Nghiên cứu xây dựng bộ mẫu chuẩn giống hoa cúc phục vụ khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định của giống mới

1. Më ®Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò Trong n«ng nghiÖp, gièng c©y trång cã vai trß ®Æc biÖt quan träng, b»ng viÖc t¹o ra gièng míi, nhµ t¹o gièng kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt, chÊt l­îng mµ cßn lµm ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng cao cña con ng­êi. Tuy nhiªn, ®Ó cã ®­îc gièng míi nhµ t¹o gièng ph¶i ®Çu t­ rÊt lín vÒ c«ng søc, tiÒn b¹c vµ thêi gian. Nh­ vËy, nÕu nhµ n­íc kh«ng cã c¬ chÕ b¶o hé quyÒn lîi cho c¸c nhµ t¹o gièng th× sau khi gièng míi ®­îc l­u hµnh sÏ bÞ ng­êi kh¸c lîi dông kiÕm lêi, lµm mÊt ®i c¬ héi thu håi vèn vµ kh«ng khuyÕn khÝch hä tiÕp tôc ®Çu t­ cho c«ng t¸c chän t¹o gièng vµ khiÕn hä kh«ng quan t©m tíi viÖc l­u gi÷, phôc tr¸ng n©ng cao chÊt l­îng gièng cña m×nh. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng g©y thiÖt h¹i cho t¸c gi¶ mµ cßn cho c¶ ngµnh n«ng nghiÖp còng nh­ toµn x· héi. B¶o hé gièng c©y trång lµ ®iÒu kiÖn quan träng gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn n«ng nghiÖp nãi chung vµ gièng c©y trång nãi riªng. Nh­ vËy, b¶o hé gièng c©y trång tr­íc hÕt xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, khuyÕn khÝch c¸c nhµ t¹o gièng t×m tßi s¸ng t¹o nh»m t¹o ra nh÷ng gièng c©y trång míi cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt h¬n, ®ång thêi khuyÕn khÝch c¸c nhµ chän t¹o, kinh doanh gièng cña n­íc ngoµi ®Çu t­ vµo n­íc ta. B¶o hé gièng c©y trång còng lµ mét biÖn ph¸p b¶o ®¶m cho n«ng d©n ®­îc sö dông gièng c©y trång cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt, t¹o ra s¶n phÈm cã søc c¹nh tranh cao trªn thÞ tr­êng trong vµ ngoµi n­íc, gãp phÇn ®­a s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trë thµnh s¶n xuÊt hµng ho¸, n©ng cao ®êi sèng n«ng d©n vµ b¶o ®¶m quyÒn lîi cña ng­êi tiªu dïng. Ngoµi ra viÖc b¶o hé gièng c©y trång cßn lµ cam kÕt cña viÖt nam ®èi víi thÕ giíi nh­: HiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i ViÖt Nam - Hoa Kú, HiÖp ®Þnh gi÷a chÝnh phñ ViÖt Nam vµ chÝnh phñ Thôy SÜ vÒ b¶o hé së h÷u trÝ tuÖ (SHTT) vµ hîp t¸c trong lÜnh vùc SHTT (cã hiÖu lùc tõ ngµy 8-6-2000) vµ HiÖp ®Þnh TRIPs b¾t buéc c¸c n­íc tham gia tæ chøc th­¬ng mai quèc tÕ (WTO) ph¶i b¶o hé c¸c gièng c©y trång míi, ®Æc biÖt tõ th¸ng 12 n¨m 2006 khi ViÖt Nam ®· trë thµnh thµnh viªn cña HiÖp héi quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi (UPOV). Gièng míi muèn ®­îc b¶o hé ph¶i tho¶ m·n 5 tiªu chuÈn lµ: TÝnh míi vÒ mÆt th­¬ng m¹i, tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh, trong 5 tiªu chÝ trªn th× 3 tiªu chÝ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh lµ nh÷ng tiªu chÝ kÜ thuËt. Nh÷ng tiªu chÝ nµy ®­îc ®¸nh gi¸ th«ng qua kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt (Distinctness), tÝnh ®ång nhÊt (Uniformity) vµ tÝnh æn ®Þnh (Stability) gäi t¾t lµ kh¶o nghiÖm DUS. §Ó tiÕn hµnh ®­îc kh¶o nghiÖm DUS chóng ta ph¶i so s¸nh gièng míi víi c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i trong cïng loµi, ®ã lµ c¸c gièng hiÖn cã trong s¶n xuÊt kinh doanh ë viÖt nam; ®Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy chóng ta ph¶i thu thËp toµn bé gièng hiÖn cã cña loµi ®ã trong s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, do thùc tr¹ng s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng c©y trång hiªn nay, viÖc qu¶n lý gièng l­u hµnh trong s¶n xuÊt vµ kinh doanh ë n­íc ta ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc, c¸c gièng ch­a cã mÉu gèc l­u gi÷, ch­a cã b¶n m« t¶. V× vËy viÖc thu thËp ®¸nh gi¸ vµ x©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Ngoµi ra ®Ó so s¸nh gièng míi víi c¸c gièng hiÖn cã theo tõng tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng chóng ta cÇn cã gièng ®iÓn h×nh ë mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng, do vËy trªn c¬ së bé mÉu gièng chuÈn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®­îc gièng ®iÓn h×nh cho mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng nh»m hoµn thiÖn Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc, do Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 1698 Q§/BNN-KHCN, ngµy 12 th¸ng 06 n¨m 2006. Ngµy 24 th¸ng 11 n¨m 2004, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ra quyÕt ®Þnh sè 68/2004/Q§-BNN vÒ viÖc bæ sung 10 loµi c©y trång vµo Danh môc loµi c©y trång ®­îc b¶o hé, trong ®ã cã c©y hoa cóc. ViÖc thu thËp ®¸nh gi¸ c¸c gièng hoa cóc ®ang trång phæ biÕn nh»m x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn phôc vô cho kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu trªn chóng t«i tiÕn hµnh ®Ò tµi “Nghiªn cøu x©y dùng bé mÉu chuÈn gièng hoa cóc phôc vô kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh cña gièng míi” 1.2. Môc ®Ých cña ®Ò tµi X©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hoa cóc hiÖn cã trong s¶n xuÊt, kinh doanh vµ gãp phÇn hoµn thiÖn quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc - 10 TCN 687:2006. 1.3. Yªu cÇu - Thu thËp c¸c gièng hoa cóc ®­îc biÕt ®Õn réng r·i trong s¶n xuÊt, kinh doanh vµ ph©n nhãm gièng ®· thu thËp theo mét sè tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng - §¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh cña c¸c mÉu gièng ®· thu thËp - X¸c ®Þnh c¸c gièng ®iÓn h×nh cho c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét sè tÝnh tr¹ng ®¸nh gi¸ - X¸c ®Þnh c¸c mÉu gièng chuÈn, x©y dùng b¶n m« t¶ c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng vµ l­u gi÷ c¸c gièng ®ã 1.4. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi 1.4.1. ý nghÜa khoa häc - §Ò tµi sÏ cung cÊp nh÷ng dÉn liÖu cã tÝnh hÖ thèng lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi. 1.4.2. ý nghÜa thùc tiÔn - Gãp phÇn thùc hiÖn kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi nh»m b¶o hé quyÒn t¸c gi¶. - Gãp phÇn tËp hîp nguån gen hoa cóc phôc vô cho yªu cÇu chän t¹o gièng hoa cóc míi. - KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c nhµ chän t¹o, s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng hoa cóc 2. TỔNG QUAN TµI LIỆU 2.1. T¸c gi¶ gièng c©y trång vµ quyÒn ®èi víi gièng c©y trång míi Hµng ngµn n¨m tr­íc, con ng­êi ®· biÕt lùa chän vµ trång nh÷ng c©y trång cã n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng kh¸c nhau. Theo truyÒn thèng, ng­êi n«ng d©n chän gièng b»ng viÖc lùa chän nh÷ng c©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt nhÊt. §Õn cuèi thÕ kû 18, viÖc t¹o gièng míi b¾t ®Çu trë thµnh hÖ thèng. Vµo thÕ kû 20, sù ph¸t hiÖn ra ®Þnh luËt di truyÒn cña Mendel ®· gãp phÇn trë thµnh nÒn t¶ng khoa häc cho qu¸ tr×nh t¹o gièng. Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh t¹o gièng chÝnh lµ viÖc ph¸t hiÖn hoÆc t¹o ra nh÷ng gièng c©y trång míi cã kiÓu gen kh¸c nhau. Tõ sù kh¸c nhau ®ã, c©y trång sÏ thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm nh­ tÝnh kh¸ng bÖnh, n¨ng suÊt, chÊt l­îng tèt h¬n, ®¸p øng ®­îc nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao cña con ng­êi. Nhµ t¹o gièng cã thÓ sö dông nhiÒu kü thuËt vµ c«ng nghÖ ®Ó t¹o ra c¸c tæ hîp gen kh¸c nhau vµ chän lùa tæ hîp gen tèt nhÊt tõ sù kh¸c nhau ®ã. VËy nh÷ng ai ®­îc coi lµ nhµ t¹o gièng hay t¸c gi¶ gièng, theo C«ng ­íc UPOV “nhµ t¹o gièng” dïng ®Ó chØ: - Ng­êi ®· chän t¹o, hoÆc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn mét gièng c©y trång, - Ng­êi thuª hoÆc tr¶ c«ng cho nh÷ng ng­êi nãi trªn ®Ó chän t¹o hoÆc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn mét gèng c©y trång, nÕu luËt ph¸p cña c¸c bªn ký kÕt liªn quan quy ®Þnh nh­ vËy, hoÆc - Ng­êi thõa kÕ hîp ph¸p cña ng­êi nªu trªn ®©y, tuú tr­êng hîp” [24]. Nh­ vËy “nhµ t¹o gièng cã thÓ lµ ng­êi n«ng d©n, nhµ khoa häc, ng­êi lµm v­ên, cã thÓ lµ c¸ nh©n, mét nhãm ng­êi ... Cã thÓ thÊy ®Ó cã ®­îc gièng c©y trång míi c¸c “nhµ t¹o gièng” ph¶i ®Çu t­ rÊt lín vÒ c«ng søc, tiÒn b¹c vµ thêi gian, do ®ã hä cÇn ph¶i ®­îc h­ëng lîi b»ng viÖc x¸c lËp quyÒn ®èi víi gièng míi ®ã th«ng qua b¶o hé gièng. QuyÒn t¸c gi¶ ®­îc quy ®Þnh trong C«ng ­íc UPOV [33], [24]. Sù kh¸c nhau vÒ ph¹m vi quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång gi÷a V¨n kiÖn 1978 vµ V¨n kiÖn 1991 thÓ hiÖn ë b¶ng 2.1. B¶ng 2.1: Ph¹m vi quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång theo V¨n kiÖn n¨m 1978 vµ 1991 Ph¹m vi quyÒn V¨n kiÖn n¨m 1978 V¨n kiÖn n¨m 1991 Liªn quan ®Õn vËt liÖu nh©n - Nh©n gièng v× môc ®Ých kinh doanh - Chµo hµng - B¸n c¸c vËt liÖu nh©n - S¶n xuÊt hoÆc nh©n gièng - ChÕ biÕn v× môc ®Ých nh©n gièng - Chµo hµng - B¸n vµ c¸c h×nh thøc kinh doanh kh¸c - XuÊt khÈu - NhËp khÈu - Tµng tr÷ v× c¸c môc ®Ých trªn Liªn quan ®Õn s¶n phÈm thu ho¹ch Trong tr­êng hîp: - T¸c gi¶ gièng ch­a cã c¬ héi thùc hiÖn quyÒn cña m×nh ®èi víi vËt liÖu nh©n t¹o ra s¶n phÈm ®ã - S¶n phÈm thu ho¹ch nhËn ®­îc tõ vËt liÖu nh©n ch­a ®­îc t¸c gi¶ ®ång ý §Æc quyÒn cña n«ng d©n N«ng d©n ®­îc tù do nh©n gi÷ gièng Cã thÓ ¸p dông nh÷ng ®Æc quyÒn n«ng d©n Gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®­îc b¶o hé (gièng ban ®Çu) VÉn ®­îc b¶o hé, nh­ng kh«ng ®­îc khai th¸c nÕu kh«ng cã sù ®ång ý cña chñ së h÷u gièng ban ®Çu Sè l­îng loµi c©y ®­îc b¶o hé Tuú tõng quèc gia Toµn bé c¸c loµi c©y trång Sö dông c¸c gièng ®Ó t¹o gièng míi kh¸c vµ môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c hay môc ®Ých c¸ nh©n Kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶ Kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶ (trõ gièng míi lµ gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®­îc b¶o hé) Thêi gian b¶o hé 15-18 n¨m 20-25 n¨m (Nguån: Ph¹m §ång Qu¶ng [13]) Theo C«ng ­íc UPOV 1978, quyÒn tèi thiÓu lµ t¸c gi¶ gièng ph¶i ®­îc ®éc quyÒn s¶n suÊt nh»m môc ®Ých th­¬ng m¹i, ®­îc chµo b¸n vµ b¸n c¸c vËt liÖu nh©n gièng ®­îc b¶o hé. QuyÒn nµy chØ ¸p dông víi viÖc s¶n xuÊt vËt liÖu nh©n mang môc ®Ých th­¬ng m¹i mµ kh«ng ¸p dông ®èi víi s¶n phÈm thu ho¹ch thu ®­îc tõ gieo trång vËt liÖu nh©n ®ã. C«ng ­íc còng ®­a ra ®Æc quyÒn cña n«ng d©n, ®ã lµ hä ®­îc phÐp nh©n gièng ®­îc b¶o hé ®Ó sö dông cho viÖc gieo trång nÕu kh«ng mang môc ®Ých th­¬ng m¹i th× kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶. Bªn c¹nh ®ã ng­êi kh¸c ®­îc tù do sö dông gièng ®­îc b¶o hé vµo môc ®Ých chän t¹o c¸c gièng míi hoÆc cho môc ®Ých c¸ nh©n kh«ng mang tÝnh th­¬ng m¹i mét c¸ch tù do. Trong nh÷ng n¨m 80 tr­íc sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt C«ng ­íc UPOV 1978 kh«ng cßn phï hîp, thay vµo ®ã lµ c«ng ­íc 1991. C«ng ­íc UPOV 1991 cã mét sè thay ®æi sau: Sè loµi b¶o hé: Nh»m khuyÕn khÝch c¸c nhµ t¹o gièng quan t©m ®Çu t­ vµo nhiÒu loµi c©y trång kÓ c¶ nh÷ng loµi cã diÖn tÝch gieo trång Ýt, c«ng ­íc 1991 qui ®Þnh ph¶i b¶o hé tÊt c¶ c¸c loµi c©y trång. Nh­ vËy mét n­íc gia nhËp UPOV ph¶i cam kÕt b¶o hé Ýt nhÊt 15 loµi c©y trång vµ sau ®ã 10 n¨m ph¶i b¶o hé cho tÊt c¶ c¸c loµi c©y trång. Gièng n«ng hé: C«ng ­íc 1991 cho phÐp më réng quyÒn cña nhµ chän gièng kiÓm so¸t ®èi víi c¸c ho¹t ®éng tù nh©n gièng cña n«ng d©n. Møc ®é kiÓm so¸t ®Æc quyÒn cña n«ng d©n tuú thuéc vµo mçi quèc gia, vÝ dô: Mü cho n«ng d©n tù do nh©n gièng phôc vô cho b¶n th©n hä, EU chØ cho phÐp tù nh©n gièng ®èi víi c¸c ®iÒn chñ nhá... S¶n phÈm thu ho¹ch: C«ng ­íc 1991 cho phÐp më réng quyÒn cña nhµ t¹o gièng ®èi víi s¶n phÈm thu ho¹ch trong mét sè tr­êng hîp nhÊt ®Þnh. VÝ dô: Mét gièng c©y trång ®­îc b¶o hé ®­îc gieo trång ë mét n­íc ch­a ¸p dông chÕ ®é b¶o hé gièng c©y trång, s¶n phÈm cña gièng c©y trång ®ã l¹i ®­îc xuÊt khÈu trë l¹i n­íc mµ t¸c gi¶ gièng ®­îc b¶o hé. Trong tr­êng hîp ®ã t¸c gi¶ gièng kh«ng thÓ nhËn tiÒn thï lao nÕu luËt kh«ng më réng ph¹m vi quyÒn cho hä. Gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®­îc b¶o hé: Theo c«ng ­íc 1978, mét gièng ®ang ®­îc b¶o hé cã thÓ ®­îc nhµ chän gièng kh¸c c¶i tiÕn vÒ mét hoÆc mét vµi tÝnh tr¹ng nµo ®ã b»ng ph­¬ng ph¸p ®ét biÕn, chuyÓn gen,... vµ gièng míi c¶i tiÕn cã kh¸c biÖt râ rµng víi gièng ban ®Çu th× vÉn cã thÓ ®­îc b¶o hé mµ kh«ng cÇn cã ý kiÕn cña t¸c gi¶ ®· t¹o ra gièng ban ®Çu. §iÒu ®ã lµ kh«ng c«ng b»ng, v× hiÖn nay viÖc ¸p dông c«ng nghÖ sinh häc trong chän gièng lµ hÕt søc phæ biÕn vµ ph¸t triÓn. C«ng ­íc 1991 qui ®Þnh gièng cã ngån gèc thùc chÊt tõ gièng ®­îc b¶o hé (nh­ tr­êng hîp trªn) vÉn cã thÓ ®­îc b¶o hé nh­ng kh«ng ®­îc kinh doanh nÕu kh«ng ®­îc sù ®ång ý cña ng­êi ®· t¹o ra gièng ban ®Çu. Thêi gian b¶o hé: C«ng ­íc 1978 qui ®Þnh thêi gian b¶o hé víi c©y th©n th¶o lµ 15 n¨m, c©y th©n gç vµ th©n leo lµ 18 n¨m. C«ng ­íc 1991 t­¬ng øng lµ 20 vµ 25 n¨m. ë ViÖt Nam, chóng ta ®· lµ thµnh viªn cña UPOV tõ th¸ng 12 n¨m 2006 vµ thùc hiÖn theo v¨n kiÖn 1991 cña UPOV nªn c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt còng ph¶i t­¬ng thÝch víi v¨n kiÖn n¨m 1991 cña c«ng ­íc UPOV. LuËt së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam [3], t¹i ®iÒu 185,186, qui ®Þnh quyÒn cña chñ v¨n