Những giá trị và hạn chế trong nhân sinh quan của phật giáo và ảnh hưởng của nó trong xã hội Việt Nam hiện nay

®Ò tµi : nh÷ng gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ trong nh©n sinh quan cña phËt gi¸o vµ ¶nh h­ëng cña nã trong x· héi viÖt nam hiÖn nay i/ phÇn më ®Çu Qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, sèng gi÷a 2 nÒn v¨n minh lín cña ch©u ¸ lµ Ên §é vµ Trung Quèc, nh©n d©n ViÖt Nam ®· tiÕp thu nhiÒu gi¸ trÞ cña 2 nÒn v¨n minh Êy. H¬n n÷a Việt Nam là một quốc gia nằm ở ng· tư của lưu lộ quốc tế thuộc vïng Nam Ch©u Á, và là nơi dừng ch©n của c¸c th­¬ng bu«n vïng §Þa Trung Hải. Từ một vị trÝ địa lý thuận lợi như thế, do ®ã c¸c quèc gia trong vïng này đã thiết lập c¸c mối quan hệ kinh tế, thương mại, văn hãa, t«n gi¸o qua hai con đường Hồ Tiªu, tức là đường biển qua ng· Sri lanka, Indonesia, Trung Hoa, Việt và đường §ång Cỏ, là đường bộ, xuất ph¸t từ vïng §«ng Bắc ¸ rồi băng qua miền Trung Á, M«ng Cổ, T©y Tạng, Việt Nam, Trung Hoa. V× vậy c¸c t«n gi¸o lớn, trong ®ã cã Phật gi¸o gặp nhiều thuận lợi du nhập vào nước ta.Ngay khi được truyền vào, từ thế kỷ đầu, ®¹o Phật ®· nhanh chãng thÝch nghi với lèi sèng của người d©n Việt và trong qu¸ tr×nh h×nh thành và ph¸t triển trªn đất nước này, ®¹o Phật ®· kh«ng gặp một trở ngại nào trong việc hßa nhập vào mọi giai tầng của x· hội Việt Nam. §¹o Phật ®· thấm vào nền văn minh Việt Nam tự nhiªn và dễ dàng như nước thấm vào đất. §¹o Phật ®· lan tỏa khắp hang cïng ngỏ hẻm trªn l·nh thổ Việt Nam và ®· cã một chỗ đứng nhất định từ cung ®×nh cho đến làng x· Việt Nam. §¹o lý của Phật gi¸o Việt Nam cũng ®· ảnh hưởng và ăn s©u vào nếp sống, nếp nghĩ của người d©n Việt và ®· trở thành những gi¸ trị tinh thần v« gi¸ cho người d©n trªn xứ sở này. Trong suốt chiều dài lịch sử mười t¸m thế kỷ qua, ®¹o Phật ®· chứng minh sự hiện hữu của m×nh trong hầu hết c¸c lÜnh vực chÝnh trị, kinh tế, văn hãa, x· hội... và cã những ®ãng gãp, những ảnh hưởng tÝch cực vào c¸c mặt nãi trªn. X· héi ngµy nay, trong c¬n lèc toµn cÇu ho¸ ®· cuèn con ng­êi vµo ®ã vµ lµm kh«ng Ýt ng­êi ®¸nh mÊt chÝnh b¶n th©n m×nh. Quan niÖm ®Ëo ®øc, lu©n lý gia ®×nh bÞ lung lay ®Õn tËn gèc rÔ. M¶i lo tranh quyÒn ®o¹t lîi khiÕn cho ®Çu ãc con ng­êi trë nªn u mª, ngu muéi, kh«ng biÕt m×nh ®ang ë ®©u, ®ang lµm g×? Nh÷ng khi tØnh t¸o th× con ng­êi tù hái m×nh do ®©u mµ cã? Sù hiÖn diÖn cña m×nh trªn câi ®êi nµy nh­ thÕ nµo? Môc ®Ých cña cuéc sèng cña m×nh lµ g×?.. Để giải quyết các vấn đề trên PhËt gi¸o đưa ra những lời giải đáp hay biện minh về "vấn đề sống" ấy, gọi là nhân sinh quan. VËy nh©n sinh quan lµ g×? Nh©n: ng­êi, Sinh: sù sèng, Quan: quan niÖm. Nh©n sinh quan: quan niÖm vÒ sù séng cña con ng­êi, sù xem xÐt, suy nghÜ vÒ sù sèng cña con ng­êi, nãi v¨n vÎ h¬n lµ quan niÖm cña chóng ta vÒ nh÷ng ®Þnh luËt diÔn ho¸ trong ®êi sèng nh©n lo¹i vµ sù sèng cña con ng­êi. Nh©n sinh quan PhËt gi¸o ®· thÓ hiÖn triÕt lý ®éc ®¸o vÒ sù gi¶i tho¸t con ng­êi, t×m con ®­êng “gi¶i tho¸t” khái vßng lu©n håi ®Ó ®¹t tíi tr¹ng th¸i NiÕt Bµn, thÓ hiÖn kh¸t väng tù do, muèn tho¸t khái khæ ®au, nh÷ng bi kÞch cuéc ®êi cña con ng­êi, muèn ®­îc sèng mét cuéc sèng v« lo v« ­u, sung s­íng, ®Çy ®ñ cña con ng­êi. ii/ nh÷ng néi dung chñ yÕu cña nh©n sinh quan phËt gi¸o. S¬ l­îc qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o · Nguån gèc cña PhËt gi¸o: §¹o PhËt ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kØ thø VI tríc c«ng nguyªn t¹i Ên ®é, ngêi s¸ng lËp lµ th¸i tö Siddharta ( TÊt §¹t §a ). Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña c¸c hÖ t­ t­ëng triÕt häc xen lÉn víi t«n gi¸o, cã mét thêi k× lµ thêi k× Balam«n, PhËt gi¸o. ë thêi k× nµy, mÆc dï kinh tÕ ®· ph¸t triÓn h¬n tr­íc, nh­ng nã vÉn bÞ k×m h·m bëi tÝnh chÊt tæ chøc kiªn cè cña c«ng x· n«ng th«n, bëi sù ph©n chia ®¼ng cÊp kh¾c nghiÖt vµ sù thèng trÞ cña nhµ n­íc trung ­¬ng tËp quyÒn. Trong lÜnh vùc ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi, c¸c trµo l­u triÕt häc, mµ thùc chÊt lµ c¸c hÖ t­ t­ëng cña c¸c tÇng líp kh¸c nhau trong x· héi, xuÊt hiÖn ®a d¹ng nh­ng chia thµnh 2 hÖ thèng chÝnh ®èi lËp nhau: chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. HÖ t­ t­ëng chÝnh thèng víi thÕ giíi quan duy t©m, t«n gi¸o cña kinh Vªda vµ gi¸o lÝ Balam«n trë thµnh hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp thèng trÞ. Nh­ng hÖ t­ t­ëng kh«ng chÝnh thèng víi ®¹o PhËt, ®¹o Jaina vµ phong trµo ®ßi tù do t­ t­ëng, ®ßi b×nh ®¼ng x· héi ë vïng §«ng Ên l¹i ¨n s©u vµo mäi tÇng líp nh©n d©n. · Ng­êi s¸ng lËp Vào rằm tháng 4, năm 623 trước công nguyên tại vườn Lumbini (Lâm Tỳ Ni) gần thành Kapilavastu (Ca Tỳ La Vệ), nơi hiện nay là vùng biên giới giữa Nêpan và Ấn Ðộ, Ðức Phật Thích Ca đã giáng sinh, làm Hoàng tử con vua Suddhodana (Tịnh Phạn) và Hoàng hậu Maha Maya (Ma Da) ë một vương quốc nhỏ của bộ tộc Sakya (Thích Ca). Khi míi sinh ra Thái tử ®­îc vị Ðạo sư già Asita (A Tư Ðà) xem tướng, ®­îc tiªn ®o¸n tương lai sẽ tu chứng Phật quả, vì lòng từ thương xót chúng sanh mà truyền bá chánh pháp trên thế gian nầy.Thái Tử được nuôi nấng, dạy dỗ, giáo dục một cách toàn diện . Vào tuổi 16, Thái tử cưới công chúa Yasodhara (Da du đà la)-con gái vua Suppahuddha (Thiện Giác), đứng đầu dòng họ Koliya. Và trong gần 13 năm, sau ngày cưới, Thái tử sống một cuộc đời hạnh phúc trong nhung lụa, không biết gì tới mọi nỗi khổ và bất hạnh ở đời. Nhưng với thời gian, do năng khiếu suy tư sâu sắc và lòng thương người bẩm sanh, ®­îc m¾t thÊy tai nghe vÒ nh÷ng nçi ®au khæ cña con ng­êi, Thái tử quyết tâm xuất gia cầu đạo, tìm con đường cứu khổ cho muôn loài .Ban ®Çu, Thái tử tới thụ giáo hai đạo sư danh tiếng nhất thời bấy giờ là Alara Kalama và Uddaka Ramaputta. Sau ®ã, Thái tử đến Uruvela, thị trấn của Senàni tu khæ h¹nh cùng với 5 người bạn. Sau 6 năm ròng rã, kiên trì khổ hạnh ép xác Ngài nghiệm thấy ®©y không phải là con đường thoát khổ và cứu khổ vµ quyết định ăn uống bình thường trở lại. Năm người bạn đồng tu tưởng rằng Thái tử đã thoái chí, bèn rời bỏ Thái tử. Ở lại một mình, Thái tử quyết tâm tự mình phấn đấu để chứng ngộ chân lý tối hậu. Ngài lấy lại sức, nhờ uống bát sữa, do một thôn nữ tên là Sujata cúng, sau đó, Ngài tắm ở sông Neranjara (Ni Liên Thuyền). Tối đến, Ngài đến ngồi dưới gốc cây Pippala-cây Bồ đề, lặng lẽ vào thiền định, suy nghĩ trong 49 ngày đêm. Đến nửa đêm thứ 49, vào 8/12, giữa lúc sao Mai mọc thì trong tâm Thái Tử tự nhiên đại ngộ, sạch hết phiền não, chứng ngộ chân lý cứu kinh vô thượng và trở thành Ðức Phật, hiệu là Phật Thích Ca Mâu Ni vào năm 35 tuổi. Sau khi ®· quyÕt ®Þnh truyÒn b¸ ®¹o lÝ cøu khæ cho thÕ gian, §øc PhËt nghÜ ngay tíi 2 vÞ thÇy cò nh­ng 2 «ng ®Òu ®· qua ®êi. §øc PhËt quyÕt ®Þnh thuyÕt gi¸o lÇn ®Çu cho n¨m ng­êi b¹n ®ång tu x­a, vµ cïng hä trong suèt nh÷ng n¨m cßn l¹i cña cuéc ®êi ®i truyÒn b¸ t­ t­ëng cña m×nh.Tới 80 tuổi, nhận thấy cơ duyên giáo hóa chúng sinh đã viên mãn, tới lúc vào Niết-bàn, Ngài liền thống lĩnh các đệ tử, du hành tới rừng Sa la, trên bờ sông Ni Liên Nhã Bạt Đề để ban lời giáo huấn cuối cùng. Nói kinh xong, Ngài lên tòa thất bảo, nằm nghiêng sườn bên phải, đầu gối về phía Bắc, chân duỗi về phương Nam, mặt ngoảnh về phía Tây, rồi vào Đại diệt độ, vào 15/2. §· cã nh÷ng c©u chuyÖn ®· trë thµnh huyÒn tho¹i trong cuéc ®êi cña Ngµi nh­ c¶m hãa ®­îc một tướng cướp như Angulimala, nhËn c¬m cña một dâm nữ như Ambapali... Vµ nh÷ng ®iÒu ®ã, tõ nh÷ng viÖc nhá nhÆt nhÊt còng chøng tá lßng tõ bi b¸c ¸i, không phân biệt giàu sang, nghèo hèn và đẳng cấp xã hội vµ ®¹o cña Ngµi. · C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o cã thÓ chia thµnh c¸c giai ®o¹n: _Tõ thÕ kØ thø VI tr­íc c«ng nguyªn ®Õn gi÷a thÕ kØ thø IV tr­íc c«ng nguyªn: §©y lµ thêi k× h×nh thµnh PhËt gi¸o hay cßn gäi lµ thêi k× PhËt gi¸o nguyªn thñy. _ Tõ gi÷a thÕ kØ thø IV tríc c«ng