Những thành tựu của thơ Bang Giao thời trung đại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ----------------------------------- Nguyễn Thị Kim Anh NHỮNG THÀNH TỰU CỦA THƠ BANG GIAO THỜI TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Chuyên ngành : Văn học Việt nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS. Lê Thu Yến Thành phố Hồ Chí Minh - 2006 Lôøi caûm ôn Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï höôùng daãn khoa hoïc taän tình, chu ñaùo cuûa PGS.TS Leâ Thu Yeán - ngöôøi ñaõ tröïc tieáp höôùng daãn chuùng toâi hoaøn thaønh luaän vaên khoa hoïc naøy. Nhaân ñaây, chuùng toâi muoán gôûi lôøi caûm ôn saâu saéc ñeán Ban Giaùm hieäu, taäp theå caùc thaày coâ giaùo khoa Ngöõ vaên vaø Phoøng khoa hoïc coâng ngheä Sau ñaïi hoïc Tröôøng Ñ.H.S.P Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø giuùp ñôõ chuùng toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Chuùng toâi cuõng xin traân troïng baøy toû söï thaâm taï veà nhöõng ñoùng goùp quyù baùu cuûa taát caû quyù thaày coâ trong Hoäi ñoàng thaåm ñònh luaän vaên khoaù 2003 – 2006. Cuoái cuøng, xin theâm vaøi chöõ ñeå ghi laïi nôi ñaây loøng bieát ôn vaø gaén boù ñeán vôùi ñoàng nghieäp, baïn beø cuøng gia ñình – nhöõng ngöôøi ñaõ nhieät tình ñoäng vieân, khích leä chuùng toâi raát nhieàu ñeå luaän vaên naøy ñöôïc sôùm hoaøn thaønh. Ninh Thuaän, nöûa ñaàu thaùng 6 naêm 2006 Nguyeãn Thò Kim Anh MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Trong caùc thôøi kyø cuûa tieán trình lòch söû, coù theå noùi thôøi trung ñaïi (theá kyû X ñeán theá kyû XIX) vieäc thöïc hieän nghóa tu hieáu (söûa vieäc giao hieáu) vaø ñaïo giao laân (vieäc giao thieäp vôùi caùc nöôùc laùng gieàng) ñaõ trôû thaønh pheùp trò nöôùc cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc nhaø baùc hoïc Phan Huy Chuù khaúng ñònh: “Trong vieäc trò nöôùc, hoaø hieáu vôùi caùc nöôùc laøng gieàng laø vieäc lôùn, maø nhöõng khi öùng thuø laïi raát quan heä, khoâng theå xem thöôøng, cho neân nghóa tu hieáu cheùp ôû kinh Xuaân thu, ñaïo giao laân cheùp ôû hieàn truyeän, chính laø ñem loøng tin thöïc maø keát giao, ngöôøi coù quyeàn trò nöôùc phaûi neân caån thaän.” [11, tr. 185]. Lôøi nhaän ñònh treân ñaõ giuùp ta hieåu ñöôïc vì sao trong vaên hoïc trung ñaïi coù nhieàu ngöôøi laøm thô treân ñöôøng ñi söù vaø tieáp söù nhö vaäy. Thô bang giao coù moät vò trí ñaùng keå trong lòch söû ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Ngay töø buoåi ñaàu cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, lónh vöïc bang giao noùi chung thô bang giao noùi rieâng ñaõ gaùnh vaùc nhöõng nhieäm vuï heát söùc naëng neà. Trong nhöõng traän phaù cöôøng ñòch ñem laïi chieán coâng hieån haùch ngoaøi coâng ñaàu cuûa maët traän quaân söï thì lónh vöïc ngoaïi giao cuõng ñoùng goùp khoâng nhoû: “Nöôùc ta ñôøi nhaø Traàn öùng tieáp vôùi söù nhaø Nguyeân, khi cöông khi nhu, ñeàu laø ñaéc theá caû, cho neân töø naêm Truøng höng veà sau môùi coù theå heát vieäc binh ñao, maø Baéc söù thöôøng thöôøng phaûi khuaát phuïc. Trong khoaûng hôn traêm naêm, ngaên ñöôïc söï doøm ngoù cuûa Trung quoác maø taêng theâm thanh danh cho vaên hieán nöôùc nhaø, ñoù laø nhôø söï giao tieáp ñaéc nghi giuùp söùc vaäy.” [11, tr. 255]. Cuøng vôùi böôùc ñi cuûa lòch söû, thô bang giao cuõng ñaõ sôùm hình thaønh, kòp thôøi ghi laïi nhöõng neùt son caû nhöõng gian nan, nguy hieåm cuûa cha oâng treân loä trình vaïn daëm ñeán Yeân Kinh. Vì theá, döïng laïi voùc daùng tieán trình vaên hoïc nöôùc nhaø khoâng theå khoâng noùi ñeán doøng vaên hoïc bang giao naøy. Thô bang giao coøn laø moät boä phaän quyù giaù trong di saûn vaên hoïc daân toäc. Söù giaû nöôùc Vieät thôøi coå, ñaët chaân leân Baéc quoác keå coù haøng traêm. Thô vaên bang giao, ñi söù keå coù haøng vaïn baøi. Thôøi xöa, ngöôøi ñi söù luoân coù duõng khí baûo veä lôïi ích vaø uy tín daân toäc; coù nhaân caùch vaø hoïc vaán. Hoï xöùng ñaùng ñaïi dieän cho neàn vaên hieán daân toäc. Thô ñi söù cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ ñöôïc nhaân só Trieàu Tieân – Lyù Baùn Thoân khen: “Caùch luaät nghieâm chænh, aâm ñieäu cao sieâu, naén noùt töøng caâu töøng chöõ, thaûy ñeàu theo ñuùng khuoân pheùp thònh Ñöôøng. Daãu Trung Hoa coù tieáng hay thô cuõng khoâng hôn ñöôïc” [64, tr. 42]. Thô ñi söù cuûa cuï Baûng Ñoân cuõng löøng danh ôû coõi Baéc, trôøi Nam. Phan Huy Chuù (1782 – 1840) khen thô cuûa Ñoaøn Nguyeãn Thuïc thì “phong nhaõ, ñieâu luyeän, thanh tao, phoùng khoaùng”. Nhöõng nhaø thô noåi tieáng thôøi Leâ trung höng nhö Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng, Leâ Quí Ñoân… ñeàu laø nhöõng ñaïi gia trong laøng vaên. Thôøi Taây Sôn, thô ñi söù cuûa Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Voõ Huy Taán… thöôøng thaám ñẫm khí theá chieán thaéng giaëc thuø, töï tin töï haøo… Baáy laâu, chaát ngoïc aáy bò lôùp buïi voâ hình cuûa thôøi gian phuû môø. Roïi laïi trong vaên hoïc daân toäc, doøng vaên hoïc bang giao, ñi söù döôøng nhö ñaõ bò laõng queân trong caùc boä saùch lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Thöïc teá cuõng coù moät soá hoïc giaû ñeà caäp ñeán. Song caùc baøi vieát aáy döôøng nhö chöa coù moät phaùc thaûo chung veà dieän maïo maø chæ môùi höôùng tôùi moät maët, moät vaán ñeà naøo ñoù. Ñeå neàn vaên hoïc daân toäc ñöôïc toaøn bích, thieån nghó vieäc tìm hieåu doøng thô bang giao trung ñaïi raát caàn thieát ñoái vôùi theá heä hoâm nay. Maët khaùc, bang giao töø xöa ñeán nay luoân laø moät phöông dieän quan troïng ñoái vôùi söï an nguy, toàn vong, phaùt trieån cuûa moät quoác gia. Thôøi ñaïi hoâm nay laø thôøi ñaïi cuûa giao löu, hoaø nhaäp khu vöïc vaø theá giôùi. Ngoaøi hoïc vaán uyeân baùc, coù vaên taøi, caùc vò söù thaàn Ñaïi Vieät coøn laø nhöõng ngöôøi gioûi veà öùng xöû, coù coát caùch vaø duõng khí. Vieäc tìm hieåu thô bang giao chính laø söï tích luyõ cho mình nhöõng baøi hoïc ngoaïi giao kheùo leùo, taøi tình cuõng nhö taâm huyeát vaø khí phaùch haøo huøng töø cha oâng. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Thô bang giao khoâng keùm veà chaát löôïng, soá löôïng taùc giaû, thi taäp, taùc phaåm so vôùi caùc boä phaän thô khaùc. Theo böôùc ñaàu tìm hieåu cuûa nhoùm bieân soaïn taäp Thô ñi söù thuoäc Vieän Haùn Noâm thì soá löôïng thô bang giao coù ñeán saùu möôi ngöôøi ñi söù laøm thô vôùi haøng traêm thi taäp, ngoùt vaïn baøi thô töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn. Theá nhöng, caùc nhaø nghieân cöùu ít maën maø vôùi doøng thô naøy. Gaàn ñaây giôùi nghieân cöùu coù söï quan taâm hôn nhöng soá löôïng baøi vieát chöa nhieàu. Sôùm nhaát laø baøi vieát cuûa GS. Traàn Thò Baêng Thanh vaø Phaïm Tuù Chaâu: “Vaøi neùt veà vaên thô bang giao ñi söù ñôøi Traàn trong giai ñoaïn giao thieäp vôùi nhaø Nguyeân” in trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 6-1974. Baøi vieát coù hai phaàn: Phaàn ñaàu noùi veà caùc bieåu chöông thö töø cuûa vua Traàn gôûi nhaø Nguyeân. Phaàn sau taùc giaû ñeà caäp ñeán thô bang giao trong phaïm vi ñôøi Traàn giao thieäp vôùi nhaø Nguyeân. Baøi vieát coù neâu leân moät soá noäi dung chính: traùch nhieäm cuûa söù thaàn ñoái vôùi toå quoác, loøng töï haøo ñöôïc gaùnh vaùc, laøm troøn söù meänh cuûa moät söù giaû vaø loøng yeâu chuoäng hoaø bình. Baøi vieát cuõng noùi veà ngheä thuaät baèng moät nhaän xeùt raát chung: Ngheä thuaät thô ôû caû hai ñeà taøi khoâng ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm cuûa thô chöõ Haùn ñôøi Traàn noùi chung. Ñeán 1981, baøi vieát naøy ñöôïc boå sung vaø cuï theå hoaù vôùi ñeà muïc “Vaên hoïc bang giao töø theá kyû X ñeán theá kyû XIV” in trong cuoán “Vaên hoïc Vieät Nam treân nhöõng chaëng ñöôøng choáng phong kieán Trung Quoác xaâm löôïc”, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1981. Cuõng trong cuoán saùch vöøa daãn treân coù baøi vieát “Vaên hoïc bang giao nöûa ñaàu theá kyû XIX.”, taùc giaû choïn moät giai ñoaïn – thô bang giao ñôøi Nguyeãn vaø cuõng nhaán maïnh veà maët noäi dung cuûa thô bang giao thôøi naøy. GS. Buøi Duy Taân vôùi baøi “Thô vònh söû, thô ñi söù vaø chuû nghóa yeâu nöôùc” in trong taäp Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X – nöûa ñaàu theá kyû XVIII, Nxb Giaùo duïc, 2000. Thöïc ra baøi vieát naøy ñöôïc oâng vieát vaøo thaùng 12-1980 in trong boä saùch Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X ñeán nöûa ñaàu theá kyû XVIII, taäp II, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, 1998. Veà sau, laïi ñöôïc in trong “Khaûo vaø luaän moät soá taùc gia, taùc phaåm vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam”, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999 vôùi ñeà töïa “Tình caûm yeâu nöôùc thöông nhaø trong thô ñi söù thôøi Leâ trung höng”. Cuõng nhö caùc baøi vieát treân, taùc giaû khai thaùc phöông dieän noäi dung cuûa thô ñi söù trong moät giai ñoaïn – Leâ trung höng. Moät baøi nghieân cöùu coù tính khaùi quaùt, heä thoáng bao quaùt ñöôïc toaøn boä doøng thô bang giao töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn treân caû hai maët noäi dung vaø ngheä thuaät laø baøi cuûa GS. Mai Quoác Lieân “Thô ñi söù, khuùc ca cuûa loøng yeâu nöôùc vaø yù chí chieán ñaáu” in trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 3- 1979. Ñeán 1993, baøi vieát ñöôïc boå sung laøm Lôøi giôùi thieäu cuûa taäp Thô ñi söù do Phaïm Thieàu vaø Ñaøo Phöông Bình chuû bieân. Ñaùng chuù yù hôn nhöõng baøi nghieân cöùu khaùc, baøi naøy ñi saâu vaøo nhieàu maët cuûa thô bang giao: khaùi quaùt nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa caùc giai ñoaïn thô bang giao; ñieåm qua nhöõng noäi dung cuûa thô bang giao; vaøi nhaän xeùt raát tinh teá veà ngheä thuaät: “Thô ñi söù nhieàu baøi coù töù thô cao lôøi thô laï, caûm höùng thanh thoaùt ñeïp ñeõ thoaùt ra khoûi khuoân saùo”, “ñi saâu vaøo doøng thô aáy, chuùng ta seõ thaáy caùi phong phuù cuûa hình thöùc ngheä thuaät, tính nhieàu veû cuûa phong caùch, tính saùng taïo qua nhöõng ñeà taøi coå ñieån.”