Nguồn gốc, bản chất của lợi nhuận trong nền Kinh tế thị trường

Lêi nãi ®Çu N¨m 1986,ViÖt Nam chuyÓn c¬ chÕ kinh tÕ tõ kinh tÕ tËp trung bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Cïng víi sù chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ thÞ tr­êng mét lo¹i nh÷ng ph¹m trï míi xuÊt hiÖn kh¸c h¼n víi nÒn kinh tÕ tËp trung bao cÊp tr­íc ®©y ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò lîi nhuËn. Chóng ta ®· mét thêi coi lîi nhuËn lµ mét c¸i g× ®ã xÊu xa, lµ mét ph¹m trï hoµn toµn xa l¹ víi nÒn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa. HiÖn nay n­íc ta ®ang vËn hµnh nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña Nhµ n­íc th× lîi nhuËn lµ vÊn ®Ò trung t©m. Nhµ n­íc, doanh nghiÖp, c¸ nh©n khi b¾t tay vµo s¶n xuÊt kinh doanh ®Òu muèn thu lîi nhuËn. Lîi nhuËn lµ môc ®Ých cña mäi ngµnh nghÒ, mäi nhµ kinh doanh. Lîi nhuËn lµ phÇn th­ëng cho sù lao ®éng, s¸ng t¹o, n¨ng ®éng cña con ng­êi trong qóa tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh. Lîi nhuËn cã vai trß nhÊt ®Þnh trong nÒn kinh tÕ hiÖn nay. VËy nguån gèc, b¶n chÊt lîi nhuËn lµ g× vµ vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng hiÖn nay nh­ thÕ nµo lµ vÊn ®Ò mµ ®Ò ¸n nµy ®Ò cËp tíi. I. Nguån gèc b¶n chÊt cña lîi nhuËn 1. C¸c quan ®iÓm tr­íc M¸c vÒ lîi nhuËn. Lîi nhuËn xuÊt hiÖn tõ rÊt l©u cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸. Tr­íc M¸c cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm cña c¸c tr­êng ph¸i kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò lîi nhuËn. a. Quan ®iÓm cña nghÜa träng th­¬ng vÒ lîi nhuËn. Chñ nghÜa träng th­¬ng lµ t­ t­ëng kinh tÕ cña giai cÊp t­ s¶n trong giai ®o¹n ph­¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn tan r· vµ chñ nghÜa t­ b¶n ra ®êi. Nguyªn lý c¬ b¶n trong häc thuyÕt cña nh÷ng ng­êi träng th­¬ng; lîi nhuËn ®­îc t¹o ra trong lÜnh vùc l­u th«ng, nã lµ kÕt qu¶ cña trao ®æi kh«ng ngang gi¸, do lõa g¹t mµ cã. Nh÷ng ng­êi träng th­¬ng cho r»ng". Trong ho¹t ®éng th­¬ng nghiÖp ph¶i cã mét bªn ®­îc mét bªn mÊt, d©n téc nµylµm giµu th× d©n téc kh¸c ph¶i chÞu thiÖt thßi. Trong ho¹t ®éng th­¬ng nghiÖp, néi th­¬ng cã t¸c dông ph©n phèi l¹i cña c¶i tõ tói ng­êi nµy sang tói ng­êi kh¸c, chØ cã ngo¹i th­¬ng míi ®em l¹i cña c¶i cho quèc gia. Nh÷ng ng­êi theo chñ nghÜa träng th­¬ng quan niÖm r»ng tiÒn tÖ lµ tiªu chuÈn c¨n b¶n cña c¶i d©n téc; xuÊt khÈu tiÒn tÖ ra n­íc ngoµi th× lµm gi¶m cña c¶i , nhËp khÈu tiÒn tÖ th× lµm t¨ng cña c¶i. XuÊt ph¸t t­ quan ®iÓm Êy, chñ nghÜa träng th­¬ng trong thêi kú ®Çu - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi tiÒn tÖ - chñ tr­¬ng cÊm xuÊt khÈu tiÒn ra n­íc ngoµi. Hä cho r»ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó t¨ng cña c¶i trong n­íc lµ b¶ng c©n ®èi nhËp siªu (tiÒn nhËp v­ît møc xuÊt). Thêi kú cuèi tr­êng ph¸i trong th­¬ng - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi th­¬ng m¹i - kh«ng ph¶n ®èi viÖc xuÊt khÈu tiÒn tÖ vµ cÇn thiÕt ®Ó t¨ng thªm cña c¶i trong n­íc. §Ó t¨ng thªm cña c¶i, mét n­íc kh«ng nªn nhËp khÈu hµng ho¸ nhiÒu h¬n xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, tõ gi÷a thÕ kû XVII trë ®i, chñ nghÜa träng th­¬ng dÇn dÇn tan r·, theo ®µ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n, c¸ch thøc chñ yÕu ®Ó t¨ng thªm cña c¶i kh«ng ®¬n thuÇn lµ tÝch luü tiÒn tÖ n÷a mµ lµ t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n chñ nghÜa. Trung t©m, chó ý cña c¸c nhµ kinh tÕ häc ngµy cµng chuyÓn tõ lÜnh vùc l­u th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt. b. Quan ®iÓm cña tr­êng ph¸i cæ ®iÓn Anh vÒ lîi nhuËn. Cïng víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t­ b¶n t­ b¶n chñ nghÜa, häc thuyÕt kinh tÕ cña nh÷ng ng­êi träng th­¬ng trë thµnh phiÕn diÖn lçi thêi ®ßi hái ph¶i cã lý luËn míi vµ trªn c¬ së ®ã kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn Anh ra ®êi. Tr­êng ph¸i cæ ®iÓn cho r»ng lîi nhuËn ®­îc sinh ra tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt vËt chÊt b»ng c¸ch bãc lét lao ®éng s¶n xuÊt nh÷ng ng­êi lµm thuª. Giai cÊp t­ s¶n lóc nµy ®· nhËn thøc ®­îc "Muèn giµu ph¶i bãc lét lao ®éng, lao ®éng lµm thuª cña nh÷ng ng­êi nghÌo lµ nguån gèc lµm giµu v« tËn cho nh÷ng ng­êi giµu". William Petty, A®am Smith David Ricardo, nh÷ng t¸c gi¶ tiªu biÓu cña tr­êng ph¸i cæ ®iÓn Anh, ®Òu nªu lªn quan ®iÓm cña m×nh vÒ lîi nhuËn. Wiliam Petty (1623 - 1678): ph¸i träng th­¬ng bá qua vÊn ®Ò ®Þa t« nh­ng Petty ®· t×m thÊy nguån gèc cña ®Þa t« ë trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. ¤ng ®Þnh nghÜa ®Þa t« lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ chi phÝ s¶n xuÊt (bao gåm chi phÝ tiÒn l­¬ng, chi phÝ gi«ng m¸). Thùc ra «ng kh«ng rót ra ®­îc lîi nhuËn kinh doanh ruéng ®Êt nh­ng theo logic cã thÓ rót ra ®­îc kÕt luËn, c«ng nh©n chØ nhËn ®­îc tiÒn l­¬ng tèi thiÓu sè cßn l¹i lµ lîi nhuËn cña ®Þa chñ. Petty coi lîi tøc lµ t« cña tiÒn vµ cho r»ng nã lÖ thuéc vµo møc ®Þa t« (trªn ®Êt mµ ng­êi ta cã thÓ dïng tiÒn vay ®Ó mua). ¤ng coi lîi tøc lµ sè tiÒn th­ëng, tr¶ cho sù nhÞn ¨n tiªu, coi lîi tøc còng nh­ tiªn thuª ruéng. A®am Smith (1723 - 1790): Theo A®am Smith, lîi nhuËn lµ" kho¶n khÊu trõ thø hai" vµo s¶n phÈm cña ng­êi lao ®éng, lµ mét trong nh÷ng nguån gèc ®Çu tiªn cña thu nhËp còng nh­ cña mäi gi¸ trÞ trao ®æi. ¤ng cho r»ng gi¸ c¶ lao ®éng n«ng nghiÖp vµ lao ®éng c«ng nghiÖp ®Òu t¹o ra lîi nhuËn. Smith coi lîi nhuËn trong nhiÒu tr­êng hîp chØ lµ mãn tiÒn th­ëng cho viÖc m¹o hiÓm vµ cho lao ®éng khi ®Çu t­ t­ b¶n. Lîi nhuËn do toµn bé t­ b¶n ®Î ra. Lîi nhuËn t¨ng hay gi¶m tuú thuéc vµo sù giµu cã t¨ng hay gi¶m cña x· héi. ¤ng thõa nhËn sù ®èi lËp gi÷a tiÒn c«ng vµ lîi nhuËn. Smith ®· nh×n thÊy" khuynh h­íng th­êng xuyªn ®i ®Õn chç ngang nhau" cña tû xuÊt lîi nhuËn trªn c¬ së c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh vµ khuynh h­íng tû xuÊt lîi nhuËn gi¶m sót. Theo ¤ng t­ b¶n ®Çu t­ cµng nhiÒu th× tû xuÊt lîi nhuËn cµng thÊp. David Ricardo (1772 - 1823): Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ phÇn gi¸ trÞ thõa ra ngoµi tiÒn c«ng. ¤ng coi lîi nhuËn lµ lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng cña c«ng nh©n. Ricardo ®· cã nh÷ng nhËn xÐt tiÕn gÇn ®Õn lîi nhuËn b×nh qu©n, «ng cho r»ng nh÷ng t­ b¶n cã ®¹i l­îng b»ng nhau th× ®em l¹i lîi nhuËn nh­ nhau. Gi÷a tiÒn l­¬ng vµ lîi nhuËn cã sù ®èi kh¸ng; n¨ng xuÊt lao ®éng t¨ng lªn th× tiÒn l­¬ng gi¶m vµ lîi nhuËn t¨ng. MÆc dï «ng ch­a biÕt ®Õn ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d­ nh­ng tr­íc sau vÉn nhÊt qu¸n quan ®iÓm cho r»ng gi¸ trÞ do c«ng nh©n t¹o ra lín h¬n sè tiÒn mµ hä nhËn ®­îc. 2. Lý luËn vÒ lîi nhuËn cña M¸c. M¸c ®· kÕ thõa nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc t­ s¶n cæ ®iÓn, ph¸t triÓn nã mét c¸ch xuÊt s¾c vµ thùc hiÖn mét cuéc c¸ch m¹ng trong lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ häc. a. Chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. §Ó t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸ cÇn ph¶i chi mét sè lao ®éng nhÊt ®Þnh lµ lao ®éng qu¸ khø vµ lao ®éng hiÖn t¹i. Lao ®éng qu¸ khø (lao ®éng vËt ho¸) tøc lµ gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt (c). Gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt nhê lao ®éng cô thÓ cña c«ng nh©n ®­îc b¶o tån vµ di chuyÓn vµo gÝa trÞ cña s¶n phÈm míi. Lao ®éng hiÖn t¹i (lao ®éng sèng) tøc lµ lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ míi (v+m). Gi¸ trÞ míi nµy lµ do lao ®éng trõu t­îng cña c«ng nh©n t¹o ra trong qu¸ tr×nh lao ®éng. PhÇn gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng, nã b»ng gi¸ trÞ søc lao ®éng céng thªm víi gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy ®øng trªn quan ®iÓm x· héi mµ xÐt th× chi phÝ thùc tÕ ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ (c+v+m). Trªn thùc tÕ, nhµ t­ b¶n øng t­ b¶n ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ tøc lµ hä øng ra mét sè t­ b¶n ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt (c) vµ mua søc lao ®éng (v). Do ®ã nhµ t­ b¶n chØ xem hao phÝ hÕt bao nhiªu t­ b¶n chø kh«ng tÝnh xem hao phÝ hÕt bao nhiªu lao ®éng x· héi. M¸c gäi chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ ký hiÖu b»ng k (k=c+v). VËy chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ chi phÝ vÒ t­ b¶n mµ nhµ t­ b¶n bá ra ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸. Khi xuÊt hiÖn chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa th× c«ng thøc gi¸ trÞ hµng ho¸ (gt=c+v+m) chuyÓn thµnh (gt=k+m). b. Qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ gi¸ trÞ míi ®· ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng. §Ó hiÓu râ vÒ qu¸ tr×nh ra gÝa trÞ thÆng d­ ta xÐt bµi to¸n sau. Gi¶ ®Þnh ®Ó s¶n xuÊt ra 10 kg sîi cÇu 10kg b«ng, gi¸ 10kg b«ng lµ 10 ®«la. ®Ó biÕn sè b«ng ®ã thµnh sîi, mét c«ng nh©n ph¶i lao ®éng trong 6giê vµ hao mßn m¸y mãc lµ 2 ®«la, gi¸ trÞ søc lao ®éng