nguyªn ®Õn ®Çu c«ng nguyªn: Do cã sù gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ nh÷ng gi¸o lý ban ®Çu, PhËt gi¸o chia thµnh nhiÒu t«ng ph¸i kh¸c nhau trong ®ã cã 2 t«ng ph¸i lín lµ Th­îng täa bé vµ §¹i trung bé. _ Tõ thÕ kØ thø I ®Õn thÕ kØ VII: §©y lµ thêi k× PhËt gi¸o §¹i thõa vµ ®èi lËp víi nã lµ PhËt gi¸o TiÓu thõa. _ Sau thÕ kØ thø VII: Mét bé phËn cña ph¸i §¹i thõa kÕt hîp víi ®¹o Balam«n ®Ó h×nh thµnh mét t«n gi¸o ë Ên §é cæ ®¹i. _ Sau thÕ kØ thø VIII: PhËt gi¸o suy tµn tríc sù tÊn c«ng cña Håi gi¸o cho ®Õn cuèi thÕ kØ thø XIX PhËt gi¸o tõng b­íc ®­îc kh«i phôc vµ trë thµnh mét t«n gi¸o ë Ên §é. Tõ thÕ kØ thø III tríc c«ng nguyªn, PhËt gi¸o lan truyÒn nhanh chãng ra c¸c n­íc xung quanh, h×nh thµnh 2 t«ng ph¸i lín lµ B¾c t«ng vµ Nam t«ng. + B¾c t«ng: B¾c ViÖt Nam, Trung Quèc, TriÒu Tiªn, NhËt B¶n… + Nam t«ng: Nam ViÖt Nam, Lµo, Campuchia, Th¸i Lan, Mianma… · LÞch sö ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o t¹i ViÖt Nam §ạo Phật truyền đến Việt Nam vào khoảng đầu thế kỷ Công Nguyên. Ðến cuối thế kỷ thứ hai, Việt Nam đã thành lập được một trung tâm Phật Giáo quan trọng là trung tâm Phật Giáo Luy Lâu, nay thuộc Bắc Ninh, phía bắc Hà Nội. Luy Lâu là thủ đô của Giao Chỉ, tên cũ của Việt Nam, là trạm nghỉ chân quen thuộc của các nhà truyền giáo đạo Phật người Ấn Ðộ, trên hành trình sang Trung Hoa theo đường biển của các thương gia Ấn.Trong 18 thế kỷ kế tiếp, vì điều kiện địa lý gần Trung Hoa và hai lần lệ thuộc xứ nầy, Việt Nam và Trung Hoa có chung nhiều sắc thái di sản văn hóa, triết học và tôn giáo. Phật Giáo VN phản ánh nhiều ảnh hưởng của các phát triển hệ Ðại Thừa, với các tông phái Thiền, Tịnh và Mật. Trong thập niên 1920 và 1930, ở Việt Nam có nhiều phong trào hồi sinh và canh tân các hoạt động Phật Giáo. Song song với sự chỉnh đốn các tổ chức Ðại Thừa còn có nhiều chú tâm đến các hoạt động của truyền thống Nguyên Thủy, về hành thiền và các kinh sách dựa theo kinh tạng Pali. Mét trong nh÷ng ng­êi tiªn phong truyÒn b¸ ®¹o PhËt Nguyªn Thñy vµo ViÖt Nam lµ b¸c sÜ thó y trÎ Lª V¨n Gi¶ng. Khi lµm viÖc t¹i Phonm Penh, «ng xóc ®éng khi ®äc nh÷ng lêi gi¶ng trong mét quyÓn s¸ch viÕt vÒ B¸t_Ch¸nh ®¹o vµ quyÕt ®Þnh xuÊt gia vµi n¨m sau ®ã víi ph¸p danh Hé-T«ng. N¨m 1940, «ng trë vÒ n­íc, gióp thiÕt lËp chïa Böu Quang- ng«i chïa ®Çu tiªn cña PhËt Gi¸o Nguyªn Thuû ViÖt Nam ë Gß D­a, Thñ §øc vµ cïng c¸c vÞ tú kheo ViÖt kh¸c, b¾t ®Çu truyÒn gi¶ng PhËt ph¸p. Vào 1949-1950, «ng cùng với ông Nguyễn Văn Hiểu và một số cư sĩ thiện tâm đứng ra xây dựng chùa Kỳ Viên tại Bàn Cờ, Sài Gòn. Từ đó, Kỳ Viên Tự trở thành một trung tâm chính của các hoạt động Phật Giáo Nguyên Thủy. Năm 1957, Giáo Hội Tăng Già Nguyên Thủy Việt Nam chính thức được thành lập, ngài Hộ Tông ®­îc đề cử làm vị Tăng Thống đầu tiên. Từ Sài Gòn, đạo Phật Nguyên Thủy được truyền bá đến các tỉnh thành khắp miền nam và miền trung nước Việt và nhiều chùa được thiết lập. Theo thống kê năm 1997, có tất cả 64 chùa Nguyên Thủy. Ngoài chùa Bửu Quang và Kỳ Viên, còn có nhiều chùa nổi tiếng khác như chùa Bửu Long, Giác Quang, Phổ Minh, Tam Bảo (Ðà Nẵng), Thiền Lâm và Huyền Không (Huế), và Thích Ca Phật Ðài ở Vũng Tàu. Kinh điển Phật Pháp bằng Việt ngữ được dịch ra từ 2 nguồn: Tam tạng Pali và Hán tạng A-hàm, cùng với nhiều kinh điển Ðại Thừa khác. Ðến nay, 27 quyển kinh dịch từ 4 bộ Nikaya và 4 bộ A-hàm đã được phát hành. Công tác dịch thuật bộ Nikaya thứ 5 hiện đang được tiến hành. Thêm vào đó, toàn bộ 7 tập Vi Diệu Pháp cũng đã được phát hành, cùng với các bộ Kinh Pháp Cú, Mi-lan-đa vấn đạo, Thanh Tịnh Ðạo và nhiều tác phẩm khác. Tóm lại, mặc dù Phật Giáo Việt Nam chủ yếu là theo truyền thống Ðại Thừa, truyền thống Nguyên Thủy cũng được công nhận. 2) Nh÷ng néi dung chñ yÕu cña nh©n sinh quan PhËt gi¸o Néi dung: VÒ nh©n sinh quan, PhËt gi¸o ®Æt vÊn ®Ò t×m kiÕm môc tiªu nh©n sinh quan ë sù “gi¶i tho¸t” (Moksa) khái vßng