b»ng b¶o hé vµ t¸c gi¶ gièng c©y trång, qua ®ã chñ v¨n b»ng b¶o hé cã quyÒn sö dông hoÆc cho phÐp ng­êi kh¸c sö dông c¸c quyÒn sau liªn quan ®Õn vËt liÖu nh©n gièng cña gièng ®· ®­îc b¶o hé: - S¶n xuÊt hoÆc nh©n gièng; - ChÕ biÕn v× môc ®Ých nh©n gièng; - Chµo hµng; - B¸n vµ c¸c h×nh thøc kinh doanh kh¸c; - XuÊt khÈu; - NhËp khÈu; - L­u gi÷ ®Ó thùc hiÖn c¸c hµnh vi trªn. VÒ më réng quyÒn cña chñ b»ng b¶o hé, §iÒu 187 luËt Së h÷u trÝ tuÖ qui ®Þnh: “QuyÒn cña chñ b»ng b¶o hé ®­îc më réng ®èi víi c¸c gièng c©y trång sau ®©y: 1. Gièng c©y trång cã nguån gèc tõ gièng c©y trång ®­îc b¶o hé , trõ tr­êng hîp gièng c©y trång ®­îc b¶o hé cã nguån gèc tõ mét gièng c©y trång ®· ®­îc b¶o hé kh¸c. Gièng c©y trång ®­îc coi lµ cã nguån gèc tõ gièng ®­îc b¶o hé nÕu gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ l¹i biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu thu ®­îc tõ kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp c¸c kiÓu gen cña gièng ®­îc b¶o hé, trõ nh÷ng kh¸c biÖt lµ kÕt qu¶ cña sù t¸c ®éng vµo gièng ®­îc b¶o hé; 2. Gièng c©y trång kh«ng kh¸c biÖt râ rµng víi gièng c©y trång ®· ®­îc b¶o hé; 3. Gièng c©y trång mµ viÖc s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i sö dông lÆp l¹i gièng c©y trång ®· ®­îc b¶o hé.” [3] 2.2. Hiệp héi quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi 2.2.1. Sù h×nh hµnh vµ ph¸t triÓn Trªn thÕ giíi viÖc thùc hiÖn quyÒn së h÷u trÝ tuÖ nãi chung vµ viÖc b¶o hé gièng c©y trång nãi riªng ®­îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­: B»ng s¸ng chÕ (Patent), kiÓu d¸ng c«ng nghiÖp, nh·n hiÖu hµng ho¸, b¶n quyÒn, b¶o hé quyÒn cña t¸c gi¶ gièng c©y trång míi. N¨m 1930, Mü ®· tiÕn hµnh b¶o hé gièng c©y trång sinh s¶n v« tÝnh th«ng qua luËt Patent. N¨m 1941, Hµ Lan ®· cã luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång. Trong nh÷ng n¨m tiÕp theo rÊt nhiÒu n­íc Ch©u ¢u t×m kiÕm nh÷ng h×nh thøc b¶o hé gièng c©y trång phï hîp víi riªng tõng n­íc, ®ång thêi nh»m tho¶ m·n viÖc trao ®æi gièng gi÷a c¸c n­íc. Tr­íc nhu cÇu ®ã n¨m 1961 hiÖp héi b¶o hé gièng c©y trång míi quèc tÕ (UPOV) ra ®êi, víi 5 thµnh viªn lµ: §an M¹ch, Ph¸p, Hµ Lan, BØ, Italia cïng ký c«ng ­íc UPOV 1961 vµ cã hiÖu lùc n¨m 1968. C«ng ­íc UPOV ®­îc söa ®æi vµo c¸c n¨m 1972, 1978 vµ 1991, víi 2 chøc n¨ng chÝnh: + Qui ®Þnh ph¹m vi tèi thiÓu mµ c¸c n­íc thµnh viªn ph¶i dµnh cho t¸c gi¶ gièng c©y trång míi + Qui ®Þnh tiªu chuÈn vÒ c¸c ®iÒu kiÖn b¶o hé gièng bao gåm: TÝnh míi vÒ mÆt th­¬ng m¹i, cã tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh Tõ khi thµnh lËp ®Õn nay, UPOV kh«ng ngõng ph¸t triÓn c¶ vÒ mÆt ph¸p lý vµ thµnh viªn, tÝnh ®Õn ngµy 18 th¸ng 10 n¨m 2007 ®· cã 65 n­íc thµnh viªn (b¶ng 2.3), trong ®ã Ch©u ¸ cã 5 n­íc: Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc, Singapo vµ ViÖt Nam, NhËt B¶n lµ n­íc tham gia sím nhÊt ë Ch©u ¸ (3/9/1982). Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu n­íc ®ang so¹n th¶o hoÆc ®· ban hµnh luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång trªn c¬ së thõa nhËn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña UPOV, theo sè liÖu tõ v¨n phßng UPOV trong thêi gian tíi, Ýt nhÊt sÏ cã 95 quèc gia cã luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång theo nguyªn t¾c cña UPOV. B¶ng 2.2: C¸c quèc gia thµnh viªn cña UPOV (®Õn nµy 18/10/2007) TT Tªn n­íc Ngµy tham gia TheoV¨n kiÖnn¨m TT Tªn n­íc Ngµy tham gia Theo V¨n kiÖn n¨m 1 Anbani 15/10/2005 1991 34 L¸tvia 30/8/2002 1991 2 Achentina 25/12/1994 1978 35 Lithuania 10/11/2003 1991 3 óc 1/1/1989 1991 36 Mª hi c« 9/8/1997 1978 4 ¸o 14/7/1994 1991 37 Moldova 28/10/1998 1991 5 Azecbaigian 9/12/2004 1991 38 Ma rèc 8/10/2006 1991 6 Belarus 5/1/2003 1991 39 Hµ Lan 10/8/1968 1991 7 Nga 24/4/1998 1991 40 New zi l©n 8/11/1981 1978 8 Bolivia 21/5/1999 1978 41 Nicaragoa 6/9/2001 1978 9 Brazin 23/5/1999 1978 42 Na Uy 13/9/1993 1978 10 Bungari 24/4/1998 1991 43 Parama 23/5/1999 1978 11 Canada 4/3/1991 1978 44 Paraguay 8/2/1997 1978 12 Chi lª 5/1/1996 1978 45 Ba Lan 11/11/1989 1991 13 Trung Quèc 23/4/1999 1978 46 Bå §µo Nha 14/10/1995 1978 14 Colombia 13/9/1996 1978 47 Hµn Quèc 7/1/2002 1991 15 Croatia 1/9/2001 1991 48 Rumani 16/3/2001 1991 16 Céng hoµ SÐc 1/1/1993 1991 49 Singapo 30/7/2004 1991 17 §an M¹ch 6/10/1968 1991 50 Slovakia 1/1/1993 1978 18 Céng hoµ Dominica 16/6/2007 1991 51 T©y Ban Nha 18/5/1980 1991 19 Ecuador 8/8/1997 1978 52 Slovenia 29/7/1999 1991 20 Estonia 24/9/2000 1991 53 Nam Phi 6/11/1977 1978 21 Céng ®ång Ch©u ¢u 29/7/2005 1991 54 Trinidat vµ Tobago 30/1/1998 1978 22 PhÇn Lan 16/4/1993 1991 55 Thuþ §iÓn 17/12/1971 1991 23 Ph¸p 3/10/1971 1978 56 Thuþ SÜ 10/7/1977 1978 24 §øc 10/8/1968 1991 57 BØ 5/12/1976 1961/1972 25 Hungary 6/4/1983 1991 58 Tuynizi 31/8/2003 1991 26 Ai x¬ len 3/5/2006 1991 59 Thæ nhÜ kú 18/11/2007 1991 27 Ai r¬ len 8/11/1981 1978 60 Ukraina 3/11/1995 1991 28 Israel 12/12/1979 1991 61 Anh 10/8/1968 1991 29 Italia 1/7/1977 1978 62 Hoa Kú 8/11/1981 1991 30 NhËt B¶n 3/9/1982 1991 63 Uruguay 13/11/1994 1978 31 Gioãc ®a ni 24/10/2004 1991 64 Uzbekistan 14/11/2004 1991 32 Kenya 13/5/1999 1978 65 ViÖt Nam 24/12/2006 1991 33 KiÕcginistan 26/6/2000 1991 (Nguån: 2.2.2. C¬ cÊu tæ chøc HiÖp héi lµ mét tæ chøc quèc tÕ cã t­ c¸ch ph¸p lý, trô së cña hiÖp héi vµ c¸c c¬ quan th­êng trùc cña hiÖp héi ®ãng t¹i Gi¬-ne-v¬ (Thôy SÜ). C¸c c¬ quan th­êng trùc cña HiÖp héi lµ Héi ®ång vµ V¨n phßng cña HiÖp héi. Bªn c¹nh Héi ®ång lµ héi ®ång t­ vÊn, víi 2 Uû ban (S¬ ®å 2.1): Uû ban kü thuËt (TC) vµ Uû ban hµnh chÝnh vµ ph¸p luËt (CAJ). Uû ban kü thuËt gåm 6 ban c«ng t¸c vÒ c¸c lÜnh vùc: Ch­¬ng tr×nh m¸y tÝnh vµ tù ®éng ho¸ (TWC), C©y n«ng nghiÖp (TWA), C©y ¨n qu¶ (TWF), C©y l©m nghiÖp vµ c©y c¶nh (TWO), C©y rau (TWV) vµ Kü thuËt vµ c«ng nghÖ sinh häc ph©n tö (BMT) [11], [24], [26]. HéI §åNG Uû ban kü thuËt (TC) Uû ban hµnh chÝnh vµ luËt ph¸p (CAJ) Nhãm kü thuËt vÒ tù ®éng ho¸ vµ ch­¬ng tr×nh m¸y tÝnh (TWC) Nhãm kü thuËt vÒ c©y n«ng nghiÖp (TWA) Nhãm kü thuËt vÒ c©y ¨n qu¶ (TWF) Nhãm kü thuËt vÒ c©y c¶nh vµ c©y l©m nghiÖp (TWO) Nhãm kü thuËt vÒ c©y rau (TWV) Nhãm lµm viÖc vÒ ho¸ sinh vµ c«ng nghÖ ph©n tö (BMT) Ban cè vÊn S¬ ®å 2.1: C¬ cÊu tæ chøc cña UPOV (Nguån: HiÖp héi Quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi [26]) 2.3. Gièng c©y trång míi vµ ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o hé gièng c©y trång míi “Gièng c©y dïng ®Ó chØ mét nhãm c©y trång thuéc cïng mét cÊp ph©n lo¹i thùc vËt thÊp nhÊt, bÊt kÓ cã ®¸p øng ®Çy ®ñ hay kh«ng c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ®Ó ®­îc b¶o hé, nhãm c©y trång ®ã ph¶i: §­îc x¸c ®Þnh b»ng sù biÓu hiÖn c¸c tÝnh tr¹ng thu ®­îc tõ c¸c kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp cña c¸c kiÓu gen ®· biÕt §­îc ph©n biÖt víi c¸c nhãm c©y bÊt kú kh¸c b»ng sù biÓu hiÖn cña Ýt nhÊt mét trong c¸c tÝnh tr¹ng nãi trªn vµ §­îc coi lµ mét ®¬n vÞ khi xÐt ®Õn sù phï hîp vÒ kh¶ n¨ng kh«ng thay ®æi sau khi nh©n gièng” [24]. C«ng ­íc UPOV qui ®Þnh mét gièng c©y trång ®Ó ®­îc b¶o hé ph¶i tho¶ m·n 5 ®iÒu kiÖn sau: TÝnh míi TÝnh kh¸c biÖt TÝnh ®ång nhÊt TÝnh æn ®Þnh Tªn gäi thÝch hîp TÝnh míi (Novelty): “Mét gièng c©y trång ®­îc coi lµ míi nÕu vµo ngµy nép ®¬n yªu cÇu c«ng nhËn quyÒn cña nhµ t¹o gièng, vËt liÖu nh©n hoÆc vËt liÖu thu ho¹ch cña gièng c©y ®ã ch­a ®­îc nhµ t¹o gièng hoÆc ng­êi ®­îc phÐp cña nhµ t¹o gièng b¸n hoÆc ®­îc ph©n phèi b»ng c¸ch kh¸c cho ng­êi thø ba nh»m môc ®Ých khai th¸c gièng c©y theo hoÆc ®­îc sù ®ång ý cña nhµ t¹o gièng: Trªn l·nh thæ cña bªn ký kÕt trong vßng mét n¨m tr­íc ngµy nép ®¬n vµ trªn l·nh thæ kh¸c víi l·nh thæ cña bªn ký kÕt lµ n¬i nép ®¬n trong vßng bèn n¨m tr­íc ngµy nép ®¬n trong tr­êng hîp ®èi víi c©y th©n gç hoÆc c©y leo th©n gç hoÆc s¸u n¨m tr­íc ngµy ®ã” [24]. TÝnh kh¸c biÖt (Distinctness): “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ kh¸c biÖt nÕu gièng c©y trång ®ã cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt râ rµng víi c¸c gièng c©y trång kh¸c ®­îc biÕt ®Õn réng r·i t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n hoÆc ngµy ­u tiªn nÕu ®¬n ®­îc h­ëng quyÒn ­u tiªn” [3], [24]. TÝnh ®ång nhÊt (Uniformity): “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ ®ång nhÊt nÕu cã sù biÓu hiÖn nh­ nhau vÒ c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan, trõ nh÷ng sai lÖch trong ph¹m vi cho phÐp ®èi víi mét sè tÝnh tr¹ng cô thÓ trong qu¸ tr×nh nh©n gièng” [3], [24]. TÝnh æn ®Þnh (Stability): “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ æn ®Þnh nÕu c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan cña gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ ®­îc c¸c biÓu hiÖn nh­ m« t¶ ban ®Çu, kh«ng bÞ thay ®æi sau mçi vô nh©n gièng hoÆc sau mçi chu kú nh©n gièng trong tr­êng hîp nh©n gièng theo chu kú” [3], [24]. Tªn gäi thÝch hîp: Tªn cña gièng c©y trång ®­îc coi lµ phï hîp nÕu tªn ®ã cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt ®­îc víi tªn cña c¸c gièng c©y trång kh¸c ®­îc biÕt ®Õn réng r·i trong cïng mét loµi hoÆc loµi t­¬ng tù. Tªn cña gièng c©y trång kh«ng ®­îc coi lµ phï hîp trong c¸c tr­êng hîp sau: ChØ bao gåm c¸c ch÷ sè, trõ tr­êng hîp ch÷ sè liªn quan ®Õn ®Æc tÝnh hoÆc sù h×nh thµnh gièng ®ã; Vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi; DÔ g©y hiÓu nhÇm vÒ c¸c ®Æc tr­ng, ®Æc tÝnh cña gièng ®ã; DÔ g©y hiÓu nhÇm vÒ danh tÝnh cña t¸c gi¶; Trïng hoÆc t­¬ng tù ®Õn møc g©y nhÇm lÉn víi nh·n hiÖu, tªn th­¬ng m¹i, chØ dÉn ®Þa lý ®· ®­îc b¶o hé tr­íc ngµy c«ng bè ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng c©y trång; Trïng hoÆc t­¬ng tù víi tªn s¶n phÈm thu ho¹ch tõ gièng c©y trång ®ã; ¶nh h­ëng ®Õn quyÒn ®· cã tr­íc cña tæ chøc c¸ nh©n kh¸c [1], [3], [12]. Trong 5 ®iÒu kiÖn trªn, tÝnh míi vµ tªn gäi thÝch hîp lµ 2 chØ tiªu mang tÝnh ph¸p lý nhiÒu h¬n vµ lµ nh÷ng chØ tiªu phi kü thuËt, 3 chØ tiªu cßn l¹i lµ chØ tiªu kü thuËt vµ ®­îc x¸c ®Þnh th«ng qua kh¶o nghiÖm DUS. §Ó ®¸nh gi¸ ®­îc 3 chØ tiªu nµy gièng míi ph¶i ®­îc tiÕn hµnh so s¸nh víi gièng cïng loµi hiÖn cã th«ng qua gieo trång trªn ®ång ruéng hoÆc qua b¶ng m« t¶. 2.4. Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh 2.4.1. C¸c tÝnh tr¹ng lµ c¬ së ®Ó kh¶o nghiÖm DUS V¨n kiÖn 1991 cña C«ng ­íc UPOV [24] ®iÒu 1 môc (vi) chØ râ: “Gièng c©y trång ®­îc x¸c ®Þnh b»ng sù biÓu hiÖn c¸c tÝnh tr¹ng thu ®­îc tõ c¸c kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp cña c¸c kiÓu gen ®· biÕt. §­îc ph©n biÖt víi c¸c nhãm c©y bÊt kú kh¸c b»ng sù biÓu hiÖn cña Ýt nhÊt mét trong c¸c tÝnh tr¹ng nãi trªn”. Nh­ v©y ®Ó ph©n biÖt ®­îc c¸c gièng víi nhau ph¶i dùa trªn c¬ së lµ “tÝnh tr¹ng”, v× vËy cã thÓ nãi “tÝnh tr¹ng” lµ c¬ së ®Ó tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh. 2.4.1.1. Lùa chän c¸c tÝnh tr¹ng ®Ó kh¶o nghiÖm DUS C¸c tÝnh tr¹ng ®­îc sö dông trong kh¶o nghiÖm DUS hay ®Ó lËp b¶n m« t¶ gièng ph¶i tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn sau [26], [37]: (a) Lµ c¸c kÕt qu¶ biÓu hiÖn cña mét kiÓu gen hay sù kÕt hîp cña c¸c kiÓu gen (yªu cÇu nµy ®­îc chØ râ trong kho¶n 1(vi) v¨n kiªn 1991 cña C«ng ­íc UPOV nh­ng chØ lµ yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi mäi tr­êng hîp) §iÒu nµy cã nghÜa lµ tÝnh tr¹ng ph¶i ®­îc x¸c ®Þnh bëi kiÓu gen vµ Ýt bÞ ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn m«i tr­êng. (b) Cã tÝnh nhÊt qu¸n vµ lÆp l¹i ®­îc trong m«i tr­êng cô thÓ; Cïng mét gièng trång t¹i cïng mét ®Þa ®iÓm ë n¨m sau ph¶i cho kÕt qu¶ kh¸c biÖt lµ gièng nhau (c) ThÓ hiÖn ®ñ ®­îc sù sai kh¸c gi÷a c¸c gièng ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc tÝnh kh¸c biÖt (d) Cã kh¶ n¨ng ®Þnh nghÜa vµ nhËn biÕt ®­îc chÝnh x¸c (e) Cho phÐp tho¶ m·n ®­îc c¸c yªu cÇu vÒ tÝnh ®ång nhÊt (f) Cho phÐp tho¶ m·n ®­îc c¸c yªu cÇu vÒ tÝnh æn ®Þnh, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ nã cho c¸c kÕt qu¶ nhÊt qu¸n vµ lÆp l¹i ®­îc kÕt qu¶ ®ã sau qu¸ tr×nh nh©n gièng lÆp l¹i hoÆc vµ mçi chu kú nh©n gièng trong tr­êng hîp gièng lai. 2.4.1.2. C¸c lo¹i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng Nh»m sö dông c¸c tÝnh tr¹ng trong kh¶o nghiÖm DUS mét c¸ch cã hiÖu qu¶, tr­íc hÕt ph¶i biÕt ®­îc c¸c h­íng biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng ®ã. C¸c lo¹i biÓu hiÖn kh¸c nhau cña tÝnh tr¹ng vµ møc ®é ¸p dông cña chóng trong kh¶o nghiÖm DUS ®­îc chØ râ trong TG/1/3 [26]. “TÝnh tr¹ng chÊt l­îng [Quanlitative (QL) characteristic]: Lµ tÝnh tr¹ng ®­îc biÓu hiÖn b»ng c¸c tr¹ng th¸i kh«ng liªn tôc (vÝ dô nh­ giíi tÝnh cña c©y: C©y c¸i kh¸c gèc (1), c©y ®ùc kh¸c gèc (2), ®¬n tÝnh cïng gèc (3), l­ìng tÝnh cïng gèc (4). C¸c tÝnh tr¹ng nµy ®· tù gi¶i thÝch vµ cã ý nghÜa ®éc lËp. TÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i cÇn thiÕt ®Ó m« t¶ ®Çy ®ñ møc ®ä cña tÝnh tr¹ng, vµ tõng h×nh thøc biÓu hiÖn cã thÓ m« t¶ b»ng mét tr¹ng th¸i. Thø tù cña c¸c th¹ng th¸i kh«ng quan träng. C¸c tr¹ng th¸i nµy kh«ng bÞ t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn m«i tr­êng.” “TÝnh tr¹ng sè l­îng [Quantitative (QN) characteristic]: Lµ nh÷ng tÝnh tr¹ng mµ biÓu hiÖn cña nã bao chïm ®Çy ®ñ møc ®é biÕn ®éng tõ th¸i cùc nµy sang th¸i cùc kia. BiÓu hiÖn cã thÓ theo dâi theo thang tuyÕn tÝnh mét chiÒu, liªn tôc hoÆc kh«ng liªn tôc. Møc ®é biÓu hiÖn ®­îc chia ra mét sè tr¹ng th¸i ®Ó m« t¶ [vÝ dô chiÒu dµi th©n chÝnh: rÊt ng¾n (1), ng¾n (3), trung b×nh (5), dµi (7), rÊt dµi (9)]. H­íng ph©n chia lµ lµm sao ®Õn møc thùc tiÔn nhÊt cã thÓ, ph©n phèi ®­îc ®ång ®Òu thang biÓu hiÖn. Quy ph¹m kh«ng ®­a ra cô thÓ sù kh¸c nhau cÇn thiÕt ®èi víi tÝnh kh¸c biÖt. Song c¸c tÝnh tr¹ng biÓu hiÖn cÇn ph¶i cã ý nghÜa ®Ó ®¸nh gi¸ ®­îc DUS.” “TÝnh tr¹ng gi¶ sè l­îng [Pseudo Quanlitative (PQ) characteristic]: Møc ®é biÓu hiÖn tèi thiÓu mét phÇn ph¶i liªn tôc, nh­ng biÕn ®éng theo mét h­íng [vÝ dô nh­ vÒ h×nh d¹ng: h×nh trøng (1), elÝp (2), trßn (3), trøng ng­îc (4)] vµ kh«ng thÓ m« t¶ ®­îc ®Çy ®ñ chØ b»ng viÖc x¸c ®Þnh hai ®Çu cña mét thang tuyÕn tÝnh. Theo c¸ch t­¬ng tù nh­ cña c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l­îng (kh«ng liªn tôc), v× vËy ®­îc gäi lµ “gi¶ chÊt l­îng”, mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn riªng cÇn ph¶i ®­îc x¸c ®Þnh ®Ó m« t¶ ®Çy ®ñ ®­îc c¸c møc ®é cña mét tÝnh tr¹ng.” 2.4.2. Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS Quy ph¹m kh¶o nghiÖm lµ tµi liÖu kÜ thuËt quan träng lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS. Quy ph¹m kh¶o nghiÖm nh»m thèng nhÊt c¸c ph­¬ng ph¸p còng nh­ nguyªn t¾c trong kh¶o nghiÖm vµ ®­îc ¸p dông cho mét loµi c©y trång nhÊt ®Þnh. ViÖc x©y dùng quy ph¹m kh¶o nghiÖm ®­îc UPOV h­íng dÉn cô thÓ trong tµi liÖu TGP7 [28] , “X©y dùng quy ph¹m kh¶o nghiÖm”. Néi dung chÝnh trong mét quy ph¹m th­êng bao gåm c¸c môc sau: 1. §èi t­îng ¸p dông 2. Yªu cÇu vÒ vËt liÖu kh¶o nghiÖm 3. Ph­¬ng ph¸p kh¶o nghiÖm + Thêi gian kh¶o nghiÖm (sè l­îng chu kú gieo trång) + §Þa ®iÓm kh¶o nghiÖm + §iÒu kiÖn tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm + ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm + Sè l­îng c©y/bé phËn cña c©y lµm kh¶o nghiÖm + §iÓm kh¶o nghiÖm bæ sung 4. §¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh 5. Ph©n nhãm gièng kh¶o nghiÖm 6. Giíi thiÖu b¶ng tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng 7. B¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng 8. Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ b¶ng tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng 9. Tµi liÖu tham kh¶o 10. C©u hái kÜ thuËt B¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng lµ c¨n cø quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt, tÝnh æn ®Þnh vµ ®Ó lËp b¶n m« t¶ gièng. Trong b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng, mçi tÝnh tr¹ng cã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn kh¸c nhau vµ mçi mét tr¹ng th¸i ®ã ®­îc m· ho¸ b»ng mét con sè trong cét m· sè nh»m thuËn tiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, m« t¶ gièng còng nh­ viÖc l­u tr÷ d÷ liÖu. C¸c tÝnh tr¹ng cã dÊu (*) lµ nh÷ng tÝnh tr¹ng lu«n ph¶i cã trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm, lu«n ®­îc dïng trong kh¶o nghiÖm DUS vµ cã trong b¶n m« t¶ gièng cña tÊt c¶ thµnh viªn cña HiÖp héi trõ khi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng tr­íc ®ã hoÆc ®iÒu kiÖn m«i tr­êng lµm nã kh«ng biÓu hiÖn [26],[28]. Gièng ®iÓn h×nh: Trong b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng cÇn ®­a ra c¸c gièng ®iÓn h×nh ®Ó lµm râ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng. “Gièng ®iÓn h×nh lµ gièng ®­îc sö dông lµm chuÈn ®èi víi mét tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cô thÓ cña mét tÝnh tr¹ng” [2]. ViÖc lµm râ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng thÓ hiÖn ë hai mÆt: (a) Minh ho¹ c¸c tÝnh tr¹ng (b) Lµm c¬ së cho tr¹ng th¸i biÓu hiÖn thÝch hîp cña mçi gièng vµ do ®ã x©y dùng b¶n m« t¶ gièng thèng nhÊt mang tÝnh quèc tÕ. Nh÷ng tÝnh tr¹ng sè l­îng (®o, ®Õm...) cã thÓ bÞ ¶nh h­ëng bëi ®iÒu kiÖn m«i tr­êng do vËy gièng ®iÓn h×nh ë nh÷ng tÝnh tr¹ng nµy th­êng ®­îc sö dông ë mét khu vùc nhÊt ®Þnh. §Ó lùa chän gièng ®iÓn h×nh cÇn cã nh÷ng tiªu chuÈn sau [28]: + DÔ dµng sö dông: Gièng ®iÓn h×nh nªn lµ gièng phæ biÕn, dÔ t×m + Møc ®é dao ®éng cña nh÷ng biÓu hiÖn: Nªn ®­a ra nh÷ng gièng rÊt ®iÓn h×nh cho nh÷ng tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng. Nh÷ng biÓu hiÖn cña gièng ®iÓn h×nh ë tr¹ng th¸i ®iÓn h×nh nªn cã nh÷ng giao ®éng nhá, nghÜa lµ Ýt bÞ t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c ngoµi kiÓu gen. + Minh ho¹ ph¹m vi biÓu hiÖn trong gièng thu thËp: ViÖc x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho mçi tÝnh tr¹ng nªn cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ ph¹m vi biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng trong nh÷ng gièng thu thËp. Trong tr­êng hîp sau cÇn cung cÊp nhiÒu h¬n mét tr¹ng th¸i biÓu hiÖn: Nh÷ng tÝnh tr¹ng sè l­îng: Ph¹m vi biÓu hiÖn “1-9”: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tèi thiÓu 3 tr¹ng th¸i biÓu hiÖn (vÝ dô (3), (5) vµ (7)). Ph¹m vi biÓu hiÖn “1-5” / “1-4”/ “1-3”: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tèi thiÓu 2 tr¹ng th¸i biÓu hiÖn. Nh÷ng tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt l­îng: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn trong ph¹m vi biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng. + Sè l­îng gièng sö dông lµm gièng ®iÓn h×nh cÇn gi¶m ®Õn møc tèi ®a: Nªn chän gièng ®iÓn h×nh cã thÓ sö dông lµm ®iÓn h×nh cho cµng nhiÒu tÝnh tr¹ng cµng tèt. §iÒu nµy t¹o thuËn tiÖn cho viÖc sö dông còng nh­ l­u gi÷ gièng ®iÓn h×nh. + §­îc c¸c chuyªn gia nhÊt trÝ: C¸c gièng ®iÓn h×nh tr­íc khi ®­a vµo quy ph¹m kh¶o nghiÖm cÇn ®­îc sù thèng nhÊt cña c¸c chuyªn gia trong lÜnh vùc ®ã. HiÖn nay UPOV ®· tiÕn hµnh x©y dùng ®­îc 244 quy ph¹m kh¶o nghiÖm lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS còng nh­ thèng nhÊt cho b¶n m« t¶ gièng, trong c¸c quy ph¹m x©y thêi gian gÇn ®©y ®· ®­a vµo c¸c gièng ®iÓn h×nh. Trong qu¸ tr×nh hîp t¸c trong lÜnh vùc kh¶o nghiÖm DUS, mét sè khu vùc ®· x©y dùng bé gièng ®iÓn h×nh chung cho khu vùc ®ã, vÝ dô khu vùc §«ng B¾c ¸ ®· x©y dùng bé mÉu gièng ®iÓn h×nh cho c©y Lóa. 2.4.3. Gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i “Mét gièng mµ sù hiÖn diÖn cña nã lµ mét ®èi t­îng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i ph¶i tho¶ m·n ®Þnh nghÜa vÒ mét lo¹i gièng nh­ ®­îc nªu trong kho¶n 1 (vi) cña V¨n kiÖn 