý, dàn trải, chồng chéo, về ngành và tổ chức quản lý.Nhiều DNNN cùng loại hoạt động trong tình trạng chồng chéo về ngành nghề kinh doanh, cấp quản lý và trên cùng một địa bàn. Thứ ba: Công nợ của DNNN ngày càng tăng, đầu tư đổi mới công nghệ chậm, trình độ công nghệ lạc hậu; lao động thiếu việc làm va dôi dư còn lớn; trình độ quản lý phần lớn còn yếu kém. Công nợ của DNNN hiện nay là quá lớn. Nợ quá hạn, nợ khó đòi ngày càng tăng.Một số công ty có số nợ phải trả gấp năm lần vốn nhà nước tại công ty, có công ty vay gấp hơn 20 lần vốn, dẫn đến độ rủi ro cao, khả năng thanh toán nợ thấp. Đặc biệt có những DNNN vay vốn gấp nhiều lần vốn chủ sở hữu như: TCT XD công trình giao thông 5 có số vốn vay gấp 42 lần vốn chủ sở hữu, TCT XD công trình giao thông 1 – 22,5 lần, Vinashin – 21,8 lần, Lilama – 21,5 lần(2008).(Vấn đề đặt ra là số vốn vay đó đổ vào đâu thì không ai rõ…).Cã thÓ nãi,tình trạng tài chính không lành mạnh một phần do lịch sử để lại, phần lớn là mới phát sinh, nhưng còn lúng túng, chưa có phương án khả thi để xử lý dứt điểm, làm cho hoạch toán kinh tế bị méo mó, không minh bạch và DNNN luôn trong tình trạng bị động, ứng phó với các khoản nợ khó đòi. Thứ bốn: Về hoạt động sản xuất kinh doanh kém năng động, sáng tạo, mặt hàng đưa ra cạnh tranh trên thị trường rất đơn điệu, chất lượng thấp. Các DNNN thường sản xuất các mặt hàng rất đơn diệu và thường chạy theo những mẫu mã đã có sẵn của các nước khác. Tuy khối lượng sản xuất ra nhiều nhưng tiêu thụ kém do chÊt lượng thấp nhưng giá thành lại không hợp lý, mẫu mã ít thay đổi. Thứ năm : Các DNNN liên doanh với đầu tư nước ngoài thường bị thua thiệt vốn .Tuy hoạt động hợp tác, liên doanh với nước ngoài có mặt rất tích cực là thu hút được vốn đầu tư,đổi mới được công nghệ, nhưng thực tế hoạt động của DNNN không những không đạt được tích cực ấy mà thậm chí bị thua thiệt, mất vốn, vì các chủ đầu tư nâng giá đầu vµo của thiết bị và vật tư có khi 1,5 đến 2 lần, làm cho giá thành sản phẩm tăng cao.Mục tiêu phát triển sản xuất kinh doanh không thực hiện được, vốn của nhà nước bị lỗ, tỷ trọng giảm. Thực chất ở đây các chủ đầu tư đã lợi dụng danh nghĩa vào đầu tư để vào thu lợi nhuận từ phía Việt nam. Đó là hậu quả của việc thiếu cơ chế quản lý kiểm tra, kiểm soát, nhất là về mặt hoạch toán, tài chính. Thứ s¸u: Trình độ, phẩm chất của cán bộ quản lý DNNN còn rất nhiều yếu kém. Đây là hậu quả, dư âm của cơ chế kinh tế cũ để lại, các cán bộ quản lý DN ngày trước đã quen với chế độ bao cấp, của nhà nước - dù hoạt động không hiệu quả vẫn được hưởng lương - thiếu năng động, nhanh nhạy trước các tình huống phát minh kinh tế trong cơ chế mới, mặc dù vậy nhưng vẫn bảo thủ, không chịu tìm hiểu, học hỏi nâng cao trình độ để thích ứng và quản lý DN đi đúng hướng, mà ngược lại một số trở lên sa sút về phẩm chât đạo đức, vi phạm pháp luật, trong khi đó, việc thay đổi, bố trí lại số cán bộ này rất khó khăn, chậm chạp, chưa có cơ chế phù hợp cho việc tuyển chọn những người có năng lực vào quản lý điều hành DNNN. 3.2. Nguyên nhân của những hạn chế yếu kém trên: Nghị quyết TW III đã khẳng định: “Những hạn chế, yếu kém của doanh nghiệp nhà nước có nguyên nhân khách quan, nhưng chủ yếu do những nguyên nhân chủ quan.” *Thứ nhất: Chưa có sự thống nhất cao, trong nhận thức về vai trò, vị trí của kinh tế nhà nước và DNNN, về yêu cầu và giải pháp sắp xếp đổi mới, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN. Rất nhiều ý kiến hoài nghi, thiếu tin tưởng vào sự vào sự cần thiết cũng như vai trò chủ đạo của KTNN và DNNN, dẫn đến sự bất dồng trong quan điểm, nhận thức và vai trò của KTNN trong nền kinh tế. Theo họ, DNNN không thể hoạt động có hiệu quả, không có khả năng cạnh tranh bằng DN tư nhân và do vậy không nhất thiết phải duy trì, vì những lý do: Mét lµ:Theo họ, vấn đề quan trọng không phải là DNNN hay DN tư nhân, và là sản xuất có hiệu quả hay không, vì quy cho đến cùng thì së h÷u chØ là phương tiện, tăng trưởng kinh tế mới là mục tiêu. Hai là: Chỉ chủ tư nhân – là chủ sở hữu tài sản một cách chính đáng mới quan tâm chăm lo cho DN của mình, quản lý chi phí hợp lý, tiết kiệm đồng thời có khả năng nhanh nhạy, linh hoạt trong cơ chế thị trường. Ba là: DNNN có chủ sở hữu là nhà nước nên có một bộ phận không nhỏ cán bộ quản lý lấy tài sản tài sản ra sử dụng lãng phí, mặt khác, DNNN bị chi phối bởi nhiều cơ quan quản lý nên hạn chế nhiều khả năng kinh doanh dẫn đến hiệu quả kinh doanh thấp, sức cạnh tranh kém. Trong việc hoạch định các chính sách, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả DNNN cũng gặp những trở ngại, bởi sự bất đồng về các giải pháp, về yêu cầu và vị trí của KTNN hay DNNN trong nên kinh tế, điều đó dẫn đến viÖc t¹o ra những chính sách thiếu tính khả thi. * Thứ 2: Chất lượng đội ngũ quản lý có nhiều sai sót hạn chế về phẩm chất cũng như khả năng quản lý. Công tác tổ chức quản lý và khuyến khích sản xuất chưa hợp lý. -Một bộ phận không nhỏ cán bộ công nhân nhân viên bị thoái hoá, biến chất đã vi phạm chính sách, pháp luật gây thất thoát tài sản, tiền vốn và làm tổn hại cho nhà nước và tập thể rất nhiều. -Một bộ phận không nhỏ các cán bộ quản lý từ khối kinh tế cũ bảo thủ ỷ lại, thiếu năng động nhưng vẫn giữ các chức vụ quản lý, lãnh đạo quan trọng trong DN. Số cán bộ quản lý thiếu trách nhiệm, thiếu kiến thức về kinh doanh, quản lý chưa được đào tạo, bồi dưỡng lại dẫn đến những sai sót gây hậu quả không nhỏ cho nền kinh tế như: thua thiệt trong liên doanh với n._.