lu©n håi, nghiÖp b¸o ®Ó ®Æt tíi tr¹ng th¸i NiÕt bµn (Nirvana). Néi dung triÕt häc nh©n sinh tËp trung trong Tø diÖu ®Õ (Cattµri Airyasaccanu)-víi ý nghÜa lµ 4 ch©n lý tuyÖt vêi. Bốn chân lý cao cả ấy là: 1 Khæ ®Õ : Diệu đế thứ nhất (Dukkha-ariyasacca) được hầu hết các học giả dịch là "Chân lý cao cả về sự khổ" và được giải thích là: sự sống, theo Phật giáo, chỉ là đau khổ.Chính lối phiên dịch dễ dãi hẹp hòi và cách giải thích nông cạn ®ã đã khiến nhiều người lầm xem Phật giáo là yếm thế bi quan. Nh­ng Phật giáo không bi quan cũng không lạc quan mà hiện thực, vì có lối nhìn hiện thực về nhân sinh và vũ trụ. Phật giáo không tìm cách ru người vào ảo tưởng về một thiên đường lừa bịp, không làm người ta chết khiếp vì đủ thứ tội lỗi và sợ hãi tưởng tượng mµ cho ta biết một cách  khách quan ta, thế giới quanh ta là gì, và chỉ con đường đưa đến tự do hoàn toàn, thanh bình, hạnh phúc. Phạn ngữ dukkha trong cách dùng thông thường có nghĩa là "đau khổ", "đau đớn", "buồn" hay "sự cơ cực" nhưng dukkha trong Diệu đế thứ nhất, trình bày quan điểm của đức Phật về nhân sinh và vũ trụ, có một ý nghĩa triết lý sâu sắc hơn và hàm chứa những nội dung rộng lớn hơn nhiều. Quan niệm về dukkha có thể nhìn từ ba phương diện:  - dukkha trong nghĩa khổ thông thường, gọi là khổ khổ (dukkha- dukkha);  - dukkha phát sinh do vô thường, chuyển biến, hoại khổ (viparinàma- dukkha). - dukkha vì những hoàn cảnh giới hạn của sinh tử, hành khổ (samkhàra- dukkha).  Mọi thứ đau khổ trong đời như Sinh, Lão (giµ), Bệnh (èm ®au), Tử (chÕt), Oán tăng hội (gặp những người và hoàn cảnh trái ý), Thô biÖt ly (xa những người và hoàn cảnh mến yêu), Së cÇu bÊt ®¾c (không được những gì mình muốn) đều được bao gồm trong dukkha theo nghĩa khổ thông thường, khổ-khổ (dukkha- dukkha). Một hoàn cảnh hạnh phúc trong đời không bao giờ trường cửu bất diệt, sớm hay muộn cũng thay đổi vµ khi ®ã nó phát sinh khổ đau bất hạnh. Sự thăng trầm này được bao hàm trong dukkha theo nghĩa những khổ phát sinh do sự chuyển biến vô thường-hoại khổ (viparinàma- dukkha). Nhưng hình thức thứ ba của dukkha là hành khổ (samkhàra - dukkha), mới chính là khía cạnh triết lý quan trọng nhất trong chân lý đầu tiên. Muốn hiểu nó, ta cần giải thích, phân tích cái mà ta gọi là một "thực thể", một "cá nhân", hay "cái tôi". Cái mà ta gọi "bản ngã", "cá thể", hay "tôi" theo triết lý Phật giáo, chỉ là một sự phối hợp những năng lực tâm vật lý hằng biến, có thể chia thành 5 nhóm hay uẩn gäi lµ ngò uÈn. _Uẩn thứ nhất là sắc uẩn (rùpakkhandha): bao gồm bốn đại cổ truyền là đất, nước, lửa, gió (địa, thủy, hỏa, phong) và vật chất do bốn đại tạo (sở tạo sắc upàdàya-rùpa) lµ năm căn, mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và những đối tượng ngoại giới tương đuơng với năm căn ấy (5 cảnh): hình sắc, âm thanh, mùi, vị, những vật có thể chạm xúc (sắc, thanh, hương, vị, xúc) và ý nghĩ hay tư tưởng thuộc đối tượng của tâm. Như thế tất cả thế giới vật thể, thuộc nội tâm cũng như ngoại giới, đều bao gồm trong sắc uẩn. _Uẩn thứ hai là cảm giác hay thọ (vedanàkkhandha): bao gồm tất cả những cảm giác vui khổ hoặc không vui không khổ, ph¸t sinh do sự tiếp xúc gi÷a cảm quan vµ ngo¹i c¶nh. Những cảm giác này có 6 loại: những cảm giác phát sinh khi mắt xúc tiếp với những hình sắc, tai với âm thanh, mũi với mùi, lưỡi với vị, thân thể với những vật cứng mềm, và ý (quan năng thứ sáu) với những đối tượng của ý thức hay tư tưởng, ý nghĩ. _Uẩn thứ ba là tưởng (sannàkkhandha) hay nhận thức, tri giác gồm sáu loại, tương đương với sáu căn bên trong và sáu cảnh bên ngoài, cũng phát sinh do tiếp xúc giữa sáu căn với ngoại giới. Chính tưởng này nhận biết sự vật là vật lý hay tâm linh. _Uẩn thứ tư lµ "hành uẩn" (samkhàrakkhandha): bao gồm tất cả các hoạt động của ý chí, xấu hay tốt, những gì được xem là karma (nghiệp) cũng thuộc vào hành uẩn. Cũng như thọ tưởng, hành gồm sáu loại liên hệ đến sáu