Những hình thức thể hiện ý nghĩa "cực cấp" trong tiếng Việt

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH -----0----- PHAÏM HUØNG DUÕNG NHÖÕNG HÌNH THÖÙC THEÅ HIEÄN YÙ NGHÓA “CÖÏC CAÁP” TRONG TIEÁNG VIEÄT CHUYEÂN NGAØNH: LÍ LUAÄN NGOÂN NGÖÕ MAÕ SOÁ : 5.04.08 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGÖÕ VAÊN NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS. BUØI MAÏNH HUØNG THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH 2006 MUÏC LUÏC DAÃN NHAÄP .................................................................................................... 3 1. Ñoái töôïng nghieân cöùu............................................................................. 3 2. Lí do choïn ñeà taøi .................................................................................... 4 3. Lòch söû vaán ñeà........................................................................................ 4 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu........................................ 14 4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu.............................................................. 14 4.2. Nguoàn ngöõ lieäu ............................................................................ 15 5. YÙ nghóa cöïc caáp – khaùi nieäm cô sôû cuûa ñeà taøi ..................................... 15 6. Boá cuïc luaän vaên ................................................................................... 24 CHÖÔNG 1 ÑAËC ÑIEÅM HÌNH THÖÙC CUÛA NHÖÕNG PTCC TRONG TIEÁNG VIEÄT 1. Baûn chaát töø loaïi cuûa nhöõng PTCC........................................................ 25 2. Ñaëc ñieåm caáu taïo cuûa PTCC................................................................ 29 2.1. PTCC laø ngöõ ñoaïn coù yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp ñöùng sau vò töø traïng thaùi............................................................................................. 31 2.2. PTCC laø ngöõ ñoaïn coù yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp ñöùng tröôùc vò töø traïng thaùi............................................................................................. 43 2.3. PTCC laø ngöõ ñoaïn coù yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp coù theå ñöùng tröôùc vaø ñöùng sau vò töø traïng thaùi ....................................................... 46 3. PTCC laø thaønh ngöõ............................................................................... 48 3.1. Thaønh ngöõ bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp coù yeáu toá so saùnh ............. 50 3.2. Thaønh ngöõ bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp khoâng coù yeáu toá so saùnh.. 57 4. Nhöõng bieän phaùp tu töø ñöôïc duøng ñeå taïo nhöõng caùch dieãn ñaït yù nghóa “cöïc caáp” trong tieáng Vieät....................................................................... 58 4.1. AÅn duï .......................................................................................... 59 4.2. Noùi quaù ........................................................................................ 61 TIEÅU KEÁT ............................................................................................... 62 CHÖÔNG 2 ÑAËC ÑIEÅM YÙ NGHÓA CUÛA NHÖÕNG PTCC TRONG TIEÁNG VIEÄT 1. Khaùi quaùt veà caùc phaïm truø yù nghóa..................................................... 63 2. Ñaëc ñieåm yù nghóa cuûa nhöõng PTCC.................................................... 68 3. Nhöõng phaïm truø gaén vôùi yù nghóa “cöïc caáp” ....................................... 71 4. Nhöõng PTCC xeùt theo tieâu chí [± tích cöïc]....................................... 173 4.1. Nhöõng PTCC coù saéc thaùi [+ tích cöïc] ........................................ 178 4.2. Nhöõng PTCC coù saéc thaùi [– tích cöïc] ........................................ 180 4.3. Nhöõng PTCC trung hoøa xeùt theo tieâu chí [± tích cöïc] ............... 182 TIEÅU KEÁT............................................................................................. 183 KEÁT LUAÄN ............................................................................................... 184 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO.......................................................................... 187 NGUOÀN GOÁC CUÛA CAÙC CÖÙ LIEÄU TRÍCH DAÃN................................... 216 PHUÏ LUÏC .................................................................................................. 223 3 Daãn nhaäp 1. Ñoái töôïng nghieân cöùu Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän vaên laø ñaëc ñieåm veà hình thöùc vaø yù nghóa cuûa nhöõng phöông tieän bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät. YÙ nghóa cöïc caáp laø moät phaïm truø phoå quaùt, ngoân ngöõ naøo cuõng coù phöông tieän bieåu hieän. Tuy nhieân caùc phöông tieän bieåu hieän phaïm truø naøy trong caùc ngoân ngöõ khaùc nhau laø khoâng gioáng nhau. Ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp, tieáng Anh coù caùc hình thöùc ñaõ ñöôïc ngöõ phaùp hoùa (grammaticalized). Chaúng haïn: tall -> tallest (cao nhaát) old -> oldest (giaø / cuõ nhaát) hoaëc: dangerous -> most dangerous (nguy hieåm nhaát) interesting -> most interesting (lí thuù nhaát) proper -> most proper (thích ñaùng nhaát) Ngöôïc laïi, tieáng Vieät chæ duøng phöông tieän töø vöïng ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp. Chaúng haïn, ngöôøi Vieät thöôøng duøng caùc hình thöùc bieåu hieän nhö beùo nuïc, beùo nhö traâu tröông, cao voùt, cao choùt voùt, cao nhö nuùi, cao chaát ngaát, ñen thui, ñen sì, ñen sì sì, ñen nhö coät nhaø chaùy, cöïc ñeïp, ñeïp nhö tieân, tuyeät ñeïp, ñeïp cöïc kì, chuùa böôùng, khoù voâ cuøng, saâu kinh khuûng, xa tít muø, oám nhom oám nhaùch, ngheøo rôùt moàng tôi, doát ñaëc caùn mai, xanh ngaên ngaét, xanh leø leø, ñoâng ôi laø ñoâng, dô khoâng theå chòu noåi, v.v. Ñaây laø nhöõng phöông tieän bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp (töø ñaây trôû ñi chuùng toâi goïi taét laø PTCC) ñaëc tröng cuûa tieáng Vieät. Vaø ñoù cuõng chính laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän vaên naøy. 4 2. Lí do choïn ñeà taøi Hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät laø nhöõng hình thöùc bieåu hieän khaù ñoäc ñaùo nhöng, cho ñeán nay, chöa coù coâng trình naøo nghieân cöùu vaán ñeà naøy moät caùch thaáu ñaùo, coù heä thoáng. Vì leõ ñoù, chuùng toâi choïn ñeà taøi Nhöõng hình thöùc bieåu hieän yù nghóa “cöïc caáp” trong tieáng Vieät ñeå nghieân cöùu. Vieäc nghieân cöùu nhöõng PTCC trong tieáng Vieät seõ goùp phaàn giaûi quyeát moät soá vaán ñeà veà lí luaän vaø thöïc tieãn cuûa tieáng Vieät. 2.1. Veà phöông dieän lí luaän Luaän vaên khaûo saùt caùc caùc hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät nhaèm goùp phaàn laøm roõ ñaëc ñieåm hình thöùc vaø yù nghóa cuûa caùc PTCC. Vaø ñoàng thôøi qua ñoù, luaän vaên heä thoáng hoùa caùc PTCC trong tieáng Vieät, cuõng nhö phaàn naøo laøm roõ hôn ñaëc ñieåm tri nhaän, hình thöùc dieãn ñaït yù nghóa cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi cuûa theá giôùi khaùch quan vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät. 2.2. Veà phöông dieän thöïc tieãn Luaän vaên phaân tích ngöõ phaùp, ngöõ nghóa cuûa caùc PTCC nhaèm goùp phaàn vaøo vieäc daïy vaø hoïc tieáng Vieät noùi chung vaø PTCC noùi rieâng trong nhaø tröôøng. 3. Lòch söû vaán ñeà Nhö ñaõ trình baøy, yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät ñöôïc bieåu hieän baèng nhieàu PTCC khaùc nhau, nhöng cho ñeán nay chöa coù coâng trình naøo nghieân cöùu vaán ñeà naøy moät caùch ñaày ñuû vaø coù heä thoáng. Caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc chæ phaùt bieåu raûi raùc trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät ôû nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, ñoàng thôøi caùc yù töôûng khoa hoïc naøy mang tính khaùi quaùt, gôïi yù. Coù theå noùi vaán ñeà naøy coøn ñeå ngoû. 5 Phan Khoâi, do quan nieäm töø coù tieáng ñeäm vaø töø khoâng coù tieáng ñeäm, neân taùc giaû xem caùc tieáng nhö dôøn, döôïi, hæm, hoe, hoåi, kheø, ngaét, rì, rôïi, tanh, thiu, um, v.v. laø tieáng ñeäm. OÂng coi caùc tieáng ñeäm naøy laø phoù töø laøm loïn nghóa cho töø caên ñi keøm theo trong caùc hình thöùc nhö xanh rì, xanh um, xanh dôøn, xanh ngaét, vaøng kheø, vaøng hoe, buoàn tanh, buoàn thiu, buoàn döôïi, vaéng tanh, vaéng ngaét, noùng hoåi, laïnh tanh, laïnh ngaét, aám hæm, maùt rôïi (1954, 1997: 74). Traàn Troïng Kim – Buøi Kyû – Phaïm Duy Khieâm, xeùt maët ngöõ phaùp, xem cöïc, teânh, rích, ngaét, teo, veo, loøm, v.v. trong buoàn teânh, cuõ rích, laïnh ngaét, vaéng teo, trong veo, ñoû loøm laø “traïng töø ñôn chæ theå caùch chæ duøng rieâng ñöôïc vôùi maáy tieáng tónh töø. Duøng leû moät mình, thì nhöõng tieáng traïng töø aáy khoâng coù nghóa gì caû”. Caùc taùc giaû cuõng coi cöïc, cöïc kì laø traïng töø chæ theå caùch khi “ñi vôùi tieáng naøo thì ñaët tröôùc tieáng aáy”. Veà maët ngöõ nghóa, caùc taùc giaû coù ñeà caäp ñeán vaán ñeà “ñaúng caáp caùi nghóa tieáng tónh töø”, töùc laø söï so saùnh. ÔÛ ñaây caùc taùc giaû coù ñeà caäp ñeán yù nghóa cöïc caáp nhöng khoâng roõ raøng. Caùc oâng cho raèng “Caùi phaåm, caùi tính hay caùi traïng thaùi cuûa moät ngöôøi, moät vaät, hình dung ra ôû tieáng tónh töø coù theå coù nhieàu ñaúng caáp. Moät ngöôøi coù theå gioûi, gioûi hôn hay gioûi laém; moät vaät coù theå toát, toát hôn hay toát laém. Vaäy trong caùi nghóa tieáng tónh töø coù ba ñaúng caáp laø xaùc ñònh ñaúng caáp, tæ hieäu ñaúng caáp vaø toái cao ñaúng caáp”. (…) “Trong toái cao ñaúng caáp chia ra laøm hai thöù: tuyeät ñoái toái cao ñaúng caáp, tæ hieäu toái cao ñaúng caáp”. Trong tuyeät ñoái toái cao ñaúng caáp, caùc oâng chæ xeùt moät khía caïnh “Trong nhöõng tieáng tuyeät ñoái toái cao ñaúng caáp laø chæ ñaúng caáp raát cao, khoâng coù yù so saùnh gì caû, thì tieáng tónh töø ñöùng tröôùc nhöõng tieáng traïng töø: laém, quaù, tuyeät, ñaùo ñeå, voâ cuøng, voâ soá, hay laø ñöùng sau nhöõng tieáng traïng töø: raát, cöïc, chí, toái, 6 thaäm, ñaïi” nhö: hay voâ cuøng, nhieàu voâ soá, cöïc gioûi, ñaïi taøi, thaäm teä, tuyeät ñeïp, ñeïp tuyeät, hay ñaïi, vui ñaïi, v.v.”. Coøn “Tæ hieäu toái cao ñaúng caáp chæ caùi baäc hôn nhaát hay keùm nhaát cuûa moät ngöôøi hay moät vaät trong söï so saùnh”; “baäc hôn nhaát laø baäc toái cao coù caùc nhöõng tieáng nhaát, hôn caû, hôn heát caû, ñöùng sau tieáng tónh töø; baäc keùm nhaát laø baäc toái thaáp coù caùc tieáng beùt, keùm nhaát, keùm hôn caû ñöùng sau tieáng tónh töø” (1954: 84-102). Thieát nghó, hình thöùc bieåu hieän naøy cuõng gioáng nhö hình thöùc so saùnh cöïc caáp (superlative degree) trong tieáng Anh. Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ, xeùt töø caáu truùc vaø ngöõ nghóa, chæ böôùc ñaàu neâu khaùi quaùt veà hình thöùc kieåu nhö ñoû oái, ñoû böøng, taùi meùt, ñoâng nghòt, v.v. laø coù hai yeáu toá: traïng töø chính (ñoû, taùi, ñoâng) vaø hình dung töø (oái, böøng, meùt, nghòt) boå tuùc nghóa cho traïng töø chính. Vaø hai taùc giaû xaùc ñònh chuùng ñöôïc “keát hôïp vôùi nhau chaët cheõ gaàn nhö laø moät ngöõ” (1963: 244-257). Leâ Vaên Lyù cuõng cho caùch noùi so saùnh baäc hôn nhaát trong tieáng Vieät nhö Traàn Troïng Kim, nhöng noùi veà yù nghóa cuûa tónh töø thì taùc giaû phaùt bieåu: “Khi thuaät töø laø moät tónh töï: coù nhieàu Töï ngöõ vaø Thaønh Töï ñeå nhaán maïnh vaøo thuaät töø, nhö trong caâu: “Noù giaøu” ngöôøi ta coù theå noùi: Noù thaät giaøu; Noù thieät giaøu; Noù giaøu gheâ; Noù giaøu voâ keå; Noù giaøu quaù söùc; Noù giaøu hôn ai heát; Noù giaøu khoâng theå taû ñöôïc; v.v”(1972: 194-195). Coù theå noùi raèng caùc hình thöùc dieãn ñaït naøy bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp cuûa giaøu, nhöng taùc giaû laïi cho raèng ñaây chæ laø nhaán maïnh thuaät töø. Hoà Leâ, vôùi quan ñieåm “trong tieáng Vieät nguyeân vò laø ñôn vò ngöõ phaùp cô sôû, töø ñoù taïo ra töø ñôn, töø toá; roài töø toá laïi taïo ra töø gheùp, v.v.”, taùc giaû coi caùc ñôn vò au, aép, boùc, böôm, coäp, cuûn, choang, choeøn, choùt, heáu, hiu, 7 hoaûnh, hoaéc, hoaém, hoaét, hoe, khaác, leø, loáp, löï, meøm, muoát, muùp, tròch, vaùnh, xoùa, xôït, v.v. laø caùc nguyeân vò heä thoáng phuï thuoäc khoâng laáp laùy (1976: 126-154). Chuùng ñöôïc gheùp vôùi nguyeân vò thöïc theo maãu “Nguyeân vò thöïc + nguyeân vò heä thoáng phuï thuoäc khoâng laép laùy” kieåu “cuõ rích” “bieåu thò möùc ñoä heát söùc cao cuûa tính chaát cuõ, ñoàng thôøi cuõng bieåu thò moät saéc thaùi tình caûm nhaát ñònh” (1976: 342-344). Roäng hôn veà maët caáu truùc, ngöõ nghóa, Nguyeãn Vaên Tu coi caùc hình thöùc traéng noõn, ngoït lòm, v.v. goàm coù töø toá nghóa chính laø traéng, ngoït coøn töø toá sau noù laø tính töø boå nghóa noùi leân tính chaát cuûa traéng, cuûa ngoït laø tính töø gheùp boå nghóa “tính – tính” (1978: 64). Vì taùc giaû cho raèng “Trong tieáng Vieät, nhöõng töø gheùp chieám moät soá löôïng khaù lôùn. (…) Nhöng moïi töø toá ñeàu coù nghóa cuûa noù vaø nhöõng nghóa coù giaù trò boå sung cho nghóa cuûa töø gheùp, taïo ra nghóa cuûa töø (…) töùc laø taêng theâm nghóa cho töø hoaëc giaûm nghóa ñi hoaëc caû hai töø toá boå sung cho laãn nhau taïo thaønh nghóa cuûa töø”. Taùc giaû chia nghóa cuûa töø toá thaønh caùc loaïi: nghóa phaân bieät, nghóa chöùc naêng, nghóa phaân boá, v.v. vaø caùc hình thöùc traéng xoùa, traéng tinh, traéng ôûn, traéng toaùt, v.v. coù nghóa phaân bieät. Bôûi vì caùc töø naøy ñeàu coù cuøng töø toá traéng maø nghóa khaùc nhau nhôø caùc töø toá xoùa, ôûn, tinh, toaùt, v.v. (1978: 113-114). Ñoàng thôøi taùc giaû coi caùc hình thöùc ñeïp nhö tieân, laønh nhö buït, dai nhö ñæa ñoùi, nhanh nhö caét, hoâi nhö cuù, chaéc nhö ñanh ñoùng coät, v.v. laø nhöõng quaùn ngöõ so saùnh “gôïi hình aûnh raát sinh ñoäng.” Vaø chia nhöõng quaùn ngöõ naøy thaønh hai loaïi: coù maët töø nhö (ñau nhö caét, ñeïp nhö tieân, v.v.) hay khoâng coù maët cuûa töø nhö (doát ñaëc caùn mai, ngheøo rôùt moàng tôi, v.v.) (1978: 186). Ñaùi Xuaân Ninh cho raèng caùc hình vò ngaét, teânh, tanh, ngaàu, v.v. laø caùc hình vò bò haïn cheá, chæ xuaát hieän trong moät soá tröôøng hôïp nhaát ñònh nhö 8 xanh ngaét, laïnh ngaét, tím ngaét, nheï teânh, laïnh tanh, vaéng tanh, ñoû ngaàu, ñuïc ngaàu, v.v. (1978: 17-18) nhöng laïi keát luaän caùc hình thöùc naøy laø tính töø xaùc ñònh vì khoâng theå coù boå toá möùc ñoä raát, cöïc kì, hôi, v.v. (1978: 87-88). Maëc duø taùc giaû xaùc ñònh ñöôïc cöïc kì, voâ cuøng, v.v. laø boå toá ôû tröôùc tính töø nhöng oâng coi caùc hình thöùc cöïc kì ñoû, ñeïp voâ cuøng, v.v. chæ laø cuïm tính töø haïn ñònh coù töø môû roäng ôû tröôùc tính töø laø boå toá möùc ñoä. Töông töï, ñoái vôùi caùc töø laùy coù hình thöùc taêng cöôøng nhaán maïnh veà maët nghóa nhö pheânh pheách, leânh kheânh, leø teø, loøm loøm trong caùc hình thöùc baïc pheânh pheách, cao leânh kheânh, thaáp leø teø, ñoû loøm loøm, v.v. (1978: 198), oâng chæ cho ñoù laø cuïm tính töø mieâu taû coù töø môû roäng ôû sau tính töø (1978: 266). Coù theå thaáy, oâng neâu nhöõng hình thöùc dieãn ñaït coù lieân quan ñeán bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp, maëc duø chöa ñaày ñuû, nhöng cuõng chæ cho raèng caùc hình thöùc dieãn ñaït naøy laø bieåu hieän yù nghóa ñöôïc taêng cöôøng hoaëc nhaán maïnh maø thoâi. Nhìn töø goùc ñoä töø nguyeân, Nguyeãn Taøi Caån cho raèng caùc hình thöùc kieåu nhö xanh leø, traéng beäch, thôm phöùc, v.v. laø töø gheùp phuï nghóa thænh thoaûng cuõng coù hieän töôïng maát nghóa ôû töø phuï nhöng khoâng nhieàu. Vì theo taùc giaû “coù leõ xanh leø, traéng beäch, thôm phöùc tröôùc kia cuõng coù thôøi kì ñöôïc nhaän thöùc nhö thuoäc kieåu laùy nghóa: Leø ôû moät vuøng Möôøng Ngoïc-Laëc (Thanh Hoùa) coù nghóa laø xanh. Beäch voán baét nguoàn töø yeáu toá baïch (=traéng) goác Haùn-Vieät. Phöùc trong tieáng Haùn-Vieät cuõng coù nghóa laø thôm” (1981: 94). Vôùi Nguyeãn Kim Thaûn, xaùc ñònh “caùc hình thöùc chaéc nòch, xanh ngaét, xanh leø, traéng loáp, naëng tròch, ñoâng nghòt, v.v. vaø moät soá hình thöùc maø töø toá giaû bao giôø cuõng coù hình thöùc laùy laïi nhö saùng vaèng vaëc, traàn truøng truïc,v.v. laø tính töø ôû caáp tuyeät ñoái” (1981: 270). Caùc “ hình thöùc: ñeïp nhö tieân, ñoû 9 nhö gaác, ñen nhö cuû suùng, v.v. chæ laø cuïm tính töø coù boå ngöõ giaùn tieáp sau tính töø coù taùc duïng so saùnh” (1981: 83-85). OÂng khoâng xaùc ñònh yù nghóa tuyeät ñoái cuûa caùc hình thöùc so saùnh naøy nhö Hoaøng Pheâ veà sau coù ñaët vaán ñeà: “Vaø phaûi chaêng cuõng chính vì vaäy maø khi caàn so saùnh laøm noåi baät moät möùc ñoä naøo ñoù, thì thöôøng laø so saùnh vôùi moät möùc ñoä thaäm chí caøng cao hôn, moät möùc ñoä cao tuyeät ñoái hoaëc lí töôûng kieåu nhö, trong tieáng Vieät: ñeïp nhö tieân, vaøng nhö ngheä, laïnh nhö baêng giaù (2003: 52)?” Ñoã Höõu Chaâu cho raèng caùc hình thöùc “xanh leø, xanh om, xanh rì, thaúng ñuoät, thaúng ñô, thaúng taép, söng vuø, söng veáu, v.v. laø töø gheùp moät chieàu coù leø, om, rì, ñuoät, ñô, taép, veáu, v.v. laø caùc hình vò phaân nghóa vaø xanh, thaúng, söng, troøn, v.v. laø hình vò chæ loaïi lôùn”. “Caùc töø gheùp phaân nghóa naøy coù taùc duïng saéc thaùi hoùa caùc hình vò chæ loïai lôùn” vaø caùc hình vò phaân nghóa thöôøng maát nghóa vì theo “phaân tích töø nguyeân cho thaáy ít nhieàu chuùng ñoàng nghóa hoaëc lieân quan veà ngöõ nghóa vôùi yù nghóa cuûa hình vò chæ loïai lôùn”. Töø ñoù taùc giaû cho raèng “caùc ngöõ coá ñònh maø töø trung taâm naèm ngay trong ngöõ thì ñoàng nghóa moät caùch hieån nhieân vôùi töø saün coù” (1981: 48-68), ví duï nhö: - thaúng ruoät ngöïa ñoàng nghóa vôùi thaúng; - chaäm nhö ruøa ñoàng nghóa vôùi chaäm; - yeáu nhö seân ñoàng nghóa vôùi yeáu; - dai nhö chaõo, dai nhö ñóa ñoùi, dai nhö choù nhai gieû raùch ñoàng nghóa vôùi dai. Ñieàu naøy cho thaáy taùc giaû khoâng xaùc ñònh yù nghóa cöïc caáp cuûa caùc hình thöùc treân. 10 Leâ Caän – Phan Thieàu (1983: 151) cuõng nhö UÛy Ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi goïi caùc hình thöùc roäng theânh thang, ñeïp loäng laãy, heát söùc gioûi / gioûi heát söùc, v.v. laø tính ngöõ coù caùc phuï toá theânh thang, loäng laãy, v.v. vôùiù taùc duïng mieâu taû vöøa saéc thaùi vöøa möùc ñoä tuyeät ñoái cuûa tính chaát. Caùc phuï töø duøng laøm phuï toá loaïi naøy nhö heát söùc, voâ cuøng, cöïc kyø, v.v. coù theå ñaët tröôùc hoaëc sau tính ngöõø (1983: 147-151). Cao Xuaân Haïo khaúng ñònh: “Caùc yeáu toá raøng buoäc tuyeät ñoái coøn xuaát hieän sau moät soá vò töø (trong ñoù coù caû caùc “tính töø”) laøm thaønh nhöõng toå hôïp coù moâ hình troïng aâm [01] nhö laên chieâng, say meøm, saùng tröng, ñoû loøm, hoâi rình, ñaéng ngheùt, v.v. Ñoù laø nhöõng traïng ngöõ chæ möùc toái cao (superlatif) cuûa caùc tính / vò töø ñi tröôùc, keøm theâm moät saéc thaùi bieåu caûm nhaát ñònh vaø / hay moät yù nghóa aán töôïng” (1998: 201). Coù theå noùi, oâng ñaõ noùi ñeán yù nghóa cöïc caáp ñöôïc bieåu hieän trong hình thöùc say meøm, saùng tröng, ñoû loøm, hoâi rình, ñaéng ngheùt, v.v. OÂng giaûi thích yù nghóa cöïc caáp cuûa caùc hình thöùc naøy theo maãu: “A ñeán noãi / ñeán möùc B” nhö trong ñau ñieáng, meät nhoaøi, beùo nuùc, phuïc laên, ngoït lòm hoaëc laø “A ñeán noãi nhö theå (bò) B” nhö trong ñen thui, troøn vo, gioáng ñuùc, uôùt ñaàm, leùp keïp” (1998: 202). Taùc giaû cho raèng: “Tröông Vónh Kyù laø ngöôøi ñaàu tieân thaáy roõ yù nghóa “cöïc caáp” (superlatif) cuûa nhöõng töø laøm traïng ngöõ cho tính töø nhö (traéng) boùc, (ñen) thui, (ñoû) loøm vaø cuûa nhöõng keát caáu so saùnh môû ñaàu baèng nhö (kieåu ñoû nhö son). (…) Ngaøy nay ñaõ coù nhieàu taùc giaû thaáy ñöôïc nghóa “toät ñoä” cuûa loïai thöù nhaát, nhöng hình nhö chöa coù ai noùi ñeán nghóa naøy cuûa nhoùm thöù hai” (1998: 439). Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung xem xeùt caùc hình thöùc xanh leø, xanh um, xanh lô, xanh bieác, xanh luïc, xanh rì, xa taép, xa tít, thaúng ñô, thaúng 11 ñuoät, thaúng taép, thaúng tuoát, söng veáu, söng vuø, söng huùp, söng moïng, v.v. laø töø gheùp chính phuï saéc thaùi hoùa, “trong ñoù töø toá phuï coù taùc duïng boå sung moät saéc thaùi yù nghóa naøo ñoù khieán cho toaøn töø gheùp naøy khaùc vôùi töø toá chính khi töø toá chính hoïat ñoäng moät mình nhö töø rôøi, hoaëc khieán cho töø gheùp saéc thaùi hoùa naøy khaùc vôùi töø gheùp saéc thaùi hoùa khaùc veà yù nghóa”. “Thaønh toá phuï ôû töø gheùp saéc thaùi hoùa, coù theå roõ nghóa, phai nghóa, khoâng coù nghóa…” (1998: 50). Caùc hình thöùc naøy bao goàm caùc töø laùy nhö xanh xanh, ñoû ñoû, vaøng vaøng, vaøng gioøn, naâu saãm, v.v. laø tính töø chæ ñaëc tröng tuyeät ñoái (1998: 103). Vaø caùc taùc giaû cuõng coi nhöõng töø cöïc, cöïc kì, tuyeät, quaù “voán cuõng laø nhöõng töø coù theå ñöùng tröôùc tính töø, nay coù xu höôùng ñöùng sau nhieàu hôn” (taäp 2, 1998: 102). Ñieàu naøy cho thaáy taùc giaû khoâng coù söï phaân bieät roõ raøng veà yù nghóa rieâng, khaùc nhau cuûa töøng loaïi töø ngöõ chæ tính chaát, ñaëc tröng tuyeät ñoái. Veà phöông dieän phong caùch thì Cuø Ñình Tuù xaùc ñònh caùc hình thöùc ngon ô, moác theách, traéng daõ, v.v. laø khaåu ngöõ coù “Yeáu toá 2 theâm vaøo voán khoâng coù nghóa ñöùng rieâng, voán khoâng phaûi laø moät töø ñoäc laäp nhöng khi theâm vaøo thì laøm cho ñôn vò môùi trôû thaønh töø khaåu ngöõ, mang tính mieâu taû cuï theå, saéc thaùi bieåu caûm aâm tính” (1983, 2001: 134). Ñinh Troïng Laïc thì cho ñoù laø “töø ngöõ ñòa phöông coù taùc duïng laøm tinh teá hoùa yù nghóa, laøm giaøu theâm cho tieáng noùi daân toäc” (1999: 224). Cuø Ñình Tuù (1983), Ñinh Troïng Laïc (1995) vaø Ñaøo Thaûn cho raèng caùc töø cöïc ñieåm, cöïc ñoä, cöïc kì, cuøng cöïc, cöïc, v.v.; voâ keå, voâ cuøng, voâ haïn ñoä, toät baäc, toät cuøng, toät ñoä; tröù danh, tuyeät vôøi, tuyeät taùc, tuyeät dieäu, tuyeät traàn, tuyeät, v.v.; heát söùc, heát côõ, heát xaûy, chuùa, v.v. laø “nhöõng töø ngöõ voán ñaõ mang saün yù nghóa phoùng ñaïi”, “töông ñöông nhö caùc phoù töø chæ möùc ñoä” ñöôïc duøng ñeå “theå hieän söï phoùng ñaïi 12 trong lôøi noùi”. Vaø taùc giaû coi caùc caùch mieâu taû buoàn naãu ruoät, thöông / tieác ñöùt ruoät, töùc loän ruoät, giaän soâi gang, meät ñöùt hôi, sôï heát hoàn, ñoùi raõ hoïng, v.v. laø nhöõng “ñaëc ngöõ, quaùn ngöõ” bieåu hieän “yù nghóa phoùng ñaïi luoân luoân xuaát phaùt töø caùch nhìn vaø söï ñaùnh giaù chuû quan cuûa ngöôøi noùi” (1998: 154- 155). Mai Ngoïc Chöø – Vuõ Ñöùc Nghieäu – Hoaøng Troïng Phieán khoâng baøn roõ loaïi yù nghóa naøy nhöng treân quan ñieåm “tieáng cuûa tieáng Vieät coù giaù trò töông ñöông nhö hình vò trong caùc ngoân ngöõ khaùc”, caùc taùc giaû cho raèng “Söï coù maët hay vaéng maët cuûa moät tieáng trong moät “chuoãi lôøi noùi ra” naøo ñoù, bao giôø cuõng ñem ñeán moät taùc ñoäng nhaát ñònh veà maët naøy hay maët khaùc. Ví duï: ñoû röïc, ñoû kheù, ñoû saãm, v.v. (…) Coù nhöõng tieáng töï thaân noù khoâng quy chieáu ñöôïc moät ñoái töôïng, moät khaùi nieäm; nhöng coù söï hieän dieän cuûa noù trong caáu truùc töø hay khoâng, seõ laøm cho tình hình raát khaùc nhau. Ñoù laø chöa keå khoâng ít tröôøng hôïp ñaõ tìm ra nghóa cuûa chuùng trong quaù khöù lòch söû cuûa tieáng Vieät. Chuùng, nhieàu khi laø keát quaû cuûa hieän töôïng baøo moøn ngöõ nghóa (desemantic) ñeán möùc toái ña nhö vaãn thöôøng gaëp. Ví duï: (dai) nhaùch, (xanh) leø, (trong) vaét, v.v.”