. Tuy vaäy, vôùi tính chaát laø moät Lôøi giôùi thieäu cho taäp thô neân baøi vieát chæ döøng ôû möùc ñoä khaùi quaùt, gôïi môû chöa phaûi laø moät coâng trình nghieân cöùu lôùn hoaøn chænh. Ngoaøi ra, coøn coù moät soá baøi nghieân cöùu maø noäi dung lieân quan ít nhieàu ñeán thô bang giao nhö: Vaên chöông Buøi Vaên Dò cuûa Nguyeãn Ñình Chuù ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 8-1996. Söù thaàn Vieät Nam Cao Baù Quaùt vaø nhaän thöùc cuûa oâng qua chuyeán ñi coâng caùn vuøng Haï Chaâu cuûa Claudine vaø Taï Troïng Hieäp ñaêng trong Taïp chí Nghieân cöùu lòch sö,û soá 5-1996 vaø soá 1- 1997. Goùp theâm vaøi ñieåm veà Nguyeãn Trung Ngaïn vaø cuoán Giôùi hieân thi taäp cuûa Hoaøng Hieäu ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 4-1975. Thô Phaïm Sö Maïnh cuûa Hoaøng Leâ ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 2-1973. Moät vaøi neùt veà Ñoaøn Nguyeãn Tuaán qua Haûi oâng thi taäp cuûa Nguyeãn Tuaán Löông ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 2-1978. Nguyeãn Toâng Quai, söù giaû nhaø thô noåi tieáng theá kyû XVIII cuûa Buøi Duy Taân ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 6-1993. Laïng Sôn trong haønh trình thô ñi söù cuûa Traàn Thò Baêng Thanh ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 11-1996. ….. Nhìn chung, caùc baøi nghieân cöùu veà thô bang giao chöa nhieàu laém vaø döôøng nhö coøn ñang boû ngoõ. Baøi giôùi thieäu cuûa taäp Thô ñi söù laø ñaùng chuù yù hôn caû vì tính chaát bao quaùt vaø toaøn dieän cuûa noù. Coøn laïi caùc baøi vieát khaùc tuy chöa hoaøn chænh nhöng vaãn laø nhöõng baøi vieát coù giaù trò. Nhöõng baøi naøy ñaõ gôïi môû nhieàu höôùng ñi, luaän ñieåm, noäi dung, coù yù nghóa khoa hoïc ñoái vôùi muïc ñích nghieân cöùu cuûa luaän vaên, laø ñieåm töïa cho ngöôøi vieát luaän vaên ñi ñeán ñích. Vì theá, ngöôøi vieát luaän vaên nghó raèng vieäc nghieân cöùu ñeà taøi Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu cuûa thô bang giao trung ñaïi Vieät Nam laø höõu ích, caàn thieát cho neàn thô noùi rieâng vaø vaên hoïc Vieät Nam noùi chung. Khoâng coù nhieàu tham voïng nhöng ngöôøi vieát luaän vaên cho raèng neáu ñeà taøi thaønh coâng thì baøi vieát nhö goùp theâm moät boâng hoa ñeïp vaøo vöôøn vaên hoïc röïc rôõ cuûa daân toäc. 3. ÑOÙNG GOÙP CHÍNH CUÛA LUAÄN VAÊN Luaän vaên toång hôïp keát quaû nghieân cöùu vaø ghi nhaän nhöõng neùt khaùi quaùt cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc veà thô bang giao. Luaän vaên taäp trung tìm hieåu dieän maïo cuûa thô bang giao ñeå ñöa ra caùi nhìn töông ñoái toaøn dieän vaø heä thoáng: - Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. - Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung. - Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät. Töø ñoù, goùp theâm vaøo neàn vaên hoïc tieáng noùi tích cöïc, loøng yeâu nöôùc, nieàm töï haøo vôùi tinh thaàn chieán ñaáu, nhaân aùi cuûa ngöôøi Vieät. Vaø ñaây cuõng laø dòp giuùp cho ngöôøi vieát vaø ngöôøi ñoïc coù ñieàn kieän ñi saâu khaùm phaù, tieáp caän, lónh hoäi ñöôïc caùi hay caùi ñeïp cuûa maûng thô coå quyù giaù naøy. 4. ÑOÁI TÖÔÏNG, PHAÏM VI VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 4.1. Ñoái töôïng nghieân cöùu: Luaän vaên khaûo saùt chuû yeáu caùc thi phaåm trong taäp Thô ñi söù do Phaïm Thieàu vaø Ñaøo Phöông Bình chuû bieân, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1993. Ngoaøi ra, ñeå noäi dung baøi vieát ñöôïc ñaày ñuû, luaän vaên coøn söû duïng theâm moät soá thi phaåm bang giao naèm trong caùc taäp thô khaùc: Nguyeãn Du toaøn taäp, taäp 1, Nxb Vaên hoïc, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc, 1996. Thô chöõ Haùn Cao Baù Quaùt, in laàn 2, Nxb Vaên hoïc, 1976. Thô vaên Ñoaøn Nguyeãn Tuaán (Ñaøo Phöông Bình dòch), Nxb KHXH, Haø Noäi, 1982. Hôïp tuyeån vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam (theá kyû X – XIX), taäp 1, Nxb Giaùo duïc. Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, taäp 3, Nxb Vaên hoïc, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc, 2001. Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, taäp 9A, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1993. Tuyeån taäp Traàn Nhaân Toâng (Leâ Maïnh Thaùt dòch), Tp Hoà Chí Minh, 2000. … Teân goïi laø Thô bang giao töùc laø nhöõng baøi thô ñöôïc caùc söù thaàn saùng taùc trong khi ñi söù nhöng khi thöïc hieän luaän vaên, ngöôøi vieát môû roäng theâm ñoái töôïng tìm hieåu: boä phaän thô taëng tieãn söù thaàn hoaëc thô ñoái ñaùp giöõa caùc söù thaàn nöôùc ngoaøi vôùi söù thaàn nöôùc ta vaø boä phaän thô cuûa moät soá söù thaàn ñi coâng caùn, hieäu löïc nöôùc ngoaøi. Höôùng khaûo saùt naøy cuõng phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa nhoùm bieân soaïn taäp Thô ñi söù. 4.2. Phaïm vi nghieân cöùu: Phaïm vi nghieân cöùu giôùi haïn trong nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán thô bang giao trung ñaïi Vieät Nam, cuï theå goàm ba noäi dung chính: Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung. Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät. 4.3. Phöông phaùp nghieân cöùu: 4.3.1. Phöông phaùp xaõ hoäi hoïc: Thô bang giao laø moät boä phaän trong vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam vaø mang tính ñaëc tröng cuûa vaên hoïc trung ñaïi: vaên – söû baát phaân. Hay noùi caùch khaùc, vaên hoïc quaán quít chaët cheõ vôùi ñieàu kieän lòch söû vaø khoâng ôû ñaâu moái quan heä vaên hoïc – lòch söû laïi theå hieän roõ reät hôn ôû doøng thô bang giao. Nhôø phöông phaùp naøy, ta coù theå nhaän ra ñöôïc caùc giai ñoaïn thô bang giao: thôøi Traàn, thôøi Leâ – Taây Sôn, thôøi Nguyeãn tuy coù nhöõng ñieåm chung nhöng giöõa chuùng vaãn coù nhöõng ñieåm dò bieät. Ñieàu naøy chuû yeáu do hoaøn caûnh lòch söû, thôøi ñaïi quy ñònh. 4.3.2. Phöông phaùp loaïi hình: Thô bang giao noùi rieâng vaø thô ca trong vaên hoïc trung ñaïi noùi chung, phaàn lôùn caùc taùc giaû duøng chữ Haùn hay chöõ Noâm laøm phöông tieän saùng taùc vaø ñeàu söû duïng theå thô Ñöôøng luaät. Vì theá, phöông phaùp khaûo saùt, phaân tích thô bang giao khoâng gioáng caùch phaân tích tìm hieåu thô hieän ñaïi. Ngöôøi vieát söû duïng phöông phaùp loaïi hình ñeå thaáy ñöôïc ñaëc tröng cuûa thô bang giao laø söû duïng theå thô Ñöôøng luaät coå kính trang nghieâm. 4.3.3. Phöông phaùp caáu truùc – heä thoáng: Ngoaøi nhöõng quan heä höôùng ngoaïi, taùc phaåm vaên hoïc luoân toàn taïi quan heä höôùng noäi: quan heä giöõa caùc yeáu toá trong moät chænh theå ngheä thuaät. Maët khaùc, thô bang giao laø moät boä phaän cuûa thô ca trung ñaïi, roäng hôn thô ca Vieät Nam, coù nghóa laø noù toàn taïi trong moät heä thoáng nhoû trong nhieàu heä thoáng töông quan: thô trung ñaïi, thô hieän ñaïi. Vì vaäy, ngöôøi vieát luaän vaên duøng phöông phaùp caáu truùc – heä thoáng ñeå thaáy roõ moái quan heä giöõa caùc yeáu toá trong caáu truùc baøi thô; giöõa thô bang giao, thô coå ñieån vaø thô hieän ñaïi Vieät Nam. Caùc phöông phaùp treân ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân trong luaän vaên keát hôïp vôùi caùc thao taùc: toång hôïp, phaân tích, thoáng keâ vaø so saùnh ñoái chieáu. 5. KEÁT CAÁU CUÛA LUAÄN VAÊN MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi. 2. Lòch söû vaán ñeà. 3. Ñoùng goùp chính cuûa luaän vaên. 4. Ñoái töôïng, phaïm vi vaø phöông phaùp nghieân cöùu. 5. Keát caáu cuûa luaän vaên. NOÄI DUNG Chöông 1: Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. Chöông 2: Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung: 2.1. Thô bang giao – tieáng noùi cuûa loøng yeâu nöôùc. 2.2. Thô bang giao – khuùc haùt nhôù nöôùc thöông nhaø cuûa ngöôøi xa xöù. 2.3. Thô bang giao – caûm quan môùi veà lòch söû. 2.4. Thô bang giao – khoâng gian cuûa nhöõng noãi buoàn u aån. Chöông 3: Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät. 3.1. Theå loaïi thô Ñöôøng luaät nghieâm trang, coå kính. 3.2. Ngoân ngöõ ngheä thuaät. 3.3. Gioïng ñieäu ngheä thuaät. KEÁT LUAÄN NOÄI DUNG CHÖÔNG 1: HAØNH TRÌNH CUÛA THÔ BANG GIAO. 1.1. Khaùi nieäm thô bang giao: Vaên hoïc vieát töø theá kyû X ñeán theá kyû XIX chieám moät soá löôïng lôùn laø caùc thi taäp laáy ñeà taøi töø lónh vöïc ngoaïi giao vôùi caùc teân baét ñaàu baèng Hoa trình 華程 nhö Hoa trình khieån höùng 華程遣興 cuûa Hoà Só Ñoáng 胡士棟 (1739 – 1785), Hoa trình ngaãu buùt luïc 華程偶筆錄 cuûa Leâ Quang Vieän, Hoa trình thi taäp 華程詩集 cuûa Nguyeãn Gia Caùt, Hoa trình tieâu khieån taäp 華程消遣 cuûa Nguyeãn Ñeà, Hoa trình tuïc ngaâm 華程俗吟 cuûa Phan Huy Chuù (1782 – 1840) hoaëc Söù trình 使程 nhö Söù trình chæ löôïc thaûo, Söù trình ñoà baûn cuûa Lyù Vaên Phöùc李文馥 (1785 – 1849), Söù trình taân truyeän cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ, Söù trình thi taäp 使程詩集 cuûa Phan Thanh Giaûn 潘清簡 (1796 – 1867), Söù trình vaïn lyù taäp 使程萬里集 cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu, Söù trình yeáu thoaïi khuùc cuûa Buøi Quyõ… Ñoù laø loaïi thô do caùc söù thaàn saùng taùc trong khi ñi söù, phaûn aùnh hoaït ñoäng quan troïng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc ta. Beân caïnh ñoù, thô bang giao coøn bao goàm caû boä phaän thô taëng tieãn söù thaàn nöôùc ngoaøi cuûa vua quan vaø söù thaàn ñôøi Traàn nhö: Toáng Baéc söù Tröông Hieån Khanh cuûa Traàn Thaùi Toâng, Toáng Baéc söù Lyù Troïng Taân cuûa Traàn Nhaân Toâng, Toáng Baéc söù Ngöu Löôïng cuûa Traàn Ngheä Toâng, Toáng Saøi Nghieâm Khanh cuûa Traàn Quang Khaûi… hoaëc thô ñoái ñaùp vôùi caùc söù thaàn nöôùc ngoaøi nhö Ñaùp Kieàu Nguyeân Laõng vaän cuûa Traàn Nhaân Toâng, Hoaï Minh quoác söù Dö Quyù, Hoaï Minh söù Nhò Haø dòch cuûa Phaïm Sö Maïnh… vaø caû nhöõng baøi thô cuûa moät soá nhaân vaät ñi coâng caùn, hieäu löïc nöôùc ngoaøi chöù khoâng phaûi laøm treân ñöôøng ñi söù döôùi trieàu Nguyeãn nhö Cao Baù Quaùt ñi Indoneùsia, Haø Toâng Quyeàn 何宗權 (1798 – 1839) ñi Nam Döông. Ñeà taøi thô bang giao raát phong phuù: tình yeâu ñaát nöôùc, taû caûnh, vònh söû, hoaøi caûm veà queâ höông, noãi buoàn u aån… Ñeà taøi khoâng môùi nhöng ñi saâu vaøo noäi dung cuûa töøng ñeà taøi thì thô bang giao vaãn coù neùt ñaëc thuø. Chaúng haïn, noùi veà nieàm töï haøo daân toäc thì loaïi thô naøo cuõng coù nhöng trong thô bang giao vì ñöôïc naûy sinh trong hoaøn caûnh ñaëc bieät neân noäi dung cuõng khaùc bieät. Ñi söù laø dòp ñeå caùc söù thaàn thöïc hieän moät cuoäc ñaáu tranh veà vaên hoaù hay moät cuoäc bieåu döông vaên hoaù. Vieäc öùng ñoái vaø thuø taïc trong bang giao ñaõ trôû thaønh vaán ñeà heát söùc heä troïng, khoâng theå xem thöôøng. Khi ñöùng tröôùc saân roàng Baéc quoác uy nghi cuõng laø luùc maø trí tueä vaø baûn lónh cuûa ngöôøi ñi söù ñöôïc thaêng hoa cao nhaát vaø vì theá, nieàm töï haøo daân toäc ñöôïc bieåu hieän treân nhieàu bình dieän khaùc nhau, saùng taïo vaø linh hoaït. Veà noäi dung hoaøi caûm queâ höông, thô bang giao cuõng coù saéc thaùi rieâng. Ngaøy xöa ñi söù, ñöôøng xa vaïn daëm, moät laàn ñi laø maáy naêm xa toå quoác, xa queâ höông, noãi nhôù nhaø luùc naøo cuõng canh caùnh trong loøng vaø ñöôïc ñaåy leân ôû ñoä cao nhaát. Vì theá, noãi nhôù caøng ñöôïc yù thöùc saâu hôn. Chính vì yù thöùc saâu hôn neân tình yeâu aáy cöù daâng traøo maõnh lieät, chaân thaät, tröïc tieáp khoâng aån giaáu, khoâng boùng gioù xa xoâi. Veà ñeà taøi lòch söû, neáu thô vònh söû chuû yeáu laáy söï kieän, nhaân vaät töø Nam söû nhö Vieät giaùm vònh söû taäp cuûa Ñaëng Minh Khieâm hoaëc Tö höông vaän luïc cuûa Leâ Quang Bí vaø Vuõ Coâng Ñaïo thì thô bang giao chuû yeáu laáy töø Baéc söû. Ñoù laø nhöõng Chieâu Quaân, Döông Quyù Phi, Tam lieät nöõ, Haïng Voõ, Nhaïc Phi, Khuaát Nguyeân, Ñoã Phuû, Cuø Thöùc Tró, Minh Thaønh Toå, Toâ Taàn, Maõ Vieän, Taàn Coái… Nhö vaäy, thô bang giao laø loaïi thô ñöôïc laøm ra treân ñöôøng ñi söù, trong luùc bang giao, thuø taïc vôùi söù thaàn nöôùc ngoaøi, trong nhöõng chuyeán ñi döông trình hieäu löïc. Thô bang giao phong phuù veà ñeà taøi. Cuõng laø nhöõng ñeà taøi truyeàn thoáng nhöng tình yeâu nöôùc, noãi nhôù queâ höông, vònh söû… trong thô bang giao coù maøu saéc, phong thaùi ñaëc bieät khoâng laãn loän vôùi baát cöù doøng thô naøo. 1.2. Caùc giai ñoaïn saùng taùc: Noùi ñeán chuyeän ñi söù vaø tieáp söù thôøi xöa laø chuùng ta ñeà caäp ñeán moái quan heä ngoaïi giao giöõa nöôùc ta vaø caùc nöôùc laân bang. Moái quan heä naøy chæ coù theå xuaát hieän töø khi nöôùc ta giaønh ñöôïc neàn ñoäc laäp vôùi chieán thaéng Ngoâ Quyeàn (938) vaø chaám döùt khi ñaát nöôùc bò noâ leä bôûi ngoaïi bang phöông Taây (1884). Vieät Nam laø moät baùn ñaûo vuøng Ñoâng Nam AÙ. Ba maët Taây Nam Baéc ñeàu giaùp vôùi caùc nöôùc laân bang nhöng trong lòch söû thì moái giao hieáu vôùi phöông Baéc laø chuû yeáu. Nguyeãn Theá Long cho bieát vieäc ñi söù tieáp söù coù töø thôøi Ñinh, tieàn Leâ, Lyù: Naêm 968, Ñinh Tieân Hoaøng leân ngoâi hoaøng ñeá. Naêm 972, Ñinh Tieân Hoaøng sai con laø Ñinh Lieãn sang Toáng xin phong vöông. Naêm Kyû Maõo (979), Leâ Hoaøn cöû hai söù thaàn mang thö sang nöôùc Toáng giaû laø thö cuûa Veä Vöông Toaøn xin noái ngoâi cha laø Ñinh Tieân Hoaøng, xin trieàu coáng ñeå tìm caùch hoaõn binh. Muøa xuaân naêm 983, vua Leâ Ñaïi Haønh cho söù sang xin thoâng hieáu vôùi nhaø Toáng ñeå duy trì hoaø bình cho ñaát nöôùc. Thaùng 10 naêm Bính Tuaát (986), vua Leâ Ñaïi Haønh tieáp söù thaàn Toáng laø Lyù Nhöôïc Chuyeát vaø Lyù Giaùc.