giác quan và các đối tượng tương ứng thuộc vật lý, tâm lý. Cảm giác và tri giác (thọ, tưởng) không phải là những hoạt động cố ý nên không phát sinh nghiệp quả. Chỉ những hoạt động do ý chí thúc đẩy như tác ý (manasikàra), dục (chanda), tín (saddhà), định (samàdhi), tuệ (pannà), , tham (ràga), sân (patigha), vô minh (avijjà), v.v.. mới phát sinh nghiệp quả. Có 52 tâm sở (hoạt động tâm ý) như thế, tạo nên hành uẩn. _Uẩn thứ năm là "thức" (vinnànakhandha), có căn bản là một trong sáu giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý), và đối tượng là một trong sáu hiện tượng ngoại giới tương ứng (hình sắc, âm thanh, mùi, vị, xúc giác và sự vật thuộc tâm giới). Như thế thức liên quan với những quan năng khác và cũng gồm sáu loại tương quan với sáu căn và sáu cảnh.  Năm uẩn ấy họp lại, mà ta quen gọi là một "cá thể" chính là Samkhàra-dukkha. Không có cá thể hay "tôi" nào khác đằng sau năm uẩn ấy để chịu khổ. Như Buddhaghosa đã nói: "chỉ có đau khổ, nhưng không có người khổ đau". Mặc dù sự sống có khổ đau nh­ng không nên vì vậy mà sầu khổ, mà oán hận hay thiếu kiên nhẫn. Theo Phật giáo, một trong những điều xấu xa nhất ở đời là nghịch ứng được giải là "sự thù ghét đối với chúng sinh, đối với đau khổ và đối với những gì thuộc về khổ đau. Công việc của nó là làm căn bản cho những hoàn cảnh bất hạnh và ác nghiệp". Thiếu kiên nhẫn trước khổ đau là một điều sai lầm, nã không làm cho đau khổ tiêu tan mµ trái lại chỉ tăng thêm rối ren và làm trầm trọng thêm một hoàn cảnh vốn đã khó chịu. Ðiều cần thiết lµ phải hiểu rõ vấn đề khổ đau, xem nó đã phát sinh thế nào, làm sao xua đuổi nó, rồi tùy theo đấy mà hành động. Phật giáo hoàn toàn đối lập với thái độ buồn sầu, phiền muộn, u ám, xem đấy là một trở ngại cho sự thực hiện chân lý. Trái lại, ta nên nhắc lại ở đây rằng sự vui sướng, "hỉ" (pìti), là một trong bảy yếu tố để đạt giác ngộ hay "thất giác chi" (Bojjhamgas), những đức tính cốt yếu phải được đào luyện để thực hiện Niết-bàn.  2 TËp ®Õ-chân lý về sự phát sinh hay nguồn gốc của dukkha, nguồn gốc của khổ ®au. Về chân lý này thì hiểu chưa đủ, ở đây việc làm của ta là phải loại bỏ nó, diệt trừ và nhổ nó tận gốc rễ Chính sự khao khát, ham muốn, xuất hiện dưới nhiều hình thức - đã làm phát sinh mọi hình thái khổ đau và sinh tử. Nhưng đấy kh«ng ph¶i là nguyên nhân đầu tiên, vì theo Phật, mọi sự phụ thuộc lẫn nhau nên không thể có nguyên nhân đầu tiên. Ngay cả khát ái được xem như nguyên nhân hay nguồn gốc của dukkha, cũng tùy thuộc vào một yếu tố khác để phát sinh, đấy là thọ, và thọ phát sinh tùy thuộc vào xúc cứ thế nối tiếp nhau trên một vòng tròn mà thuật ngữ Phật học gọi là Duyên khởi. Như thế ái không phải là nguyên nhân đầu tiên hay độc nhất của sự phát sinh ra khổ nhưng là nguyên nhân trực tiếp và rõ rệt nhất. Tư niệm, chính là ý chí muốn sống, muốn tồn tại, tái sinh, tăng trưởng. Nó tạo nên nguồn gốc của sự sống vµ cũng chính là ý hành hay tư. Như thế ái, ý hành, tư niệm và nghiệp đều có cùng một nghĩa. Ðó là dục vọng, ý chí muốn sống, muốn tồn tại, muốn tái sinh, muốn tăng trưởng, muốn tích lũy không ngừng. Ðó là nguyên nhân phát sinh ra khổ. Dục vọng ấy được nằm trong hành uẩn, một trong năm uẩn cấu tạo nên một chúng sinh.  Ðây là một trong những điểm chính yếu và quan trọng nhất của giáo lý Phật. Vì vậy chúng ta phải thận trọng để ý và nhớ rõ rằng nguyên nhân, mầm mống của sự phát sinh dukkha nằm ngay trong dukkha chứ không ở đâu bên ngoài. PhËt gi¸o ®­a ra thuyÕt “ThËp nhÞ nh©n duyªn” ®Ó nªu nªn nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn khæ ®au cña con ng­êi. §ã lµ: V« minh (avidya)-kh«ng s¸ng suèt, ngu tèi nªn thÕ giíi lµ ¶o, lµ gi¶ mµ l¹i cho lµ thËt; Hµnh (Samskara)-ý muèn thóc ®Èy hµnh ®éng; Thøc (Vijnana)-nhËn thøc, ph©n biÖt c¸i t©m trong s¸ng c©n b»ng víi c¸i t©m kh«ng trong s¸ng, mÊt c©n b»ng; Danh-S¾c (Namarupa)-sù thèng nhÊt, kÕt hîp c¸c vËt chÊt (s¾c) vµ c¸i