. Caùc taùc giaû cuõng coi caùc hình thöùc naøy laø töø gheùp chính phuï (1997: 143-146). Gaàn ñaây Huyønh Thò Hoàng Haïnh trong luaän aùn tieán só vôùi ñeà taøi “Ñaëc ñieåm ngöõ phaùp – ngöõ nghóa cuûa caùc vò töø coù yeáu toá ñöùng sau bieåu thò möùc ñoä cao trong tieáng Vieät” nhö nhaém nghieàn, im thít, caám tieät, laên ñuøng, xanh leø, ñoû au, chaùn pheøo, chaùt sì, moûng leùt, nheï teânh, naëng tròch, nheï teânh, saùng choang, to keách, ñaày pheø, vaøng eäch, ñaéng ngheùt, thaúng ñuoät, toái huø, nhaùm sì, hoâi rình, teû ngaét, ñoùi ngaáu, saâu hoaém, v.v. (2002: 2), taùc giaû ñaõ nghieân cöùu khaù toaøn dieän vaø saâu vaán ñeà naøy. Tuy nhieân, chuùng toâi nhaän thaáy phaïm vi 13 nghieân cöùu cuûa coâng trình coù giôùi haïn nhö ñeà taøi ñaõ neâu vaø khoâng ñeà caäp ñeán yù nghóa cöïc caáp cuûa caùc vò töø traïng thaùi khi keát hôïp vôùi yeáu toá ñöùng sau hoaëc ñöùng tröôùc bieåu thò möùc ñoä cöïc caáp. Ñieåm qua caùc yù kieán treân, chuùng toâi nhaän thaáy caùc taùc giaû quan taâm ñeán caùc vaán ñeà: a. Töø gheùp coù caáu truùc chính phuï kieåu nhö ñen thui, traéng xoùa, baïc pheách, xanh leø, thaúng ñô, xa tít, v.v. mang yù nghóa nhaán maïnh vaø coù saéc thaùi hoùa; b. Caùc hình thöùc so saùnh ñeïp nhö tieân, chaäm nhö ruøa, ñen nhö cuû suùng, ñoû nhö gaác, cöïc kì, toät cuøng, voâ cuøng, tieác ñöùt ruoät, v.v. coù yù nghóa nhaán maïnh tuyeät ñoái, phoùng ñaïi vaø mang saéc thaùi hoùa; c. So saùnh tuyeät ñoái nhö ñeïp nhaát, xaáu nhaát, toát nhaát, v.v. laø so saùnh cöïc caáp. Caùc nhaø nghieân cöùu khoâng xaùc ñònh hai vaán ñeà a, b laø caùc hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp, nhöng laïi coi vaán ñeà c nhö laø hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp. Tuy nhieân, ñoái vôùi vaán ñeà a, b coù moät, hai yù kieán coi laø hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp, nhöng chæ döøng laïi ôû möùc ñoä khaùi quaùt, gôïi yù. Roõ raøng ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp, tieáng Vieät coù moät heä thoáng caùc PTCC raát phong phuù, ña daïng vaø ñoäc ñaùo nhöng chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm nghieân cöùu moät caùch heä thoáng. Chính vì vaäy, luaän vaên naøy ñaët nhieäm vuï phaân tích ñaày ñuû caùc PTCC. Keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc laø nguoàn tö lieäu quí giaù, taïo cô sôû thuaän lôïi ñeå chuùng toâi giaûi quyeát vaán ñeà maø luaän vaên ñaët ra. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu 14 4.1 . Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeå thöïc hieän ñeà taøi naøy, trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi söû duïng nhieàu phöông phaùp khaùc nhau. Nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu naøy ñöôïc söû duïng phoái hôïp linh hoaït ñeå vieäc nghieân cöùu coù keát quaû. 4.1.1. Phöông phaùp mieâu taû Ñaây laø phöông phaùp chuû yeáu, ñöôïc thöïc hieän xuyeân suoát trong luaän vaên. Caùc cöù lieäu duøng ñeå khaûo saùt caùc PTCC laø nhöõng cöù lieäu thuoäc tieáng Vieät hieän ñaïi. Chuùng toâi mieâu taû ñaëc ñieåm ngöõ phaùp, ngöõ nghóa vaø caùch söû duïng cuûa caùc PTCC. Ñoàng thôøi keát hôïp vôùi vieäc so saùnh ñoái chieáu giöõa caùc PTCC khaùc nhau ñeå chæ ra ñaëc ñieåm rieâng cuûa töøng PTCC. 4.1.2. Phöông phaùp thoáng keâ Caùc pheùp tính ñôn giaûn trong phöông phaùp thoáng keâ cuõng ñöôïc söû duïng ñeå tính tæ leä phaàn traêm cuûa caùc cöù lieäu thu thaäp ñöôïc. Döïa treân soá lieäu thoáng keâ, chuùng toâi coù theå phaân tích ñaëc ñieåm tri nhaän cuûa ngöôøi baûn ngöõ khi söû duïng caùc PTCC. 4.1.3. Phöông phaùp ñoái chieáu Phöông phaùp naøy duøng ñeå so saùnh moät soá PTCC cuûa tieáng Vieät vôùi nhöõng PTCC töông ñöông trong tieáng Anh. Muïc ñích cuûa phöông phaùp naøy laø laøm noåi roõ söï phong phuù, ña daïng vaø ñoäc ñaùo cuûa PTCC trong tieáng Vieät. 4.2 . Nguoàn ngöõ lieäu Caùc hình thöùc theå hieän yù nghóa cöïc caáp ñöôïc khaûo saùt treân cöù lieäu khaåu ngöõ, phöông tieän thoâng tin baùo chí, vaên baûn vaên chöông (chuû yeáu töø ñaàu theá kæ XX) vaø treân cöù lieäu cuûa moät soá töø ñieån thoâng duïng nhö Töø ñieån 15 tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ chuû bieân), Ñaïi töø ñieån tieáng Vieät (Nguyeãn Nhö YÙ chuû bieân), Thaønh ngöõ tieáng Vieät (Nguyeãn Löïc), v.v. Beân caïnh, chuùng toâi cuõng döïa vaøo nhöõng caûm nhaän töï thaân (ngöôøi baûn ngöõ) ñeå nhaän xeùt vaø chöùng minh cho caùc vaán ñeà neâu ra. 5. YÙ nghóa cöïc caáp – khaùi nieäm cô sôû cuûa ñeà taøi Moãi söï vaät, hieän töôïng ñeàu coù tính chaát, traïng thaùi cuûa noù. Tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng coù theå ñöôïc bieåu hieän qua caùc phaïm truø cuï theå. Chaúng haïn: - hình theå: vuoâng / troøn, maäp / gaày, daøy / moûng, ñeïp / xaáu, v.v.; - troïng löôïng: naëng / nheï; - kích thöôùc: to / nhoû, lôùn / beù, cao / thaáp, daøi / ngaén, roäng / heïp, noâng / saâu, xa / gaàn, v.v.; - chaát löôïng: toát / xaáu, cöùng / meàm, hay / dôû, v.v.; - soá löôïng: ít / nhieàu; - maøu saéc: ñen / traéng / vaøng / ñoû / xanh / tím, v.v.; - traïng thaùi: vui / buoàn, söôùng / khoå, v.v.; - ñöùc tính: toát / xaáu, chaêm / löôøi, v.v. Tuy nhieân, söï phaûn aùnh tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng khoâng chæ döøng laïi ôû nhöõng phaïm truø naøy. Bôûi leõ söï vaät, hieän töôïng voâ cuøng phong phuù, ña daïng. Söï vaät, hieän töôïng thuoäc cuøng moät loaïi nhöng tính chaát, traïng thaùi laïi khaùc nhau, hoaëc coù cuøng tính chaát, traïng thaùi nhöng möùc ñoä cuõng khoâng gioáng nhau. Ví duï: (1) a. Anh aáy coù nöôùc da ñen. b. Anh aáy coù nöôùc da ñen ñen / hôi ñen. 16 c. Anh aáy coù nöôùc da raát / quaù ñen. d. Anh aáy coù nöôùc da ñen quaù / laém. e. Anh aáy coù nöôùc da cöïc kì ñen / ñen cöïc kì. f. Anh aáy coù nöôùc da voâ cuøng ñen/ñen voâ cuøng. g. Anh aáy coù nöôùc da ñen thui. h. Anh aáy coù nöôùc da ñen nhö coät nhaø chaùy. v.v. Caùc phaùt ngoân treân coù noäi dung gioáng nhau laø cuøng bieåu hieän moät thoâng tin veà maøu ñen cuûa nöôùc da nhöng khaùc nhau veà saéc thaùi bieåu caûm vaø nhaän ñònh, ñaùnh giaù. Nghóa laø tính chaát ñen ñöôïc phaûn aùnh ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau, töø möùc ñoä thaáp ñeán möùc ñoä cao thoâng qua söï caûm nhaän, nhaän ñònh cuûa ngöôøi phaûn aùnh. Trong a tính chaát ñen ñöôïc nhaän ñònh ôû möùc ñoä trung tính. Trong b tính chaát ñen ñöôïc nhaän ñònh vaø mieâu taû ôû möùc ñoä thaáp. Trong c vaø d, tính chaát ñen ñöôïc mieâu taû ôû möùc ñoä cao. Coøn e, f, g, h tính chaát ñen ñöôïc mieâu taû ôû möùc ñoä cao hôn, möùc ñoä cöïc caáp, ñöôïc goïi laø bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp. Neáu bieåu dieãn tính chaát ñen treân moät truïc thang ñoä maø ñen ôû trung tính thì caùc tính chaát ñen coù xu höôùng taêng hoaëc giaûm veà hai cöïc ñoái laäp: 17 möùc ñoä trung möùc ñoä cöïc caáp thaáp tính cao (–) 0 (+) ñen ñen ñen raát ñen ñen thui hôi ñen quaù ñen cöïc kì ñen ñen quaù ñen cöïc kì ñen voâ cuøng voâ cuøng ñen ñen nhö coät nhaø chaùy Vaäy yù nghóa cöïc caáp laø gì ? Thoâng thöôøng khi noùi ñeán cöïc, ngöôøi ta nghó ñeán ñieåm ñaàu ôû treân cuøng hay döôùi cuøng. Nghóa naøy ñöôïc giaûi thích trong Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Hoaøng Pheâ (chuû bieân) nhö sau: Cöïc laø ñieåm ôû ñaàu cuøng treân moät höôùng naøo ñoù. Muõi Caø Mau ôû cöïc nam ñaát nöôùc. Hai cöïc ñoái laäp. Caáp laø baäc, loaïi, haïng ñöôïc xeáp töø thaáp ñeán cao hoaëc töø döôùi leâ._.n treân theo moät heä thoáng naøo ñoù. Ví duï: Chính quyeàn caùc caáp. Só quan caáp taù. Giaùo vieân caáp 1. Gioù caáp 3, v.v. (2002: 135-239). Nhö vaäy coù theå hieåu cöïc caáp laø ñieåm ôû ñaàu cuøng cuûa moät caáp naøo ñoù trong moät heä thoáng. Nghóa naøy chöa theå hieän roõ yù nghóa thaät söï cuûa cöïc caáp. Bôûi vì, ngöôøi ta coù theå hieåu ñieåm cöïc cuûa caáp naøy seõ laø ñieåm cöïc cuûa moät caáp môùi. Ñieåm cöïc cuûa “gioù caáp 2” seõ laø ñieåm ñaàu cuûa “gioù caáp 3”. Cöïc caáp ôû ñaây coøn giôùi haïn. Theo Töï Vò An Nam La Tinh (Pierre Pigneaux de Beùhaine 1773: 101), Ñaïi Nam Quaác AÂm Töï Vò (Huøinh-Tònh Paulus Cuûa 1895: 26), Haùn Vieät Töø Ñieån (Ñaøo Duy Anh 1950: 139), Vieät Nam Töï Ñieån (Hoäi Khai Trí 18 Tieán Ñöùc 1931: 102), Vaên Taân Töø Ñieån Tieáng Vieät (Vaên Taân (chuû bieân) 1969: 230), cöïc (ultra / extremely) laø raát möïc, voâ cuøng, ñeán theá laø cuøng. Nhö vaäy, xeùt ñeán cuøng, cöïc coøn coù moät yù nghóa nöõa, ñoù laø söï tuyeät ñoái vaø khoâng so saùnh ñöôïc nöõa veà maët tính chaát, traïng thaùi cuûa moät söï vaät, hieän töôïng maø Töø ñieån tieáng Vieät giaûi thích laø “Ñeán möùc coi nhö khoâng theå hôn ñöôïc nöõa” (Hoaøng Pheâ (chuû bieân) 1992: 239). Coøn caáp laø möùc ñoä veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Nhö vaäy coù theå noùi cöïc caáp (superlative / superlatif) nghóa laø toät ñoä, toät cuøng, toät ñænh cuûa moät caáp ñoä veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Cöïc kì ñen / ñen cöïc kì, voâ cuøng ñen / ñen voâ cuøng, ñen thui, ñen nhö coät nhaø chaùy dieãn ñaït yù nghóa möùc ñoä cöïc caáp, khoâng theå ñen hôn ñöôïc nöõa. Töông töï, trong tieáng Anh, superlative (cöïc caáp) laø vöôït hôn moïi thöù, thuoäc möùc ñoä cao nhaát. Superlative coù goác tieáng Latin laø superlatus, quaù khöù phaân töø cuûa superferre. Superferre keát hôïp tieáp ñaàu ngöõ super vaø vò töø ferre. Super coù nghóa laø vöôït ra ngoaøi (over), ôû treân (above), treân ñænh (on top of ). Ferre coù nghóa laø mang (to carry). Superferre laø mang vöôït qua (to carry over), taêng leân cao (raise high) (Robert Allen, The Penguin Dictionary 2004: 1412). Vì theá coù theå ñònh nghóa yù nghóa cöïc caáp laø söï dieãn ñaït nghóa toät ñoä, toät cuøng, toät ñænh, khoâng theå hôn ñöôïc nöõa vaø cuõng khoâng theå so saùnh hôn ñöôïc nöõa veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Trong tieáng Anh, caùc töø chæ tính chaát, traïng thaùi maø töï chuùng ñaõ troïn veïn, hoaøn chænh ôû möùc ñoä cao nhaát coù theå ñaït tôùi (qualities that are by themselves total and complete or of the highest possible degree) nhö gigantic (khoång loà), tiny (tí hon), perfect (hoaøn haûo), dead (cheát), alive (soáng), v.v. ngöôøi ta goïi ñoù laø töø tuyeät ñoái (absolute words). Beân caïnh, ñeå 19 theå hieän yù nghóa cöïc caáp, tieáng Anh duøng phöông tieän ñaùnh daáu laø hình vò - est ôû phía sau caùc töø chæ tính chaát, traïng thaùi coù moät aâm tieát. Ví duï: tall -> tallest (cao nhaát) old -> oldest (giaø / cuõ nhaát) long -> longest (daøi nhaát) fat -> fattest (maäp nhaát) v.v. Ñoái vôùi caùc töø chæ tính chaát, traïng thaùi coù hai hoaëc treân hai aâm tieát thì ngöôøi ta duøng phöông thöùc keát hôïp vôùi töø most ôû phía tröôùc. Ví duï: dangerous -> most dangerous (nguy hieåm nhaát) interesting -> most interesting (lí thuù nhaát) proper -> most proper (thích ñaùng nhaát) v.v. Ngoaøi ra, coøn coù caùc phöông tieän khaùc nhö best (toát nhaát), lest (beù nhaát), worst (xaáu nhaát), most (nhieàu nhaát) thì khoâng theo qui taéc thoâng thöôøng. Khaùc vôùi tieáng Anh, tieáng Vieät chæ duøng phöông tieän töø vöïng. Ngöôøi Vieät thöôøng noùi, ví duï: (2) a. Thaùp naøy cao nhaát. b. Thaùp naøy raát cao. c. Thaùp naøy cao quaù / quaù cao. d. Thaùp naøy cao laém ñaáy. e. Thaùp naøy cao gheâ. f. Thaùp naøy cao thaät. g. Thaùp naøy cao ngheäu. 