[40, tr. 53 – 54]. Luùc naøy chöa xuaát hieän thô bang giao. Ñeán muøa xuaân 987, vua Toáng laïi sai Lyù Giaùc sang nöôùc ta. Vua Leâ Ñaïi Haønh bieát Lyù Giaùc laø ngöôøi gioûi vaên thô neân ñaõ sai sö Ñoã Phaùp Thuaän giaû laøm ngöôøi cheøo ñoø ra ñoùn söù Lyù Giaùc. Sö Ñoã Phaùp Thuaän cuøng Lyù Giaùc ngaâm baøi thô Vònh Nga. Cuõng naêm aáy, vua sai Khuoâng Vieät ñaïi sö laøm baøi thô tieãn chaân Lyù Giaùc. Nhöng ñaáy chæ laø truyeàn thuyeát, laø giai thoaïi daân gian. Thöïc söï chæ töø sau cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng laàn thöù nhaát, nöôùc Ñaïi Vieät böôùc vaøo giai ñoaïn quan heä ngoaïi giao khoù khaên vaø phöùc taïp trong suoát hai möôi saùu naêm (töø 1258 ñeán 1284). Trong thôøi gian ñoù, Ñaïi Vieät cöû ñi khoaûng ba möôi ñoaøn, söù Moâng Coå sang nöôùc ta khoaûng ba möôi laêm ñoaøn, coù naêm vua Traàn cöû hai ñoaøn sang, söù Moâng Coå sang ba ñoaøn doàn daäp. Nhö vaäy, coù theå noùi töø thôøi Traàn vieäc ñi söù vaø ñoùn tieãn söù thaàn phöông Baéc dieãn ra thöôøng xuyeân hôn vaø moät khoái löôïng lôùn thô ñi söù, thô taëng tieãn caùc söù thaàn xuaát hieän. Vaø thô bang giao trung ñaïi ñöôïc tính töø ñaây. Maõi ñeán khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaø caùc vua keá vò vaãn ñeàu ñaën cöû caùc söù boä sang trieàu Thanh. Ñeán naêm 1853 thì taïm ngöng do quaân Thaùi Bình Thieân Quoác chieám caùc tænh Hoa Nam ñöôøng ñi bò caét ñöùt. Ñeán naêm 1868, vieäc bang giao môùi bình thöôøng trôû laïi vaø ñeán naêm 1884 nöôùc Vieät Nam trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp maát heát chuû quyeàn ñoäc laäp. Trieàu ñình chæ laø buø nhìn, moïi vieäc bang giao ñeàu do thöïc daân Phaùp quyeát ñònh, khoâng coøn caùc söù boä ngoaïi giao nöõa. Nhö vaäy, trong möôøi theá kyû trung ñaïi, vieäc bang giao chính thöùc ñöôïc thieát laäp töø thôøi Traàn (1258) ñeán cuoái trieàu Nguyeãn (1884). Caên cöù vaøo moác thôøi gian ñoù, thô bang giao coù theå taïm chia laøm 3 giai ñoaïn: Thô bang giao thôøi Traàn. Thô bang giao thôøi Leâ – Taây Sôn. Thô bang giao thôøi Nguyeãn. 1.2.1. Thô bang giao thôøi Traàn (theá kyû XIII ñeán theá kyû XIV). Trong lòch söû ngoaïi giao giöõa nöôùc ta vaø Trung Quoác, cuoäc bang giao giöõa nhaø Traàn vaø nhaø Nguyeân laø giai ñoaïn ñaëc bieät khoù khaên phöùc taïp. Toàn taïi beân caïnh moät nöôùc lôùn luoân tìm caùch xaâm chieám vaø ñoâ hoä nöôùc ta neân chính saùch ñoái ngoaïi cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam phaûi meàm deûo, khoân kheùo ngay töø khi laäp quoác. Moät maët phaûi luoân giöõ gìn ñoäc laäp, chuû quyeàn daân toäc; maët khaùc phaûi nhuùn nhöôøng ñeå giöõ vöõng hoaø bình. Vì vaäy, töø vua Traàn cho ñeán caùc söù thaàn Ñaïi Vieät ñoùn tieáp söù thaàn Moâng Coå hay ñi söù sang Moâng Coå ñeàu tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc do trieàu ñình ñeà ra laø nhuùn nhöôøng trong vieäc xöng hoâ, tieáp ñaõi noàng haäu nhöng cöông quyeát giöõ vöõng chuû quyeàn, bieân giôùi laõnh thoå, ñoäc laäp töï chuû moïi coâng vieäc noäi boä. Duø nöôùc coù nhoû vua Traàn cuõng laø vua cuûa moät nöôùc. Cuoäc ñaáu tranh ngoaïi giao tuy vaát vaû, cam go nhöng luoân ñem laïi nhöõng thaéng lôïi veû vang, laøm neàn taûng cho ñôøi sau. Chính vì theá, thô bang giao thôøi Traàn chan chöùa caûm höùng tinh thaàn töï haøo daân toäc, loøng yeâu nöôùc thöông daân vaø nhaát laø nhöõng aâm vang noùng boûng cuûa caùc traän thaéng oanh lieät trong cuoäc chieán ñaáu baûo veä toå quoác. Thô bang giao thôøi Traàn khoâng nhieàu. Coù theå do maát maùt hoaëc do baáy giôø moïi taâm löïc coøn phaûi taäp trung cho cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp neân caùc söù giaû khoâng maáy ngöôøi saùng taùc. Noùi veà thô bang giao thôøi Traàn, Leâ Quyù Ñoân, Phaïm Ñình Hoå vaø Phan Huy Chuù (1782 – 1840) ñeàu khoâng tieác lôøi khen ngôïi “Tinh vi, trong treûo, coù caùi sôû tröôøng toät baäc cuûa thô ñôøi Haùn ñôøi Ñöôøng beân Trung Hoa” [72ù, tr.10]. Nhöõng söù thaàn ñôøi Traàn ñeàu laø nhöõng nhaø thô noåi tieáng: Phaïm Sö Maïnh, Nguyeãn Trung Ngaïn, Maïc Ñĩnh Chi, Ñinh Cuûng Vieân, Phaïm Toâng Maïi, Hoà Quyù Ly, Doaõn AÂn Phuû vaø doøng doõi vua Traàn (Traàn Thaùi Toâng, Traàn Quang Khaûi, Traàn Nhaân Toâng, Traàn Minh Toâng, Traàn Ngheä Toâng) Thô cuûa Nguyeãn Trung Ngaïn chan chöùa loøng töï haøo daân toäc, loøng yeâu ñaát nöôùc vaø theå hieän khaùt voïng hoaø bình giöõa hai daân toäc (Quy höùng, Thaùi bình loä, Baéc söù töùc Khaâu oân dòch): Laõo tang dieäp laïc taøm phöông taän, Taûo ñaïo hoa höông giaûi chính nhi. Kieán thuyeát taïi gia baàn dieäc haûo, Giang Nam tuy laïc baát nhö quy. (Quy höùng – Nguyeãn Trung Ngaïn) (Laù daâu giaø ruïng, taèm vöøa chín heát, Boâng luùa sôùm toaû höông, cua ñoàng ñang beùo. Nghe noùi “ôû nhaø, daãu ngheøo vaãn thuù” Giang Nam tuy vui song khoâng baèng trôû veà.) Sau Nguyeãn Trung Ngaïn hôn 30 naêm, thô Phaïm Sö Maïnh cuõng tieáp noái nguoàn maïch aáy. Loøng yeâu nöôùc, loøng töï haøo ñaát nöôùc anh huøng töôi ñeïp theå hieän trong thô oâng ñaäm ñaø, nhaát quaùn nhö Toáng Nam quoác söù, Hoaï Minh quoác söù Dö Quyù, Hoaï Minh söù ñeâ Nhò Haø dòch, ñaëc bieät laø baøi Baéc söù ñaêng Hoaøng Laâu taåu buùt thò Ñaïi Nguyeân thò ñoäc Dö Taân Gia. Baøi thô naøy Phaïm Sö Maïnh phoùng buùt vieát khi leân Hoaøng Laâu ñeå ñöa cho quan thò giaûng nhaø Nguyeân laø Dö Taân Gia xem. Tröôùc thieân nhieân huøng vó, tröôùc nhöõng di tích veà caùc nhaân vaät cöï phaùch vaên voõ moät thôøi vaø tröôùc quan cuûa thöôïng quoác, oâng vaãn hieân ngang töï khaúng ñònh vò trí, nhaân caùch caù nhaân mình, tö theá ñaïi dieän quoác gia cuûa mình. Töù thô thaät haøo huøng, saâu saéc: Ngaõ gia vieãn taïi Giao Nam ñaàu, Thuû trì ngoïc tieát ñaêng Hoaøng laâu. Ma sa thaïch khaéc Pha coâng töï, Nhö kim baát phuï bình sinh du. (Baéc söù ñaêng Hoaøng Laâu taåu buùt thò Ñaïi Nguyeân thò ñoäc Dö Taân Gia) (Nhaø ta xa taän ñaàu ñaát Giao Nam Tay caàm tieát ngoïc leân laàu Hoaøng. Tay sôø chöõ Toâ Ñoâng Pha, Nhö ta nay chaúng phuï chí du lòch bình sinh.) Noùi veà thô bang giao ñôøi Traàn phaûi noùi ñeán nhöõng vaàn thô tieáp söù cuûa doøng doõi vua Traàn. Ñaây ñeàu laø nhöõng vaàn thô ñeïp. Baèng phong ñoä lòch thieäp, tao nhaõ vaø lôøi thô xöôùng hoaï toáng tieãn cuûa nöôùc nhoû ñoái vôùi thöôïng quoác, baøi thô ñaõ khaúng ñònh chuû quyeàn, truyeàn thoáng vaên hoaù daân toäc mình moät caùch raát teá nhò nhö Ñaùp Kieàu Nguyeân Laõng vaän (Traàn Nhaân Toâng), Toáng Baéc söù Ngöu Löôïng (Traàn Ngheä Toâng), Toáng Saøi Nghieâm Khanh (Traàn Quang Khaûi)… Trong ñoù, ngöôøi ñoïc khoâng queân baøi thô chöùa ñöïng haøm yù saâu xa lyù thuù, yù taïi ngoân ngoaïi cuûa vò töôùng – vò anh huøng daân toäc trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng: Nhaát ñaøm tieáu khoaûng, ta phaân dueä, Coäng xöôùng thuø gian, tích ñoái saøng. Vò thaåm haø thôøi truøng ñòch dieän, AÂn caàn aùc thuû töï huyeân löông. (Toáng Saøi Nghieâm Khanh - Traàn Quang Khaûi) (Vöøa choác laùt noùi cöôøi, ñaõ than thôû döùt aùo ra ñi! Trong cuoäc ngaâm nga thuø xöôùng, tieác khi giöôøng ñoái dieän nhau. Chöa bieát ngaøy naøo laïi cuøng gaëp maët, Ñeå aân caàn caàm tay keå chuyeän haøn huyeân.) Tö töôûng “nhaát ñeá moät phöông” chính laø yù ôû ngoaøi lôøi thô maø Traàn Quang Khaûi muoán gôûi gaém. Ngoaøi ra, coøn coù Ñaùp Baéc nhaân vaán An Nam phong tuïc cuûa Hoà Quyù Ly. Duø khoâng ñöôïc loøng daân nhöng thô cuûa oâng daït daøo nieàm töï haøo daân toäc, neàn vaên hieán hieám thaáy trong thô bang giao vaø ñoù cuõng laø baøi thô kheùp laïi phaàn thô bang giao ñôøi Traàn. 1.2.2. Thô bang giao thôøi Leâ – Taây Sôn (theá kyû XV ñeán theá kyû XVIII). * Thô bang giao thôøi Leâ: Goàm haäu Leâ – phuï Maïc (1428 – 1527) vaø Leâ trung höng (1592 – 1789). Giai ñoaïn haäu Leâ – phuï M._.aïc: Vieäc ñi söù tieáp söù vaãn dieãn ra bình thöôøng. Caùc trieàu vua nhaø Leâ: Leâ Thaùi Toå, Leâ Thaùi Toâng cöû caùc söù thaàn sang Baéc trieàu caàu phong vöông, daâng bieåu traàn tình, tieán coáng… ñeå tieáp tuïc boài ñaép hoaø khí, daäp taét hoaï chieán tranh. Ñaàu naêm 1428, Leâ Thieáu Dónh leân ñöôøng sang taän Yeân Kinh ñeå trao ñoåi veà vieäc con chaùu hoï Traàn. Keá ñoù, Ñaøo Coâng Soaïn, Leâ Nhöõ Laõm, Nguyeãn Thieân Tích… tieáp tuïc ñöôïc cöû ñi söù. Caû phía ta vaø phía nhaø Minh ñeàu coù söù boä qua laïi. Nhieäm vuï bang giao khoâng coù gì khaùc vôùi truyeàn thoáng: ñaáu tranh kheùo leùo, meàm deûo vôùi thieân trieàu ñeå naâng cao quoác theå, giöõ vöõng quyeàn töï chuû, xaùc laäp quan heä bình ñaúng giöõa hai nöôùc. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh naøy, vaøo thôøi naøo cuõng vaäy, khoâng chuùt deã daøng. Vì theá, beân caïnh nhöõng baøi thô vònh caûnh, thô bang giao ñaõ coù nhieàu doøng thô theå hieän taám loøng “lo tröôùc” cuûa nhöõng ngöôøi mang “söù tieát” nhö Nguyeãn Ñình Myõ (Hoaønh Chaâu), Ñoã Caän (Thaùi Thaïch vaõn baïc), Traàn Loâ (Quaù quan thö hoaøi, Hoïc thaønh hoaï ngheä taï thi)… Thô bang giao thôøi Leâ thaät söï ñöôïc khôûi saéc töø Leâ trung höng. Giai ñoaïn Leâ trung höng: Trong caùc theá kyû töø XVI ñeán gaàn heát theá kyû XVIII, tình hình ñaát nöôùc khoâng ñöôïc oån ñònh. Taâm traïng cuûa ngöôøi ñi söù thöôøng lo aâu, suy nghó veà coá quoác gia höông. Coâng vieäc bang giao trong hoaøn caûnh lòch söû nhö theá cuõng khoù khaên phöùc taïp. Traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñi söù cuõng heát söùc naëng neà. Neùt noåi baät thô bang giao thôøi naøy thöôøng taäp trung vaøo hai yù ñoù. Taâm traïng naøy luoân day döùt trong nhieàu baøi thô bang giao: Quy kyø höõu haïnh toaøn quaân meänh, Trung hieáu sô taâm thæ myõ tha. (Baéc söù thuaät hoaøi – Nguyeãn Quyù Ñöùc) (Khi veà may maén laøm troøn söù meänh nhaø vua Trung hieáu nieàm xöa theà khoâng ñoåi khaùc.) Phuïng meänh hoaøng hoa thöôïng thaän chieân, Baát töø nan söï söï xu tieân. (Quaù quan thö hoaøi - Traàn Loâ) (Vaâng meänh vua ñi söù, phaûi raát thaän troïng, Vieäc khoù khoâng daùm töø maø coøn tranh laøm tröôùc moïi ngöôøi.) Duø ñaát khaùch laø nôi phoàn hoa ñoâ thò, caûnh saéc say ñaém loøng ngöôøi nhöng taám loøng löõ khaùch luoân tróu naëng höôùng veà Nam vôùi moät öôùc muoán moät khaùt voïng ñöôïc trôû veà nhaø khi hoaøn thaønh söù meänh vua giao: Baéc Nam kim khaùnh nhaát gia ñoàng, Vaïn lyù quan haø söù ñaïo thoâng. (Nam söù löu ñeà – Phuøng Khaéc Khoan) (Nay möøng Nam Baéc chung moät nhaø Quan haø muoân daëm ñöôøng söù löu thoâng.) Tình yù treân trôû ñi trôû laïi trong nhieàu baøi thô cuûa Phuøng Khaéc Khoan 馮克寬 (1528 – 1613) (Nam söù löu ñeà, Quaù quan), Nguyeãn Quyù Ñöùc (Ñoäng ñình töù saéc, Baéc söù thuaät hoaøi), Nguyeãn Tieán Saùch (Ñaêng chu), Nguyeãn Kieàu (Giang chaâu löõ khaùch), Nguyeãn Toâng Khueâ (Laïng thaønh hình thaéng, Quaù quan töï thuaät), Nguyeãn