tinh thÇn (danh); Lôc nhËp (Sadayatana)-qu¸ tr×nh x©m nhËp cña thÕ giíi xung quanh cña lôc trÇn (s¾c, thanh, h­¬ng,vÞ, xóc, ph¸p) vµ c¸c gi¸c quan; Xóc (Sparsa)- sù tiÕp xóc, phèi hîp gi÷a lôc c¨n víi lôc trÇn, hay lµ gi÷a c¸c gi¸c quan víi thÕ giíi bªn ngoµi; Thô (Vedana)-sù c¶m thô, nhËn thøc tr­íc t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi; ¸i (Trsna)-sù yªu thÝch mµ n¶y sinh ham muèn dôc väng do c¶m thô thÕ giíi bªn ngoµi; Thñ (Upadana)-gi÷ lÊy, chiÕm ®o¹t c¸i mµ m×nh thÝch; H÷u (Bhava)-sù tån t¹i ®Ó tËn h­ëng c¸I chiÕm ®­îc; Sinh (Jati)-sù ra ®êi sinh thµnh ph¶i do tån t¹i; L·o-Tö ( Jaramarana)-gµi vµ chÕt do cã sù sinh thµnh 3 DiÖt ®Õ- lối thoát cho khổ đau, ra khỏi sự tiếp nối của dukkha. Ðây là chân lý cao cả về sự chấm dứt khổ, gọi là Niết-bàn. Muốn tận diệt dukkha người ta phải diệt cội gốc chính của dukkha là khát ái. Bởi thế Niết-bàn còn gọi là ái diệt (tanhakkhaya) sự dứt tiệt dục vọng. "Nhưng Niết-bàn là gì?" Không thể nào dùng ngôn từ để giải đáp đầy đủ và thỏa đáng, vì ngôn ngữ con người quá nghèo nàn để diễn đạt thực chất của Niết-bàn, Chân lý tuyệt đối hay Thực tại tối hậu. Niết-bàn thường được nói đến bằng những danh từ phủ định như tanhakkaya ái diệt, sự tiêu diệt của dục vọng; asamkhata vô vi, không bị kết hợp, không bị giới hạn; viràga vô tham, không tham; nirodha diệt, sự chấm dứt; nibbàna tịch diệt, sự dập tắt, tắt ngấm. Một vài định nghĩa và mô tả về Niết-bàn như được tìm thấy trong các nguyên bản Pàli: _"Sự im bặt của mọi sự vật bị giới hạn, sự dứt bỏ mọi xấu xa, sự diệt dục, sự giải thoát, chấm dứt, Niết-bàn." _" Sự tiêu tan của dục vọng là Niết-bàn."  _"Sự từ bỏ, phá hủy dục vọng khát ái đối với năm uẩn chính là chấm dứt dukkha." _"Hữu diệt (bhavanirodha) là Niết-bàn." Vì Niết-bàn được diễn đạt bằng những từ ngữ phủ định nên có nhiều người đã có một quan niệm sai lầm rằng nó tiêu cực, và diễn tả sự tiêu diệt bản ngã. Niết-bàn nhất định không phải là sự hủy diệt của bản ngã, bởi vì không có bản ngã nào để hủy diệt. Nếu có hủy diệt thì đấy là sự hủy diệt của ảo tưởng mà ý niệm sai lầm về ngã gây nên. Người đã thực chứng Chân lý, Niết-bàn, là người hạnh phúc nhất trần gian. Họ giải thoát khỏi mọi "mặc cảm", ám ảnh, phiền não, rắc rối, những vấn đề khiến người ta điêu đứng. Họ có được sức khỏe tinh thần toàn hảo. Họ không hối tiếc quá khứ, không bận tâm về tương lai, mà sống trọn cái hiện tại. Bởi thế họ thưởng thức, vui hưởng mọi sự một cách thuần túy Họ vui vẻ, hoan hỉ, thưởng thức sự sống thuần khiết, các giác quan hài hòa, bình an và trong sáng, thoát mọi âu lo.Vì đã giải thoát khỏi dục vọng ích kỷ, khỏi hận thù, vô minh, kiêu căng, ngã mạn và tất cả mọi chướng ngại, nên họ trong sạch, đầy từ bi, tử tế, thiện cảm, hiểu biết và bao dung. Họ phục vụ kẻ khác một cách trong sạch nhất, vì không còn nghĩ đến mình. Họ không tìm kiếm lợi lộc, không tích trữ bất cứ gì, kể cả tài sản tâm linh, vì đã thoát khỏi ảo tưởng về ngã và sự khao khát trở thành. §¹o ®Õ-Con Ðường đưa đến Niết-bàn, dẫn đến sự chấm dứt khổ.. Chỉ hiểu biết về Con Ðường, dù có thấu triệt bao nhiêu cũng không ích mµ phải đi theo con đường ấy và tuân giữ nó. Con Ðường Con đường này được gọi là Trung đạo (Majjhimà Patipadà) vì nó tránh hai cực đoan: cực đoan tìm hạnh phúc bằng cách theo đuổi khoái lạc giác quan, một điều "thấp kém, tầm thường, không lợi ích, đường lối của những kẻ hạ liệt", và cực đoan tìm  hạnh phúc bằng cách tự ép xác dưới nhiều hình thức khổ hạnh, điều này cũng "đau khổ, không xứng đáng, không lợi ích." Vì đã đích thân thử  hai cực đoan ấy và thấy chúng vô dụng, Phật đã tìm ra Trung đạo bằng kinh nghiệm của chính ngài và thấy nó "đem lại tri kiến, đưa đến an tịnh, trí tuệ, giác ngộ, Niết-bàn." Trung đạo này thường được gọi là Bát chánh đạo (ariya attangika magga): con đường thánh tám nhánh, dẫn tới chấm dứt mọi đau khổ, phát khởi trí tuệ, đưa đến Niết bàn, là sự giải thoát