20 h. Thaùp naøy cöïc cao / cao cöïc. i. Thaùp naøy cöïc kì cao / cao cöïc kì. j. Thaùp naøy cao kinh khuûng. k. Thaùp naøy cao voâ cuøng. l. Thaùp naøy heát söùc cao / cao heát söùc. m. Thaùp naøy cao bieát döôøng naøo. m. Thaùp naøy cao ôi laø cao! n. Thaùp naøy cao thieät laø cao! o. Thaùp naøy cao khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc. v.v. Coù theå thaáy tính chaát cao ñöôïc nhaän ñònh ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau baèng caùch gaén vôùi caùc yeáu toá nhaát, raát, quaù, laém, gheâ, thaät, ngheäu, cöïc, cöïc kì, kinh khuûng, heát söùc, döôøng naøo, khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc, v.v. Caùc yeáu toá naøy coù chöùc naêng ngöõ phaùp laø boå ngöõ, bieåu hieän yù nghóa veà möùc ñoä cuûa tính chaát cao. Tuy nhieân, tính chaát cao ñöôïc nhaän ñònh trong a laø söï so saùnh trong moät taäp hôïp caùc thaùp ñeå khaúng ñònh “caùi thaùp naøy cao nhaát trong vaø chæ trong moät taäp hôïp thaùp ñöôïc so saùnh maø thoâi” vì coù theå coù moät caùi thaùp khaùc ngoaøi taäp hôïp cao hôn caùi thaùp naøy. Nhö vaäy yeáu toá nhaát coù giôùi haïn, khoâng tuyeät ñoái neân khoâng bieåu hieän cöïc caáp. Döïa theo giaûi thích cuûa caùc töø ñieån tieáng Vieät, nhöõng yeáu toá raát, quaù, laém, thaät, gheâ bieåu hieän möùc ñoä cao, treân haún möùc bình thöôøng nhöng chöa tuyeät ñoái. Coù theå thaáy ngoaøi hình thöùc dieãn ñaït raát cao, quaù cao / cao quaù, cao laém, cao thaät, cao gheâ bieåu hieän tính chaát cao treân möùc bình thöôøng, ngöôøi ta coøn duøng moät soá hình thöùc khaùc ñeå bieåu hieän tính chaát cao ôû möùc 21 ñoä cao hôn nöõa, nhö cao ngheäu, cöïc cao / cao cöïc, cöïc kì cao / cao cöïc kì, cao kinh khuûng, cao voâ cuøng, heát söùc cao / cao heát söùc, cao bieát döôøng naøo, cao nhö nuùi, v.v. So saùnh tính chaát cao trong b, c, d, e, f vôùi tính chaát cao trong g, h, i, j, k, l, m, n, o cho thaáy roõ ñieàu aáy. Bôûi leõ caùc yeáu toá ngheäu, cöïc, cöïc kì, kinh khuûng, heát söùc, döôøng naøo, khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc, v.v. ñöôïc xaùc nhaän laø bieåu hieän möùc ñoä cao nhaát, tuyeät ñoái, khoâng theå hôn ñöôïc nöõa, töùc coù yù nghóa cöïc caáp. Vì vaäy, caùc yeáu toá naøy ñöôïc xaùc ñònh laø bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp tính chaát cao cuûa söï vaät, hieän töôïng. Tuy nhieân, yù nghóa cöïc caáp chæ xuaát hieän trong thang ñoä tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät hieän töôïng. Bôûi “Thang ñoä laø moät heä ñoái vò coù tính chaát khaùi quaùt goàm hai cöïc ñoái nhau thoâng qua moät chuaån. Nhöõng töø ngöõ bieåu thò thuoäc tính ñöôïc ñaùnh giaù theo thang ñoä chính laø nhöõng töø ngöõ bieåu thò caùc thuoäc tính ñöôïc ñònh vò treân thang ñoä aáy” (Hoaøng Vaên Haønh 2004: 103). Hay noùi roõ hôn, thang ñoä laø taäp hôïp taát caû caùc möùc ñoä khaùc nhau töø thaáp nhaát ñeán cao nhaát veà moät thuoäc tính X coù tính ñoái laäp giöõa hai vuøng goïi laø cöïc döông (+) vaø cöïc aâm (–) cuûa söï vaät, hieän töôïng. Moãi thang ñoä coù caùc töø vöïng ñaïi dieän, ñaëc tröng cho thang ñoä ñoù. Chaúng haïn, trong thang nhieät ñoä thì noùng vaø laïnh vöøa laø hai töø vöïng ñaïi dieän cho thang ñoä, vöøa bieåu hieän hai cöïc ñoái laäp cuûa thang ñoä. Ñoái laäp vôùi noùng cöïc (+) laø laïnh cöïc (–). Giöõa hai cöïc coù nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñöôïc töø ngöõ hoùa nhö trung bình, vöøa, vöøa phaûi, v.v. ñeå bieåu hieän thang ñoä. Ví duï thang ñoä chieàu cao, thang nhieät ñoä: (–) 0 (+) thaáp trung bình / vöøa cao laïnh maùt aâm aám aám noùng v.v. 22 Ñieàu naøy chöùng toû raèng tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng coù bieåu hieän thang ñoä vaø ñöôïc phaûn aùnh theo laêng kính chuû quan cuûa chuû theå. Vaø, khi tri nhaän tính chaát, traïng thaùi coù haøm nghóa thang ñoä cuûa söï vaät, hieän töôïng, ngöôøi Vieät khoâng phaûn aùnh giôùi haïn trong hai cöïc ñoái laäp maø coøn phaûn aùnh tính chaát, traïng thaùi vöôït hôn ôû hai cöïc ñoái laäp. Ngöôøi ta duøng caùch phaûn aùnh naøy ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Khaûo saùt thang ñoä chieàu cao vaø thang nhieät ñoä, thì tính chaát, traïng thaùi cao / thaáp, noùng / laïnh cuûa söï vaät, hieän töôïng ñöôïc ngöôøi ta khoâng chæ tri nhaän chuùng nhö treân maø coøn tri nhaän ôû möùc ñoä cao hôn ôû hai cöïc, ñöôïc theå hieän qua caùc hình thöùc coù caùc yeáu toá ñi keøm theo nhö sau: - cao: cao doûng, cao keàu, cao ngaát, cao ngheàu, cao nhoøng, cao vuùt, cao voâ cuøng / voâ cuøng cao, cao cöïc kì / cöïc kì cao, cao kinh khuûng, cao nhö nuùi, cao choïc trôøi, v.v.; - thaáp: thaáp teø, thaáp voâ cuøng / voâ cuøng thaáp, thaáp cöïc kì / cöïc kì thaáp, thaáp kinh khuûng, thaáp nhö vòt, v.v.; - noùng: noùng hoåi, noùng voâ cuøng / voâ cuøng noùng, noùng cöïc kì / cöïc kì noùng, noùng kinh khuûng, noùng nhö löûa, noùng nhö Tröông Phi, v.v.; - laïnh: laïnh ngaét, laïnh cöïc kì / cöïc kì laïnh, laïnh voâ cuøng / voâ cuøng laïnh, laïnh kinh khuûng, laïnh nhö tieàn, laïnh nhö baêng, v.v. Chính caùc yeáu toá teø, ngaét, hoåi, doûng, keàu, ngheàu, nhoøng, vuùt, cöïc kì, voâ cuøng, kinh khuûng, nhö vòt, nhö löûa, nhö baêng, v.v. ñöôïc keát hôïp vôùi caùc vò töø traïng thaùi cao, thaáp, noùng, laïnh laøm taêng yù nghóa cuûa tính chaát, traïng thaùi cao, thaáp, noùng, laïnh ñeán cöïc caáp, vaø khoâng theå hôn ñöôïc nöõa. Roõ raøng caùc yeáu toá naøy khoâng bao giôø gaén vôùi caùc vò töø haønh ñoäng, quaù trình, tình thaùi. 23 Chaúng haïn (1): - quaù trình ngaõ: * ngaõ teø, * ngaõ ngaét, * ngaõ ngaét, * ngaõ cöïc kyø / cöïc kì ngaõ, * ngaõ voâ cuøng / voâ cuøng ngaõ, * ngaõ kinh khuûng, * ngaõ nhö löûa, v.v.; - tö theá naèm: * naèm teø, * naèm ngaét, * naèm keàu, * naèm cöïc kì / cöïc kì naèm, *naèm voâ cuøng / voâ cuøng naèm, * naèm kinh khuûng, v.v.; - haønh ñoäng chaïy: * chaïy teø, * chaïy ngaét, * chaïy hoåi, * chaïy cöïc kyø / cöïc kì chaïy, * chaïy voâ cuøng / voâ cuøng chaïy, * chaïy nhö löûa, v.v. Coù theå ngöôøi ta noùi chaïy nhö vòt, nhöng ñaây laø so saùnh caùch chaïy cuûa con ngöôøi vôùi con vòt vaø coù theå laäp laïi vò töø haønh ñoäng chaïy nhö vòt chaïy ñeå roõ nghóa hôn; hoaëc chaïy kinh khuûng laø söï tænh löôïc traïng thaùi nhanh tröôùc kinh khuûng vaø bao giôø cuõng phaûi keøm theo yeáu toá tình thaùi: Noù chaïy kinh khuûng thaät! Noù chaïy kinh khuûng nhæ! ñeå chæ saéc thaùi nhaèm thay theá cho traïng thaùi nhanh cöïc kì / cöïc kì nhanh, nhanh voâ cuøng / voâ cuøng nhanh, nhanh kinh khuûng. Nhö vaäy, ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng, ngöôøi ta phaûi duøng keøm theo vò töø traïng thaùi moät yeáu toá ñeå taïo thaønh caùc PTCC. 6. Boá cuïc luaän vaên Luaän vaên goàm coù 4 phaàn. Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp vaø Keát luaän, luaän vaên coù 2 chöông: Chöông 1: Ñaëc ñieåm hình thöùc cuûa nhöõng phöông tieän bieåu hieän yù nghóa “cöïc caáp” trong tieáng Vieät Chöông naøy mieâu taû baûn chaát töø loaïi, tieâu chí nhaän dieän cuõng nhö ñaëc ñieåm caáu taïo cuûa nhöõng PTCC. (1) Töø ñaây nhöõng hình thöùc bieåu hieän coù daáu (*) laø nhöõng hình thöùc bieåu hieän khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. 24 Chöông 2: Ñaëc ñieåm yù nghóa cuûa nhöõng phöông tieän bieåu hieän yù nghóa “cöïc caáp” trong tieáng Vieät Chöông naøy mieâu taû caùc PTCC treân cô sôû moät soá ñoái laäp veà ngöõ nghóa. Ngoaøi ra, luaän vaên coù moät Phuï luïc laø baûng lieät keâ taát caû nhöõng caùch dieãn ñaït bieåu hieän yù nghóa “cöïc caáp” trong tieáng Vieät maø chuùng toâi thu thaäp ñöôïc trong caùc taùc phaåm vaên hoïc, caùc phöông tieän thoâng tin baùo chí vaø khaåu ngöõ. Cuoái cuøng laø phaàn danh muïc caùc Taøi lieäu tham khaûo. 25 Chöông 1 Ñaëc ñieåm hình thöùc cuûa nhöõng PTCC trong tieáng Vieät 1. Baûn chaát töø loaïi cuûa nhöõng PTCC Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn khaùi nieäm cô sôû cuûa ñeà taøi, yù nghóa cöïc caáp laø tính chaát, traïng thaùi ôû möùc ñoä cao nhaát, möùc ñoä toät cuøng khoâng theå hôn ñöôïc nöõa vaø cuõng khoâng theå so saùnh hôn ñöôïc nöõa. Cho neân, nhöõng phaïm truø gaén vôùi yù nghóa cöïc caáp ñeàu thuoäc veà tính chaát, traïng thaùi chöù khoâng bao giôø gaén vôùi söï vaät, hoaït ñoäng. Vì sao? Nhö ñaõ bieát, moïi söï vaät, hieän töôïng bao giôø cuõng toàn taïi baèng caùch thöùc cuûa noù vôùi caùc moái lieân heä trong theá giôùi khaùch quan. Caùch thöùc toàn taïi cuûa söï vaät, hieän töôïng ñöôïc theå hieän qua haønh ñoäng, quaù trình, traïng thaùi, quan heä, tö theá, v.v. Caùch thöùc toàn taïi naøy ñöôïc tri nhaän theo laêng kính chuû quan cuûa ngöôøi phaùt ngoân baèng moät söï tình (a state of affairs). Khi noùi veà yù nghóa bieåu hieän cuûa phaùt ngoân, Cao Xuaân Haïo ñaõ khaúng ñònh: “Nghóa bieåu hieän phaûn aùnh caùi söï tình cuûa theá giôùi ñöôïc noùi ñeán trong caâu. Dó nhieân caâu noùi (caâu vaên) khoâng sao phoûng y nguyeân caùi söï tình aáy. Khi ñaõ ñöôïc saép xeáp laïi theo caùc tri giaùc cuûa ngöôøi noùi, ñöôïc toå chöùc laïi thaønh moät caáu truùc loâ-gich ngoân töø, ñöôïc tuyeán tính hoùa laïi theo nhöõng quy taéc ngöõ phaùp cuûa caâu, ñöôïc tình thaùi hoùa ôû nhieàu caáp tuøy theo thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi, caùi hình aûnh maø ngöôøi noùi duøng ñeå truyeàn ñaït söï tình cho ngöôøi nghe moät maët ñöôïc giaûn löôïc ñi vaø maët khaùc laïi ñöôïc trang trí theâm nhieàu yeáu toá chuû quan cuûa ngöôøi noùi” (1991: 230). Nhö vaäy, ñeå dieãn ñaït söï tình ngöôøi ta duøng caùc vò töø, bôûi “chöùc naêng cô baûn cuûa vò töø laø laøm thaønh hoaëc laø caáu taïo nhöõng ngöõ ñoaïn phaûn aùnh noäi 26 dung cuûa nhöõng söï theå” (Nguyeãn Thò Quy 2002: 57). Vaø theo yù nghóa cuûa noù, ngöôøi ta phaân ra caùc loaïi vò töø, goàm coù: vò töø haønh ñoäng, vò töø quaù trình, vò töø tö theá, vò töø traïng thaùi, vò töø tình thaùi. Vò töø haønh ñoäng, quaù trình, tö theá bieåu thò nhöõng haønh ñoäng, quaù trình, tö theá cuûa söï vaät, hieän töôïng. Vò töø tình thaùi bieåu thò yù nghóa tình thaùi. Tuy ñöôïc ñònh danh khaùc nhau nhöng haønh ñoäng, quaù trình, tö theá, tình thaùi bao giôø cuõng ñöôïc dieãn ra trong moät khoaûng thôøi gian, nghóa laø coù khôûi ñaàu, dieãn bieán vaø keát thuùc (hoaøn thaønh). Ví duï: (3) a- Anh aáy baét ñaàu laøm vieäc luùc 7 giôø. b- Giôø naøy anh aáy ñang laøm vieäc. c- Anh aáy ñaõ laøm xong vieäc. d- Gioù baét ñaàu thoåi. ñ- Gioù ñang thoåi. e- Gioù ñaõ thoåi. Vì theá haønh ñoäng, quaù trình, tö theá, tình thaùi khoâng coù haøm nghóa thang ñoä (scale / gradable). Vò töø traïng thaùi bieåu thò tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät hieän töôïng. Tính chaát khoâng coù môû ñaàu vaø keát thuùc. Vì tính chaát laø thuoäc tính luoân luoân gaén lieàn vôùi söï toàn taïi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Traïng thaùi tuy coù tính laâm thôøi trong moät khoâng gian, thôøi gian nhöng cuõng khoâng coù môû ñaàu, dieãn bieán vaø keát thuùc. Ngöôøi Vieät khoâng bao giôø noùi : (4) a- * Coâ aáy baét ñaàu hieàn. b- * Coâ aáy ñang hieàn. c- * Coâ aáy ñaõ hieàn. d- * Nöôùc da coâ aáy baét ñaàu traéng. 