Huy Oaùnh (Quaù La sôn phoá caûm taùc), Ñoaøn Nguyeãn Thuïc (Hoài quaù Döông chaâu taùi du)… Thôøi Leâ trung höng, thô bang giao laø moät hieän töôïng vaên hoïc noåi baät vôùi khoái löôïng lôùn vaø nhieàu nhaø thô noåi tieáng: Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Coâng Haõng, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Quyù Ñöùc, Nguyeãn Tieán Saùch, Ñaëng Ñình Töôùng, Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng... Moãi taùc giaû thôøi trung höng ñaõ ñem laïi nhöõng tìm toøi saùng taïo rieâng, coù nhieàu ñoùng goùp quyù giaù ñaùng traân troïng. Trong ñoù phaûi keå ñeán nhaø baùc hoïc, nhaø vaên hoaù, nhaø thô Leâ Quyù Ñoân 黎貴惇 (1726 – 1784). OÂng laø hoïc giaû coù hoïc vaán cao nhaát cuûa thôøi ñaïi aáy vaø ñaõ ñeå laïi moät di saûn vaên hoaù ñoà soä, chöùa ñöïng löôïng tri thöùc baùch khoa. Thô ñi söù cuûa oâng bình dò nhöng daït daøo, saâu laéng vaø thieát tha. Moät hieän töôïng môùi meû trong thô bang giao thôøi naøy laø maûng thô chöõ Noâm. Lôøi thô Noâm trong thô Nguyeãn Toâng Khueâ ñaõ ñaït ñeán söï trong saùng, uyeån chuyeån. Tieáng Vieät ñeán ñaây ñaõ ñöôïc naâng cao moät böôùc so vôùi thô quoác aâm cuûa Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Bænh Khieâm… Baøi thô Noâm tröôøng thieân Söù trình taân truyeän daøi ñeán 670 caâu luïc baùt laø moät aùng thô daân toäc quyù giaù, “coù theå xem nhö tieàn thaân cuûa nhöõng caâu thô Kieàu sau naøy” [33, tr. 176]. Thô Noâm cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ laø moät böôùc phaùt trieån môùi trong söï phaùt trieån cuûa thô daân toäc nhö Qua cöûa quan töï thuaät, Ñeâm ñoâng treân ñöôøng ñi thuyeàn, Chieàu muøa xuaân treân soâng Tieâu töông, Ngaém trôøi tuyeát… Ñaùnh giaù thô bang giao thôøi Leâ trung höng, nhieàu hoïc giaû tieàn boái ñaõ heát lôøi khen ngôïi. Ngoâ Thì Nhaäm trong baøi töïa taäp thô Tinh saø kyû haønh cuûa Phan Huy Ích coù vieát: "Ñeán nhö töø Leâ trung höng veà sau, caùc nhaø thô danh tieáng thaáy trong caùc taäp thô ñi söù. Hoaëc thaêm choán thanh u, vieáng nôi coå tích, gaëp caûnh maø sinh tình. Hoaëc xa coá quoác, nhôù queâ nhaø, nhaân vieäc maø toû yù… Höông thôm coù theå nhuaàn thaám cho ñôøi sau.” [72ù, tr. 11]. * Thô bang giao thôøi Taây Sôn (1789 – 1802): Vöông trieàu Taây Sôn – Nguyeãn Hueä coù tuoåi thoï ngaén nhaát trong lòch söû caùc vöông trieàu nöôùc ta (1789 – 1802) nhöng ñaáy laïi laø moät thôøi ñaïi huy hoaøng vaø oanh lieät. Vöông trieàu ñöôïc taïo laäp treân cô sôû phong traøo noâng daân khôûi nghóa roäng lôùn chöa töøng thaáy trong lòch söû daân toäc. Sau chieán thaéng Ñoáng Ña naêm Kyû Daäu (1789), Quang Trung phaûi tieán haønh moät chính saùch ngoaïi giao khoân kheùo ñeå traùnh ñöông ñaàu baèng quaân söï vôùi nhaø Thanh giöõ vuõng hoaø bình kieán thieát ñaát nöôùc. Vieäc ñi söù döôùi trieàu Taây Sôn tröôùc heát nhaèm tranh thuû hoaø bình, giöõ vöõng chuû quyeàn daân toäc. Sau ñoù ñoøi nhaø Thanh coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta, phong Quang Trung laøm An Nam quoác vöông, ñoøi boû leä coáng ngöôøi vaøng… Nhö vaäy, thôøi Taây Sôn laø thôøi ñaïi cuûa nhöõng chieán thaéng vang doäi treân maët traän quaân söï vaø ngoaïi giao. Chöa bao giôø trong lòch söû ngoaïi giao cuûa ta, thieân trieàu laïi bò ñoäng vaø xuoáng thang nhö theá. Söù thaàn Ñoaøn Nguyeãn Tuaán raát ñoãi töï haøo vaø toång keát thaønh töïu ñoù trong caâu: “Töø tröôùc ñeán giôø, ngöôøi mình ñi söù Trung Quoác chöa coù laàn naøo laï luøng vaø veû vang nhö theá.” [40, tr. 294]. Thôøi ñaïi aáy ñaõ thoåi luoàng gioù môùi laøm thay ñoåi tö töôûng nhaän thöùc cuûa caùc söù thaàn – nhaø thô thôøi Taây Sôn. Tuy soá löôïng khoâng nhieàu nhö thôøi Leâ trung höng, thôøi Nguyeãn nhöng thô bang giao thôøi Taây Sôn coù moät vò theá rieâng ñaùng neå. Phaàn lôùn caùc nhaø thô thôøi kyø naøy laø nhöõng cöïu thaàn nhaø Leâ chòu aûnh höôûng saâu saéc tö töôûng, vaên phong thôøi haäu Leâ. Khi ñi vôùi Taây Sôn Nguyeãn Hueä, luoàng aùnh saùng môùi cuûa thôøi ñaïi ñaõ giuùp thô ñi söù cuûa hoï mang aâm ñieäu môùi laï. Thô bang giao thôøi Taây Sôn ngoaøi nhöõng ñieåm chung gioáng nhö caûm xuùc cuûa nhöõng söù thaàn thôøi tröôùc coøn coù nhöõng ñieåm ñaëc tröng. Ñoù laø loøng töï haøo, töï tin cuûa ngöôøi chieán thaéng; khaúng ñònh chuû quyeàn thieâng lieâng, coù neàn vaên hieán khoâng thua keùm ai. Caùc söù thaàn Taây Sôn ñöôïc phaùi ñi leân cöûa aûi, ñeán Nam Ninh hay sang Yeân Kinh ñeàu noùi leân caûm xuùc cuûa mình trong nhöõng vaàn thô ñi söù. Hai taäp Hoaøng Hoa ñoà phaû, Yeân Ñaøi thu vònh cuûa Ngoâ Thì Nhaäm chan chöùa moät loøng töï haøo veà daân toäc, veà ngöôøi anh huøng Nguyeãn Hueä (Hoaûn nhó ngaâm, Vuõ haønh…); Haûi oâng thi taäp cuûa Ñoaøn Nguyeãn Tuaán mang hôi thôû haøo huøng cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn chieán thaéng, tình yù maïnh meõ khaùc thöôøng; Hoa nguyeân tuyø boä taäp cuûa Voõ Huy Taán cuõng daït daøo aâm ñieäu töï haøo daân toäc; Tinh saø kyû haønh cuûa Phan Huy Ích thaám ñaãm nieàm vui cuûa moät söù thaàn trong thôøi ñaïi chieán thaéng (Xuaát quan, Maïn thuaät, Du Mai Lónh, Ñeà Ñaèng Vöông caùc…). 1.2.3. Thô bang giao thôøi Nguyeãn (1802 – 1884). Môû maøn cho theá kyû XIX ôû Vieät Nam laø söï kieän Nguyeãn Aùnh leân ngai vaøng tröôùc caûnh ñoå vôõ cuoái cuøng cuûa nhaø Taây Sôn. Vôùi Baéc quoác, do nhieàu laàn neám muøi thaát baïi, giaác moäng thoân tính ñaõ coù phaàn nguoäi laïnh. Baéc quoác saün saøng daønh söï öu ñaõi trong vieäc ñaët quan heä vôùi trieàu Nguyeãn – ngöôøi ñaõ chieán thaéng keû thuø ñaùng sôï cuûa hoï laø Taây Sôn. Tình hình naøy cuõng ñöôïc phaûn aùnh vaøo trong vaên hoïc nhaát laø doøng vaên hoïc bang giao. Thôøi Nguyeãn cuõng nhö caùc thôøi vua tröôùc, tieâu chuaån choïn söù thaàn laø nhöõng nhaø vaên nhaø thô gioûi neáu khoâng phaûi laø nhöõng nhaø huøng bieän ñeå laøm troøn traùch nhieäm öùng phoù trong bang giao. Nhöõng baøi thô cuûa hoï thöôøng ca ngôïi quan heä toát ñeïp giöõa hai nöôùc, hai daân toäc hoaëc toû tình thaân maät giöõa caùc baïn cuøng caûnh buùt nghieân, cuøng ñaïo hoïc vôùi nhau. Roõ neùt hôn laø Trònh Hoaøi Ñöùc. OÂng laø nhaø thô noåi tieáng ñaát Gia Ñònh. Thô oâng coù nhieàu caâu ñeïp noùi leân tình caûm giöõa nhaân daân Trung Quoác vôùi söù boä Vieät Nam maø oâng laø chaùnh söù. Khoâng khí thaân maät eâm ñeàm nôi ñaát baïn laø hình aûnh ñaäm neùt trong thô söù trình cuûa oâng (Löõ thöù hoa trieâu, Haø Nam loä trung laäp thu, Hoà Nam ñaïo trung chu haønh taïp vònh, Söù boä xuaát Nam quan hoài quoác khaåu chieám…). Tinh thaàn yeâu nöôùc, nieàm töï haøo daân toäc cuõng ñöôïc boäc loä saâu ñaäm trong thô bang giao thôøi Nguyeãn nhö Söù boä xuaát Nam quan hoài quoác khaåu chieám (Trònh Hoaøi Ñöùc); Ñeà laàu Hoaøng Haïc, Daï Ñieåu, Phong tuïc ngaâm, Ñaùp Caùt Ngaïn Anh taëng thi (Ngoâ Thì Vò); Hoàng Mao hoaû thuyeàn ca (Cao Baù Quaùt); Laïng Sôn ñaïo trung (Nguyeãn Vaên Sieâu); Ñeå Haø Noäi (Buøi Dò)…Nhöng ñeán ñaây, thô bang giao ñaõ coù nhöõng böôùc chuyeån môùi haún. Thôøi Nguyeãn laø moät giai ñoaïn, moät trieàu ñaïi phong kieán phaûn ñoäng, muïc naùt trong lòch söû Vieät Nam. Vì theá, thô bang giao thôøi Nguyeãn vang leân tieáng noùi toá caùo hieän thöïc. Treân ñöôøng ñi söù hoaëc khi ôû Baéc quoác, ngoaøi vieäc mieâu taû nhöõng di tích thaéng caûnh caùc söù thaàn cuõng khoâng queân phaûn aùnh xaõ hoäi laàm than. Hoï caûm thoâng vôùi tình traïng ñau khoå cuûa lôùp ngöôøi ngheøo döôùi ñaùy xaõ hoäi. Ngoaøi baûn caùo traïng ñoäc ñaùo Ñoaïn tröôøng taân thanh, Nguyeãn Du vaãn söû duïng ngoøi buùt saéc beùn ñeå khaéc hoaï nhöõng caûnh soáng bi ñaùt trong Baéc haønh taïp luïc – taäp thô ñi söù cuûa oâng. Nguyeãn Vaên Sieâu cuõng thöôøng döïng laïi ôû nhöõng caûnh soáng ñau khoå: Nguy cô cheát ñoùi cuûa daân chuùng Ba Laêng, Löôõng Hoà raát ñaùng thöông: Tröôøng ñoaïn Ba Laêng khaát thöïc ca, Löôõng Hoà baùch tính taïi phong ba. Quaân Sôn thöôïng höõu tröôøng sinh töûu, Soå tuùc nhö chaâu khaû naïi haø! (Ba Laêng ca giaû duyeân löu vaõng lai vaên chi caûm hoaøi – Nguyeãn Vaên Sieâu) (Nghe tieáng haùt ngöôøi aên xin ôû Ba Laêng caûm ñoäng ñöùt ruoät, Daân chuùng Löôõng Hoà ñang trong côn soùng gioù. Treân nuùi Quaân Sôn coøn coù röôïu tröôøng sinh, Nhöng thoùc nöôùc Sôû ñaét nhö haït chaâu thì bieát laøm sao?) Buøi Dò cuõng thoát leân nhöõng lôøi than vaõn thay vì ca ngôïi thöôïng quoác. Baøi thô daøi Hoaøng Haø cô daân duïc töû haønh noùi chuyeän daân baùn con taïi vuøng soâng Hoaøng Haø. Lôøi thô coù caùi nhìn ñau xoùt. Maët khaùc, caùc nhaø thô ñi söù cuõng ñaõ lôùn tieáng leân aùn xaõ hoäi phong kieán thoái naùt beân aáy. Ñoù laø nhöõng ñaùm quan lieâu mieäng aên thòt ngöôøi, ñeø ñaàu cöôõi coå daân ngheøo ( Phaûn chieâu hoàn cuûa Nguyeãn Du), laø caûnh boïn quan laïi keùo vaây caùnh, hoái loä, caàu caïnh, öùc hieáp ngöôøi (Phong tuïc ngaâm cuûa Ngoâ Thì Vò). Taâm traïng u uaån, baát löïc tröôùc hieän thöïc vaø toû loøng quan taâm ñeán thôøi cuoäc cuõng laø noäi dung môùi meû cuûa thô bang giao thôøi Nguyeãn: Thô cuûa Nguyeãn Thuaät (Ñaêng laàu Hoaøng Haïc, Töùc söï), thô Cao Baù Quaùt (Hoàng Mao hoaû thuyeàn ca, Daï quang thanh nhaân hí tröôøng dieãn hí…), thô Phaïm Chí Höôùng (Ñeà mieáu Vuõ Muïc vöông), thô Lyù Vaên Phöùc (Ñeå Minh Ca taân thöù an baïc), thô Haø Toâng Quyeàn (Ngaãu ngaâm, Phaùi vaõng döông trình hieäu löïc, Beänh trung ngaãu ñaéc), thô Phan Thanh Giaûn (Chính ñòch löõ daï). Thô bang giao thôøi Nguyeãn giaøu chaát tröõ tình vaø tính hieän thöïc. AÂm ñieäu chua xoùt , buoàn baõ, xoán xang laø aâm ñieäu chính. Thôøi ñaïi ñaõ ñem laïi cho thô hoï nhöõng tö töôûng saâu saéc vaø treân söù trình hoï ñaõ theå hieän nhöõng tö töôûng aáy moät caùch thaém thieát. Nhìn chung, töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn, thô bang giao – doøng soâng nhoû trong nguoàn nöôùc lôùn cuûa vaên hoïc Vieät Nam luoân gaén boù vôùi vaän meänh ñaát nöôùc, vaän meänh daân toäc, laø ngöôøi baïn ñoàng haønh cuûa töøng thôøi ñaïi trong lòch söû daân toäc. Loøng yeâu nöôùc, loøng töï haøo daân toäc laø doøng chuû löu cuûa thô bang giao. Tieáng noùi yeâu nöôùc, thöông nhaø khaéc khoaûi trong töøng nhòp thô, vaàn thô. Taát caû ñaõ laøm neân giaù trò ñaùng quyù cuûa thô bang giao. 1.3. Löïc löôïng saùng taùc: Vieäc cöû caùc söù thaàn sang Trung Hoa ngoaøi muïc ñích trieàu coáng, xin phong vöông coøn coù muïc ñích khaùc nhö sang möøng vua môùi leân ngoâi, möøng vieäc phong hoaøng thaùi töû, taï ôn vua Trung Hoa ñaõ cho aùo muõ, lòch, phong vöông v.v… Ngoaøi ra phaûi keå ñeán caùc söù boä Vieät Nam sang ñeå ñieàu ñình vieäc caùc bieân thaàn cuûa thieân trieàu laán chieám ñaát ñai vuøng bieân giôùi hoaëc xin hoaõn binh hoaëc giaûi quyeát haäu quaû chieán tranh giöõa hai nöôùc. Nhö vaäy, vieäc ñi söù heát söùc quan troïng ñoái vôùi vaän meänh cuûa quoác gia. Chính vì theá, nhöõng ngöôøi ñöôïc cöû ñi söù ñeàu laø nhöõng quan laïi taøi gioûi. Nhieàu ngöôøi trong soá ñoù laø nhöõng traïng nguyeân (Maïc Ñónh Chi, Giaùp Haûi, Nguyeãn Bænh Khieâm), tieán só (Nguyeãn Tieán Saùch, Ñaëng Ñình Töôùng, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Coâng Haõng, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Voõ Huy Taán, Nguyeãn Gia Caùt, Haø Toâng Quyeàn, Phan Thanh Giaûn, Buøi Quyõ…), hoaøng giaùp (Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Toâng Khueâ, Ñinh Nho Hoaøn, Ñoaøn Nguyeãn Thuïc, Hoà Só