vĩnh viễn khỏi vòng sống chết luân hồi, là sự thanh tịnh tuyệt đối và an lạc tuyệt đối. 1.ChÝnh kiến(sammàditthi): HiÓu biÕt ®óng ®¾n Tø diÖu ®Õ. 2.ChÝnh tư (sammàsankappa): Suy nghĩ ®óng ®¾n 3.ChÝnh ngữ(sammàvàca): Nói năng ®óng ®¾n 4.ChÝnh nghiệp(samm kammata): Gi÷ nghiÖp kh«ng t¸c ®éng xÊu 5.ChÝnh mÖnh(sammààjiva): Ng¨n gi÷ dôc väng 6.ChÝnh tinh tiến (sammààyàma): Siêng năng rÌn luyÖn ®óng h­íng kh«ng biÕt mÕt mái 7.ChÝnh niệm(sammà satti): Lu«n t©m niÖm, tin t­ëng v÷ng ch¾c vµo sù gi¶i tho¸t 8.ChÝnh định(sammà samàdhi): Kiªn ®Þnh, tập trung tư tưởng cao ®é, không tán loạn T¸m nguyªn t¾c trªn cã thÓ th©u tãm vµo “Tam häc”, tøc ba ®iÒu cÇn häc tËp vµ rÌn luyÖn lµ Giíi-§Þnh-TuÖ (Sila, Samadhi, Panna). Tuệ: TrÝ tuÖ bao gåm : ChÝnh Kiến, ChÝnh Tư , ChÝnh Ngữ Giới: Gi÷ cho th©n, t©m thanh tÞnh, trong s¹ch bao gåm : ChÝnh Nghiệp, ChÝnh MÖnhÐịnh: Thu t©m, nhiÕp t©m ®Ó cho søc m¹nh cña t©m kh«ng bÞ ngo¹i c¶nh lµm x¸o ®éng bao gåm: ChÝnh Tinh TiÕn, ChÝnh Niệm, ChÝnh Ðịnh Nh÷ng gi¸ trÞ cña PhËt gi¸o Ngµy nay, chóng ta cã thÓ thô h­ëng tÊt c¶ mäi ®iÒu chóng ta muèn nÕu chóng ta siªng n¨ng lµm viÖc vµ cã tiÒn. TiÒn b¹c sÏ mang l¹i cho chóng ta nhiÒu tiÖn nghi v¨n minh vµ t×m thÊy nhiÒu nguån vui trong cuéc sèng h»ng ngµy. Tuy nhiªn ®ång thêi, chóng ta nhËn thøc ®­îc nhu cÇu vÊt chÊt lµ thiÕt yÕu, nh­ng kh«ng ph¶i lµ ph­¬ng tiÖn tuyÖt h¶o cã thÓ lµm cho cuéc sèng cña chóng ta tèt ®Ñp h¬n, khi ®ã chóng ta sÏ t×m ®Õn t«n gi¸o-n¬i cã thÓ ®em l¹i cho chóng ta sù an b×nh trong t©m vµ ý nghÜa cña cuéc sèng. Chóng ta nªn nhËn thøc r»ng chóng ta ph¶i lµm chñ chø kh«ng lµ nh÷ng kÎ n« lÖ cho nÕp sèng th­êng t×nh vèn l©u ®êi ngù trÞ. Trong vÊn ®Ò nµy, PhËt gi¸o ®· næi bËt h¬n c¸c t«n gi¸o kh¸c. PhËt gi¸o lµ mét t«n gi¸o, mét ph­¬ng ph¸p sèng do §øc PhËt chØ bµy. ChÝnh Ngµi ®· cã mét kinh nghiÖm khæ ®au vÒ mäi vÊn ®Ò cuéc sèng vµ nhê ë sù tu tËp tranh ®Êu b¶n th©n, Ngµi ®· gi¸c ngé ®­îc con ®­êng tËn diÖt chóng. Con ®­êng ®ã lµ sù nhËn thøc vÒ “ B¶n ThÓ §ång NhÊt Cña Sù Sèng”. §øc PhËt gi¸c ngé r»ng tÊt c¶ chóng sinh ®Òu ham sèng. Mäi ng­êi ®Òu g¾n liÒn ý muèn ®ã víi thùc t¹i vµ hä chØ cã thÓ sèng cßn nhê n­¬ng vµo sù sèng cña kÎ kh¸c. Nªn §øc PhËt tin t­ëng r»ng con ®­êng duy nhÊt chóng ta cã thÓ ¸p dông mµ kh«ng lµm h¹i lÉn nhau lµ thùc hiÖn sù ®ång nhÊt c¨n b¶n cña mäi cuéc sèng. ThÕ giíi chóng ta kh«ng kh¸c g× h¬n ngoµi sù thÓ hiÖn t¸nh ®ång nhÊt cña cuéc sèng trong ®ã mäi chóng sanh, h÷u t×nh còng nh­ v« t×nh ®Òu mËt thiÕt liªn quan sinh tån. Trªn c¨n b¶n nµy cña sù sèng, con ng­êi ph¶i xo¸ bá mäi sù ph©n biÖt vµ chÊm døt c¸i ý t­ëng gäi lµ “Cña Ta” hoÆc “Kh«ng Ph¶i Cña Ta”. Sù ph©n biÖt nµy ph¸t sinh bëi lßng dôc väng v« minh. Theo PhËt gi¸o, lßng tham mï qu¸ng lµm ph¸t sinh ë t©m niÖm con ng­êi mäi tranh chÊp, xung ®ét, tÝnh xÊu vÞ kØ. V× dôc väng v« minh con ng­êi ®· chèng l¹i b¶n thÓ ®ång nhÊt cña sù sèng ®Ó t¹o nªn mét thÕ giíi gi¶ dèi, kh«ng cã thËt, chØ do nh÷ng väng t­ëng ®iªn ®¶o cña con ng­êi t¹o ra. NÕu chóng ta nhËn thøc ®­îc tÇm quan träng cña sù sèng nhÊt thÓ, chóng ta cã thÓ chia sÎ nguån vui víi kÎ kh¸c còng nh­ hµnh ®éng v× h¹nh phóc cña hä, vµ bëi tÊt c¶ chóng ta lµ mét nªn khi chóng ta lµm h¹i kÎ kh¸c còng cã nghÜa chóng ta tù lµm h¹i chÝnh b¶n th©n m×nh. Cho nªn b¶n ng· ®ång nhÊt nµy lµ mét ch©n lÝ cao siªu nhÊt mµ ®øc PhËt ®· gi¸c ngé thÊu suèt tËn cïng b¶n thÓ cña sù sèng mu«n loµi. §øc PhËt kh«ng ph¶i lµ ®Êng T¹o Ho¸ dùng nªn vò trô, mét ®Êng Th­îng ®Õ ph©n biÖt ®­îc hµnh ®éng ThiÖn, ¸c cña con ng­êi mµ chØ lµ mét ¸nh s¸ng chØ ®­êng tuyÖt vêi trong vò trô. TrÝ tuÖ v« biªn vµ lßng tõ bi bao la cña Ng­êi ®· khai ngé cho chóng ta nhËn thøc ®­îc sù v« th­êng mong manh cña kiÕp sèng con ng­êi, kÝch lÖ chóng ta cã ®­îc lßng th­¬ng tÊt c¶ mäi chóng sinh vèn chung cïng víi chóng ta mét b¶n thÓ thèng nhÊt. Cho nªn ®øc PhËt víi chóng sinh ®Òu cã t­¬ng quan quan hÖ, nghÜa lµ trong PhËt cã