trong mét ngµy lao ®éng cña c«ng nh©n lµ 3 ®«la; trong mét giê lao ®éng ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét gi¸ lµ 0,5 ®«la; Cuèi cïng ta gi¶ ®Þnh r»ng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt sîi ®· hao phÝ theo thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Víi gi¶ ®Þnh nh­ vËy, nÕu qu¸ tr×nh lao ®éng chØ kÐo dµi ®Õn c¸i ®iÓm mµ ë ®ã bï ®¾p ®­îc gÝa trÞ søclao ®éng (6giê) th× ch­a s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. Trªn thùc tÕ qu¸ tr×nh lao ®éng kh«ng dõng l¹i ë ®ã. Nhµ t­ b¶n ®· tr¶ tiÒn mua søc lao ®éng trong mét ngµy. VËy viÖc sö dông c¸c søc lao ®éng trong ngµy thuéc vÒ nhµ t­ b¶n. Ch¼ng h¹n nhµ t­ b¶n b¾t c«ng nh©n lao ®éng trong 12 giê trong mét ngµy th× Chi phÝ s¶n xuÊt Gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi TiÒn mua b«ng:20 ®«la Gi¸ trÞ cña b«ng ®­îc chuyÓn vµo sîi:20®«la Hao mßn m¸y mãc:4 ®«la Gi¸ trÞ cña m¸y mãc ®­îc chuyÓn vµo sîi: 4®«la TiÒn mua søc lao ®éng trong mét ngµy :3 ®«la Gi¸ trÞ do lao ®éng cña c«ng t¹o ra trong 12 giê lao ®éng alf :6 ®«la Céng :27 ®«la Céng 30 ®« la Nh­ vËy toµn bé chi phÝ cña nhµ t­ b¶n ®Ó mua søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt lµ 27 ®«la . Trong m­êi 12 giê lao ®éng c«ng nh©n t¹o ra mét s¶n phÈm míi (20kg sîi) cã gi¸ trÞ b»ng 30 ®«la l¬n h¬n gi¸ trÞ øng tr­íc lµ 3®«la. 27 ®«la øng tr­íc chuyÓn thµnh 30 ®«la mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d­ lµ 3 ®«la. Khi b¸n s¶n phÈm th× nhµ t­ b¶n sÏ thu ®­îc lîi nhuËn lµ : 30 - 27=3®«la Nh­ vËy nguån gèc cña lîi nhuËn lµ t­ lao ®éng thÆng d­ cña c«ng nh©n vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn lµ gi¸ trÞ thÆng d­. c. Lîi nhuËn: Gi÷a gÝa trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n cã mét kho¶ng chªnh lÖch, chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ thùc tÕ hay gi¸ trÞ cña hµng ho¸, (c+v)<(c+V+m), cho nªn sau khi b¸n hµng ho¸ nhµ t­ b¶n kh«ng nh÷ng bï ®¾p ®ñ sè t­ b¶n ®· øng ra mµ cßn thu ®­îc sè tiÒn lêi ngang b»ng víi gÝa trÞ thÆng d­. Sè tiÒn nµy gäi lµ lîi nhuËn. NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ P th× c«ng thøc: gt = (c+v+m)=k+m) b©y giê sÏ chuyÓn thµnh gt= k+P (hay gi¸ trÞ hµng ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa céng víi lîi nhuËn) Gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc so víi toµn bé t­ b¶n øng tr­íc, ®­îc quan niÖm lµ con ®Î cña toµn bé t­ b¶n øng tr­íc sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn. d. Sù che dÊu quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa cña ph¹m trï lîi nhuËn. gt = c+v+m=k+m=k+P. Tho¹t nh×n c«ng thøc, ta thÊy r»ng lîi nhuËn vµ gi¸ trÞ thÆng d­ chØ lµ mét : lîi nhuËn ch¼ng qua lµ mét h×nh th¸i thÇn bÝ hãa cña gi¸ trÞ thÆng d­, h×nh th¸i mµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n nghÜa tÊt ph¶i ®Î ra. MÆc dï m vµ p ®Òu cã chung mét nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n lµm thuª nh­ng b¶n chÊt cña m vµ p hoµn toµn kh¸c nhau, m ph¶n ¸nh nguån gèc sinh ra tõ v cßn p th× ®­îc xem nh­ toµn bé t­ b¶n øng tr­íc ®Î ra, do ®ã p ®· che dÊu quan hÖ bãc lét t­ b¶n chñ nghÜa che dÊu nguån gèc thùc sù cña nã. §iÒu ®ã lµ do nh÷ng nguyªn nh©n sau: Mét lµ, sù h×nh thµnh chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®· xo¸ nhoµ sù kh¸c nhau gi÷a c vµ v. Chóng ta biÕt r»ng v t¹o ra m nh­ng khi chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh th× sù kh¸c nhau gi÷a c vµ v biÕn mÊt nªn viÖc p ®­îc sinh ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhê bé phËn v b©y giê trë thµnh con ®Î cña toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. Lao ®éng lµ nguån gèc cña gi¸ trÞ th× biÕn mÊt vµ giê ®©y h×nh nh­ toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa sinh ra p. Hai lµ, do chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ s¶n xuÊt thùc tÕ cho nªn nhµ t­ b¶n chØ cÇn b¸n hµng ho¸ víi gi¸ cao h¬n chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ ®· cã lîi nhuËn. NÕu nhµ t­ b¶n b¸n hµng víi gi¸ cao h¬n gi¸ trÞ th× m<p NÕu nhµ t­ b¶n b¸n hµng víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ th× m>p NÕu nhµ t­ b¶n b¸n hµng víi gi¸ b»ng gi¸ trÞ th× m = p ChÝnh sù kh«ng nhÊt trÝ gi÷a m vµ p che dÊu thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. §ång thêi nã t¹o ra ¶o gi¸c r»ng lîi nhuËn lµ do ll­u th«ng t¹o ra do tµi kinh doanh cña nhµ t­ b¶n mµ cã. e. Tû xuÊt lîi nhuËn vµ vai trß cña tû xuÊt lîi nhuËn trong ®êi sèng. Trªn thùc tÕ c¸c nhµ t­ b¶n kh«ng chØ quan t©m tíi lîi nhuËn vµ cßn quan t©m tíi tû xuÊt lîi nhuËn. Tû xuÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. NÕu lý luËn tû xuÊt lîi nhuËn lµ p' ta cã p'= x 100% Gi÷a p' vµ m cã sù kh¸c nhau: VÒ mÆt l­îng p' lu«n nhá h¬n m', v× p'= x 100% m'= x 100% VÒ mÆt chÊt: m ph¶n ¸nh tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t­ b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª cßn p' kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®­îc ®iÒu ®ã mµ nã chØ nãi lªn møc l·i cña viÖc ®Çu t­ t­ b¶n. ViÖc theo ®uæi tû suÊt lîi nhuËn cao lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n lµ môc tiªu c¹nh tranh cña c¸c nhµ t­ b¶n. Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp cßn phô thuéc vµo nhiÒu nh©n tè kh¸ch quan: tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­; sù tiÕt kiÖm t­ b¶n biÕn chÊt; cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n; tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n. Vai trß cña tû suÊt lîi nhuËn trong ®êi sèng: Tû suÊt lîi nhuËn tû lÖ nghÞch víi sù n©ng cao cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n, tøc lµ trong tr­êng hîp c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c kh«ng ®æi cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n cµng thÊp th× tû suÊt lîi nhuËn cµng cao nh­ng trong mét xÝ nghiÖp c¸ biÖt cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n t¨ng lªn sÏ dÉn tíi n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng trong xÝ nghiÖp Êy, dÉn tíi gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ do xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi vµ lµm cho xÝ nghiÖp thu ®­îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. Do ®ã thóc ®Èy sù tiÕn bé kü thuËt, t¨ng c­êng ¸p dông khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt ®ång thêi tr×nh ®é cña ng­êi lao ®éng còng ®­îc n©ng cao. Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp sÏ quyÕt ®Þnh thu nhËp cña xÝ nghiÖp nhiÒu hay Ýt. Trong tr­êng hîp c¸c ®iÒu kh¸c kh«ng ®æi, thêi gian s¶n xuÊt vµ thêi gian l­u th«ng cµng rót ng¾n th× lîi nhuËn cña xÝ nghiÖp cµng cao vµ ng­îc l¹i. Do ®ã trong kh©u s¶n xuÊt c¸c xÝ nghiÖp tÝch cùc t×m tßi, kh«ng ngõng s¸ng kiÕn vµ chñ ®éng ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc míi, båi d­ìng ®µo t¹o nh©n lùc ®Ó rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt thùc hiÖn hîp t¸c ho¸ s¶n xuÊt kh«ng riªng g× nh÷ng ng­êi lao ®éng trong xÝ nghiÖp mµ ngay c¶ lao ®éng cña toµn thÓ c¸c thµnh viªn trong x· héi còng ®Òu hîp t¸c ho¸ víi nhau mét c¸ch cã kÕ ho¹ch sö dông hîp lý søc lao ®éng, bè trÝ ng­êi mét c¸ch cã kÕ ho¹ch vµ lµm cho hä ®Òu chuyªn m«n ho¸ t¹o ra nh÷ng h×nh thøc míi tiªn tiÕn trong viÖc tæ chøc s¶n xuÊt vµ lao ®éng. §ång thêi nã cßn ph¸t huy réng r·i tÝnh chñ ®éng tÝch cùc s¸ng t¹o cña ng­êi lao ®éng. Kh«ng chØ rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt mµ xÝ nghiÖp cßn rót ng¾n thêi gian l­u th«ng nh»m t¨ng thu nhËp cña xÝ nghiÖp. f. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ tû suÊt tÝnh theo % gi¸ tæng gi¸ trÞ thÆng d­ trong x· héi t­ b¶n vµ tæng t­ b¶n x· héi ®Çu t­ vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. NÕu ký hiÖu p' lµ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n th×: p'= x 100% Trong c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ t­ b¶n cao h¬n (víi sè t­ b¶n b»ng nhau) th× gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra Ýt h¬n so víi c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ thÊp. ViÖc h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cã nghÜa lµ ph©n phèi l¹i gi¸ trÞ thÆng d­ gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau theo nguyªn t¾c: t­ b¶n b»ng nhau th× lîi nhuËn b»ng nhau. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh d­íi ¶nh h­ëng cña sù c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh th«ng qua viÖc t­ b¶n di chuyÓn mét c¸ch tù ph¸t tõ ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp sang ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao. ViÖc b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn lµm cho hµng ho¸ kh«ng b¸n theo gi¸ trÞ mµ b¸n theo gi¸ c¶ s¶n xuÊt. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña giai cÊp nhµ t­ b¶n trong viÖc t¨ng c­êng bãc lét nh©n d©n lao ®éng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n t¨ng lªn, do ®ã tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cã xu h­íng gi¶m xuèng. B»ng c¸ch bãc lét c«ng nh©n nhµ t­ b¶n ra søc ng¨n c¶n sù gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn. Ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cßn che dÊu h¬n n÷a quan hÖ bãc lét, che dÊu h¬n n÷a nguån gèc thùc sù trong viÖc lµm giµu cña nhµ t­ b¶n. M¸c lµ ng­êi ®Çu tiªn ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n, «ng ®· v¹ch trÇn nh÷ng luËn ®iÖu gi¶ dèi cña c¸c nhµ kinh tÕ häc t­ s¶n cho r»ng lîi nhuËn kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña sù bãc lét vµ chØ râ r»ng lîi nhuËn lµ h×nh thøc cña gi¸ trÞ thÆng d­ vµ v¹ch ra nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp g¾n liÒn víi tham väng theo ®uæi lîi nhuËn lín nhÊt cña nhµ t­ b¶n. Sù ho¹t ®éng cña qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña sù ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­ trong thêi kú tù do c¹nh tranh cña chñ nghÜa t­ b¶n. M¸c viÕt "... Nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn h×nh thµnh trong nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, lóc ®Çu rÊt kh¸c nhau. Do ¶nh h­ëng cña c¹nh tranh nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau ®ã san b»ng thµnh tû xuÊt lîi nhuËn chung, ®ã lµ con sè trung b×nh cña tÊt c¶ c¸c tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Lîi nhuËn cña mét t­ b¶n cã mét l­îng nhÊt ®Þnh thu ®­îc c¨n cø theo tû xuÊt lîi nhuËn chung ®ã, kh«ng kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh­ thÕ nµo gäi lµ lîi nhuËn b×nh qu©n". Gi¶ sö cã ba nhµ t­ b¶n ë ba ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau t­ b¶n mçi ngµnh ®Òu b»ng nhau vµ b»ng 100, tû xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ®Òu b»ng100%. Tèc ®é chu chuyÓn cñ t­ b¶n ë c¸c ngµnh ®Òu nh­ nhau. T­ b¶n øng tr­íc ®Òu chuyÓn hÕt gi¸ trÞ vµo s¶n phÈm. Nh­ng do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n ë tõng ngµnh kh¸c nhau nªn tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Ngµnh s¶n xuÊt Chi phÝ s¶n xuÊt Gi¸ trÞ thÆng d­ víi m' = 100% p'(%) C¬ khÝ 80c+20v 20 20 DÖt 70c + 30v 30 30 Da 60c + 40v 40 40 Nh­ vËy cïng mét l­îng t­ b¶n ®Çu t­ nh­ng do cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau nªn tØ suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Nhµ t­ b¶n kh«ng thÓ ®øng yªn ë nh÷ng ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp. Trong vÝ dô trªn c¸c nhµ t­ b¶n ë ngµnh c¬ khÝ sÏ di chuyÓn t­ b¶n cña m×nh sang ngµnh da lµm cho s¶n phÈm cña ngµnh da nhiÒu lªn (cung lín h¬n cÇu) do ®ã gi¸ c¶ hµng ho¸ ë ngµnh da sÏ h¹ xuèng thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã, vµ tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh nµy sÏ gi¶m xuèng. Ng­îc l¹i s¶n phÈm ë ngµnh c¬ khÝ sÏ gi¶m ®i (cung thÊp h¬n cÇu) nªn gi¸ c¶ sÏ cao h¬n gi¸ trÞ vµ do ®ã tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh c¬ khÝ sÏ t¨ng lªn. Nh­ vËy hiÖn t­îng di chuyÓn t­ b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm cho ngµnh cã cung (hµng ho¸) lín h¬n cÇu (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ gi¶m xuèng cßn ngµnh cã cÇu (hµng ho¸) lín h¬n cung (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ t¨ng lªn. Sù di chuyÓn tù do t­ b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm thay ®æi tû suÊt lîi nhuËn c¸ biÖt cña c¸c ngµnh. KÕt qu¶ h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. g. Sù chuyÓn ho¸ gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt Gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ céng víi lîi nhuËn b×nh qu©n (gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p) Gi¸ c¶ thÞ tr­êng lªn xuèng xung quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt ViÖc biÕn gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ kÕt qu¶ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. Sù c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n ®Çu t­ vµo c¸c ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n kh«ng gièng nhau viÖc chuyÓn t­ b¶n tõ ngµnh s¶n xuÊt nµy sang ngµnh s¶n xuÊt kh¸c lµm cho sè t­ b¶n bá ra b»ng nhau thu ®­îc lîi nhuËn ngang nhau tøc lµ lîi nhuËn b×nh qu©n. Ngoµi ra trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh tæng gi¸ c¶ s¶n xuÊt b»ng tæng sè gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c hµng ho¸. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña quy luËt gi¸ trÞ vµ quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt cã thÓ tãm t¾t nh­ sau. Ngµnh s¶n xuÊt T­ b¶n bÊt biÕn (c) T­ b¶n kh¶ biÕn (V) m víi m' =100% Gi¸ trÞ hµng ho¸ P (%) Gi¸ c¶ hµng ho¸ chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ gi¸ trÞ C¬ khÝ 80 20 20 120 30 130 +10 DÖt 70 30 30 130 30 130 0 Da 60 40 40 140 30 130 -10 Tæng sè 210 90 90 390 0 h. ý nghÜa c¸ch m¹ng cña lý luËn lîi nhuËn b×nh qu©n. Víi mét l­îng t­ b¶n nhÊt ®Þnh bá vµo ®Çu t­ ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau thu ®­îc lîi nhuËn nh­ c¨n cø theo tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n kh«ng kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh­ thÕ nµo. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña giai cÊp nhµ t­ b¶n trong viÖc bãc lét nh©n d©n lao ®éng. Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµm gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. 3. C¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn a. Lîi nhuËn c«ng nghiÖp Lîi nhuËn c«ng nghiÖp lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ do c«ng nh©n t¹o ra trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng. Thêi gian lao ®éng trong ngµy cña c«ng nh©n chia lµm hai phÇn: mét phÇn thêi gian lao ®éng trong ngµy c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ ngang b»ng víi gi¸ trÞ søc lao ®éng. PhÇn cßn l¹i cña ngµy lµ phÇn lao ®éng thÆng d­, lao ®éng trong kho¶ng thêi gian nµy lµ lao ®éng thÆng d­. PhÇn lao ®éng thÆng d­ cña c«ng nh©n thuéc vÒ nhµ t­ b¶n. Khi hµng ho¸ ®­îc b¸n trªn thÞ tr­êng th× phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ nµy mang h×nh thøc lµ lîi nhuËn. Lîi nhuËn cao lu«n lµ môc ®Ých cña nhµ t­ b¶n cho nªn nhµ t­ b¶n t×m ra hai ph­¬ng ph¸p ®Ó lµm t¨ng lîi nhuËn ®ã lµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi vµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. b. Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp. Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp cã nguån gèc tõ trong lÜnh vùc s¶n xuÊt, nã lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua hµng ho¸. Nh­ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ khi b¸n th× anh ta b¸n ®óng gi¸ trÞ cña nã. Nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp lu«n t×m ra c¸c ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt ®Ó lµm t¨ng lîi nhuËn. VËy t¹i sao nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp l¹i chÞu nh­êng mét phÇn lîi nhuËn cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. Së dÜ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp b»ng lßng nh­êng mét phÇn lîi nhuËn cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ do nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp. T­ b¶n th­¬ng nghiÖp chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc l­u th«ng, ®ã lµ mét kh©u, mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kh«ng cã giai ®o¹n nµy th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh«ng thÓ tiÕp diÔn ®­îc. T­ b¶n th­¬ng nghiÖp chuyªn tr¸ch nhiÖm vô l­u th«ng hµng ho¸ phôc vô cho nhiÒu nhµ t­ b¶n cïng mét lóc do vËy l­¬ng t­ b¶n vµ c¸c chi phÝ bá vµo l­u th«ng sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu do ®ã t­ b¶n cña tõng nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp còng nh­ cña toµn x· héi bá vµo s¶n xuÊt sÏ t¨ng lªn, qui m« s¶n xuÊt më réng vµ lîi nhuËn còng t¨ng lªn. MÆt kh¸c chñ nghÜa t­ b¶n cµng ph¸t triÓn th× m©u thuÉn gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cµng gay g¾t do ®ã cÇn ph¶i cã c¸c nhµ t­ b¶n biÕt tÝnh to¸n, am hiÓu ®­îc nhu cÇu thÞ tr­êng, biÕt kü thuËt th­¬ng m¹i... chØ cã t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®¸p øng ®­îc c¸c yªu cÇu ®ã. §èi víi nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp, khi lÜnh vùc l­u th«ng ®· cã t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®¶m nhiÖm nªn r¶nh tay trong l­u th«ng chØ tËp trung vµo ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, do ®ã lîi nhuËn còng t¨ng lªn. c. Lîi nhuËn ng©n hµng Ng©n hµng t­ b¶n chñ nghÜa lµ tæ chøc kinh doanh t­ b¶n tiÒn tÖ lµm m«i giíi gi÷a ng­êi ®i vay vµ ng­êi cho vay. Trong nghiÖp vô nhËn göi ng©n hµng tr¶ lîi tøc cho ng­êi göi tiÒn vµo, cßn trong nghiÖp vô cho vay ng©n hµng thu lîi tøc cho ng­êi ®i vay. Lîi tøc nhËn göi bao giê còng nhá h¬n lîi tøc cho vay. Lîi nhuËn ng©n hµng lµ chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi trõ ®i c¸c kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô ng©n hµng