Ñoáng, Nguyeãn Tö Giaûn…), baûng nhaõn (Ñaøo Coâng Chính, Leâ Quyù Ñoân…), thaùm hoa (Nguyeãn Quyù Ñöùc, Nguyeãn Huy Oaùnh…), haàu heát hoï ñeàu laø nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn. Vaø ñaõ laø nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn, caùc söù thaàn Vieät Nam phaûi bieát laøm thô, laøm thô ñeå thuø tieáp caùc quan laïi ñòa phöông ra ñoùn, laøm thô thuø taïc vôùi caùc quan laïi trong trieàu, laøm thô möøng chuùc thoï vua, laøm thô ñi ñoùn tieáp söù thaàn nöôùc ngoaøi, laøm thô tieãn bieät… Bieát laøm thô laø moät bieåu hieän cuûa thaàn daân moät nöôùc coù vaên hieán. Vieäc laøm thô cuûa caùc söù thaàn thì coù leõ khoâng laáy gì laøm khoù khaên vì caùc söù thaàn ñeàu laø nhöõng ngöôøi ñoã ñaïi khoa vaø vì theá löïc löôïng saùng taùc thô bang giao raát phong phuù. Ñaùng keå nhaát trong löïc löôïng saùng taùc laø Nguyeãn Trung Ngaïn 阮忠彥 (1289 – 1370), Phaïm Sö Maïnh 范師孟, Ñoã Caän 杜覲, Giaùp Haûi, Nguyeãn Bænh Khieâm, Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Quyù Ñöùc 阮貴德 (1648 – 1730), Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Kieàu, Ñinh Nho Hoaøn, Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng 胡士棟 (1739 – 1785), Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Ngoâ Thì Nhaäm, Nguyeãn Ñeà, Phan Huy Ích, Trònh Hoaøi Ñöùc 鄭懷德 (1765 – 1825), Ngoâ Nhaân Tónh, Leâ Quang Ñònh 黎光定 (1760 – 1813), Ngoâ Thì Vò, Nguyeãn Du 阮攸 (1765 – 1820), Phan Huy Chuù (1782 – 1840), Nguyeãn Vaên Sieâu 阮文超 (1799 – 1872), Cao Baù Quaùt 高伯适 (? – 1854)… Moät ñieàu heát söùc thuù vò trong löïc löôïng saùng taùc thô bang giao laø ngoaøi caùc söù thaàn voán laø thi só vöøa keå treân coøn coù caû vua, töôùng lónh cuõng laø nhöõng thi só. Hoï ñaõ laøm neân nhöõng vaàn thô thuø tieáp vaø toáng tieãn ñöôïc caùc söù thaàn phöông Baéc heát lôøi khen ngôïi vaø caûm phuïc. Ñoù laø nhöõng thi só thuoäc doøng doõi vua Traàn nhö Traàn Thaùi Toâng, Traàn Quang Khaûi 陳光啟 (1241 – 1294), Traàn Nhaân Toâng, Traàn Minh Toâng, Traàn Ngheä Toâng. Ngoaøi ra, coù nhieàu söù thaàn voán khoâng phaûi laø nhaø thô. Hoï laø nhöõng quan laïi nhöng nhöõng vaàn thô bang giao cuûa hoï ñeàu laø nhöõng baøi thô hay, yù tình trong treûo, saâu saéc nhö Ñinh Cuûng Vieân, Maïc Ñónh Chi 莫挺之, Traàn Loâ, Ñaøo Coâng Chính, Nguyeãn Tieán Saùch, Nguyeãn Coâng Haõng 阮公沆 (1680 – 1732), Ñoaøn Nguyeãn Thuïc, Leâ Quang Vieän, Nguyeãn Ñình Myõ, Phaïm Toâng Maïi, Nguyeãn Gia Caùt, Tröông Haûo Hieäp, Phan Thanh Giaûn, Buøi Quyõ, Buøi Dò, Nguyeãn Thuaät v.v… CHÖÔNG 2: THÔ BANG GIAO - NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHUÛ YEÁU VEÀ MAËT NOÄI DUNG. 2.1. Thô bang giao – tieáng noùi cuûa loøng yeâu nöôùc. Traûi maáy nghìn naêm, daân toäc ta luoân luoân phaûi ñöông ñaàu vôùi giaëc ngoaïi xaâm. Töø ñaáy, yù chí chieán ñaáu vaø loøng yeâu nöôùc ñaõ sôùm hình thaønh. Tình caûm aáy, töø nhöõng buoåi hoàng hoang cuûa lòch söû ñeán nay, ñaõ trôû thaønh khaùt voïng, ñaïo lyù cuûa ngöôøi Vieät Nam. Noù coøn laø chuaån möïc, thöôùc ño chaát Vieät trong con ngöôøi Vieät. Tình caûm aáy nhö saéc caàu voàng oùng aùnh treân neàn trôøi xanh, nhö doøng soâng mang phuø sa maõi maõi boài ñaép beán bôø. Trong thô bang giao, loøng yeâu nöôùc ñaõ thaønh söùc maïnh, thaønh yù chí, thaønh tình caûm naâng ñôõ caùc söù thaàn vöõng böôùc treân söù trình. Nhöõng vaàn thô hay nhaát, ñeïp nhaát noùi veà loøng yeâu nöôùc trôû thaønh aâm höôûng chuû ñaïo trong caùc thi taäp Hoa trình. Möôøi theá kyû cuûa thô bang giao ñaõ hoäi tuï, chaét loïc nhöõng caùi quyù giaù nhaát cuûa loøng yeâu nöôùc vaø ñöôïc bieåu hieän ôû nhieàu cung baäc khaùc nhau: nieàm töï haøo daân toäc, yù chí chieán ñaáu vaø khaùt voïng hoaø bình. 2.1.1. Loøng yeâu nöôùc gaén lieàn vôùi tinh thaàn töï haøo daân toäc. Loøng töï haøo daân toäc laø noäi dung khôûi ñaàu sô khai, laø baøi hoïc vôõ loøng khai taâm cuûa ngöôøi coâng daân nöôùc Vieät. Töï haøo daân toäc tröôùc tieân laø töï haøo veà nhöõng chieán coâng lôùn cuûa ñaát nöôùc. Möôøi theá kyû cuûa lòch söû trung ñaïi laø nhöõng theá kyû cuûa chieán coâng löøng laãy: Ngoâ Quyeàn ñaùnh tan quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng vaøo muøa xuaân Kyû Hôïi (938), ba laàn ñaùnh thaéng Nguyeân Moâng treân soâng Baïch Ñaèng cuûa vua quan nhaø Traàn (1258, 1285, 1288), möôøi naêm laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng Minh thaéng lôïi cuûa vua Leâ Lôïi, chieán thaéng Ngoïc Hoài Ñoáng Ña ñaùnh tan 20 vaïn quaân Thanh (1789) cuûa vua Quang Trung… Nhöõng chieán coâng aáy ñaõ thui choät loøng ham muoán xaâm löôïc nöôùc ta cuûa boïn phong kieán phöông Baéc. Ñaây chính laø ngoïn nguoàn cuûa loøng töï haøo daân toäc vaø laø ñeà taøi lôùn trong vaên hoïc trung ñaïi. Non nöûa theá kyû sau traän Baïch Ñaèng, Traàn Minh Toâng vaãn coøn nhö thaáy saùt khí cuûa traän huyeát chieán aùc lieät aáy trong Baïch Ñaèng giang, Phaïm Sö Maïnh trong Ñeà Thaïch Moân sôn, Ñoäng Chi Laêng. Maõi ñeán cuoái ñôøi Hoà, hôn traêm naêm sau cuoäc khaùng chieán, Traàn Laâu ñi qua cöûa Haøm Töû vaãn coøn thaáy tieáng troáng traän vaø boùng côø leänh, vaãn coøn nghe tieáng quaân giaëc luïc suïc cheát chìm döôùi ñaùy soâng trong Quaù Haøm Töû quan. Ñeán theá kyû XV, aâm vang Baïch Ñaèng, Haøm töû vaãn coøn söùc ngaân trong caùc thi phaåm cuûa Nguyeãn Moäng Tuaân, cuûa Nguyeãn Traõi…. Trong thô bang giao, khoâng keå nhöõng baøi raûi raùc trong caùc thi taäp söù trình, chæ rieâng trong tuyeån taäp Thô ñi söù thì nhöõng baøi thô mang caûm höùng treân chæ chieám soá löôïng khieâm toán nhö Ñaêng trình töï thuaät (Phuøng Khaéc Khoan), Voïng ñoàng truï caûm hoaøi (Voõ Huy Taán), Quyû moân quan (Nguyeãn Ñeà), Quaù Nhò Haø, quan Baéc binh coá luyõ (Ñoaøn Nguyeãn Tuaán), Söù boä xuaát Nam quan hoài khaåu chieám (Trònh Hoaøi Ñöùc), Giaùp thaønh Maõ Phuïc Ba mieáu (Nguyeãn Du), Hoàng mao hoaû thuyeàn ca (Cao Baù Quaùt), Laïng Sôn ñaïo trung (Nguyeãn Vaên Sieâu). Tuy soá löôïng khoâng nhieàu nhöng nhöõng baøi thô aáy luoân soáng vaø nuoâi döôõng taâm hoàn chuùng ta. AÂm höôûng haøo huøng cuøng vôùi khí theá höøng höïc cuûa nhöõng chieán coâng ñaõ voïng vaøo taâm hoàn caùc thi nhaân, thai ngheùn neân nhöõng baøi thô phoùng khoaùng, cao dieäu hieám thaáy. Chaát “Haøo khí Ñoâng A” ñôøi Traàn in raát ñaäm trong baøi thô Ung Chaâu cuûa Nguyeãn Trung Ngaïn. OÂng ñöôïc meänh danh laø nhaø thô cuûa “Mai röøng” vaø “Haïc beå” nhöng lôøi thô trong baøi Ung Chaâu laïi mang phong caùch khaùc: Haøo kieät tieâu ma haän vi höu, Ñaïi giang y cöïu thuyû ñoâng löu. Toøng quaân laõo thuù taèng kinh chieán, Thuyeát ñaùo Nam chinh caùc töï saàu. (Haøo kieät tieâu moøn giaän chöûa khuaây, Veà ñoâng nöôùc chaûy vaãn ñeâm ngaøy. Lính giaø töøng traûi muøi chinh chieán, Nghe noùi Nam chinh uû maët maøy.) Chaân thaät vaø caûm ñoäng bieát chöøng naøo khi Giôùi Hieân Nguyeãn Trung Ngaïn saùng taïo neân hình aûnh ngöôøi lính giaø trong ñoäi quaân xaâm löôïc phong kieán nhaø Nguyeân. Hoï laø nhöõng ngöôøi töøng neám traûi muøi chinh chieán ôû Vieät Nam, ñaõ bieát nhaân daân Vieät Nam quaät cöôøng nhö theá naøo neân khi nghe boïn vua chuùa phöông Baéc laïi möu ñoà xaâm laêng phöông Nam laàn nöõa thì uû ruõ ñau buoàn loä treân neùt maët. Moät hình aûnh ñoäc ñaùo nhö theá khoâng nhöõng noùi leân nieàm töï haøo chính ñaùng cuûa nhaø thô veà söùc maïnh cuûa toå quoác vaø nhaân daân mình maø coøn chöùng toû nhaø thô ñaõ nhìn thaáu thöïc chaát keû thuø ngoaïi xaâm nöôùc ta hoài aáy. Cuoäc chieán tranh phi nghóa do chuùng gaây neân khieán cho nhaân daân Trung Quoác phaûn ñoái vaø nhöõng ngöôøi lính giaø ngheøo khoå trong quaân ñoäi cuûa chuùng cuõng khoâng ñoàng tình. Sau moät naêm cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng laàn thöù ba keát thuùc, Nguyeãn Trung Ngaïn ra ñôøi (1289) nhöng oâng vaãn laø nhaø thô cuûa ngaøy thaùng aáy. Ung Chaâu laø nôi Lyù Thöôøng Kieät ñaõ töøng ñaùnh baïi töø trong tröùng yù ñoà xaâm löôïc cuûa quaân Toáng. Nhaéc ñeán Ung Chaâu laø nhaéc ñeán chieán coâng cuûa daân toäc. Truyeàn thuyeát coät ñoàng Maõ Vieän gaén lieàn vôùi taám göông nöõ anh huøng baát khuaát Hai Baø Tröng. Lòch söû ñaõ ñi hôn möôøi theá kyû nhöng hình aûnh ngöôøi nöõ anh huøng aáy vaãn thaám saâu trong nhieàu lôøi thô cuûa söù trình. Thôøi Leâ – Taây Sôn laø thôøi kyø hoaø bình. Hoaø bình thöôøng ngöôøi ta ít noùi ñeán chieán tranh. Thi nhaân cuõng theá. Neáu coù thì chieán tranh ñöôïc hoaøi nieäm cuøng vôùi nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa daân toäc. Phuøng Khaéc Khoan coù moät khoái löôïng thô ñi söù nhieàu vaø hay. OÂng laø danh nho, thi só, laø moät trong naêm ñaïi gia haøng ñaàu thôøi Leâ – Taây Sôn: Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng, Leâ Quyù Ñoân. Thô oâng luùc naøo cuõng traøn ñaày nieàm tin, hy voïng. Ñònh höôùng cuoäc ñôøi ñaõ roõ: Nam nhi töï höõu hieán döông söï, Khaúng taùc ngang taøng nhaát tröôïng phu. (Taøi trai phaûi coù söï nghieäp laøm veû vang cho cha meï, Chaû chòu laøm moät ñaáng tröôïng phu ngoâng ngheânh töï cao.) Trong hai naêm ñi söù (1597 – 1599), taát baät vôùi nhieàu coâng vieäc song luùc naøo oâng cuõng khoâng queân nhaéc nhôû mình. Baøi Ñaêng trình töï thuaät ñaõ theå hieän yù chí, hoaøi baõo luoân nhaát quaùn ñoù cuûa oâng. Trong baøi thô, oâng coù noùi ñeán hai nhaân vaät lòch söû: Maõ Vieän vaø Hai Baø Tröng, laáy ñoù laøm taám göông, laøm baøi hoïc raên mình. OÂng cuõng caûm thaáy “theïn” khi noùi ñeán Maõ Vieän – teân töôùng xaâm löôïc tham lam: ngoaøi baûy möôi tuoåi vaãn coøn muoán ra traän laäp coâng. Cuoái ñôøi, y ñaõ laøm luî ñeán vôï con, ñeå laïi tieáng cöôøi cheâ cho muoân ñôøi. Phuøng Khaéc Khoan ví mình nhö con roàng, nhö chim phöôïng ñaâu chòu ñeå loaïi toâm caù, ri seû coi thöôøng. Theá nhöng, oâng laïi sung söôùng thích thuù khoâng tieác lôøi ca ngôïi ngöôøi nöõ anh huøng: Quaéc thöôùc tu ngoân yeân thöôïng laõo, Anh huøng hyû ñaïo nöõ trung nam. (Theïn nhaéc ñeán veû quaéc thöôùc cuûa oâng giaø treân yeân ngöïa, Thích noùi veà chí anh huøng nhö nam töû trong giôùi nöõ löu.) Trong caâu thô thöù nhaát, nhaân vaät Maõ Vieän ñöôïc taùc giaû noùi tôùi coù tính chaát taïo neàn nhaèm laøm noåi baät hình aûnh saùng ngôøi cuûa nöõ anh huøng Hai Baø Tröng ôû caâu thöù hai vôùi moät nieàm caûm phuïc. Cuõng nhö moät soá trí thöùc ñöông thôøi, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán mang moät noäi taâm coøn nhieàu khuùc maéc, maâu thuaãn veà chính kieán: ñi theo Taây Sôn thì phaïm vaøo chöõ trung cuûa nho gia, coøn trung vôùi nhaø Leâ nhö Leâ Chieâu Thoáng thì laïi phaûn daân haïi nöôùc. Nhöng roài, cuøng vôùi Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Voõ Huy Taán… oâng ñaõ vöôït qua ñöôïc raøo caûn tìm ñeán Taây Sôn nhö tìm veà moät löïc löôïng tieán boä, moät höôùng ñi môùi cho cuoäc ñôøi. Vaø taát nhieân thô oâng mang hôi thôû cuûa thôøi ñaïi môùi, tö töôûng môùi neân chan chöùa nieàm töï haøo. Caùc baøi thô Ñaùp vaán, Quaù Nhò Haø, quan Baéc binh coá luyõ… coù moät phong caùch khaùc thöôøng. Khi qua dinh luyõ cuûa quaân Thanh treân bôø Nhò Haø, oâng ñaõ chaân thaønh ghi laïi caûm nghó cuûa mình: Saùt khí xung khai vaïn taùo yeân, Duy dö tró ñieäp Nhò Haø bieân. Taùi vinh thaûo moäc huaân taøn chieáu, Nhaát ñoä can qua truïng ñaûo huyeàn. Nguõ Lónh quy hoàn öng vaïn lyù, Chöông Döông vaõng söï dó thieân nieân. Giaûi tri höng keá tu xuyeân nhaïc, Taûo höôùng Taây