27 ñ- * Nöôùc da coâ aáy ñang traéng. e- * Nöôùc da coâ aáy ñaõ traéng. Nhö vaäy, chæ coù tính chaát, traïng thaùi môùi coù haøm nghóa thang ñoä vaø vaø gaén vôùi caùc yeáu toá khaùc ñeå taïo thaønh PTCC. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû caùc vò töø traïng thaùi chæ tính chaát, traïng thaùi ñeàu gaén ñöôïc vôùi caùc yeáu toá khaùc ñeå taïo thaønh PTCC. Bôûi leõ, coù moät soá vò töø traïng thaùi chæ tính chaát, traïng thaùi ñaõ bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp neân khoâng theå gaén ñöôïc vôùi caùc yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp khaùc. Ñoù laø caùc vò töø caâm, cheùo, cheát, chính, chung, coâng, doät, ñui, loøa, muø, ngheïn, ngoïng, phuï, reâm, rieâng, soáng, thöùc, tö, vuïng, xæu, v.v. Ngöôøi Vieät khoâng bao giôø theå hieän: * cöïc caâm, * cheùo kinh, * cheát voâ cuøng, * chính teø, * chung ngaét, * coâng leø, * doät tít, * ñui kòt, v.v. Tuy nhieân, trong tieáng Vieät coù moät soá hình thöùc bieåu hieän nhö caâm nhö heán, cheát queo, cheát ngaét, ngoïng líu ngoïng lòu, soáng nhaên, v.v. troâng raát gioáng PTCC vaø töôûng raèng ñaây laø caùc PTCC. Bôûi vì, caên cöù hình thöùc caáu taïo, coù theå cho raèng caùc vò töø traïng thaùi caâm, cheát, ngoïng, soáng keát hôïp ñöôïc vôùi caùc yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp nhö heán, queo, ngaét, líu lòu, nhaên v.v. ñeå taïo thaønh caùc PTCC, nhöng thöïc ra khoâng phaûi. Xeùt veà yù nghóa cuûa caùc vò töø caâm, cheát, ngoïng, soáng trong caùc tröôøng hôïp bieåu hieän naøy, vaán ñeà ñöôïc ñeà caäp ñeán khoâng phaûi laø tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng ñuùng vôùi yù nghóa cuûa noù, maø traùi laïi, ngöôøi ta muoán bieåu hieän hoaëc khaúng ñònh haønh ñoäng, tính chaát, traïng thaùi khaùc cuûa söï vaät, hieän töôïng. Hay noùi khaùc ñi, ñaây laø caùch noùi chuyeån nghóa. Caâm nhö heán laø bieåu hieän traïng thaùi im khoâng noùi naêng gì tröôùc tình theá ñaùng ra phaûi noùi cuûa moät ngöôøi naøo ñoù. Ví duï: 28 (5) - Taïi sao maøy khoâng traû lôøi maø cöù caâm nhö heán vaäy? Cheát queo, cheát ngaét laø bieåu hieän traïng thaùi cheát ñaõ xaûy ra töø laâu nhaèm khaúng ñònh khoâng coù söï soáng cuûa söï vaät ñoù. Ví duï: (6) - Caây naøy cheát queo roài! (7) - Khi caûnh saùt ñeán nôi thì teân cöôùp ñaõ cheát ngaét. Ngoïng líu ngoïng lòu laø bieåu hieän haønh ñoäng noùi khoâng chuaån, khoâng roõ raøng cuûa caùc em beù môùi bieát noùi. Ví duï: (8) - Em beù môùi leân ba noùi coøn ngoïng líu ngoïng lòu. Soáng nhaên laø bieåu hieän traïng thaùi ñang soáng ñeå phuû ñònh traïng thaùi töôûng nhö ñaõ cheát cuûa söï vaät. Ví duï: (9) - Töôûng noù ñaõ cheát, ai ngôø vaãn coøn soáng nhaên. Coù theå noùi, chæ caùc vò töø traïng thaùi chæ tính chaát, traïng thaùi coù haøm nghóa thang ñoä môùi gaén vôùi caùc yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp taïo thaønh caùc PTCC ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng. Nhö vaäy, caùc PTCC coù hình thöùc theå hieän khaùc nhau, nhöng suy cho cuøng, baûn chaát cuûa nhöõng PTCC laø ngöõ ñoaïn (phrase) bao giôø cuõng coù hai yeáu toá. Yeáu toá thöù nhaát laø caùc vò töø traïng thaùi chæ tính chaát, traïng thaùi coù haøm nghóa thang ñoä, bieåu hieän phaïm truø ñöôïc noùi ñeán. Yeáu toá thöù hai laø caùc hình thöùc caáu taïo khaùc nhau coù theå laø moät tieáng, töø laùy, ngöõ ñoaïn khoâng / coù yeáu toá tình thaùi, ngöõ ñoaïn coù / tænh löôïc yeáu toá so saùnh, ngöõ ñoaïn coù yeáu toá tu töø giöõ cöông vò boå ngöõ nhaán maïnh, bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp cho phaïm truø do yeáu toá chính noùi ñeán. Giöõa hai yeáu toá thöôøng coù quan heä chaët cheõ trong moät caáu truùc PTCC oån ñònh, ít coù yeáu toá cheâm xen. Ñaây 29 chính laø tieâu chí nhaän dieän caùc hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp maø ñeà taøi ñaët ra ñeå khaûo saùt ñaëc ñieåm hình thöùc cuûa caùc PTCC. 2. Ñaëc ñieåm caáu taïo cuûa PTCC Qua khaûo saùt, chuùng toâi nhaän thaáy, caùc yeáu toá bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp keát hôïp vôùi caùc vò töø traïng thaùi coù haøm nghóa thang ñoä taïo thaønh caùc PTCC raát ña daïng vaø laøm cho hình thöùc bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät heát söùc phong phuù. Ñieàu naøy chöùng toû raèng ngöôøi Vieät duøng nhieàu PTCC khaùc nhau ñeå bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp. Tuy nhieân, caùc PTCC naøy voán “chuû yeáu laø nhôø ôû choã caùc taäp quaùn ngoân ngöõ cuûa xaõ hoäi chuùng ta ñaõ ñònh höôùng cho chuùng ta löïa choïn caùch dieãn ñaït ñoù”(Lyù Toaøn Thaéng 2005: 112). Taïi sao phaûi coù söï löïa choïn? Nhö ñaõ trình baøy, hình thöùc ñaùnh daáu bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp trong tieáng Vieät laø yeáu toá töø vöïng. Tieáng Vieät laø ngoân ngöõ ñôn laäp khoâng bieán hình neân vaán ñeà traät töï töø trong moät caáu truùc, nhaát laø trong caùc PTCC, raát quan troïng. Bôûi, maëc duø caùc PTCC voán coù chung moät hình thöùc laø ngöõ ñoaïn nhöng chuùng laïi coù ñaëc ñieåm caáu taïo khaùc nhau: ngöõ töï do nhö cao voâ cuøng, cöïc kì cao, cao ngaát trôøi, v.v. vaø ngöõ coá ñònh nhö cao vuùt, cao leâu ngheâu, cao nhö nuùi,v.v. Trong caùc PTCC, yeáu toá keøm theo vò töø traïng thaùi raát ña daïng veà hình thöùc caáu taïo. Chuùng coù theå laø: a. moät tieáng trong PTCC coù daïng nhö: - beùo nuùc, buoàn röôïi, cao vuùt, chua leùt, cuõ meøm, dai nhaùch, daøi ngoaèng, ñaëc kòt, ñaày aép, ñen sì, ñoâng nghòt, eâm ru, giaø khaèn, hieàn khoâ, hoâi rình, im thít, kheùt leït, khoâ ñeùt, v.v.; 30 - chuùa böôùng, chuùa gheùt, cöïc ñaïi, cöïc tieåu, cöïc thònh, ñeïp kinh, xaáu kinh, roäng kinh, sieâu beàn, sieâu moûng, toái ña, toái khaån, tuyeät haûo, tuyeät maät, tuyeät mó, voâ ngaàn, voâ phuùc, v.v. b. töø laùy trong PTCC coù daïng nhö: - beù teûo teo, beùo nung nuùc, buoàn röôøi röôïi, cao choùt voùt, cao dong doûng, ñaày aêm aép, ñen sì sì, ñoû loøm loøm, ñoû chon choùt, ñoâng nghìn nghòt, im thin thít, maùt röôøi röôïi, naëng trình tròch, noùng hoâi hoåi, v.v.; - khít khìn khòt, khít kha khít khòt, khoûe khoøe khoe, deûo deøo deo, saïch saønh sanh, saùt saøn saït, saùt saït saøn san, xoáp xoàm xoäp, v.v.; - beùo nung beùo nuùc, roãng hueách roãng hoaùc, troáng tueách troáng toaùc, coøm nhoûm coøm nhom, xa laéc xa lô, raäm rì raäm ròt, thöa reånh thöa raûng, v.v. c. ngöõ ñoaïn khoâng / coù yeáu toá tình thaùi trong PTCC coù daïng nhö: - cöïc kì beùo, voâ cuøng beùo, cöïc kì cao, voâ cuøng cao, cöïc kì dô, voâ cuøng dô, ñen kinh khuûng, roäng voâ cuøng, cao heát söùc, cöïc kì gioáng, voâ cuøng gioáng, cöïc kì reû, voâ cuøng reû, v.v.; - cao ngaát trôøi, buoàn cheát ñi ñöôïc, vui khoâng theå taû ñöôïc, ñau xeù loøng, laïnh thaáu xöông, giaän tím maët, giaän ñoû maët, meät laû ngöôøi, v.v. - Vui ôi laø vui! - Ñeïp ôi laø ñeïp! - Ñoâng ôi laø ñoâng! - Buoàn ôi laø buoàn! v.v. d. ngöõ ñoaïn coù / tænh löôïc yeáu toá so saùnh trong PTCC coù daïng nhö: - aùc nhö huøm, baïc nhö voâi, baån nhö huûi, beùo nhö traâu tröông, buoàn nhö cha cheát, cao nhö nuùi, cay nhö ôùt, chaéc nhö neâm, cöùng nhö ñaù, dai nhö ñæa, deûo nhö keïo keùo, v.v.; 31 - doát ñaëc caùn mai, giaøu nöùt ñoá ñoå vaùch, ngheøo rôùt muøng tôi, v.v.; e. ngöõ ñoaïn coù yeáu toá tu töø trong PTCC coù daïng nhö: - tieác ñöùt ruoät, laïnh thaáu xöông, reùt caét da, v.v. 2.1. PTCC laø ngöõ ñoaïn coù yeáu toá mang yù nghóa cöïc caáp ñöùng sau vò töø traïng thaùi Khi nhaän ñònh veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng naøo ñoù, ngöôøi Vieät thöôøng noùi: (10) a- Coù laàn toâi ñöôïc chính gaõ beùo laún vaø ñen truøi truõi cho ngoài leân thuyeàn (Nguyeãn Huy Thieäp – Chaûy ñi soâng ôi). b- Caùi hoá huït xuoáng thaønh moät mieäng vöïc ñen ngoøm trong ñaàu anh (Chu Lai – AÊn maøy dó vaõng). c- Vaø hai con maét saâu hoaém, thaêm thaúm (Nguyeãn Minh Chaâu – Ngöôøi ñaøn baø treân chuyeán taøu toác haønh). d- Baø Laïc ngöôøi gaày ñeùt (Trieäu Boân– Moät phuùt vaø nöûa ñôøi ngöôøi). ñ- Taàng maây lô löûng trôøi xanh ngaét Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo (Nguyeãn Khuyeán – Thu ñieáu). v.v. Caùc ngöõ ñoaïn beùo laún, ñen truøi truõi, ñen ngoøm, saâu hoaém, gaày ñeùt, xanh ngaét, vaéng teo, v.v. dieãn ñaït möùc ñoä cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi beùo, ñen, saâu, gaày, xanh, vaéng cuûa söï vaät, hieän töôïng. Ngöõ ñoaïn thuoäc loaïi naøy coù raát nhieàu trong heä thoáng töø vöïng tieáng Vieät, coù theå keå ra nhö: beùo nuùc, buoàn röôïi, buoàn teânh, cao ngheäu, cao vuùt, chua leùt, cuõ meøm, dai nhaùch, daøi ngoaèng, ñaëc kòt, ñaéng ngheùt, ñen sì, ñoâng nghòt, ñaày aép, eâm ru, giaø khaèn, hieàn khoâ, hoâi rình, im thít, khít khòt, kheùt leït, khoâ ñeùt, khoång loà, laïnh ngaét, laëng tôø, maùt röôïi, meàm nhuõn, moûng dính, môùi tinh, möøng rôn, nhaït theách, 32 ngaén nguûn, ngheøo ngaët, ngoït lòm, ngoït xôùt, nguoäi ngaét, nhaït theách, nheï teânh, nhoû xíu, non choeït, noùng hoåi, reû maït, roãng tueách, saùng quaéc, saùt saït, saéc leûm, söng vuø, traéng phau, töôi roùi, thaúng taép, thoái hoaéc, öôùt meøm, vaøng kheø, xanh leø, xa tít, xanh ngaét, yeáu xìu, v.v. Nhö ñaõ xaùc ñònh, PTCC loaïi naøy coù hai yeáu toá. Yeáu toá thöù nhaát laø caùc vò töø traïng thaùi chæ tính chaát, traïng thaùi coù haøm nghóa thang ñoä. Yeáu toá thöù hai laø moät tieáng: laún, ngoøm, hoaém, ñeùt, teo, teânh, ngheäu, ngheùt, sì, nghòt, ngaét, dính, theách, maït, quaéc, phau, roùi, meøm, kheø, khòt, leø, v.v. bieåu hieän yù nghóa cöïc caáp boå nghóa cho vò töø traïng thaùi phía tröôùc, ñoàng thôøi bieåu hieän saéc thaùi tình caûm ñoái vôùi tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng ñöôïc nhaän ñònh, ñaùnh giaù. Khaûo saùt caùc töø ñieån tieáng Vieät, coù theå nhaän thaáy caùc tieáng nhö au, aép, bôøi, böôm, boùc, caác, choang, choeøn, choùt, coäp, cuûn, gay, haây, heáu, hoaûnh, hiu, hoaéc, hoûn, hoaém, hoaêng, höôøm, khaác, khoïm, laùy, laøu, leø, leûm, loøm, loùi, loác, loáp, löø, muoát, meøm, mòt, muùp, möôùp, ngaét, ngaát, ngaàu, ngoøm, nheûm, nhom, ô, phau, pheøo, pheách, phöùc, roùi, rôn, taép, teânh, theách, thín, thình, thöôït, toanh, toaùt, toeùt, tròch, rì, rích, ròm, roäm, sì, xo, v.v. ñöôïc Hoaøng Pheâ cho laø khoâng theå xaùc ñònh nghóa vaø bao giôø cuõng “duøng