céng víi c¸c kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ. Lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n T­ b¶n ng©n hµng lµ t­ b¶n ho¹t ®éng cho nªn lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t ®éng theo qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. d. Lîi tøc cho vay. Cã nhµ t­ b¶n cÇn t­ b¶n ®Ó ho¹t ®éng bëi v× hä ch­a cã ®ñ vèn. Mét sè nhµ t­ b¶n cã tiÒn nh­ng ch­a cÇn sö dông vèn. V× vËy nhµ t­ b¶n cÇn vèn ®Ó ho¹t ®éng sÏ ®i vay cßn nhµ t­ b¶n ch­a sö dông ®Õn sÏ cho vay. Nhµ t­ b¶n ®i vay (nhµ t­ b¶n ho¹t ®éng) vay tiÒn ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh nªn thu ®­îc lîi nhuËn. Nhµ t­ b¶n cho vay ®· nh­îng quyÒn sö dông t­ b¶n cña m×nh cho ng­êi kh¸c trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho nªn hä nhËn ®­îc mét sè tiÒn lêi do ng­êi ®i vay tr¶ cho hä. Sè tiÒn lêi gäi lµ lîi tøc. Lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn nhµ t­ b¶n cho vay ®· ®­a cho nhµ t­ b¶n ®i vay sö dông. Nguån gèc cña lîi tøc lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ do c«ng nh©n s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. e. §Þa t« Quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng chØ h×nh thµnh vµ thèng trÞ trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp mµ cßn ph¸t triÓn trong lÜnh vùc nhµ t­ b¶n kinh doanh trong n«ng nghiÖp muèn kinh doanh th× ph¶i thuª ruéng ®Êt cña ®Þa chñ. Còng nh­ nhµ t­ b¶n kinh doanh trong c«ng nghiÖp nhµ t­ b¶n kinh doanh trong n«ng nghiÖp ph¶i thuª ®Êt cho nªn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n ra hä ph¶i thu thªm ®­îc mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n gäi lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch. Lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy t­¬ng ®èi æn ®Þnh vµ l©u dµi, hä ph¶i tr¶ nã cho chñ ®Êt d­íi h×nh th¸i ®Þa t«. §Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ cßn l¹i sau khi ®· khÊu trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt. Nguån gèc cña ®Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa lµ kÕt qu¶ cña viÖc bãc lét c«ng nh©n lµm thuª cho n«ng nghiÖp. II. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. 1. TiÕn hµnh ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt a. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸. Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng ho¸ lµ hai h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ - x· héi ®· tån t¹i trong lÞch sö. Hai h×nh thøc nµy ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ ph¹m vi cña quan hÖ trao ®æi. Trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn ng­êi s¶n xuÊt ®ång thêi lµ ng­êi tiªu dïng. Tù s¶n xuÊt tù tiªu dïng lµ ®Æc ®iÓm næi bËt cña kinh tÕ tù nhiªn. Môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ sö dông nh»m tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng cña chÝnh b¶n th©n ng­êi s¶n xuÊt v× thÕ cã thÓ nãi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tù nhiªn chØ gåm cã hai kh©u: s¶n xuÊt - tiªu dïng. C¸c quan hÖ kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn mang h×nh th¸i hiÖn vËt. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ trao ®æi hay lµ ®Ó b¸n. Môc ®Ých ®ã ®­îc x¸c ®Þnh tr­íc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cã tÝnh kh¸ch quan. S¶n xuÊt vµ toµn bé qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®Òu g¾n liÒn víi thÞ tr­êng. So víi kinh tÕ tù nhiªn kinh tÕ hµng ho¸ cã ­u ®iÓm sau: Mét lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸ do cã sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn s¶n xuÊt ®­îc chuyªn m«n ho¸ ngµy cµng cao, thÞ tr­êng ngµy cµng më réng. §iÒu ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña mçi vïng, mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt, thóc ®Èy viÖc c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng n©ng cao tr×nh ®é kü thuËt më réng ph¹m vi s¶n xuÊt, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Hai lµ: Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ ®Ó tiªu dïng cho chÝnh b¶n th©n ng­êi s¶n xuÊt mµ lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu ngµy cµng cao cña thÞ tr­êng. ChÝnh nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña thÞ tr­êng ®· lµm h×nh thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸. Nhu cÇu tiªu dïng cµng cao th× s¶n xuÊt ph¶i më réng c¶ vÒ chiÒu réng vµ chiÒu s©u. Ba lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t. Yªu cÇu cña c¹nh tranh ®ßi hái nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i th­êng xuyªn quan t©m tíi n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm... ®Ó thu lîi nhuËn ngµy cµng cao h¬n. C¹nh tranh ch¹y theo lîi nhuËn siªu ng¹ch ®· lµm lùc l­îng s¶n xuÊt cã nh÷ng b­íc tiÕn bé dµi. Bèn lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, do s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ ngµy cµng më réng cho nªn s¶n phÈm hµng ho¸ ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng, giao l­u kinh tÕ vµ v¨n ho¸ gi÷a c¸c vïng, c¸c ®Þa ph­¬ng, c¸c quèc gia ngµy cµng ph¸t triÓn. §êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn v¨n ho¸ cña d©n c­ ngµy cµng ®­îc n©ng cao. Nh÷ng tiÒn ®Ò cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸ sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cu¶ kinh tÕ hµng ho¸ lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch quan. Nã b¾t ®Çu khi kinh tÕ tù nhiªn ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lµm xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò cña kinh tÕ hµng ho¸. Sù xuÊt hiÖn cña kinh tÕ hµng ho¸ còng chÝnh lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò phñ ®Þnh kinh tÕ tù nhiªn vµ kh¼ng ®Þnh kinh tÕ hµng ho¸. Mçi b­íc ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ lµ mét b­íc ®Èy lïi kinh tÕ tù nhiªn. Qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng hãa diÔn ra víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nh÷ng tiÒn ®Ò sau: Ph©n c«ng lao ®éng x· héi: Ph©n c«ng lao ®éng x· héi t¹o ra nh÷ng ngµnh nghÒ s¶n xuÊt kh¸c nhau. Do ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn mçi ng­êi chuyªn lµm mét viÖc trong mét ngµnh víi mét nghÒ nhÊt ®Þnh vµ chuyÓn s¶n xuÊt ra mét sè s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Nh­ng nhu cÇu tiªu dïng cña hä l¹i cÇn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt ph¶i trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµm n¶y sinh nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt víi nhau. Sù ®éc lËp t­¬ng ®èi vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt: do ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ sù ®éc lËp gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt vÒ kinh tÕ, cho nªn quan hÖ cña nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt lµ quan hÖ m©u thuÉn: hä võa liªn hÖ, vµ phô thuéc vµo nhau võa ®éc lËp víi nhau. Gi¶i quyÕt mèi quan hÖ m©u thuÉn nµy tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i cã quan hÖ trao ®æi dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ nghÜa lµ dùa trªn c¬ së trao ®æi ngang gi¸. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn th× quan hÖ trao ®æi còng ®­îc më réng vµ ngµy cµng phøc t¹p. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn dÉn tíi sù ra ®êi cña ngµnh th­¬ng nghiÖp. Th­¬ng nghiÖp ph¸t triÓn lµm cho s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng ho¸ cïng víi l­u th«ng tiÒn tÖ ph¸t triÓn. Quan hÖ trao ®æi ®­îc më réng vµ ph¸t triÓn ®ßi hái hÖ thèng giao th«ng vËn t¶i còng ph¶i më réng vµ ph¸t triÓn. b. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh tÕ thÞ tr­êng. Kinh tÕ hµng ho¸ vµ kinh tÕ thÞ tr­êng chØ kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn. Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. Kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph¹m trï hµng ho¸ tiÒn tÖ vµ thÞ tr­êng ®­îc ph¸t triÓn vµ ®­îc më réng. Hµng ho¸ kh«ng chØ bao gåm nh÷ng s¶n phÈm ®Çu ra cña s¶n xuÊt mµ cßn bao gåm c¶ c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n xuÊt. Dung l­îng thÞ tr­êng vµ c¬ cÊu thÞ tr­êng ®­îc më réng hoµn thiÖn. Mäi quan hÖ kinh tÕ ®Òu ®­îc tiÒn tÖ ho¸. Khi ®ã ng­êi ta gäi kinh tÕ hµng ho¸ lµ kinh tÕ thÞ tr­êng. Nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thµnh kinh tÕ thÞ tr­êng. Kinh tÕ thÞ tr­êng ®­îc h×nh thµnh víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: Mét lµ, sù xuÊt hiÖn hµng hãa søc lao ®éng vµ thÞ tr­êng søc lao ®éng. Tr­íc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng lµ mét tiÕn bé lÞch sö. Ng­êi lao ®éng ®­îc tù do, anh ta cã quyÒn lµm chñ kh¶ n¨ng lao ®éng cña m×nh vµ lµ chñ thÓ b×nh ®¼ng trong viÖc th­¬ng l­îng víi ng­êi kh¸c. Sù xuÊt hiÖn hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh kinh tÕ thÞ tr­êng lµ v×: Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ nÒn kinh tÕ._.