1991 cña C«ng ­íc UPOV, nh­ng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i tho¶ m·n c¸c tiªu chÝ vÒ DUS ®­îc yªu cÇu cho viÖc cÊp quyÒn b¶o hé t¸c gi¶ theo C«ng ­íc cña UPOV” [24]. Tµi liÖu TG/1/3 [26] còng ®­a ra c¸c tiªu chÝ vÒ “Gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i” nh­ sau: “(a) Th­¬ng m¹i ho¸ vËt liÖu nh©n gièng hoÆc vËt liÖu thu ho¹ch cña gièng, hoÆc c«ng bè b¶n m« t¶ gièng chi tiÕt; (b) Nép hå s¬ xin cÊp b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ hoÆc ®Ó ®­îc ®¨ng ký gièng vµo danh s¸ch gièng chÝnh thøc ë bÊt kú quèc gia nµo, d­êng nh­ ®em l¹i sù biÕt ®Õn réng r·i cho gièng ®ã tõ ngµy nép ®¬n, miÔn lµ ®¬n ®ã ®em l¹i quyÒn b¶o hé cho t¸c gi¶ hoÆc ®­îc vµo danh s¸ch gièng chÝnh thøc, tuú tõng tr­êng hîp cô thÓ; (c) Sù tån t¹i cña vËt liÖu thùc vËt sèng trong c¸c tËp ®oµn thùc vËt cã thÓ tiÕp cËn ®­îc mét c¸ch réng r·i. Sù biÕt ®Õn réng r·i kh«ng bÞ giíi h¹n ë cÊp quèc gia hoÆc biªn giíi ®Þa lý nµo.” Theo LuËt Së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam, gièng c©y trång ®­îc biÕt ®Õn réng r·i lµ gièng c©y trång thuéc mét trong c¸c tr­êng hîp sau ®©y: “a, Gièng c©y trång mµ vËt liÖu nh©n gièng hoÆc s¶n phÈm thu ho¹ch cña gièng ®ã ®· ®­îc sö dông mét c¸ch réng r·i trªn thÞ tr­êng ë bÊt kú quèc gia nµo t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n ®¨ng ký b¶o hé; b, Giè._.ng c©y trång ®· ®­îc b¶o hé hoÆc ®­îc ®¨ng ký vµo Danh môc loµi c©y trång ë bÊt kú quèc gia nµo; c, Gièng c©y trång lµ ®èi t­îng trong ®¬n ®¨ng ký b¶o hé hoÆc ®­îc ®¨ng ký vµ Danh môc loµi c©y trång ë bÊt kú quèc gia nµo, nÕu c¸c ®¬n nµy kh«ng bÞ tõ chèi; d, Gièng c©y trång mµ b¶n m« t¶ chi tiÕt cña giãng ®ã ®· ®­îc c«ng bè.” [3] Gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i cã vai trß quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS, ®Ó ®¸nh gi¸ ®­îc tÝnh kh¸c biÖt, gièng míi cÇn ph¶i ®­îc so s¸nh víi c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i cïng loµi th«ng qua b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng cña loµi ®ã. Do vËy c«ng viÖc thu thËp vµ l­u gi÷ c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i cã ý nghÜa quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS. MÉu chuÈn ®­îc giao cho c¸c c¬ quan chuyªn m«n cã thÈm quyÒn l­u gi÷, ®¶m b¶o vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng. VÝ dô: Trung t©m l­u gi÷ mÉu chuÈn gièng c©y trång n«ng nghiÖp Trung Quèc; Trung t©m quèc gia gièng c©y trång NhËt B¶n ... 2.4.4. Ph©n nhãm gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i Ph©n nhãm gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i kh«ng nh÷ng lµm gi¶m khèi l­îng c«ng viÖc trong kh¶o nghiÖm DUS mµ cßn nh»m môc ®Ých c¸c gièng ®­îc xem lµ t­¬ng tù nhÊt cã c¬ héi bè trÝ gÇn nhau t¹o thuËn lîi cho viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt. Ch­¬ng 8 cña TG/1/3 [26] cho r»ng “C¸c nhãm gièng kh¸c nhau cña mét loµi c©y trång cã thÓ ®­îc h­íng dÉn trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm riªng hoÆc chia nhá nÕu ph©n lo¹i ®­îc mét c¸ch ®¸ng tin cËy c¸c nhãm trªn c¬ së c¸c tÝnh tr¹ng phï hîp ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh kh¸c biÖt, hoÆc khi ®· x©y dùng ®­îc mét qui tr×nh ph©n lo¹i phï hîp ®¶m b¶o ®­îc r»ng tÊt c¶ c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i sÏ ®­îc ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vÒ tÝnh kh¸c biÖt.” Tiªu chÝ cña tÝnh kh¸c biÖt qua sö dông tÝnh tr¹ng ®ã lµ kh¸c biÖt mét c¸ch râ rµng vµ sù kh¸c biÖt ®ã ph¶i cã tÝnh nhÊt qu¸n, qua ®ã c¸c nhãm gièng sau khi ®· ®­îc ph©n nhãm còng ph¶i ®¶m b¶o ®­îc tiªu chÝ trªn. TÝnh tr¹ng nhãm (tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm), t¹i môc 4.8 cña TG/1/3 [26], B¶ng: Lo¹i chøc n¨ng cña tÝnh tr¹ng nªu râ “C¸c tÝnh tr¹ng trong ®ã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cã cø liÖu, thËm chÝ theo dâi ë c¸c n¬i kh¸c nhau, cã thÓ ®­îc sö dông riªng biÖt hoÆc kÕt hîp víi nh÷ng tÝnh tr¹ng kh¸c ®Ó ph©n nhãm gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng. C¸c tÝnh tr¹ng trong ®ã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cã cø liÖu, thËm chÝ theo dâi ë c¸c n¬i kh¸c nhau, cã thÓ ®­îc sö dông riªng biÖt hoÆc kÕt hîp víi nh÷ng tÝnh tr¹ng kh¸c ®Ó tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng víi môc ®Ých nhãm c¸c gièng t­¬ng tù l¹i víi nhau.” Nh­ vËy, tÝnh tr¹ng ph©n nhãm: “1. Ph¶i lµ (a) TÝnh tr¹ng chÊt l­îng (b) TÝnh tr¹ng sè l­îng hoÆc gi¶ chÊt l­îng mµ nh÷ng biÓu hiÖn cña chóng ë c¸c n¬i kh¸c nhau ph¶i cã c¨n cø ®Ó ph©n biÖt c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i. 2. Ph¶i ®­îc sö dông (a) §Ó lùa chän c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng. (b) Tæ chøc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng víi môc ®Ých nhãm c¸c gièng t­¬ng tù l¹i víi nhau. 3. Nªn lµ (a) Mét tÝnh tr¹ng sao (*) vµ/hoÆc (b) cã trong b¶n c©u hái kÜ thuËt hoÆc trong ®¬n ®¨ng ký.” [28] Sè l­îng tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm kh«ng cè ®Þnh, trong mét sè tr­êng hîp chØ cÇn mét vµi tÝnh tr¹ng còng cã thÓ ph©n nhãm toµn bé c¸c gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i mét c¸ch cã hiÖu qu¶, mét sè tr­êng hîp kh¸c th× cÇn nhiÒu tÝnh tr¹ng h¬n. Trong tr­êng hîp tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm lµ tÝnh tr¹ng vÒ mµu s¾c mµ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng ®­îc x¸c ®Þnh b»ng m· sè trong b¶ng so mµu th× nªn sö dông nhãm mµu [nhãm mµu chÝnh (®­îc h­íng dÉn trong TGP/14 Section 2 - Subsection 3 [39])] ®Ó ph©n nhãm vµ nh÷ng nhãm mµu nµy nªn cã trong b¶n c©u hái kÜ thuËt [28]. §Ó c«ng viÖc ph©n nhãm gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i, còng nh­ ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt cã hiÖu qu¶ th× b¶n khai kÜ thuËt cã ý nghÜa quan träng. B¶n khai kÜ thô©t cña mét gièng míi cung cÊp c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn viÖc lùa chän nhãm gièng tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm. Do vËy t¸c gi¶ gièng cÇn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ kh¶o nghiÖm DUS vµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm víi nh÷ng th«ng tin ®· khai. 2.4.5. Tæ chøc kh¶o nghiÖm Sau khi tiÕn hµnh thu thËp th«ng tin th«ng qua b¶n khai kÜ thuËt cña gièng kh¶o nghiÖm, lùa chän nhãm gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i phï hîp, c«ng viÖc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm ®­îc triÓn