Sôn toáng haï tieân. (Saùt khí boác nguøn nguït töø muoân ñaùm khoùi beáp naêm nao, Maø nay chæ coøn trô maûnh töôøng nham nhôû beân bôø soâng Nhò. Coû caây töôi laïi boác hôi thôm döôùi aùnh naéng taøn, Moät phen binh ñao laïi naëng theâm caùi naïn treo ngöôïc. Hoàn veà khoûi Nguõ Lónh phaûi ñi haøng muoân daëm, Vieäc cuõ beán Chöông Döông ñaõ laø chuyeän ngaøn naêm. Neáu bieát raèng vieäc “höng dieät keá tuyeät” chæ toå theïn vôùi soâng nuùi, Thaø sôùm gôûi thö chuùc möøng cho Taây Sôn!) Baøi thô coù noùi ñeán chuyeän cuõ ñaõ ngaøn naêm roài. Ñoù laø traän Chöông Döông. Quaân Nguyeân bò quaân daân nhaø Traàn ñaùnh cho ñaïi baïi, ñaõ ñöôïc ghi vaøo lòch söû. Chieán tích naøy cuøng vôùi chieán coâng naêm 1789, quaân Thanh bò Taây Sôn ñaùnh cho tôi bôøi phaûi boû laïi ñoàn luyõ beân soâng Hoàng maø chaïy veà nöôùc ñaõ khôi nguoàn cho maïch caûm xuùc baøi thô vaø ñoïng laïi ôû hai caâu keát: …Giaûi tri höng keá tu xuyeân nhaïc, Taûo höôùng Taây Sôn toáng haï tieân. Coù leõ taùc giaû muoán noùi: neáu quaân Thanh bieát tröôùc yù ñoà cuûa chuùng muoán cöùu nhaø Leâ vöïc laïi moät trieàu ñaïi ñaõ heát söùc soáng laø moät vieäc laøm khoâng thaønh, phaûi theïn maët, phaûi ñeå laïi nhöõng veát tích nhuïc nhaõ treân soâng nuùi Vieät Nam thì chuùng ñaõ sôùm gôûi tôø “chuùc möøng” Taây Sôn. Neáu quaû vaäy thì taùc giaû ñaõ ñöùng treân caùi theá chieán thaéng cuûa daân toäc ta maø nhìn söï vieäc. Ñoaøn Haûi OÂng coøn coù baøi thô Coä phong haäu caûnh saéc (Caûnh saéc sau côn möa baõo) ñaõ theå hieän nieàm töï haøo veà chieán coâng veû vang cuûa Quang Trung, cuûa daân toäc, nieàm töï haøo veà quyeát ñònh ñuùng ñaén cuûa taùc giaû ñi theo taân trieàu: Taïc daï vaân haø saéc chuyeån hoaøng, Coä phong vaïn lyù hoát phi döông. Thieân moân noä töùc khoâng trung traän, Ñòa dieän uy löu chieán haäu tröôøng. Nhöôïc huyû khoâ ñieàu ña uyû eá, Kinh kha ñaïi thuï ñoäc hieân ngang. (Ñeâm qua maây raùng chuyeån sang maøu hoàng, Baõo taùp muoân daëm boãng ñaâu troãi daäy. Khi cöûa trôøi giaän döõ döøng traän treân khoâng, Thì maët ñaát coøn löu laïi moät caùch oai huøng daáu tích cuoäc chieán. Coû yeáu caønh khoâ phaàn lôùn bò daäp naùt, Caønh cao caây lôùn rieâng vaãn hieân ngang.) Coù theå noùi cuoäc chieán thaéng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc vaø huøng khí luùc ñaàu cuûa trieàu ñaïi môùi Quang Trung ñaõ tieáp söùc cho ngoøi buùt taùc giaû vaø baûn thaân Haûi OÂng cuõng coá gaéng vöôn tôùi taàm cao cuûa thôøi ñaïi. Ngoâ Thì Nhaäm vôùi baøi Laïng Sôn ñaïo trung daït daøo caûm höùng ca ngôïi truyeàn thoáng chieán ñaáu choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc: Thaàn kieám thöôïng löu khinh töôùng thaïch, Quyû moân khoâng toaû Haùn töø yeân. Töï toøng Nam Baéc khai quan haäu, Chæ ñieåm tinh kyø chí töï Yeân. (Göôm thaàn coøn löu veát treân hoøn ñaù töôùng Minh, Khoùi aûi Quyû khoaù ñeàn thôø töôùng Haùn. Sau khi phöông Nam phöông Baéc môû thoâng cöûa aûi, Ngöôøi daãn ñöôøng cho xe töø Yeân kinh ñeán.) Chæ baèng hai hình aûnh thô “veát göôm thaàn” cuûa Leâ Thaùi Toå treân hoøn ñaù Lieãu Thaêng cuït ñaàu ôû nuùi Maõ Yeân vaø nhöõng “laøn khoùi ôû cöûa Quyû” nôi ñeàn thôø töôùng Haùn Maõ Vieän, Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ noùi moät caùch thaàm kín caùi oai vuõ baát khuaát nghìn xöa cuûa daân toäc vaø caùi nhuïc nhaõ cuûa boïn xaâm löôïc. Ñieàu thuù vò nöõa laø taùc giaû khoâng heà nhaéc ñeán chieán coâng choáng quaân Thanh moät caùch tröïc tieáp nhöng yù ñoù ñöôïc gôïi môû qua yù caâu cuoái chính nhôø coù chieán thaéng vöøa roài maø thieân trieàu phaûi môû roäng cöûa aûi ñeå ñoùn xe söù thaàn nöôùc ta ñöôøng hoaøng dong ruoåi ñeán Yeân Kinh. Voõ Huy Taán cuõng laø moät ñaïi gia thôøi Leâ – Taây Sôn ñöôïc Quang Trung tin duøng trong coâng taùc ñoái ngoaïi vaø nhieàu laàn ñöôïc cöû ñi söù nhaø Thanh. Thô Voõ Huy Taán giaøu caûm höùng töï haøo daân toäc, moät caûm höùng xuyeân suoát qua thô caùc nhaø thôøi Taây Sôn nhö moät thöù taâm lyù truyeàn thoáng khoâng theå xoaù nhoaø ñöôïc. Treân ñöôøng ñi söù, caùc söù thaàn thöôøng tìm caûm höùng ôû caùc di tích lòch söû. Voõ Huy Taán nhaân buoåi saùng ra khoûi thaønh Minh Chaâu, ñaõ tìm ñeán thaêm daáu coät ñoàng. Theo truyeàn thuyeát, Maõ Vieän deïp ñöôïc cuoäc khôûi nghóa cuûa Tröng Traéc thì döïng coät ñoàng ñeå ñaùnh daáu cöông giôùi vaø ghi raèng neáu coät ñoàng naøy gaõy thì Giao Chæ seõ dieät vong. Nhìn coät ñoàng, oâng chaïnh loøng xoùt xa, thöông meán laãn caûm kích ngöôøi nöõ anh huøng daân toäc: Ta hoà thöû ñoàng truï, Ngaõ bang cöïu chæ traïch. Taïi tích Tröng Vöông thôøi, Phuïc ._.m vöôït Nam Minh haøm yù raát töï haøo. Gioïng ñieäu töï haøo coøn ñöôïc keå ñeán trong baøi Thaùi Thaïch hoaøi Thanh Hieân (Nguyeãn Toâng Khueâ). Ngoaøi Söù trình taân truyeän, Löõ trình khieån höùng vôùi maïch vaên tuoân chaûy, bình dò, lôøi thô ñeïp thì baøi thô treân ñöôïc ngöôøi xöa khen ngôïi cho laø danh thi, danh cuù. Baøi thô khoâng chæ ñaït ñeán caùi ñeïp haøi hoaø, thanh nhaõ, caân ñoái trong hình aûnh, nhòp ñieäu, duøng töø maø coøn raát môùi laï trong yù thô vaø cuù phaùp. Taát caû taïo neân gioïng thô maïnh meõ, huøng traùng nhaát laø ôû nhöõng caâu sau: Bích thuyû thanh sôn nhaát dieäp thuyeàn, Caøn khoân kyù ngaïo töù phieâu nhieân. AÅm taøn giang quoác thieân ba nguyeät, Ngaâm ñoäng tinh haø nguõ daï thieân. (Non xanh nöôùc bieác moät con thuyeàn, Gôûi loøng ngaïo ngheã trong trôøi ñaát, taâm tình laâng laâng Uoáng caïn aùnh traêng ngaøn soùng nöôùc, Ngaâm ñoäng trôøi cao suoát naêm canh.) Gioïng u buoàn: Buoàn cuõng laø aâm ñieäu chính cuûa thô bang giao. Noù raát phuø hôïp ñeå caùc söù giaû chuyeån taûi noãi nieàm tö höông, voïng Vieät hay noãi loøng traéc aån. Gioïng thô Ñoaøn Nguyeãn Tuaán ngoaøi aâm ñieäu töï haøo coøn mang saéc thaùi buoàn nhöng khoâng u hoaøi buoàn baõ maø coù saéc thaùi môùi. Moâ-típ chim nhaïn trong thô bang giao laø hình aûnh ñöôïc caùc söù giaû gôûi vaøo ñoù nieàm thöông nhôù queâ höông. Moãi khi hoï doõi theo caùnh nhaïn laø gioïng thô phaûng phaát noãi buoàn voâ voïng duø caùnh nhaïn coù hieän höõu nhöng laïi ôû xa taàm vôùi, ôû trong nieàm mong ñôïi: An ñaéc Haønh Döông nhaïn, Tuyø phong caùnh thöôùng nam. (Thöôøng cam - Nguyeãn Tö Giaûn) (Öôùc gì ñaøn nhaïn nuùi Haønh Döông Thuaän gioù bay veà phöông Nam.) Caùnh nhaïn xuaát hieän trong thô hoï Ñoaøn cuõng coù laøm cho caâu thô u buoàn, xoán xang nhöng khoâng voâ voïng, bôûi chim nhaïn trong thô oâng gaàn guõi nhö ngöôøi baïn, saø xuoáng ñaàu töôøng troø chuyeän vôùi nhaø thô: Soå caù töôøng ñaàu nhaïn aûnh ñeâ, Haønh Döông qui moäng vò thuyø keâ. AÂn caàn döõ nhó thoaïi trung khuùc, Haûo höôùng taây phong mòch coá chi. (Thu nhaïn) (Maáy boùng chim nhaïn saø xuoáng ñaàu töôøng Moäng veà Haønh Döông, bôûi ai neân chaäm? AÂn caàn cuøng ngöôøi keå chuyeän taâm tình Haõy theo gioù Taây maø tìm caønh cuõ.) neân nhaø thô tin vaøo noù laø coù lyù. Hoûi khoâng phaûi ñeå hoaøi nghi maø ñeå khaúng ñònh, ñeå hy voïng: Khaû voâ vaên töï nhaân minh nhaïn. (Thö hoaøi) (Chaúng leõ khoâng coù chöõ nghóa gì khi nghe tieáng nhaïn keâu.) Khoâng coâ quaïnh nhö thô coå, caùi buoàn cuûa oâng coù söùc lay, boàn choàn, ñöùng ngoài khoâng yeân, noùng ruoät noùng gan. Haõy nghe oâng noùi: Coâ tung khaùch lyù trung boài hoài, Phan taän giang mai caùnh luõng mai. (Thö hoaøi) (Böôùc chaân coâ ñôn nôi ñaát khaùch, loøng nhöõng boài hoài Vòn heát caønh mai beân soâng, laïi caønh mai treân nuùi.) Doõi theo haønh trình thô bang giao, ta nhaän thaáy coù moät maûng laø tieáng thô u buoàn saâu kín. Tröôùc thôøi Nguyeãn, ñaát nöôùc ñeïp, bình yeân, trong saùng bieát bao trong nhöõng vaàn thô bang giao. Ñaây laø caûnh Taây Hoà: Ngaõ quoác phoàn hoa baát nhö thöû, Xuaân lai bieán ñòa thò tang ma. (Taây Hoà - Voâ Danh) (Caûnh phoàn hoa ôû nöôùc toâi khoâng nhö theá, Moãi khi xuaân veà, khaép nôi ñeàu laø daâu gai.) Vaø ñaây laø moät neùt ñaëc tröng raát thu ôû Vieät Nam: Tranh töï Vieät Nam sinh yù haûo, Baát tuyø kim leänh truî phöông nghieân. (Thu dieäp - Ñoaøn Nguyeãn Tuaán) (Ñaâu ñöôïc nhö ôû Vieät Nam coù ñaày hôi soáng Chaúng theo tieát thu maø maát muøi höông saéc ñeïp.) Nhöng ñeán thôøi Nguyeãn thì khoâng ít nhöõng caâu nhö theá naøy: Nhò thuyû haøn nha taø chieáu ngoaïi, Toâ kieàu phi yeán laïc hoa tieàn. (Ñeå Haø Noäi – Buøi Dò) (Beân soâng Nhò, ñaøn quaï laëng leõ ngoaøi aùnh naéng chieàu, Treân caàu Toâ, luõ eùn bay lieäng tröôùc ngaøn hoa ruïng.) Hay moät tieáng thôû daøi ngao ngaùn: Hu ta hoà! Hoaøng Haø chi thuyû haø nhaät thanh? Naêng söû tö daân kieán thaùi bình. (Hoaøng Haø cô daân duïc töû haønh - Buøi Dò) (Than oâi! Nöôùc soâng Hoaøng Haø bieát ngaøy naøo trong, Ñeå nhaân daân nôi naøy ñöôïc troâng thaáy caûnh thaùi bình!) Bi thaûm hôn, suy nghó naøy cuûa Nguyeãn Du hay cuûa oâng giaø ngheøo muø haùt rong kia: Phaøm nhaân nguyeän töû baát nguyeän baàn. (Thaùi Bình maïi ca giaû) (Ngöôøi ta thaø cheát coøn hôn ngheøo.) Vaâng, coù moät gioïng thô naõo neà, chaùn chöôøng nhö vaäy toàn taïi trong thô bang giao. Tieâu bieåu cho gioïng ñieäu naøy laø tieáng thô cuûa Ngoâ Nhaân Tónh, Nguyeãn Du, Buøi Dò, Cao Baù Quaùt… Rieâng nhaø thô cuûa Gia Ñònh tam gia thi – Ngoâ Nhaân Tónh cuõng coù nhieàu ñieàu ñaùng noùi. Tuy cuøng nhoùm Bình Döông thi xaõ nhöng thô cuûa Ngoâ Nhaân Tónh so vôùi Trònh Hoaøi Ñöùc vaø Leâ Quang Ñònh, coù baûn saéc rieâng: naëng veà loái giaûi baøy taâm söï kín ñaùo. Gaàn vôùi ngöôøi baïn tri kyû cuûa oâng laø Nguyeãn Du, Ngoâ Nhaân Tónh laø ngöôøi traàm laëng ít noùi nhöng raát saâu saéc trong suy tö. Tieáng thô cuûa oâng tieâu bieåu cho taâm söï u buoàn, baát maõn vôùi hieän thöïc, theá thaùi nhaân tình. OÂng coù chí khí cao ngaát cuûa vò töôùng ñôøi Traàn – Traàn Quang Khaûi “Ñeø ngang ngoïn gioù ñoïc thô chôi”: Töûu taùn cöïu saàu laâm thuyû chöôùc, Thi ñeà taân cuù ñoái phong tao. (Nhaâm Tuaát nieân maïnh ñoâng… Kyø V) (Röôïu khuaây saàu xöa, nghieâng baàu treân maët nöôùc Thô ñeà caâu môùi, ngaâm vònh tröôùc gioù gaøo.) Hoaøi baõo cuûa oâng laøm xuùc ñoäng loøng ngöôøi bao theá kyû: Baùo quoác ñan taâm taän, Tö höông baïch phaùt taân. (Ñoái kính) (Baùo nöôùc heát loøng son Nhôù queâ theâm baïc toùc.) Taám loøng aáy, döôùi trieàu ñaïi phong kieán phaûn ñoäng nhö Gia Long haún ñaõ raát coâ ñôn vì khoâng tìm ñöôïc tri kyû. Cho neân, gioïng thô trôû neân buoàn baõ, u uaát: Haän thuyø khinh baïc hoa löu thuyû, Lieân ngaõ thanh haøn nguyeät ñaùo sang. (Nhaâm Tuaát nieân maïnh ñoâng… Kyø I) (Giaän ai khinh baïc, hoa troâi theo gioøng nöôùc Thöông thaân ta haøn traêng ñeán beân cöûa soå.) Noãi buoàn chaùn, thaát voïng cuûa oâng laø noãi buoàn tröôùc ñaát nöôùc vaø thôøi cuoäc roái ren ñen toái. Roài cuõng deã hieåu, oâng ñaõ tìm ñeán boùng mình trong göông ñeå troø chuyeän, ñeå caûm thöông boùng mình trong ñoù – moät bieåu hieän cuûa söï coâ ñôn toät baäc: Töï quyù traàn tröng khaùch, Kham lieân kính lyù nhaân. (Ñoái kính) (Theïn mình laø khaùch trong coõi traàn Ñaùng thöông boùng mình trong göông.) Lôøi taâm söï chaân thaønh neân tuy ngaén maø vaãn dieãn taû ñöôïc khoái u tình chaát chöùa baáy laâu nay trong oâng. Gioïng thieát tha: Noùi veà gia ñình (cha meï, vôï con, anh em… ), caùc nhaø thô ñi söù laïi tìm ñeán saéc thaùi tha thieát. Nhöõng baøi thô noùi veà nhaân thaân cuûa ngöôøi ñi söù ñöôïc ngöôøi ñoïc caûm nhaän nhö chính tình caûm cuûa mình laø nhôø