haïn cheá trong moät vaøi toå hôïp” (Hoaøng Pheâ 1992), chaúng haïn: vaøng hoe, tím ngaét, ñoû au, xanh thaém, ñen kòt, saùng tröng, toái om, saâu thaúm, cao ngaát, luøn tòt, nhoû xíu, to ñuøng, vaéng teo, ñoâng nghòt, ñaéng ngheùt, nhaït theách, khoång loà, tí hon, v.v. Vaø taùc giaû cuõng giaûi thích caùc PTCC loaïi naøy bieåu hieän yù nghóa möùc ñoä raát cao, khoâng theå hôn ñöôïc nöõa. Nhöng Cao Xuaân Haïo khaúng ñònh ñaây “laø nhöõng traïng ngöõ chæ möùc toái cao (superlatif) cuûa caùc tính / vò töø ñi tröôùc, keøm theâm moät saéc thaùi bieåu caûm nhaát ñònh vaø / hay moät yù nghóa aán töôïng”. Caùc hình thöùc naøy “goàm 33 nhöõng yeáu toá coù nghóa roõ raøng” vaø “moái quan heä yù nghóa giöõa trung taâm vaø traïng ngöõ thöôøng laø “A ñeán noãi / ñeán möùc B” nhö trong beùo nöùt, phuïc laên, ngoït lòm hoaëc laø “A ñeán noãi nhö theå (bò) B nhö trong ñen thui, troøn vo, gioáng ñuùc, öôùt ñaàm, leùp keïp, v.v. (Cao Xuaân Haïo 1998: 201-202) Nhö vaäy, döïa vaøo giaûi nghóa cuûa Töø ñieån tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ) vaø söï khaúng ñònh cuûa Cao Xuaân Haïo, coù theå noùi ñaây laø moät PTCC coù yeáu toá maø baáy laâu nay ngöôøi ta thöôøng cho raèng khoâng xaùc ñònh roõ nghóa cöïc caáp ñeå taïo neân yù nghóa cöïc caáp cuûa PTCC. Nghóa laø yeáu toá khoâng roõ nghóa ñöôïc keát hôïp vôùi vò töø traïng thaùi ñeå taïo neân yù nghóa cöïc caáp veà tính chaát, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng ñoù. Söï keát hôïp naøy laø moät “hình thaùi raøng buoäc tuyeät ñoái; vì noù coù chöùc naêng cuù phaùp” bao giôø cuõng ñöùng sau vò töø traïng thaùi vaø coù moâ hình troïng aâm [01] (Cao Xuaân Haïo 1998: 201). Tuy nhieân “hình thaùi raøng buoäc tuyeät ñoái” trong PTCC loaïi naøy khoâng coù nghóa laø hoaøn toaøn coá ñònh theo kieåu keát hôïp nhö a-1, b-2, c-3, d-4, v.v. maø chæ laø söï keát hôïp töông ñoái. Bôûi vì ngoaøi moät soá ít PTCC coù yeáu toá thöù hai luoân luoân keát hôïp coá ñònh vôùi yeáu toá thöù nhaát nhö traéng daõ, traéng heáu, traéng nhôûn, v.v., caùc PTCC coøn laïi coù yeáu toá thöù hai keát hôïp khoâng coá ñònh vôùi yeáu toá thöù nhaát; coù theå keát hôïp vôùi hai hoaëc treân hai yeáu toá, chaúng haïn nhö: - au: ñoû au, vaøng au; - caác: giaø caác, raén caác; - oái: ñoû oái, xanh oái, vaøng oái; - mòt: daøy mòt, ñen mòt, toái mòt, xanh mòt; - beùt: hoûng beùt, roái beùt, sai beùt, saùng beùt, say beùt; - leø: chaùt leø, chua leø, tanh leø, xanh leø, vaøng leø; 34 - röôïi: buoàn röôïi, laïnh röôïi, maùt röôïi, xanh röôïi, vaøng röôïi, öôùt röôïi; - ngaét: buoàn ngaét, chaùn ngaét, ñaéng ngaét, giaù ngaét, laïnh ngaét, nguoäi ngaét, söôïng ngaét, taùi ngaét, tanh ngaét, teû ngaét, tím ngaét, xaùm ngaét, xanh ngaét, vaéng ngaét; v.v. Khaûo saùt söï keát hôïp naøy veà phöông dieän phaïm truø, chuùng toâi coøn nhaän thaáy coù söï “raøng buoäc” theo caùc phaïm truø. Chaúng haïn: - maøu saéc: au (ñoû au, vaøng au), kheù (ñoû kheù, vaøng kheù), ngaét (tím ngaét, xanh ngaét), oái (ñoû oái, xanh oái, vaøng oái), xuoäm (ñoû xuoäm, vaøng xuoäm), quaïch (ñoû quaïch, vaøng quaïch), v.v.; - muøi vò: leø (chaùt leø, chua leø, tanh leø), ngoeùt (chua ngoeùt, ñaéng ngoeùt), oøm (tanh oøm, thuùi oøm), rình (hoâi rình, tanh rình, thoái rình), v.v.; - traïng thaùi: pheø (chaùn pheø, ñaày pheø, ngang pheø), teo (buoàn teo, vaéng teo), teânh (buoàn teânh, nheï teânh, vaéng teânh), v.v. Tuy nhieân, cuõng coù söï keát hôïp khoâng theo phaïm truø, chaúng haïn: - nhaùch: dai nhaùch, oám nhaùch; - re: khoûe re, im re; - rôùt: buoàn rôùt, ngheøo rôùt, xanh rôùt; v.v. Khaûo saùt hình thöùc PTCC kieåu naøy trong Töø ñieån tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ), chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc 433 ngöõ ñoaïn trong toång soá 38.410 muïc töø coù trong töø ñieån. Beân caïnh ñoù, khaûo saùt theâm trong caùc töø ñieån khaùc vaø caùc taùc phaåm vaên hoïc, baùo chí, v.v. chuùng toâi taäp hôïp ñöôïc 555 ngöõ ñoaïn, naâng leân coù taát caû 988 ngöõ ñoaïn. Beân caïnh ñoù, hình thöùc PTCC naøy coøn ñöôïc môû roäng hôn ôû yeáu toá thöù hai, ñoù laø daïng laùy, thöôøng goïi laø töø laùy. 35 Trong tieáng Vieät, töø laùy thaät phong phuù. Tuy nhieân, caùc nhaø nghieân cöùu töø laùy laïi khoâng coâng nhaän yù nghóa cöïc caáp cuûa töø laùy maø chæ xaùc ñònh töø laùy coù yù nghóa taêng cöôøng hoaëc giaûm nheï (Ñaùi Xuaân Ninh 1978: 197). Bôûi leõ, khi quan saùt caùc töø laùy loøm loøm, sì sì, saùt saït, beù beø be, deûo deøo deo, khít khìn khòt, khoûe khoøe khoe, möôùt möôøn möôït, saïch saønh sanh, saùt saøn saït, tí tì ti, tænh tình tinh, trô trôø trôø, xoáp xoàm xoäp, v.v. caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng chæ so saùnh caùc töø laùy naøy vôùi yeáu toá goác ._.u, buoàn laëng laëng, buoàn naãu naø, buoàn naãu neà, buoàn naõo nuoät, buoàn röôïi, buoàn röôøi röôïi, buoàn teo, buoàn teû, buoàn teânh, buoàn thaáu ruoät gan, buoàn thiu, buoàn thæu buoàn thiu, buoàn xo. BÖÏ - böï chaøm vaøm, böï chang bang, böï chaøng baøng, böï chaûng, böï coà, böï xöï. CAÏN - caïn heàu, caïn kieät, caïn queo, caïn troeït, caïn veo, caïn xeàu, caïn xôït; - caïn nhö loøng baøn tay, caïn taøu raùo maùng. CAO - cao chaát ngaát, cao chon von, cao chon von choùt voùt, cao choùt voùt, cao doûng, cao dong doûng, cao hun huùt, cao keàu, cao leânh kheânh, cao leâu ñeâu, cao leàu kheàu, cao leâu ngheâu, cao leàu ngheàu, cao loà loä, cao löøng löõng, cao loaèng ngoaèng, cao loûng khoûng, cao loàng ngoàng, cao ngaân ngaát, cao ngaát, cao ngaát 194 ngöôûng, cao ngheàu, cao ngheäu, cao ngheàu ngheäu, cao ngheãu ngheän, cao ngoàng ngoàng, cao nguùt, cao nhoøng, cao thaúm, cao tít, cao voøi voïi, cao voøi voõi, cao von voùt, cao von voùt voùt, cao voøn voït, cao vôøi, cao vôøi vôïi, cao voùng, cao voûng, cao voùt, cao vôïi, cao vuùt, cao vun vuùt; - cao nhö nuùi, cao nhö saøo ñöùng, cao nhö seáu vöôøn; - toái cao, toái thöôïng. CAY - cay nghieät, cay seø/ xeø, cay hôn ôùt, cay nhö ôùt, cay xeù löôõi, cay ñieác con raùi. CAÊM - caêm gan, caêm gan tím ruoät. CAÊNG - caêng moïng, caêng ñaàu nhöùc oùc, caêng nhö daây ñaøn, caêng nhö maët troáng. CHAÙN - chaùn ngaét, chaùn ngaáy, chaùn oøm, chaùn pheø, chaùn pheøo, chaùn ñeán mang tai, chaùn hôn côm neáp naùt. CHAÙT - chaùt chuùa, chaùt leø, chaùt leø leø, chaùt ngaàm, chaùt ngaám, chaùt sít/xít; - chaùt nhö sung, chaùt nhö ñaám vaøo coå. CHAÉC - chaéc cuïi, chaéc khöø, chaéc laún, chaéc meûm, chaéc nình nòch, chaéc nòch, chaéc nuøi nuïi, chaéc nuïi; - chaéc nhö cöa ñaù, chaéc nhö cua gaïch, chaéc nhö ñinh (ñanh) ñoùng coät, chaéc nhö neâm. CHAÊM - chaêm chaêm, chaêm chaém. CHAËT 195 - chaët chòa, chaët nhö neâm (coái), chaët hôn neâm coái. CHAÄM - chaäm chaïp, chaäm chaø chaäm chaïp, chaäm luït, chaäm rì, chaäm rì rì, chaäm reà reà; - chaäm nhö ruøa, chaäm nhö seân. CHAÄT - chaät ních, chaät ninh ních, chaät nuùt; - chaät nhö huõ nuùt, chaät nhö neâm, chaät nhö neâm coái. CHEÂ - cheâ oûng cheâ eo, cheâ yû cheâ eo. CHÌM - chìm læm, chìm nghæm, chìm nguûm, chìm ñaém. CHÍN - chín caû maët/ngöôøi, chín döø, chín moøm, chín moøm moõm, chín moõm, chín moõm moøm, chín moïng, chín muoài, chín naãu, chín nhuõn, chín nhöø, chín nuïc, chín ruïc. CHOÙNG - choùng vaùnh. CHUA - chua le, chua leø, chua leùt, chua loeùt, chua loen loeùt, chua loøm, chua loøm loøm, chua ngoeùt; - chua nhö daám, chua nhö meû. CONG - cong queo, cong tôùn, cong vaét, cong veo, cong voøng, cong vuùt. COØN - coøn daøi daøi, coøn eâ heà, coøn nguyeân, coøn sôø sôø. 196 COØNG - coøng queo. COØM - coøm nhom, coøm nhoûm, coøm nhoûm coøm nhom, coøm rom. COÅ - coå huû, coå loã, coå loã só. CUÕ - cuõ meøm, cuõ meøn, cuõ rích, cuõ xì. CUÏT - cuït luûn, cuït ngaún, cuït nguûn. CUØN - cuøn maèn, cuøn trô cuøn trôùt, cuøn trôùt. CÖÙNG - cöùng coøng, cöùng ñô, cöùng ñôø, cöùng ngaéc, cöùng ngaét, cöùng nhaéc, cöùng quaønh, cöùng queo, cöùng queøo; - cöùng nhö ñaù, cöùng nhö ñanh, cöùng nhö goã, cöùng nhö saét, cöùng nhö theùp. DAI - dai nhaùch, dai nhanh nhaùch; - dai nhö boø ñaùi, dai nhö chaõo, dai nhö ñæa, dai nhö ñæa ñoùi, dai nhö gieû raùch, dai nhö keïo keùo, dai nhö thöøng. DAØI - daøi daëc, daøi daèng daëc, daøi ñuoãn, daøi ñuoàn ñuoãn, daøi ñuoàn ñuoät, daøi ñöôøn, daøi ñaèng ñaüng, daøi ñöôøn ñöôøn, daøi ñöôøn ñöôõn, daøi hun huùt, daøi leâ theâ, daøi leâu ngheâu, daøi loaèng ngoaèng, daøi loaúng ngoaúng, daøi löôït thöôït, daøi ngheäu, daøi ngueàu ngaøo, daøi ngheâu, daøi ngoaèng, daøi ngoaüng, daøi ngoaèng ngoaüng, daøi nhaèng, daøi nhaüng, daøi nuoàn nuoät, daøi soïc/xoïc, daøi taêm taép, daøi thaêm 197 thaúm, daøi thoøn, daøi thoøng, daøi thuoàn thuoãn, daøi thöôït, daøi thöôøn thöôït, daøi thöôõn; - daøi nhö soâng. DAÏI - daïi doät, daïi moàm daïi mieäng, daïi nhö choù(caày); - daïi ñôø. DAØY - daøy coùng, daøy coäp, daøy coàm coäm, daøy coàm coäp, daøy coäm, daøy cui, daøy ñeo, daøy ken, ken daøy, daøy sít sòt; - daøy nhö neâm coái; - daøy daïn, daøy gioù daïn söông. DEÛO - deûo ñeo, deûo nheïo, deûo quaùnh, deûo quaùnh quaïnh, deûo queo, deûo queøo queïo, deûo queïo; - deûo nhö keïo, deûo nhö keïo keùo, deûo nhö muùa, deûo nhö xoâi. DEÏP - deïp leùp. DEÏT - deït ñeùt. DEÃ - deã oøm, deã ôït, deã uïi; - deã nhö aên goûi, deã nhö bôõn, deã nhö chôi, deã nhö cheû tre, deã nhö cheû tre quaù ñoát, deã nhö trôû baøn tay, deã nhö thoø tay vaøo tuùi. DOÁT - doát ñaëc, doát ñaëc caùn mai, doát ñaëc caùn taùu, doát ñaëc caùn thuoång, doát ñaëc cuø ñeøn, doát naùt; 198 - doát nhö boø, doát nhö con löøa, doát nhö noïn. DÔÛ - dôû eïc, dôû eït, dôû kheït, dôû oøm. dôû dom, dôû khoùc dôû meáu, dôû ngaây dôû daïi, dôû nhö caùm haáp, dôû oâng dôû thaèng, dôû soáng dôû cheát, dôû traêng dôû ñeøn. DÔ - dô caûy, dô daùy, dô doùi, dô haày, dô oøm. ÑAU - ñau nhö caét (ruoät), ñau nhö ñöùt ruoät, ñau nhö xeù (ruoät), ñau nhö thaét, nhö nhö xaùt muoái, ñau nhö daàn, ñau nhö ñöùt ruoät, ñau xeù loøng. ÑAËC ñaëc coùn, ñaëc ken, ken ñaëc, ñaëc keïo, ñaëc kòt, ñaëc leån, ñaëc leàn, ñaëc ngheït, ñaëc ngöø, ñaëc ngöõ, ñaëc quaùnh, ñaëc quaùnh ñaëc queùo, ñaëc queïo, ñaëc queät, ñaëc raïp, ñaëc raät, ñaëc saùnh, ñaëc seät, ñaëc seàn seät, ñaëc xít. ÑAÉNG - ñaéng chaèng, ñaéng chaèng ñaéng cheït, ñaéng ngaên ngaét, ñaéng ngaét, ñaéng ngheù, ñaéng ngoeùt; - ñaéng nhö ngaäm boà hoøn, ñaéng nhö maät caù meø. ÑAÉT - ñaét ñoû, ñaét nhö vaøng, maéc moû. - ñaét nhö toâm töôi. ÑAÀY - ñaày aép, ñaày aêm aép, ñaày daãy, ñaày keù, ñaày kheâ, ñaày khuù luï, ñaày loäp, ñaày ngaàn ngaät, ñaày ngoän, ñaày ngoàn ngoän, ñaày ních, ñaày nhoùc, ñaày noùc, ñaày oaëp, ñaày oùc nhoùc, ñaày oùc noùc, ñaày oùt eùt, ñaày pheø, ñaày phinh phích, ñaày raãy, ñaày vaëp, ñaày vun, ñaày xoái, ñaày uù uï, ñaày uï. ÑEN 199 - ñen haéc, ñen ñaëc, ñen gioøn, ñen kòt, ñen laùng, ñen laùnh, ñen laùy, ñen lay laùy, ñen nghòt, ñen nghìn nghòt, ñen ngoøm, ñen ngoøm ngoøm, ñen nhaùnh, ñen nheûm, ñen nhöùc, ñen nhöng nhöùc, ñen raàm, ñen röùc, ñen röng röùc, ñen saïm, ñen sì, ñen sì sì, ñen thui, ñen thuûi ñen thui, ñen truõi, ñen truøi truõi; - ñen nhö boà hoùng, ñen nhö coät nhaø chaùy, ñen nhö cuû suùng, ñen nhö cuoác, ñen nhö ñoàng hun, ñen nhö cuû tam thaát, ñen nhö loøng chaûo, ñen nhö möïc (taøu), ñen nhö