chóng sinh vµ trong chóng sinh cã PhËt. §©y kh«ng ph¶i lµ mét c¶nh giíi huyÒn bÝ hay ¶o t­ëng riªng dµnh cho nh÷ng kÎ siªu phµm míi cã thÓ ®¹t ®­îc, mµ lµ mét cuéc sèng th«ng th­êng chóng ta cã thÓ thùc hiÖn ®­îc trong ®êi sèng hµng ngµy. Gi¸o lý ®øc PhËt kh«ng ph¶i t×m thÊy bëi sù sù suy luËn hay tranh biÖn mµ do ë kinh nghiÖm trùc tiÕp ®­îc x©y dùng trªn ch©n lý cña luËt nh©n qu¶. Tr¶i qua h¬n 2500 n¨m, PhËt gi¸o dï ®· ®­îc ph¸t triÓn thµnh nhiÒu hÖ thèng t­ t­ëng vµ häc thuyÕt nh­ng kh«ng ngoµi cøu c¸nh lµ khai thÞ cho chóng sanh nhËn thøc ®­îc “B¶n ThÓ §ång NhÊt Cña Sù Sèng” qua ®øc tÝnh b×nh ®¼ng Tõ Bi vµ TrÝ TuÖ cña ®øc PhËt c) H¹n chÕ MÆc dï PhËt gi¸o rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng nçi khæ cña ®êi ng­êi vµ ®Òu mong muèn gióp con ng­êi tho¸t khái khæ ®au nh­ng do bÞ h¹n chÕ bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö-x· héi (nh­ bÞ suy tµn tr­íc sù tÊn c«ng cña Håi gi¸o…), PhËt gi¸o ch­a ®­a ra ®­îc nh÷ng biÖn ph¸p c¸ch m¹ng, triÖt ®Ó, ®Ó c¶i t¹o ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi, h­íng con ng­êi vµo môc tiªu lu©n håi gi¶i tho¸t mang mµu s¾c t©m linh t«n gi¸o. iii/ mét sè ¶nh h­ëng cña nh©n sinh quan phËt gi¸o trong x· héi viÖt nam hiÖn nay ¶nh h­ëng tÝch cùc VÒ gi¸o dôc : Nội dung giáo dục của Phật giáo thật rộng lớn. Phật giáo biết được đời sống quá khứ, t­¬ng lai của tất cả chúng sinh. Phật giáo cho chúng ta biết vũ trụ rất rộng lớn, không chỉ có duy nhất quả địa cầu chúng ta đang sinh sống hay một hệ ngân hà, mà trong kinh luận Phật nói trong không gian có vô lượng vô biên hệ ngân hà và tinh cầu (ngôi sao) tồn tại. Phật dạy cho chúng ta có một trí tuệ đối với vũ trụ nhân sinh, giúp chúng ta nhận thức một cách chính xác, rõ ràng, chẳng những đối với các sự việc ngay trong đời này mà tất cả các sự việc xảy ra trong quá khứ chúng ta đều có thể nhận thức được. Về tư tưởng Giáo lý nghiệp báo hay nghiệp nhân quả báo của Ðạo Phật đưîc truyền vào nước ta rất sớm vµ trở thành nếp sống tín ngưỡng sáng tỏ đối với người Việt Nam có hiểu biết, có suy nghĩ. Vì thế, gi¸o lý nghiệp báo luân hồi đã in dấu đậm nét trong văn chương bình dân, trong văn học chữ nôm, chữ hán, từ xưa cho đến nay để dẫn dắt từng thế hệ con người biết soi sáng tâm trí mình vào lý nhân quả nghiệp báo mà hành động sao cho tốt đẹp đem lại hòa bình an vui cho con người. Thậm chí trẻ con mười tuổi cũng biết câu: "ác giả ác báo". V× thÕ, ng­êi ViÖt th­êng nh¾n nhñ nhau chí cã v× danh lîi phï hoa, lµm ¸c h¹i ng­êi råi chuèc lÊy khæ ®au, ph¶i ¨n ë cho l­¬ng thiÖn , tu t¹o phóc ®øc th× míi gÆp ®­îc ®iÒu tèt lµnh, may m¾n vµ h¹nh phóc Ai ơi hãy ở cho lànhKiếp này chẳng gặp đề dành kiếp sau. Các bậc cha mẹ lại càng tu nhân tích đức cho con cháu về sau được nhờ: Cây xanh thì lá cũng xanhCha mẹ hiền lành để đức cho con. HoÆc §êi cha ¨n mÆn ®êi con kh¸t n­íc Mặt khác hä hiểu rằng nghiệp nhân không phải là định nghiệp mà có thể làm thay đổi, do đó họ tự biết sửa chữa, tu tập cải ác tùng thiện. Sống ở đời, đột nhiên những tai họa, biến cố xảy ra cho họ, thì họ nghĩ rằng kiếp trước mình vụng đường tu nên mới gặp khổ nạn này. Không than trời trách đất, cam chịu và tự cố gắng tu tỉnh để chuyển hóa dần ác nghiệp kia. Về đạo lý Giáo lý từ bi, tinh thần hiếu hòa, hiếu sinh của phật giáo đã ảnh hưởng và thấm nhuần sâu sắc trong tâm hồn của người Việt. Ðều này thấy rõ qua con người và tư tưởng của Nguyễn Tr·i (1380-1442), một nhà văn, nhà chính trị, nhà tư tưởng việt Nam kiệt xuất, ông đã khéo vận dụng đạo lý Từ Bi và biến nó thành đường lối chính trị nhân bản đem lại thành công và rất nổi tiếng trong lịch sử nước Việt. Ông nói điều đó trong Bình Ngô Ðại Cáo rằng: Việc nhân nghĩa cốt ở yên dânQuân điếu phạt trước lo trừ bạo Bằng cách: Lấy đại nghĩa để thắng hung tànÐem chí nhân để thay cường bạo Tinh thần thương người như thể thương thân còng phæ biÕn trong ca dao tục ngữ ®· thÊm nhu._.