ôû chaát gioïng thieát tha naøy. Deã thaáy hôn caû laø nhöõng baøi thô noùi veà meï, cha, vôï… nhö trong thô cuûa Phan Huy Ích, Phan Huy Chuù, Ngoâ Thì Nhaäm, Trònh Hoaøi Ñöùc, Leâ Quang Ñònh, Buøi Quyõ, Phan Thanh Giaûn… Ñaâu deã tìm ñöôïc nhöõng vaàn thô tha thieát theá naøy: Löôõng ñoä nieân hoa vaïn lyù haønh, Gia tình quoác söï baùn kinh doanh. Tang boàng dò tuùc bình sinh chí, Höông hoaû nan cung nhaát thoán thaønh. Huy leä töï tu saøi laïi nieäm, Ñeâ ñaàu khoâng thính giaù coâ minh. Chænh dung thieåm voïng hö linh giaùm, Söông maán saàu thoâi kính lyù doanh. (Khaùch ngoä huyù nhaät caûm taùc – Leâ Quang Ñònh) (Hai ñoä nieân hoa, ñöôøng ñi vaïn daëm, Tình nhaø vieäc nöôùc chia phaàn lo toan. Tang boàng deã toaïi chí laøm trai, Höông hoaû khoù hieán daâng taác loøng thaønh. Vaåy leä töï theïn mình coù yù nghó nhö cuûa loaøi choù soùi, raùi caù, Cuùi ñaàu luoáng nghe tieáng chim ña ña. Söûa neùt maët xa voïng hoàn linh chöùng giaùm, Trong göông ñaõ hieän maùi toùc saàu giuïc ñieåm söông.) Phaän laøm con coù caùi tang suoát ñôøi laø ngaøy gioã cha meï. Nôi ñaát khaùch, gaëp ngaøy ñoù, ngöôøi con bieát tìm ñaâu neùn höông baùt nöôùc. Caøng ñau ñôùn hôn khi nhaø thô baát giaùc nhaän ra chí tang boàng thì deã toaïi maø höông löûa taác thaønh khoù daâng, gaït leä maø töï theïn mình khoâng khaùc naøo gioáng vaät. Nhaø thô ñaønh neùn noãi loøng, söûa neùt maët vaùi voïng mong vong linh chöùng giaùm. Nhö ngöôøi baïn ñoàng haønh cuûa mình, nhaân ngaøy gioã cha, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán xuùc caûm neân baøi thô Tieân khaûo huyù nhaät caûm taùc. Vôùi theå thô coå phong thanh thoaùt, nhaø thô ñeå cho maïch caûm xuùc tuoân chaûy töï nhieân, xin trích ra ñaây moät ñoaïn: Ñoái caûnh duyeät di caûo, Nguõ noäi aùm nhö thích Thöû nhaät thò haø nhaät? Minh giang phieám bình tích Ngöng ñeá Haûi Nam bieân Saàu vaân nhaát phieám baïch. … Ñoái nhaân cöôõng ngoân ngöõ Ñeâ, thuû leä aùm trích Höõu sinh phuï cuø lao, Laâm thôøi tröôùng lieâu caùch Phuï heà toái nieäm nhi Thieân bieân thuyø giaùm caùch. (Ngaém caûnh xem di caûo Ruoät gan ñau nhö giaàn. Hoâm nay, hoâm naøo nhæ, Soâng Minh caùnh beøo troâi. Bieån Nam ngoaûnh nhìn laïi Maây saàu traéng beân trôøi. … Cuøng ngöôøi göôïng noùi naêng Cuùi ñaàu leä ngaàm nhoû. Soáng, phuï ôn cuø lao! Caùch bieät, ñau ngaøy gioã! Cha ôi, löôïng cho con Chaân trôøi chöùng giaùm roõ.) Gioïng caûm thöông, buøi nguøi: Chieám moät khoái löôïng khaù lôùn trong hoa trình laø nhöõng baøi vònh di tích lòch söû. Qua moät di tích lòch söû, moät toaø mieáu, ngoâi ñeàn… loøng hieáu coå nhö phím ñaøn rung leân muoân ñieäu. Bieát bao baøi thô ñeà cao nhöõng con ngöôøi taøi cao ñöùc caû, toû loøng thoâng caûm vôùi nhöõng ngöôøi trung nghóa cöông tröïc gaëp phaûi tai öông, theå hieän tình caûm saâu naëng ñoái vôùi phong caûnh, tình ngöôøi. Nhöõng baøi thô aáy, tuy coù khaùc nhau veà ñieàu kieän, hoaøn caûnh lòch söû, möùc ñoä caûm xuùc… nhöng cuøng chung ñieåm döøng: ñöôïc khôi nguoàn baèng maïch caûm xuùc daït daøo chaân thaønh, loøng ngöôõng moä caûm phuïc vôùi aâm ñieäu caûm khaùi. Nhìn thaáy caùi voâ nghóa, theâ löông qua naám moà Sôû Baù vöông hoang sô trô troïi, Ñoaøn Nguyeãn Thuïc buøi nguøi vieát: Coá höông phuù quyù tam xuaân moäng, Baù nghieäp höng vong nhaát cuïc kyø. Tòch mòch coâ phaàn u thaûo ngaïn, Ngöu ñoàng trònh chuùc quyeån lö xuy. (Ñeà Haïng vöông mieáu) (Veà queâ phuù quyù ba xuaân moäng Nghieäp baù höng vong moät cuoäc côø. Quaïnh queõ naám moà bôø coû raäm Keøn lau maëc söùc treû noâ ñuøa.) Trong thô bang giao, nhöõng trang vieát veà nhöõng vò anh huøng, nhöõng hieàn thaàn, nhaø vaên hoaù… ñaõ coù söùc ñaäu laïi laâu beàn trong loøng ngöôøi ñoïc, nhaát laø nhöõng caâu thô cuûa Nguyeãn Du vieát veà Khuaát Nguyeân hay Ñoã Phuû. Hoâm nay ñoïc laïi Phaûn chieâu hoàn, loøng ngöôøi se thaét ñau ñôùn theo tieáng goïi hoàn thaûm thieát cuûa oâng: Hoàn heà! Hoàn heà! hoà baát quy? Ñoâng, taây, nam, baéc voâ sôû y. Thöôùng thieân haù ñòa giai baát khaû, Yeân, Sính thaønh trung lai haø vi? (Hoàn ôi! Hoàn ôi! sao khoâng veà? Ñoâng taây nam baéc khoâng coù nôi naøo nöông töïa. Leân trôøi xuoáng ñaát ñeàu khoâng ñöôïc, Coøn trôû veà thaønh Yeân, thaønh Sính laøm gì?) Gioïng ñieäu khoå thô gaàn vôùi söï ngô ngaùc, baøng hoaøng. Giuïc giaõ, aân caàn trong caâu moät (Hoàn heà! Hoàn heà! hoà baát quy?) ñeå roài rôøi raïc, haãng huït ôû ba caâu sau. Thöïc ra, söï aám aùp chæ voûn veïn coù trong aâm höôûng yeâu thöông luyeán laùy ôû boán chöõ “Hoàn heà! Hoàn heà!” ñeå roài nhöùc buoát ngay sau ñoù “hoà baát quy?”. “Sao khoâng veà?” laø moät caâu hoûi, moät caâu hoûi tu töø coù tính phuû ñònh, baûn thaân noù ñaõ laø moät caùch traû lôøi. Thöông thay maûnh hoàn löu laïc cuûa Khuaát Nguyeân laïi caøng bô vô khi taát caû moïi höôùng trôû veà ñeàu khoâng coù choã ñaët chaân. Ba ñòa chæ, ba beán bôø: ñoä roäng (ñoâng, taây, nam, baéc), chieàu cao (leân trôøi, xuoáng ñaát), heïp hôn, quen thuoäc hôn caû hai thaønh nöôùc Sôû (Yeân, Sính) ñeàu cuøng moät nghóa laø khoâng (khoâng nôi nöông töïa, ñeàu khoâng ñöôïc). Naèm trong maïch phuû ñònh toaøn baøi, caùc caâu: Hoàn heà! Hoàn heà! suaát thöû ñaïo Tam Hoaøng chi haäu phi kyø thò. Taûo lieãm tinh thaàn phaûn thaùi cöïc Thaân vaät taùi phaûn linh nhaân xi. (Hoàn ôi! Hoàn ôi! neáu cöù theo ñöôøng ñoù Thì sau Tam Hoaøng khoâng coøn hôïp thôøi nöõa! Haõy sôùm thu tinh thaàn trôû laïi coõi thaùi cöïc Ñöøng trôû veà ñaây nöõa maø ngöôøi ta mæa mai.) Laïi theâm moät laàn phuû ñònh, phuû ñònh xaõ hoäi phong kieán Trung Hoa maáy nghìn naêm sau ñôøi Tam Hoaøng – ñôøi cuûa boïn “aên thòt ngöôøi ngoït xôùt”, moät ranh giôùi ñeå lòch söû sang trang ñaày nöôùc maét. Vaäy thì, khoâng coøn caùch naøo hôn laø cho tinh thaàn bô vô aáy moät lôøi khuyeân, moät lôøi nhaén nhuû “Haõy sôùm thu tinh thaàn trôû laïi coõi thaùi cöïc, ñöøng trôû veà ñaây nöõa maø ngöôøi ta mæa mai”. Gioïng thô thaân thieát, bình dò nhö moät söï ngang haøng khoâng caàn ñeán söï caàu kyø trau chuoát nöõa. Baøi thô doàn troïng taâm ôû phaàn cuoái: giaù trò toång keát, loøng bi phaãn, noãi xoùt thöông, nieàm uaát öùc: Haäu theá nhaân nhaân giai Thöôïng quan Ñòa ñòa xöù xöù giai Mòch La. Ngoân töø giaøu tính hình töôïng vaø tính aùm chæ. Caùi xaáu, caùi aùc khoâng coøn laø khaùi nieäm tröøu töôïng maø trôû thaønh nhaân vaät ñi laïi, noùi naêng ñaëc bieät nham hieåm khoù löôøng. Caâu hoûi cuoái baøi: Hoàn heà! Hoàn heà! naïi hoàn haø? (Hoàn ôi! Hoàn ôi! hoàn laøm theá naøo?) Theo PGS.TS Leâ Thu Yeán thì ñaây laø daïng caâu hoûi tu töø, coù taùc duïng môû ra moät khía caïnh môùi cuûa vaán ñeà ñeå gaây aán töôïng maïnh nôi ngöôøi ñoïc, gaây moät chaán ñoäng veà maët taâm lyù taïo neân moät tröôøng lieân töôûng, tröôøng caûm xuùc nôi ngöôøi ñoïc. [82, tr.188]. Nguyeãn Du hoûi hoàn Khuaát Nguyeân neân trôû veà hay khoâng hoaëc khuyeân hoàn Khuaát Nguyeân ñöøng trôû veà maø haõy ñi vaøo coõi hö voâ coøn hôn, Nguyeãn Du ñaõ quyeát ñònh thay cho Khuaát Nguyeân hay ñeå Khuaát Nguyeân töï quyeát ñònh… ?. Caâu hoûi môû ra nhieàu höôùng lieân töôûng. Gioïng mæa mai, caêm giaän: Ngöôïc laïi, khi noùi veà nhöõng nhaân vaät phaûn dieän, nhöõng boùng ñen, nhöõng keû coù nôï maùu vôùi nöôùc vôùi daân, thô bang giao ñöôïc vieát vôùi gioïng mæa mai, caêm giaän, oaùn hôøn. Vieáng Khuaát Nguyeân, Buøi Quyõ khoâng giaáu ñöôïc söï caêm phaãn cuûa mình ñoái vôùi boïn nònh thaàn vaø caû oâng vua ngu doát Sôû Hoaøi vöông: Nònh thieät naêng linh hoàn chuùa thính Trung thaàn ninh naïi meänh ñoà phi. (Quaù Töông AÂm ñieáu Khuaát Nguyeân) (Löôõi keû nònh coù theå khieán cho oâng vua ngu toái nghe theo Loøng trung sao nôõ ñeå soá phaän ruûi ro!) Gioïng thô cuûa Ngoâ Thì Vò coù veû nhö töï nhieân nhöng aån chöùa trong ñoù thaùi ñoä mæa mai chua chaùt, saâu cay: Quan voâ vuõ döïc chung yeám treä, Só höõu vaên chöông dieäc maõi caàu. (Phong tuïc ngaâm) (Laøm quan neáu khoâng vaây caùnh thì roát cuïc chæ leït ñeït Keû só duø gioûi vaên chöông cuõng phaûi caàu caïnh mua chuoäc.) Maïnh meõ, tröïc dieän vaãn laø caùch noùi cuûa Nguyeãn Du. Trong Phaûn chieâu hoàn oâng chöûi thaúng boïn quan laïi döôùi trieàu Sôû Hoaøi vöông. OÂng goïi boïn chuùng laø boïn “aên thòt ngöôøi”, coù “nanh vuoát vaø noïc ñoäc” khaùc naøo thuù döõ. Tai haïi hôn baûn chaát thuù döõ cuûa chuùng laïi ñöôïc che giaáu baèng nhöõng khuoân maãu lyù töôûng - oâng Cao, oâng Quyø: Xuaát giaû khu xa, nhaäp cöù toaï, Toaï ñaøm laäp nghò giai Cao, Quyø. Baát loä traûo nha döõ giaùc ñoäc, Giaûo töôùc nhaân nhuïc cam nhö di! (Phaûn chieâu hoàn) (Khi ra ñöôøng thì giong ruoãi xe, khi ôû nhaø thì ngoài veânh vaùo Hoï ñöùng ngoài baøn taùn nhö oâng Cao, oâng Quyø. Hoï che giaáu nanh vuoát vaø noïc ñoäc Nhöng caén xeù thòt ngöôøi thì ngoït xôùt nhö ñöôøng.) Khinh bæ, maéng chöûi Taàn Coái, oâng cuõng nguyeàn ruûa vôï y. OÂng chöûi thò laø “gaø maùi gaùy sôùm” loaïi nhaát, buïng daï gioáng heät nhö choàng. Quaû thaät xöùng kheùo cuøng keû quyeàn gian keát laøm vôï choàng (Töôïng Vöông Thò). Baøi Kyø laân moä cuõng raát tieâu bieåu cho gioïng ñieäu naøy. Baøi thô vieát veà Minh Thaønh Toå khoâng mæa mai nöõa maø ñaày caêm giaän, khinh bæ. Ñaây laø baøi tröôøng thieân coå theå, gioïng caûm khaùi laâm ly. Nhaø thô maéng kyø laân vì noù xuaát hieän khoâng ñuùng nôi ñuùng luùc: Laân heà, quaû vò thöû nhaân xuaát, Ñaïi thò yeâu vaät, haø tuùc traân? (OÂi kyø laân, neáu maøy vì ngöôøi aáy maø ra ñôøi Thì maøy chæ laø vaät yeâu quaùi, coù gì ñaùng quyù?) “Ngöôøi aáy” laø ai? Muõi duøi cuûa Nguyeãn Du höôùng vaøo ngöôøi naøy. Haén laø Yeân Vöông Ñeä, laø oâng vua coù nieân hieäu Vónh Laïc, Minh Thaønh Toå (1403 – 1424). Tröôùc heát, haén cöôùp ngoâi chaùu maø leân laøm vua. Trieàu thaàn khoâng ai taùn thaønh. Ñaïi thaàn Phöông Hieáu Duï khoâng theo lôøi haén thaûo chieáu neân bò gieát cheát caû möôøi hoï. Nhaân daân thaáy chuyeän baát nhaân, oaùn giaän noåi leân neân bò haén ñöa quaân gieát cheát möôi vaïn ngöôøi. Gioïng thô caêm thuø cao ñoä: Ñoaït dieät töï laäp phi nhaân quaân, Baïo noä nhaát sính di thaäp toäc. Ñaïi boång cö hoaïch phanh trung thaàn, Nguõ nieân sôû saùt baùch dö vaïn, Baïch coát thaønh sôn ñòa huyeát aân! … Hoaëc thò nhó sinh baát nhaãn kieán saùt luïc, Tieân töïu thöû ñaïi quyeân kyø thaân. (Cöôùp ngoâi cuûa chaùu töï laäp vua, haén khoâng phaûi laø baäc nhaân quaân Khi noåi oaùn giaän, haén gieát caû möôøi hoï ngöôøi ta. Gaäy to, vaïc daàu lôùn gieát haïi keû trung thaàn Trong naêm naêm ñaõ gieát hôn traêm vaïn ngöôøi. Xöông traéng chaát thaønh nuùi, maùu thaám ñoû ñaát, … Hay laø maøy soáng ôû ñôøi, maøy khoâng nôõ troâng thaáy caûnh cheùm gieát, Neân ñeán choán naøy maøy ñaõ boû mình tröôùc.) Gioïng haøi höôùc, gieãu côït: Gioïng haøi höôùc, gieãu côït tuy xuaát hieän khoâng nhieàu nhöng laïi taïo cho vöôøn hoa söù trình coù theâm maøu saéc laï. Sau hai naêm ñi söù, veà ñeán nhaø, Nguyeãn Huy Oaùnh coù laøm baøi thô vôùi ñeà töïa Ñaùo gia hyù taùc (Veà ñeán nhaø laøm thô vui ñuøa). Ngay teân baøi thô ñaõ noùi leân chaát gioïng cuûa baøi. Coù leõ baøi thô naøy oâng möôïn yù cuûa moät baøi thô Ñöôøng Hoaøi höông ngaãu thö (Haï Tri Chöông). Töù vaø lôøi thô bình dò, töï nhieân nhö gioïng noùi chaân chaát cuûa ngöôøi nhaø queâ, khoâng töø chöông, trang trí. Taâm traïng nhaø thô raát vui neân hình aûnh vaø gioïng thô cuõng raát vui. Vui nhaát laø ôû caâu chuyeån vaø caâu keát (luùc gaëp luõ treû). Caâu thô chuyeån chuû ngöõ ñoät ngoät: Quy lai ñoàng tró tuyø xa khaùn Töông vaán thöû oâng haø xöù nhaân? (Luùc veà ñeán nhaø, luõ treû chaïy theo xa maø ngoù Hoûi nhau raèng: oâng nôù laø ngöôøi ôû moâ?) Moät söï töông phaûn ñöôïc thieát laäp: ngöôøi ôû xa trôû veà vui möøng, haùo höùc mong ñöôïc gaëp ngöôøi quen queâ nhaø. Coøn boïn treû thì hoaøn toaøn nhìn nhaø thô moät caùch xa laï vôùi caâu hoûi caøng xa laï hôn “haø xöù nhaân?” (ngöôøi ôû moâ?). Xa queâ coù hai naêm, nay trôû veà luõ treû khoâng coøn nhaän ra mình nöõa. Maùi ñaàu baïc laø caùi baûn leà taïo ra khoaûng caùch ñoù: “Gioïng noùi queâ höông vaãn nhö cuõ, chæ coù maùi ñaàu baïc laø môùi!”