than, ñen nhö töôïng ñoàng, ñen nhö quaï. ÑEÏP - ñeïp laï luøng, ñeïp loäng laãy, ñeïp meâ hoàn, ñeïp meâ li, ñeïp noõn naø, ñeïp noõn nöôøng, ñeïp nhö mô, ñeïp nhö tieân, ñeïp nhö tranh, ñeïp nhö tranh toá nöõ, ñeïp tuyeät, ñeïp tuyeät vôøi, tuyeät ñeïp. ÑOÛ - ñoû au, ñoû böøng, ñoû caïch, ñoû caønh caïch, ñoû choùe, ñoû choeùt, ñoû choen choeùt, ñoû choùi, ñoû choùt, ñoû chon choùt, ñoû ñaén, ñoû ñoïc, ñoû gay ñoû hoe, ñoû hoeùt, ñoû hoen hoeùt, ñoû hoûn, ñoû hon hoûn, ñoû keø, ñoû keù, ñoû kheø, ñoû kheù, ñoû loeùt, ñoû loen loeùt, ñoû loøm, ñoû loøm loøm, ñoû löø, ñoû löïng, ñoû ngaàu, ñoû nhöø, ñoû noïc, ñoû quaïch, ñoû quaønh quaïch, ñoû oái, ñoû röïc, ñoû röøng röïc, ñoû öûng. - ñoû maët tía tai, ñoû nhö ñoàng hung, ñoû nhö maùu, ñoû nhö raâu ngoâ, ñoû nhö son. ÑOÙI - ñoùi laû, ñoùi meo, ñoùi ngaáu, ñoùi veo; - ñoùi caøo ñoùi caáu, ñoùi hoa caû maét, ñoùi meo raâu, ñoùi nhö caøo (nhö caáu). ÑOÂNG - ñoâng ngaøn ngaït, ñoâng ngheït, ñoâng nghòt, ñoâng nghìn nghòt, ñoâng nöôïp, ñoâng nöôøm nöôïp; - ñoâng nhö hoäi, ñoâng nhö kieán, ñoâng nhö maéc cöûi, ñoâng nhö nöôùc chaûy, ñoâng nhö traûy hoäi. 200 ÑUÙNG - ñuùng boùc, ñuùng bon, ñuùng choùc, ñuùng phoùc / phooùc. ÑUÏC - ñuïc löø, ñuïc löø löø, ñuïc ngaàu, ñuïc ngaàu ngaàu, ñuïc ngoâm. EÁ - eá choûng eá chô, eá nheä, eá thiu eá chaûy, eá söng eá sæa. EÂM - eâm aéng, eâm khe, eâm re, eâm ro, eâm rô, eâm ru; - eâm nhö ru, eâm ru baø ruø. GAN - gan baèng saét, gan chí meà, gan ñaù daï saét, gan ñoàng daï saét, gan lì, gan lì/lieàn töôùng quaân, gan nhö coùc tía. GAÀN - gaàn xòt. GAÀY - gaày choaét, gaày coøm, gaày coøm nhom, gaày coûm nhoûm, gaày coûm roûm, gaày ñeùt, gaày guoäc, gaày khaúng khiu, gaày ngaúng nghiu, gaày nhom, gaày tong teo, gaày tong oám teo, gaày roäc, gaày voõ; - gaày nhö con maém, gaày nhö xaùc ve, gaày nhö haïc, gaày nhö coø höông, gaày nhö que saäy, gaày nhö que cuûi. GHEÙT - gheùt cay gheùt ñaéng, gheùt ñaéng gheùt cay, gheùt ngon gheùt ngoït, gheùt nhö ñaøo ñaát ñoå ñi. GIAØ 201 - giaø caûy, giaø caác, giaø caâng, giaø coïm, giaø coûm roûm, giaø coãi, giaø khaèn, giaø khoïm, giaø khuï, giaø luï khuï, giaø ngaét, giaø nhaèn, giaø nua, giaø quaùnh, giaø quaëm, giaø soïm; - giaø coác ñeá, giaø khuù ñeá. GIAÙ - giaù buoát, giaù ngaét, giaù nhö baêng. GIAØU - giaøu suï, giaøu xoän; giaøu nöùt ñoá ñoå vaùch, giaøu nhö Thaïch Suøng. GIAÄN - giaän ñaéng giaän cay. GIOÛI - gioûi cöïc kì, sieâu gioûi, cöïc kì thoâng minh, thoâng minh cöïc kì , v.v. GIOØN - gioøn khuùm, gioøn ruïm, gioøn tan. GIOÁNG - gioáng ñuùc, gioáng heät, gioáng hòt, gioáng raët, gioáng y, gioáng nhö ñoå khuoân, gioáng nhö ñuùc, gioáng nhö hai gioït nöôùc, gioáng nhö in, gioáng nhö loät, gioáng nhö taïc; - gioáng heät, gioáng y. HAY - hay ñaùo ñeå, hay tuyeät. HEÙO - heùo queo, heùo xaâu, heùo don, heùo haét, heùo hon; - heùo ruoät heùo gan, heùo gan heùo ruoät, heùo hon ruoät taèm, heùo nhö baàu ñöùt daây, heùo nhö döa. HEÏP 202 - heïp teù. HEÁT - heát ñôøi, heát hoàn, heát lôøi, heát raùo, heát saïch saønh sanh, heát söùc, heát tieät, heát troïi, heát troïi heát trôn, heát trôn, heát truïi, heát veo, heát vía, heát xí quaùch, heát xoaún cuû toûi; - heát hoàn heát vía, heát loøng heát daï, heát mình, heát naïc vaïc ñeán xöông, heát nöôùc heát caùi. HIEÀN - hieàn khoâ; - hieàn nhö buït, hieàn nhö con gaùi, hieàn nhö cuû khoai, hieàn nhö (cuïc) ñaát, hieàn nhö Phaät, hieàn nhö phoãng ñaát. HOÂI - hoâi noàng naëc, hoâi rình, hoâi rích, hoâi rinh rích, hoâi nhö chuoät chuø, hoâi nhö cuù, hoâi nhö toå cuù. HÔÛ - hôû hoang hoaùc, hôû hoâng hoác. IM - im aû, im aéng, im baèn baët, im khe, im phaéc, im phaêng phaéc, im re, im rô, im ru, im taêm taép, im thin thít, im thít; - im nhö heán, im nhö thoùc, im nhö thoùc ñoå boà, im nhö tôø. ÍT - ít oi, ít oûi, ít xæn, ít xòt; - toái thieåu. KHAÙC - khaùc traân. KHOÅ 203 - cuøng khoå. KHOÂN - khoân loûi, khoân coù noïc, khoân moïc loâng trong buïng, khoân töø trong tröùng khoân ra, khoân nhö raùi. KHÍT - khít khao, khít khòt, khít khìn khòt, khít ghim, khít rim, khít ròt, khít rìn ròt. KHEÙT - kheùt leøn leït, kheùt leït, kheùt loøm, kheùt muø, kheùt neït, kheùt ngheït, kheùt om. KHOÙ - khoù nhoïc; - khoù ñaêm ñaêm. KHOAÙI - khoaùi chaù, khoaùi chí, khoaùi tæ, khoaùi traù. KHOÛE - khoûe nhö huøm, khoûe nhö traâu, khoûe nhö traâu ñaát, khoûe nhö traâu laên, khoûe nhö traâu moäng, khoûe nhö Tröông Phi, khoûe nhö vaâm, khoûe nhö voi. KHOÂ - khoâ ñeùt, khoâ khao, khoâ khaác, khoâ khaúng, khoâ kheùn, khoâ khoûng, khoâ khoùng, khoâ khoác, khoâ khoâng khoác, khoâ neû, khoâ quaét, khoâ queo, khoâ queùo, khoâ rang, khoâ rom, khoâ roùm; - khoâ nhö baùnh ña, khoâ nhö cuûi, khoâ nhö ngoùi. KHOÅ - khoå cöïc, cô cöïc. KIEÁT - kieát xaùc, kieát loõ ñít, kieát xaùc muøng tôi. KÍN 204 - kín mít, kín böng; - kín nhö böng, kín nhö huõ nuùt. LAÏ - laï hoaéc, laï saát, laï hoaéc laï huô, laï huô laï hoaéc. LAØNH - laønh khoâ, laønh trôn; - laønh nhö buït, nhö cuû khoai, laønh nhö ñaát. LAÏNH - laïnh baêng, laïnh buoát, laïnh caêm, laïnh coùng, laïnh ñanh, laïnh leõo, laïnh ngaét, laïnh tanh, laïnh toaùt; - laïnh nhö baêng, laïnh nhö caét ruoät, laïnh nhö ñoàng, laïnh nhö nöôùc ñaù, laïnh nhö saét, laïnh nhö tieàn, laïnh thaáu xöông, laïnh gaùy, laïnh xöông soáng. LAÏT - laït leõo, laït leïo, laït nhaùch, laït nhaùch laït nhöôûi, laït pheøo, laït theách, laït nhö naùc maùch. LAÂU - laâu hoaéc, laâu laéc, laâu quaùnh. LAËNG - laëng ngaét, laëng phaéc, laëng tôø, laëng trang; - laëng nhö tôø, laëng ngaét nhö tôø. LEÙP - leùp keïp, leùp ve, leùp xeïp, leùp nhö traáu. LO - lo baïc raâu, lo baûy lo ba, lo ñöùng lo ngoài, lo meùo maët, lo naùt gan, lo ngay ngaùy, lo ngaøy lo ñeâm, lo nhö caù naèm treân thôùt, lo nhö cha cheát, lo thaét/heùo caû ruoät lo roái ruoät, lo soát voù. 205 LOAÕNG - loaõng toeùt, loaõng queït. LOÛNG - loûng boûng, loûng le, loûng leùt, loûng le loûng leùt, loûng oaïch, loûng queäu, loûng quîch, loûng xòt, loûng xòch, loûng voûng; - loûng choûng, loûng cha loûng choûng, loûng khoûng, loûng la loûng khoûng. LÔÙN - lôùn boàng boàng, lôùn choàng ngoàng, lôùn phoång phao, lôùn toàng ngoàng; - cöïc ñaïi, vó ñaïi; - khoång loàø. LUØN - luøn baân, luøn chuûn, luøn teø, luøn tòt, luøn xæn, luøn xòt, luøn xæn luøn xòt. LUÏT - luït nhaùch, luït nhaày, luït xì. LÖÔØI - löôøi nhö huûi, löôøi chaûy thaây (chaûy xaùc), nhaùt hít, nhaùt nhö caùy, nhaùt nhö thoû (ñeá). MAÏNH - maïnh cuøi cuïi; - maïnh kình Tröông Phi, maïnh nhö cheû tre, maïnh nhö hoå, maïnh nhö vuõ baõo. MAÙT - maùt maùt lòm, maùt rôïi, maùt röôïi, maùt röôøi röôïi; - maùt daï haû loøng, maùt gan maùt ruoät, maùt loøng, maùt loøng haû daï, maùt loøng maùt daï, maùt loøng maùt ruoät, maùt maøy maùt maët, maùt maët, maùt maét. MAU - mau hoái. 206 MAÏT - maït coäng, maït coäng töø ñöôøng, maït reäp. MAÄP - maäp cuïi, maäp luø, maäp luùt, maäp muùp, maäp nuøi nuïi, maäp thuø luï, maäp tuø lu, maäp tuø luø, maäp tuø vuø, maäp uø, maäp uù, maäp uù u, maäp uù uø, maäp uù uï. MAÁT - maát bieät, maát hoàn, maát huùt, maát loøng, maát maët, maát maät, maát neát, maát raùo, maát raùo troïi, maát taêm, maát tieät, maát tieâu, maát toi, maát traéng, maát vía; - maát aên maát nguû, maát caû chì laãn chaøi, maát hoàn maát vía, maát taêm maát tích, maát vía kinh hoàn. MEÙO - meùo moù, meùo ngaït, meùo xoaïc, meùo xeïo, meùo xeøo xeïo, meùo xeäch. MEÂ - meâ li, meâ muoäi, meâ quyeán, meâ tít, meâ thæu, meâ tôi, meâ nhö ñieáu ñoå, meâ tít thoø loø, meâ hoàn, meâ man, meâ maån, meâ muoäi, meâ nhö aên phaûi buøa. MEÀM - meàm eøo, meàm luõn, meàm luïn, meàm muûm, meàm muùm, meàm muùp, meàm muïp, meàm nheõo, meàm nhuõn, meàm nhuoát, meàm oaët, meàm ruïc, meàm ruûn, meàm ruùm, meàm ruõm, meàm ruïn, meàm xaøu, meàm xeøo, meàm xuûm, meàm xuïm; - meàm nhö buùn. MEÄT - meät löû, meät löû coø bôï, meät bôû hôi tai, meät phôø raâu. MOÛNG - moûng deït, moûng daùnh, moûng dính, moûng leùt, moûng manh, moûng maûnh, moûng tang, moûnh tanh, moûng te; - moûng nhö laù luùa, moûng nhö tôø giaáy. 207 MOÙP - moùp xoïp. MOÁC - moác keán, moác theách, moác xì. MÔØ - môø caâm, môø mòt, môø tít. MÔÙI - môùi tinh, môùi ken, môùi toanh. MUØ - muø tòt, muø traát. MÖØNG - möøng cuoáng, möøng huùm, möøng rôõ, möøng rôn; - möøng hôn/nhö cha cheát soáng daäy, möøng nhö (baét) ñöôïc cuûa, möøng nhö (baét) ñöôïc vaøng. NAÙT - naùt beùt, naùt baáy, naùt ngaáu, naùt ngôùu; - naùt nhö caùm, naùt nhö meû, naùt nhö töông, naùt ruoät naùt gan. NAËNG - naëng eø, naëng traïch, naëng tròch, naëng trình tròch, naëng tróu; - naëng nhö chì, naëng nhö cuøm, naëng nhö ñaát, naëng nhö ñaù. NGAÉN - ngaén chun chuûn, ngaén chuøn chuøn, ngaén chuøn chuõn, ngaén coäc, ngaén coäc côõn, ngaén cun cuûn, ngaén cuøn cuõn, ngaén cuõn côõn, ngaén huûn hoaún, ngaén luõn cuõn, ngaén nguûn, ngaén nguûn ngaún, ngaén thun luûn, ngaén tun huûn, ngaén tuøn, ngaén tuûn, ngaén xuûn. NGHEØO 208 - ngheøo ngaët, ngheøo rôùt ra, ngheøo röôùt, ngheøo xô, ngheøo xô ngheøo xaùc, ngheøo kieát xaùc; - ngheøo loõ ñít, ngheøo rôùt muøng tôi. NGON - ngon ô. NGOÏT - ngoït khaém, ngoït ngay, ngoït lòm, ngoït löø, ngoït löï, ngoït xôùt; - ngoït nhö mía luøi, ngoït nhö ñöôøng, ngoït nhö ñöôøng pheøn. NGU - ngu ñoän, ngu muoäi, ngu si, ngu xuaån; - ngu nhö boø, ngu nhö choù, ngu nhö lôïn / heo, ngu nhö tru. NGUOÄI - nguoäi ngaét, nguoäi ngaét nguoäi ngô, nguoäi tanh, nguoäi tanh nguoäi ngaét. NGUYEÂN - nguyeân xi. NHAÙM - nhaùm oà, nhaùm seät, nhaùm si, nhaùm sì, nhaùm sì nhaùm sòt, nhaùm sòt, nhaùm soà, nhaùm xaøm, nhaùm xaày. NHANH - nhanh thoaên thoaét, nhanh nhö aên cöôùp, nhanh nhö caét, nhanh nhö chôùp, nhanh nhö ñieän, nhanh nhö gioù, nhanh nhö soùc, nhanh nhö thoû, nhanh nhö thoåi. NHAÕO - nhaõo beùt, nhaõo nhaïo, nhaõo nheø, nhaõo nheùt, nhaõo nheït, nhaõo nhoeùt, nhaõo nhoeït, nhaõo nhoeùt nhaõo nhoeït; 209 - naùt baáy, naùt beùt, naùt böôm, naùt ngôùu; naùt nhö caùm, naùt nhö meû, naùt nhö töông, naùt ruoät naùt gan. NHAÏT - nhaït hoeùt, nhaït nheõo, nhaït pheøo, nhaït theách; - nhaït nhö nöôùc ao beøo, nhaït nhö nöôùc oác. NHAÚN - nhaün lì, nhaün maët, nhaün nhuïi, nhaün queøn queïn, nhaün queïn, nhaün thin thín, nhaün thín. NHEÏ - nheï baâng, nheï boàng, nheï boàng boãng, nheï boång, nheï boãng, nheï heàu, nheï heåu, nheï hoe, nheï hô, nheï pheàu, nheï teânh, nheï teânh teânh, nheï teng, nheï theách, nheï theânh, nheï toõm, nheï töng, nheï xeàu, nheï xeäu; - nheï nhö baác, nheï nhö loâng hoàng, nheï töïa hoàng mao. NHIEÀU - haèng haø sa soá, nhieàu nhö ong vôõ toå, nhieàu nhö traáu, nhieàu kinh khuûng, nhieàu voâ keå, nhieàu voâ cuøng, v.v. NHOÛ - nhoû beùo, nhoû bíu, nhoû coûm roûm, nhoû cheùo, nhoû chíu, nhoû híu, nhoû rí, nhoû teùo, nhoû tíu, nhoû li ti, nhoû taùch nhaùch, nhoû teøo teo, nhoû xeäch xaïc, nhoû xíu, nhoû xíu nhoû xiu; - cöïc tieåu. NHOÏN - nhoïn hoaét, nhoïn leåu. NHÔ - nhô nhôùp. NO 210 - no anh aùch, no aám aùch, no böù böï, no caønh, no caønh hoâng, no neâ, no noùc no nöôûng, no oùc aùch, no oùc noùc, no ñôøi maõn quaû. NOÙNG - noùng böùc, noùng böøng, noùng giaàn giaät, noùng hoåi, noùng hoâi hoåi, noùng haàm haäp, noùng höïc, noùng höøng höïc, noùng höøng höïng, noùng ran, noùng raãy, noùng röïc, noùng röøng röïc; - noùng nhö ñoát, noùng nhö löûa, noùng nhö löûa ñoát, noùng nhö haàm, noùng nhö hun, noùng nhö loø than, noùng nhö luoäc, noùng nhö rang, noùng nhö thieâu, noùng nhö thieâu nhö ñoát, noùng nhö hoøn than, noùng nhö Tröông Phi. NOÂNG - noâng choeøn, noâng choeøn choeøn, noâng choeøn noâng choeït, noâng choeït, noâng choeøn choïet, noâng hoen hoeûn. NOÅI - noåi nhö coàn, noåi tam baønh, noåi traän loâi ñình. OÁM - oám nhaùch, oám nhom, oám nhom oám nhaùch, oám tong oám teo, oám tong teo, oám toûng oám teo, coøm nhom, coøm nhoøm, coøm nhoûm coøm nhom, oám o, oám rom, oám roøm, oám soïm, oám toøm, oám toùp toïp, oám xo; - oám nhö coø ma. OÀN - oàn aõ, oàn ó, oàn aøo, oàn nhö chôï vôõ. PHAÚNG - phaúng lì, phaúng phaén, phaúng phiu. RAÙCH - raùch böôm, raùch löôm böôm, raùch lua tua, raùch löôm töôm, raùch möôùp, raùch naùt, raùch röôùi, raùch taø tôi, raùch taû tôi, raùch tan taønh, raùch te tua, raùch 211 teùt beùt, raùch toaïc, raùch tôi bôøi, raùch tôi taû, raùch tôi tôùt, raùch töôm, raùch töôm töôùp, raùch töôùp, raùch xô xaùc; - raùch nhö toå ñæa, raùch nhö taøu laù chuoái, raùch nhö xô möôùp. RAÙO - raùo hoaûnh. RAÉN - raén caác, raén caâng, raén ñanh, raén ñaàu; raén ñaàu raén maët, raén maøy raén maët, raén nhö ñinh, raén nhö theùp. RAÄM - raäm bi, raäm bi raäm bít, raäm rì, raäm ròt, raäm rì raäm ròt. RAÀU - raàu baïc toùc, raàu thoái ruoät, raàu nhö döa. REÙT - reùt buoát, reùt coùng, reùt caêm, reùt caêm caêm, reùt möôùt, reùt ngaên ngaét; - reùt nhö caét, reùt nhö caét da caét thòt, reùt caét da caét thòt, reùt cheát coø, reùt thaáu xöông. REÛ - reû maït, reû thoái,reû thuùi, reû oøm, reû reà; - reû nhö beøo, reû nhö buøn, reû nhö buùn thiu, reû nhö caù öôn, reû nhö cuûi luït. ROÕ - roõ bong, roõ moàn moät, roõ möôøi möôi, roõ raøng, roõ reät, roõ nhö ban ngaøy. ROÁI - roái beng, roái beùt, roái boøng bong, roái bôøi, roái bôøi bôøi, roái muø, roái tinh, roái tinh roái muø, roái tinh roái xoøe, roái tít; - roái nhö (môù) boøng bong, roái nhö canh heï, roái nhö gaø maéc ñeû, roái nhö tô voø, roái nhö ruoät taèm, roái ruoät roái gan. 212 ROÃNG - roãng hoaùc, roãng tueách, roãng tueách roãng toaùc, roãng nhö ñít buït. ROÄNG - roäng beø, roäng baùt ngaùt, roäng cheø beø, roäng hoaïc, roäng hoaùc, roäng hueách, roäng hueách roäng hoaùc, roäng huîch, roäng huùych, roäng luøng thuøng, roäng meânh moâng, roäng toaïc hoaïc, roäng taày huaày, roäng teùt beùt, roäng theânh, roäng theânh thang, roäng thuøng thình, roäng toang hoang, roäng toaùc hoaùc, roäng toaïc hoaïc. SAI - sai be beùt, sai beùt, sai sôø sôø, sai toeùt, sai tuoát luoát, sai tuoát tuoät, sai tuoát tuoàn tuoät. SAY - say bí tí, say chuùi luùi, say ñöø, say ñöø ñöø, say khöôùt, say khöôùt coø bôï, say khöôùt möôùt, say meøm, say ngaát ngö, say tuùy luùy, say quaéc caàn caâu, say nhö cheát, say nhö ñieáu ñoå, say tít cung thang; - say ñaém. SAÏCH - saïch baùch, saïch boùc, saïch bon, saïch bong, saïch boùng, saïch boùt, saïch laøu laøu, saïch lì, saïch naïo, saïch ngoen ngoeûn, saïch nhaùch, saïch queøn queïn, saïch raùo, saïch saønh sanh, saïch troïi, saïch trôn, saïch truïi; - saïch nhö chuøi, saïch nhö lau. SAÙNG - saùng baïch, saùng beùt, saùng böng, saùng böøng, saùng böûng töng, saùng choang, saùng choùe, saùng laùng, saùng loùa, saùng loøa, saùng loang loaùng, saùng loaùng, saùng long lanh, saùng loùng laùnh, saùng möûng, saùng ngôøi, saùng ngôøi ngôøi, saùng ngôøi ngôïi, saùng quaéc, saùng rôõ, saùng röïc, saùng teùt beùt, saùng tröng, saùng vaèng vaëc; 213 - saùng nhö ban ngaøy. SAÙT - saùt saït, saùt saøn saït, saùt raït. SAÉC - saéc leûm, saéc leïm, saéc lòm, saéc nhö dao cau, saéc nhö nöôùc. SAÂU - saâu hoaùy, saâu hoay hoaùy, saâu hoaém, saâu hoaêm hoaém, saâu hoûm, saâu hom hoûm, saâu huùt, saâu hun huùt, saâu luùt, saâu thaúm, saâu thaêm thaúm, saâu tít, saâu tít taép. SÍT - sít sao, sin sít, sít sòt, sít sìn sòt. SOÁNG - soáng nhaên, soáng sít. SÔÏ - sôï haõi, kinh sôï / sôï kinh, kinh haõi, haõi huøng, sôï buûn ruûn; - sôï ñeán thaét ruoät, sôï döïng/rôïn toùc gaùy, sôï heát vía, sôï heát hoàn, sôï maát maät, sôï maát vía, sôï nhö boø thaáy nhaø taùng, sôï taùi xanh taùi tía, sôï xanh maét, sôï vaõi cöùt ra quaàn. SUOÂN - suoân duoån, suoân duoät, suoân ñuoãn, suoân ñuoät, suoâng oùng. SÖNG - söng huùp, söng moïng, söng sæa, söng taáy, söng töôùng, söng veàn, söng veáu, söng veàu, söng vuø. SÖÔÙNG - söôùng lòm, söôùng meâ tôi, söôùng nhö tieân, söôùng nôû ruoät, söôùng reâm, söôùng rôn. 214 SÖÔÏNG - söôïng caâm, söôïng ngaét, söôïng traân. TAÙI - taùi leùt, taùi meùt, taùi ngaét, taùi nhôït. TANH - tanh oùi, tanh rình, tanh noàng naëc, tanh nhö maät caù meø, tanh nhö ngoùe. TEÛ - teû ngaét, teû ngaét teû ngô. THAÉNG - thaéng gioøn giaõ, thaéng nhö cheû tre. THAÚNG - thaúng baêng, thaúng boùc, thaúng bon, thaúng bong, thaúng choùc, thaúng chöø, thaúng ñô, thaúng ñuoät, thaúng ñuoàn ñuoät, thaúng ñöôøn ñöôõn, thaúng oùng, thaúng thöøng, thaúng taép, thaúng taêm taép, thaúng thöøng, thaúng tuoät, thaúng tuoàn tuoät; - thaúng nhö chæ ñaët, thaúng nhö keû chæ, thaúng möïc taøu, thaúng nhö ruoät ngöïa. THAÂM - thaâm sì / xì, thaâm xòt. THAÁP - thaáp chuõn, thaáp chun chuûn, thaáp chuøn chuõn, thaàp chuøn chuøn, thaáp luõn chuõn, thaáp le te, thaáp leø teø, thaáp leït ñeït, thaáp loi choi, thaáp luõn cuõn, thaáp luûn cuûn, thaáp te, thaáp teø teø; - thaáp nhö vòt. THÔM - thôm löøng, thôm löïng, thôm ngaùt, thôm ngaát ngö, thôm ngaây ngaát, thôm ngaït ngaøo, thôm ngaøo ngaït, thôm ngaäy, thôm nöùc, thôm phöùc, thôm phöng phöùc, thôm söïc. 215 THOÁI - thoái hoaéc, thoái hoaéc thoái hoaêng, thoái hoaêng, thoái hoaêng thoái hoaéc, thoái inh, thoái ình, thoái khaém, thoái muûn, thoái om. THUA - thua chaùy noùp, thua chaùy tuùi, thua lieång xieång, thua muoái maët, thua tan taùc, thua te tua, thua tôi bôøi, thua tôi taû, thua saïch nhaün, thua saïch saønh sanh. THUÙI - thuùi hænh, thuùi hoaéc, thuùi inh, thuùi ình, thuùi om, thuùi oøm, thuùi rình, thuùi ruøm, thuùi sình, thuùi tha, thuùi uøm. THÖA - thöa raûng, thöa reách, thöa reånh, thöa reåu, thöa rích, thöa rænh, thöa rænh thöa raûng. TÍ - tí hon, tí teo, tí teïo, tí xíu. TIEÁC - tieác cay tieác ñaéng, tieác ñoå maùu maét, tieác ñöùt ruoät, tieác huøi huïi, tieác ngaån tieác ngô, tieác noùng tieác nguoäi, tieác roû maùu maét. TÍM - tím leùt, tím lòm, tím lìm lòm, tím ngaét, tím ròm; - tím gan, tím gan tím ruoät, tím nhö quaû boà quaân, tím ruoät baàm gan. TÆNH - tænh bô, tænh khoâ, tænh khoâ tænh ruïi, tænh queo, tænh nhö khoâng, tænh nhö saùo. TÓNH - tónh mòch. TO 216 - to baønh baønh, to baønh baïnh, to beø, to beø beø, to caïy, to chaøm vaøm, to chaûng, to cheø beø, to chôø vôø, to chuø vuø, to ñuøng, to keách, to keành, to loà loä, to nuùc ních, to oà, to pheà pheä, to phình phónh, to phoáp phaùp, to suø/xuø, to suø sì, to suï, to vuø, to xuø xuø, to xuø xuï; - to nhö hoä phaùp, to nhö vaâm, to nhö voi. TOÁI - toái huø, toái huû, toái huï, toái huûm, toái huïm, toái mòt, toái moø, toái moø moø, toái muø, toái muø muø, toái om, toái om om, toái môø mòt, toái mòt muøng, toái saàm, toái saãm, toái thaêm thaúm, toái thui, toái um; - toái nhö böng, toái nhö cöûa ñòa nguïc, toái nhö ñeâm ba möôi, toái nhö huõ nuùt, toái nhö möïc, toái taêm muø mòt. TRAÉNG - traéng baïch, traéng beäch, traéng boùc, traéng bong, traéng boâng, traéng bôït, traéng boáp, traéng daõ, traéng heáu, traéng loùa, traéng loáp, traéng loâm loáp, traéng muoát, traéng ngaø, traéng ngaàn, traéng nhôûn, traéng noõn, traéng nuoät, traéng ôûn, traéng phau, traéng phau phau, traéng pheách, traéng phô, traéng phôù, traéng tinh, traéng toaùt, traéng xoùa; - traéng nhö boâng, traéng nhö cöôùc, traéng nhö ngaø, traéng nhö tröùng gaø boùc; - traéng tay; - traéng trôïn. TRAÄT - traät khaác, traät laát, traät tuoát luoát. TREÛ - treû maêng, non choeït. TRONG 217 - tinh khieát, trong khe, trong leo leûo, trong ngaàn, trong suoát, trong vaëc vaëc, trong vaét, trong vaên vaét, trong veo, trong vaét trong veo; - trong nhö loïc, trong nhö boät loïc, trong nhö pha leâ, trong nhö hoå phaùch. TROØN - troøn laún, troøn oûn, troøn quaûu, troøn thu lu, troøn truûm, troøn truøng truïc, troøn uûm, troøn ung uûng, troøn vaïnh, troøn vaønh vaïnh, troøn vaûu, troøn vìn, troøn væn, troøn vo, troøn xæn, troøn xoe; - troøn nhö haït mít, troøn nhö hoøn bi, troøn nhö vaïi nhuùt. TROÁNG - troáng boäc, troáng doäc, troáng hoaùc, troáng hoaëc, troáng hô troáng hoaùc, troáng hoác, troáng hoâng hoác, troáng hoång, troáng hueách, troáng hueách hoaùc, troáng hueách troáng hoaùc, troáng loác, troáng loáng, troáng loång, troáng trôn, troáng tueách, troáng tueách troáng toaùc, troáng tueành troáng toaøng. TRÔN - trôn boït loït baïch, trôn chuoài, trôn loâng ñoû da, trôn lu, trôn luøi, trôn nhaãy, trôn nhö chaùo chaûy, trôn nhö (ñoå) môõ, trôn thuoài luoài, trôn tuoät. TRUÙNG - truùng baêng, truùng boùc, truùng choùc, truùng phoùc. TRUÏI - truïi luûi, truïi thui luûi, truïi thuøi luïi, truïi trôn. TÖÔI - töôi böôûi, töôi hon hoùn, töôi hôùn, töôi hôn hôùn, töôi moøng moïng, töôi möôûi, töôi ong oùng, töôi roùi, töôi roi roùi; töôi nhö hoa, töôi nhö con roùi. ÖÔÙT - öôùt ñaàm, öôùt ñaãm, öôùt meøm, öôùt nheøm, öôùt röôït, öôùt suõng, öôùt söôøn söôït, öôùt söôït; 218 - öôùt nhö chuoät loät. VAØNG - vaønh aïnh, vaøng au, vaøng aùy, vaøng choùe, vaøng eäch, vaøng hoe, vaøng höôm, vaøng keø, vaøng keäch, vaøng kheø, vaøng kheù, vaøng khöôm, vaøng khöôïm, vaøng lòm, vaøng löïng, vaøng moïng, vaøng oái, vaøng oùng, vaøng oái, vaøng rôõ, vaøng roäm, vaøng ruoäm, vaøng röïc, vaøng röïng, vaøng röôïm, vaøng seùm, vaøng öôm, vaøng xoäm, vaøng xoïng, vaøng xuoâm; - vaøng nhö ngheä. VAÉNG - vaéng ñìu hiu, vaéng hiu, vaéng hoe, vaéng huô vaéng hoaét, vaéng ngô vaéng ngaét, vaéng ngaét, vaéng tanh, vaéng tanh vaéng ngaét, vaéng teo; - vaéng nhö baõi tha ma, vaéng nhö chuøa Baø Ñanh, vaéng ngaét nhö tôø. VÔÕ - vôõ be beùt, vôõ tan taønh. VUI - vui loøng haû daï, vui nhö (môû) hoäi, vui ngaát trôøi, vui nhö saùo, vui nhö môû côø trong buïng, vui nhö teát, vui noå trôøi. XA - xa hoaéc, xa laéc, xa laéc xa lô, xa laêng laéc, xa lô xa laéc, xa muù, xa muø, xa ngaùi, xa ngaét, xa nguùt, xa taép, xa thaúm, xa thaêm thaúm, xa tít, xa tít taép, xa tít xa taép, xa voøi voïi, xa vôøi, xa vôøi vôïi; - xa dieäu vôïi, xa muùc chæ, xa muùc chæ caø tha, xa muù tí teø, xa tít muø, xa tít muø taép. XANH 219 - xanh bieác, xanh bieâng bieác, xanh dôøn, xanh leø, xanh leùt, xanh meùt, xanh ngaùt, xanh ngan ngaùt, xanh ngaét, xanh ngaên ngaét, xanh om, xanh rì, xanh rôøn, xanh rôïi, xanh rôùt, xanh thaúm, xanh thaêm thaúm, xanh thaãm, xanh um; - xanh nhö taøu laù, xanh voû ñoû loøng. XAÙM - xaùm meùt, xaùm ngaét, xaùm ngoaùch, xaùm ngoeùt, xaùm ngoeït, xaùm xì, xaùm xì xaùm xòt, xaùm xæn, xaùm xòt. - xaùm nhö chì. XAÁU - xaáu ñui, xaáu hænh, xaáu hoaéc, xaáu oøm, xaáu rình, xaáu xí; - xaáu nhö cuù, xaáu nhö daï xoa, xaáu nhö ma, xaáu nhö ma lem, xaáu nhö ma muùt, xaáu nhö quyû. XEÏP - xeïp leùp. XOAÊN - xoaên tít. Y - y boùc, y bon, y chang, y choùc, y chong, y heät, y hòt, y nhö, y sì, y trang, y traân. YEÁU - yeáu nhôùt, yeáu xìu, yeáu xòu, yeáu nhö seân. ---------------------------- ._.