. Pheùp ñoái trong thô töù tuyeät coù öu theá taïo neân nhöõng tieáng cöôøi nhôø söï töông phaûn. Ñaây laø tröôøng hôïp trong baøi Tröôøng An taûo trieàu hoài cuûa Phuøng Khaéc Khoan. OÂng phuïng meänh ñi söù tuoåi ñaõ ngoaøi baûy möôi, laø söù thaàn cao tuoåi nhaát trong haøng ngaøn söù thaàn sang Baéc trieàu. Ñi söù, tuoåi giaø cuûa oâng cuõng trôû thaønh ñoái töôïng ñeå cöôøi cho ngöôøi kinh ñoâ Baéc quoác: Ñoâ nhaân vò thöùc Nam lai söù Tieáu chæ na nhaân laõo caùnh cöôøng. (Ngöôøi kinh ñoâ chöa bieát vò söù thaàn töø phöông Nam ñeán Cöôøi chæ troû: ngöôøi kia giaø maø khoeû dai!) Theá nhöng, thô oâng laïi raát treû trung bôûi gioïng hoùm hænh laïc quan. OÂng thöôøng cheá gieãu tuoåi giaø cuûa mình moät caùch haøi höôùc: Thaát tuaàn cô nhaát höïu lam lam, Traïng baát nhö nhaân huoáng laõo kham. (Ñinh Daäu phuïng söù thuaät hoaøi) (Baûy möôi tuoåi maø tính laïi loaøng xoaøng Traïng maïo khoâng ñöôïc nhö ngöôøi khaùc, huoáng hoà theâm giaø nua.) Baøi Baønh toå mieáu cuõng vôùi caùch noùi nhö theá: baûy möôi tuoåi giaø thaät nhöng so vôùi oâng Baønh thì oâng chæ laø ñöùa con nít môùi nöùc maét maø thoâi: Thaát tuaàn khaùch söù vinh lai yeát, Höïu thò sô sinh nhaát tieåu nhi. (Söù thaàn phöông xa baûy chuïc tuoåi, vinh döï ñöôïc ñeán baùi yeát Laïi chæ laø moät ñöùa con nít vöøa môùi ñeû!) Dó nhieân, ñoù chæ laø nhöõng lôøi noùi khieâm nhöôøng, hoùm hænh, vui ñuøa cuûa oâng. Gioïng ñieäu laø phöông dieän hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Taøi naêng vaø phong caùch cuûa ngheä só ñöôïc khaúng ñònh do nhieàu yeáu toá trong ñoù coù söï ñoùng goùp cuûa gioïng ñieäu. Bò chi phoái bôûi tö duy ngheä thuaät trung ñaïi, chuû theå tröõ tình trong thô bang giao thöôøng ñöôïc giaáu kín vaø lôøi thô chöa toàn taïi nhö lôøi noùi. Beân caïnh caùi chung ñoù, taùc giaû thô bang giao cuõng ñaõ taïo cho mình caùch tröõ tình rieâng, baèng caùch môû roäng dieän giao tieáp, kyù thaùc vaøo lôøi ngöôøi khaùc. Vì theá, thô bang giao ít nhieàu ñaõ coù chaát gioïng tuy chöa thaät ñaäm neùt nhö thô hieän ñaïi sau naøy. Toùm laïi, laø moät boä phaän cuûa thô chöõ Haùn trung ñaïi, thô bang giao vaãn giöõ laïi “maãu goác” cuûa tö duy ngheä thuaät trung ñaïi. Ñieàu naøy theå hieän ôû choã: thô bang giao vaãn duøng theå thô Ñöôøng luaät baùc hoïc; ngoân töø mang tính khaùi quaùt, öôùc leä; kieåu caâu traàn thuaät… Tuy nhieân, thô bang giao cuõng coù nhöõng tìm toøi vaø böùc phaù ñeå trang söùc vaø taïo cho mình moät hình haøi coù söùc haáp daãn vaø ñoäc ñaùo rieâng. Khoâng theo loái moøn cuûa thô Ñöôøng vaø thô trung ñaïi Vieät Nam, caùc nhaø thô bang giao khoâng hoaøi nieäm nhieàu veà quaù khöù. Traân troïng nhöõng gì ñang coù vaø höôùng ñeán nhöõng gì seõ coù laø ñieàu ñöôïc caùc nhaø thô bang giao quan taâm tröôùc heát. Vì theá, kieåu caâu traàn thuaät hieän taïi ñöôïc caùc nhaø thô öa duøng. Caâu traàn thuaät töông lai chöa nhieàu nhöng so vôùi Ñöôøng thi thì söï hieän dieän cuûa noù trong thô bang giao cuõng laø ñieàu ñaùng noùi. Vieäc gia taêng lôùp töø töï xöng môùi hay vieäc taïo ra söï ña daïng trong gioïng ñieäu cuõng laø moät böôùc reõ cuûa thô bang giao vaäy. KEÁT LUAÄN Qua vieäc tìm hieåu, khaûo saùt thô bang giao, ngöôøi vieát taïm ruùt ra moät soá vaán ñeà chính sau ñaây: 1. Veà löïc löôïng saùng taùc: Möôøi theá kyû vaên hoïc trung ñaïi töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn, Nho giaùo thònh trò neân löïc löông saùng taùc trong vaên hoïc trung ñaïi chuû yeáu laø caùc nhaø nho. Trong thô bang giao, löïc löôïng saùng taùc haàu heát laø nhöõng nho só quan lieâu, nho só ôû trieàu ñình ñöôïc cöû ñi söù. Hoï ñeàu laø nhöõng quan laïi taøi gioûi, nhöõng baäc thô hay phuù gioûi, nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn. Ngoaøi ra, ñaùng keå trong löïc löôïng saùng taùc laø nhöõng nhaø thô thuoäc taàng lôùp quyù toäc. Ñoù laø nhöõng baäc minh quaân, töôùng gioûi cuûa nhaø Traàn ñaûm nhaän troïng traùch tieáp ñoùn vaø toáng tieãn caùc söù thaàn phöông Baéc. 2. Veà noäi dung: Ñi söù laø dòp caùc söù thaàn ñöôïc môû roäng khoâng gian, taàm nhìn, ñöôïc sôû kieán nhieàu ñieàu môùi laï neân noäi dung thô bang giao raát phong phuù, bao goàm: - Nieàm töï haøo daân toäc, yù thöùc ñoäc laäp chuû quyeàn vaø khaùt voïng hoaø bình. - Tình yeâu nöôùc thöông nhaø. - Caûm quan môùi veà lòch söû. - Nhöõng noãi buoàn u aån. Nieàm töï haøo daân toäc, yù thöùc ñoäc laäp chuû quyeàn ñöôïc bieåu hieän moät caùch saùng taïo, linh hoaït ôû nhieàu bình dieän: töï haøo veà nhöõng chieán coâng lôùn, veà queâ höông ñaát nöôùc, veà vaên hieán daân toäc. Nhöõng chieán thaéng lôùn, nhöõng moác son cuûa lòch söû daân toäc ñeàu ñöôïc thô bang giao ghi nhaän vôùi moät nieàm töï haøo voâ haïn. Queâ höông ñaát nöôùc trong thô bang giao khoâng phoàn hoa, ñoâ hoäi nhö Yeân Kinh maø ngôøi leân neùt ñeïp bình dò, hieàn hoaø vôùi nhöõng boâng luùa chín sôùm, muøi thôm beùo cuûa cua ñoàng, maøu xanh no ñuû cuûa ñaøo maän, daâu ñay, vôùi caùi xuaân saéc cuûa nuùi Taûn soâng Loâ hoaø trong naêm saéc maây, coù aùnh saùng maùt laïnh roïi veà Thaêng Long trong buoåi sôùm mai… Töï haøo veà neàn vaên hieán, qua thô, caùc söù giaû ñaõ khaúng ñònh: Neàn vaên minh Vieät coù töø laâu ñôøi vaø khoâng thua keùm vaên minh Hoa Haï. Khaùt voïng hoaø bình cuõng laø noäi dung ñaùng keå trong thô bang giao maø khôûi nguoàn cuûa noù laø vieäc caùc söù giaû raát yù thöùc veà traùch nhieäm naëng neà cuûa söù söï, bang giao. Töø ñaây, loøng yeâu hoaø bình ñöôïc ñaåy leân laø taám loøng hoaø hieáu daân toäc, khoâng muoán chieán tranh, öôùc mong nhaân daân hai nöôùc ñöôïc soáng trong caûnh thaùi bình. Taám loøng naøy baét nguoàn töø taám loøng trong saùng, hoaø aùi vaø laø bieåu hieän cuûa chuû nghóa nhaân aùi Vieät Nam. Beân caïnh nhöõng vaán ñeà chung ñoù, thô bang giao coøn höôùng veà nhöõng ñeà taøi quen thuoäc: tình yeâu queâ höông ñaát nöôùc, vònh veà caùc nhaân vaät lòch söû, baøy toû taâm söï rieâng tö… Veà tình ñaát nöôùc, nhöõng nhaø thô ñi söù, nhöõng con ngöôøi yeâu nöôùc xa toå quoác, xa nhaø trong nhöõng vaàn thô vieát ôû nöôùc ngoaøi duø ñieàu kieän, hoaøn caûnh lòch söû coù khaùc, vaãn ít hoaëc nhieàu, tröïc tieáp hay giaùn tieáp theå hieän tình ñieäu “Ngoaïi caûm Hoa thieân, Noäi thöông Vieät quoác”. Tình ñieäu yeâu nöôùc, thöông nhaø ñöôïc bieåu hieän ôû nhieàu cung baäc vaø duø ôû ñaâu nôi xöù ngöôøi bao giôø cuõng da dieát vaø saâu saéc. Nhöõng baøi vònh veà lòch söû, thi thoaûng coù luùc rôi vaøo khuoân saùo nhöng treân taát caû laø söï saùng taïo, khoâng taäp coå. Tuy ñeà taøi cuõ, ngöôøi xöa nhöng nhöõng nhaø thô ñi söù phaû vaøo ñoù khí phaùch, tö töôûng cuûa thôøi ñaïi, daân toäc; theå hieän caùch caûm caùch nghó môùi meû neân haàu heát noäi dung cuûa nhöõng baøi thô aáy khoâng bò xô cöùng maø coù theâm yù nghóa môùi giaøu giaù trò hieän thöïc. Moät phaàn taùc phaåm thô bang giao ñöôïc caùc söù thaàn vieát ra ñeå mieâu taû haønh trình ñi söù vaø baøy toû taâm söï cuûa mình. Trong nhöõng taâm söï ñoù, coù nhöõng taâm söï raát rieâng tö, nhöõng noãi nieàm traéc aån khoâng bieát toû cuøng ai, ñaønh choân chaët trong loøng neân noù cöù daøy leân, xoùt xa vaø daèn vaët. Tuy coù nhieàu höôùng reõ: hoaëc taâm söï u buoàn, coâ ñôn, baát löïc hoaëc taâm traïng lo aâu vì ñaát nöôùc, baát maõn vôùi theá thaùi nhaân tình hoaëc noãi loøng bi phaãn veà thöïc traïng xaõ hoäi… nhöng taát caû ñeàu cuøng khôûi phaùt töø taám loøng “tieân öu” cuûa nhöõng baäc tuùc nho yeâu nöôùc. Vì theá, nhöõng trang thô aáy ñaùng ñöôïc haäu theá chia seû vaø traân troïng. Nhìn chung, loøng töï haøo daân toäc, kieân trì baûo veä quoác theå vaø chuû quyeàn daân toäc, thieän chí muoán coù hoaø bình laø noäi dung xuyeân suoát taïo neân giaù trò noåi baät nhaát cuûa thô bang giao. Taâm traïng lo laéng, öu phieàn vì traùch nhieäm söù söï, bang giao; noãi buoàn u aån hay nieàm thöông nhôù queâ nhaø; nieàm xuùc caûm tröôùc caûnh vaät caûnh ñôøi treân loä trình ngaøn daëm… khoâng laøm thô rôi vaøo bi luî, traùi laïi nhôø ñoù, tính chaân thöïc caøng ñaäm neùt hôn, maët nhaäp theá khoeû maïnh caøng roõ raøng hôn. 3. Veà ngheä thuaät: Thuoäc theá heä nhaø thô trung ñaïi, taùc giaû thô bang giao chòu söï chi phoái saâu saéc cuûa thi phaùp trung ñaïi: chuoäng theå thô Ñöôøng luaät vaø xem ngheä thuaät laø hoaït ñoäng saùng taïo hình thöùc qua ngheä thuaät duøng töø ñaët caâu, qua vieäc phoái hôïp hình aûnh… Tuy nhieân, taùc giaû thô bang giao ñaâu chæ baèng loøng vôùi vò trí “ngöôøi thôï gioûi” maø hoï luoân muoán vöôn leân “taàm cuûa hoaù coâng” (chöõ duøng cuûa GS. Traàn Ñình Söû) ñeå taïo neân nhöõng thi cuù, danh cuù saùnh vôùi thô thònh Ñöôøng, coù khí phaùch vaø coát caùch Ñoã Laêng nhö Phaïm Sö Maïnh, Nguyeãn Trung Ngaïn, Nguyeãn Toâng Khueâ, Leâ Quyù Ñoân, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Nguyeãn Du… Toùm laïi, qua vieäc tìm hieåu veà thô bang giao trung ñaïi, chuùng ta phaàn naøo nhaän ra ñöôïc giaù trò, vò trí cuûa doøng vaên hoïc naøy trong neàn vaên hoïc daân toäc. Vôùi noäi dung phong phuù, ña daïng, ñaäm tính chieán ñaáu vaø loøng nhaân aùi cuøng vôùi ngheä thuaät coù nhieàu saùng taïo, thô bang giao ñaõ laøm phong phuù theâm neàn vaên hoïc nöôùc nhaø, goùp vaøo ñoù nhieàu danh gia vaø danh phaåm. Hôn theá, noù coøn giuùp chuùng ta hieåu theâm taám loøng nghìn ñôøi cuûa caùc nhaø thô ñi söù, hieåu theâm tö töôûng tích cöïc cuõng nhö tinh thaàn xaû thaân hy sinh vì nöôùc cuûa nhöõng trí thöùc phong kieán yeâu nöôùc thôøi xöa. Taát caû nhöõng ñieàu aáy laø caùi goác vónh cöûu cuûa thô ca, laøm cho thô ca soáng vaø laøm xuùc ñoäng loøng ngöôøi qua bao theá kyû. Vaø cuõng töø ñoù, con ñöôøng ñi söù ñaõ trôû thaønh con ñöôøng thô chaïy maõi qua neàn thô Vieät Nam nhö moät con ñöôøng lôùn. Maïnh daïn trình baøy ñoâi ñieàu caûm nhaän veà nhöõng thaønh töïu chính cuûa möôøi theá kyû thô bang giao Vieät Nam treân cô sôû tieáp thu nhöõng gôïi yù töø nhöõng coâng trình cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Song vì khuoân khoå, thôøi gian coù haïn; vì khaû naêng am hieåu, caûm thuï maûng thô coå chöõ Haùn coøn nhieàu haïn cheá vaø vôùi moät khoái löôïng ñoà soä veà thi phaåm nhö theá, ngöôøi vieát caûm thaáy mình quaù söùc, khoâng theå tieáp caän khai thaùc heát nhöõng tinh tuyù cuûa doøng thô coå quyù giaù naøy. Luaän vaên aét haún khoâng traùnh khoûi nhöõng khieám khuyeát. Tìm hieåu moät doøng thô khoù vaø lôùn nhö vaäy thieát nghó caàn coù moät caáp ñoä nghieân cöùu cao hôn tieáp tuïc khaùm phaù ñeå coù ñöôïc nhöõng nhaän ñònh, ñaùnh giaù toaøn dieän, chính xaùc vaø saâu saéc hôn. Ninh Thuaän, thaùng 6 naêm 2006 Nguyeãn Thò Kim Anh  ._.