khai. Ph­¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm còng t­¬ng tù nh­ c¸c ph­¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm kh¸c, mét sè ph­¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm th­êng ®­îc sö dông trong thÝ nghiÖm kh¶o nghiÖm DUS ®­îc giíi thiÖu trong TGP/8 [35] nh­: NgÉu nhiªn hoµn toµn, khèi ngÉu nhiªn hoµn chØnh, khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh, so s¸nh cÆp ®«i... NgÉu nhiªn hoµn toµn: §­îc ¸p dông khi sè l­îng gièng Ýt, c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn thÝ nghiÖm t­¬ng ®èi ®ång ®Òu. Khèi ngÉu nhiªn hoµn chØnh: §­îc ¸p dông khi sè l­îng gièng kh«ng nhiÒu, c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn thÝ nghiÖm biÕn ®éng theo mét chiÒu h­íng nhÊt ®Þnh. Khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh: §­îc ¸p dông khi sè l­îng gièng nhiÒu (th­êng >20-40), th­êng khi ph©n nhãm gièng kh«ng cã hiÖu qu¶, khi ®ã diÖn tÝch cho thÝ nghiÖm t­¬ng ®èi lín, kh«ng ®ñ ®¸p øng ®Ó thiÕt kÕ theo c¸c kiÓu thiÕt kÕ kh¸c. Mét sè kiÓu bè trÝ cã thÓ ®­îc ¸p dông nh­: Khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh c©n ®èi, Lattice (α-designs) So s¸nh cÆp ®«i: Th­êng ®­îc ¸p dông khi cã c¸c cÆp gièng rÊt gièng nhau, ®ßi hái ph¶i ®­îc bè trÝ gÇn nhau ®Ó so s¸nh. Sè lÇn nh¾c l¹i: Trong kh¶o nghiÖm DUS sè lÇn nh¾c l¹i sÏ ®­îc ¸p dông cô thÓ cho tõng loµi, nh­ng ®Ó ph©n tÝch sè liÖu th× sè lÇn nh¾c l¹i ph¶i lín h¬n hoÆc b»ng hai. KÝch th­íc « vµ sè l­îng c©y trªn « ®­îc qui ®Þnh cô thÓ trong quy ph¹m cho tõng loµi c©y trång. 2.4.6. Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt Theo LuËt Së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam, “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ cã tÝnh kh¸c biÖt nÕu cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt râ rµng víi c¸c gièng c©y trång kh¸c ®­îc biÕt ®Õn réng r·i t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n hoÆc ngµy ­u tiªn nÕu ®¬n ®ã ®­îc h­ëng quyÒn ­u tiªn.” [3] Lùa chän ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸: C¸c biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng cã thÓ ®­îc ®¸nh gi¸ bëi ph­¬ng ph¸p c¶m quan (ngöi, nÕm, sê...) hoÆc b»ng ®o ®Õm. §Ó lùa chän ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt cÇn c¨n cø vµo mét sè ®iÓm sau: C¸c kiÓu biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng: TÝnh tr¹ng chÊt l­îng (QL) th­êng sö dông ph­¬ng ph¸p c¶m quan, tÝnh tr¹ng sè l­îng (QN) th­êng sö dông ph­¬ng ph¸p ®o ®Õm hoÆc c¶m quan, tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt l­îng (PQ) th­êng sö dông ph­¬ng ph¸p c¶m quan. Møc ®é biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng: TG/1/3 [26] chØ râ “trong tr­êng hîp sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng lµ rÊt nhá, viÖc x¸c ®Þnh tÝnh kh¸c biÖt th­êng lµ dùa trªn c¬ së ®¸nh gi¸ c¶m quan h¬n lµ b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p thèng kª.” Møc ®é biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng phô thuéc vµo sù biÕn ®éng kiÓu gen trong qu¸ tr×nh nh©n gièng cña loµi ®ã vµ còng nh­ ¶nh h­ëng tõ sù biÕn ®éng cña m«i tr­êng. C¸c loµi nh©n gièng v« tÝnh, tù thô phÊn th­êng gi÷a c¸c gièng Ýt cã sù biÕn ®éng. C©y giao phÊn sù biÕn ®éng th­êng lín h¬n c¸c loµi c©y trªn, ®Æc biÖt ë c¸c tÝnh tr¹ng sè l­îng vµ gi¶ chÊt l­îng. T­¬ng quan gi÷a sù chÝnh x¸c vµ ph­¬ng ph¸p thÝch hîp: §¸nh gi¸ c¶m quan th­êng tèn Ýt thêi gian h¬n viÖc ®o ®Õm. Tuy nhiªn ph­¬ng ph¸p ®o ®Õm cung cÊp sè liÖu mét c¸ch chi tiÕt h¬n, vµ ®iÒu nµy cã thÓ cÇn thiÕt cho yªu cÇu kh¶o nghiÖm. C¸c ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ sù biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng ®­îc nªu cô thÓ trong TG/1/3 [26], vµ TGP/9 “Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt” [37]: MG: §o ®Õm mét nhãm c©y hoÆc mét bé phËn cña mét nhãm c©y, vÝ dô “C©y: thêi gian chÝn” ë c©y ®Ëu t­¬ng MS: §o ®Õm tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y, th­êng ®­îc ¸p dông cho tÝnh tr¹ng sè l­îng, vÝ dô “L¸ chÐt: chiÒu dµi” ë c©y ®Ëu Hµ Lan, ®o 20 l¸ trªn 20 c©y trªn « thÝ nghiÖm. VG: Quan s¸t mét nhãm c©y hoÆc mét bé phËn cña mét nhãm c©y, ®­îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l­îng, vÝ dô “B«ng hoa: KiÓu b«ng” ë c©y hoa cóc VS: Quan s¸t tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y, th­êng ®­îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ trªn c¸c tÝnh tr¹ng th­êng cã sù biÕn ®éng nh­ c¸c tÝnh tr¹ng sè l­îng, mét sè tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt l­îng ë c©y giao phÊn, vÝ dô “ C©y: KiÓu sinh tr­ëng” ë c©y cá, ®¸nh gi¸ trªn 60 c©y. §Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, c¸c ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ theo nhãm (MG, VG) kÕt qu¶ thu ®­îc sÏ ®­îc ®¸nh gi¸ th«ng qua kho¶ng c¸ch tèi thiÓu (MD) theo møc ®é biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng ®ã trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm. Víi c¸c tÝnh tr¹ng ®¸nh gi¸ theo tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y (VS, MS), kÕt qu¶ thu ®­îc sÏ ®­îc xö lý thèng kª. C©y tù thô vµ c©y nh©n gièng v« tÝnh, sù kh¸c biÖt râ rµng gi÷a hai gièng khi sù kh¸c nhau ®ã b»ng hoÆc lín h¬n kho¶ng c¸ch sai kh¸c nhá nhÊt cã ý nghÜa (LSD). Víi c©y thô phÊn chÐo, do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng t­¬ng ®èi lín, do vËy ®Ó ®¸nh gi¸ sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c gièng ®èi víi tÝnh tr¹ng sè l­îng UPOV ®­a ra ph­¬ng ph¸p “KÕt hîp tÝnh kh¸c biÖt qua c¸c n¨m” (COYD). COYD tÝnh to¸n sù biÕn ®éng gi÷a c¸c n¨m, ®­îc sö dông chñ yÕu cho c©y giao phÊn nh­ng nÕu ®­îc yªu cÇu nã cã thÓ ®­îc sö dông cho c©y tù thô phÊn vµ c©y nh©n gièng v« tÝnh. Mét gièng c©y trång ®­îc coi lµ cã tÝnh kh¸c biÖt khi gièng c©y trång ®ã cã Ýt nhÊt mét tÝnh tr¹ng kh¸c biÖt mét c¸ch râ rµng víi gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i cña loµi ®ã t¹i thêi ®iÓm ®¸nh gi¸ vµ tÝnh kh¸c biÖt ®ã ph¶i cã tÝnh nhÊt qu¸n. Sau khi ph©n tÝch kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sÏ cã kÕt luËn vÒ tÝnh kh¸c biÖt vµ b¶n m« t¶ cña gièng ®­îc c«ng bè. 2.4.4. Kh¶o nghiÖm tÝnh ®ång nhÊt §iÒu 8 trong V¨n kiÖn 1991 cña C«ng ­íc UPOV chØ râ “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ ®ång nhÊt nÕu cã sù biÓu hiÖn nh­ nhau vÒ c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan, trõ nh÷ng sai lÖch trong ph¹m vi cho phÐp ®èi víi mét sè tÝnh tr¹ng cô thÓ trong qu¸ tr×nh nh©n gièng” [24], qua ®ã cã thÓ thÊy møc ®é ®ång nhÊt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm nh©n gièng cña tõng loµi c©y trång. C¸c loµi nh©n gièng v« tÝnh, tù thô phÊn, c¸c dßng tù phèi cña gièng lai, gièng lai ®¬n gi÷a c¸c dßng thuÇn th­êng gi÷a c¸c gièng cã sù biÕn ®éng nhá. C©y giao phÊn, c¸c gièng lai tæng hîp sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng th­êng lín h¬n. Do vËy mçi loµi c©y trång sÏ cã nh÷ng yªu cÇu còng nh­ ph­¬ng ph¸p riªng ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt. 2.4.4.1. C¸c ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt: C¸c gièng tù thô phÊn vµ sinh s¶n v« tÝnh: Do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng nhá nªn tÝnh ®ång nhÊt ®­îc ®¸nh gi¸ th«ng qua “c©y kh¸c d¹ng”. “Mét c©y ®­îc coi lµ kh¸c d¹ng nÕu nã ®­îc ph©n biÖt mét c¸ch râ rµng víi gièng ®¸nh gi¸ vÒ biÓu hiÖn cña bÊt kú mét tÝnh tr¹ng nµo trong toµn bé hay mét phÇn cña c©y ®­îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, cã tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm nh©n gièng riªng cña nã” [24]. Trong c¸c Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS cña ViÖt Nam còng nªu râ “C©y kh¸c d¹ng: Lµ c©y kh¸c biÖt râ rµng víi gièng kh¶o nghiÖm ë mét hoÆc nhiÒu tÝnh tr¹ng ®­îc sö dông trong kh¶o nghiÖm DUS” [2]. C©y kh¸c d¹ng cã thÓ ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch quan s¸t hoÆc b»ng ®o ®Õm [26], [39]. Sè c©y kh¸c d¹ng cho phÐp trong c¸c mÉu kh¸c nhau th­êng ®­îc x¸c ®Þnh dùa vµo mét “tiªu chuÈn quÇn thÓ” vµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn” cè ®Þnh. “tiªu chuÈn quÇn thÓ” cã thÓ ®­îc biÓu hiÖn b»ng phÇn tr¨m sè c©y kh¸c d¹ng ®­îc chÊp nhËn nÕu cã thÓ kiÓm tra ®­îc tÊt c¶ sè c©y cña gièng ®ã. X¸c suÊt ®Ó chÊp nhËn mét c¸ch chÝnh x¸c mét gièng lµ ®ång nhÊt ®­îc gäi lµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn”. Dùa vµo c¸c tÝnh to¸n thèng kª, “tiªu chuÈn quÇn thÓ” vµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn”, còng nh­ sè l­îng c©y kh¸c d¹ng tèi ®a chÊp nhËn ®­îc cho tõng dung l­îng mÉu khuyÕn nghÞ ®­îc nªu trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm riªng cho tõng c©y trång. VÝ dô: Sè c©y kh¸c d¹ng tèi ®a cho phÐp lµ 1% víi møc ®é tin c©y kh¸c nhau, sè c©y kh¸c d¹ng tèi ®a cho phÐp ®­îc tÝnh to¸n cô thÓ nh­ sau [39]: Dung l­îng mÉu (c©y) §é tin cËy chÊp nhËn Sè l­îng c©y tèi ®a cho phÐp 60 90% 2 53 90% 1 60 95% 2 60 99% 3 C¸c gièng tù thô phÊn lµ chÝnh vµ c¸c dßng tù phèi cña gièng lai: C¸c gièng tù thô phÊn lµ chÝnh vµ c¸c dßng tù phèi cña gièng lai còng ®­îc khuyÕn nghÞ lµ ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt th«ng qua c©y kh¸c d¹ng, tuy vËy cã thÓ chÊp nhËn ®­îc møc sai sè cña c©y kh¸c d¹ng lín h¬n so víi c¸c gièng tù thô hoµn toµn vµ sinh s¶n v« tÝnh [39]. C¸c gièng thô phÊn chÐo: C¸c gièng thô phÊn chÐo do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ cña gièng lín h¬n c¸c gièng tù thô phÊn, c¸c dßng tù phèi cña gièng lai nªn khã x¸c ®Þnh ®­îc c©y kh¸c d¹ng. Do vËy víi nh÷ng gièng nµy, c¸c giíi h¹n sai sè t­¬ng ®èi vÒ møc ®é biÕn ®éng, ®­îc x¸c ®Þnh qua so s¸nh víi c¸c gièng ®· ®­îc biÕt ®Õn réng r·i sö dông trong thÝ nghiÖm. TÝnh ®ång nhÊt cña gièng kh¶o nghiÖm kh«ng thÊp h¬n gièng t­¬ng tù [26]. UPOV khuyÕn nghÞ sö dông ph­¬ng ph¸p “KÕt hîp tÝnh ®ång nhÊt qua c¸c n¨m - COYU” víi c¸c tÝnh tr¹ng sè l­îng (sö dông ph­¬ng ph¸p MS vµ VS) trªn c¸c c©y giao phÊn. C¸c gièng lai: §¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt cña c¸c gièng lai phô thuéc vµo c¸c kiÓu lai t¹o vµ cã thÓ ®¸nh gi¸ trªn c©y lai hoÆc trªn c©y bè mÑ [26]. C¸c gièng lai ®¬n tõ c¸c dßng tù phèi: C¸c gièng lai nµy ®­îc ®¸nh gi¸ t­¬ng tù c¸c gièng tù thu phÊn lµ chÝnh, tuy vËy tû lÖ phÇn tr¨m c©y kh¸c d¹ng cã thÓ cho phÐp cao h¬n vµ tuú thuéc vµo c¸c loµi c©y trång. C¸c gièng lai ®¬n tõ Ýt nhÊt mét dßng bè hoÆc mÑ kh«ng hoµn toµn tù phèi hoÆc c¸c gièng lai kÐp: Nªn ¸p dông ®¸nh gi¸ nh­ c¸c gièng giao phÊn. Kh¶o nghiÖm tÝnh ®ång nhÊt ®­îc giíi thiÖu chi tiÕt trong TG/1/3 [26], TGP/10 [39]. 2.4.5. Kh¶o nghiÖm tÝnh æn ®Þnh §iÒu 9 V¨n kiÖn 1991 C«ng ­íc UPOV [24] yªu cÇu “Gièng c©y trång ®­îc coi lµ æn ®Þnh nÕu c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan cña gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ ®­îc c¸c biÓu hiÖn nh­ m« t¶ ban ®Çu, kh«ng bÞ thay ®æi sau mçi vô nh©n gièng hoÆc sau mçi chu kú nh©n gièng trong tr­êng hîp nh©n gièng theo chu kú”. Trong thùc tÕ ng­êi ta kh«ng th­êng xuyªn kh¶o nghiÖm tÝnh æn ®Þnh mµ th­êng ®­îc ®¸nh gi¸ th«ng qua tÝnh ®ång nhÊt, kinh nghiÖm ®· chØ ra r»ng, ®èi víi nhiÒu lo¹i gièng, khi mét gièng ®· chøng minh ®­îc tÝnh ®ång nhÊt th× nã còng cã thÓ ®­îc coi lµ æn ®Þnh. TÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh ®ång nhÊt cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, nÕu mét gièng kh«ng æn ®Þnh th× vËt liÖu s¶n xuÊt ra sÏ kh«ng phï hîp víi c¸c tÝnh tr¹ng cña gièng ®ã vµ khi ®ã t¸c gi¶ kh«ng thÓ cung cÊp vËt liÖu phï hîp víi c¸c tÝnh tr¹ng cña gièng, t¸c gi¶ sÏ bÞ rót quyÒn b¶o hé gièng. Tuy vËy khi thÊy cÇn thiÕt, tÝnh æn ®Þnh sÏ ®­îc kh¶o nghiÖm b»ng c¸ch gieo trång thªm mét thÕ hÖ hoÆc b»ng c¸ch kh¶o nghiÖm mét l« h¹t gièng hoÆc c©y míi ®Ó ®¶m b¶o gièng thÓ hiÖn ®­îc c¸c tÝnh tr¹ng t­¬ng tù nh­ nh÷ng tÝnh tr¹ng ®­îc thÓ hiÖn cña vËt liÖu cung cÊp ban ®Çu [26], [38]. 2.5. T×nh h×nh b¶o hé gièng c©y trång trªn thÕ giíi Trªn thÕ giíi, viÖc b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång míi ®­îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n­íc ph¸t triÓn nh­: N­íc Mü, b¶o hé gièng c©y trång sinh s¶n v« tÝnh th«ng qua LuËt Patent vµo n¨m 1930. Hµ Lan cã LuËt b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång vµo n¨m 1941. ë ch©u ¸, NhËt B¶n lµ n­íc h×nh thµnh b¶o hé gièng c©y trång sím nhÊt, n¨m 1947, n­íc nµy ®· cã LuËt gièng vµ c©y gièng n«ng nghiÖp, ®Õn n¨m 1978 ban hµnh LuËt gièng vµ b¶o hé gièng c©y trång, n¨m 1982 n­íc nµy gia nhËp UPOV [21]. Trung Quèc gia nhËp UPOV vµo n¨m 1999, tíi n¨m 2003, n­íc nµy ®· b¶o hé 87 loµi, cÊp 406 b»ng b¶o hé [33]. Hµn Quèc h×nh thµnh hÖ thèng b¶o hé gièng c©y trång vµo n¨m 1997, vµ trë thµnh thµnh viªn cña UPOV vµo n¨m 2002. V¨n phßng qu¶n lý gièng Quèc gia chÞu tr¸ch nhiÖm tiÕn hµnh b¶o hé gièng c©y trång. §Õn n¨m 2004 n­íc nµy ®· cã 155 loµi ®­îc b¶o hé, cÊp 1118 b»ng b¶o hé trong ®ã cã 111 b»ng b¶o hé gièng hoa cóc [33]. Sè l­îng ®¬n ®¨ng ký b¶o hé ë c¸c n­íc nµy kh«ng ngõng t¨ng cho ®Õn nay, ®Æc biÖt lµ tõ khi trë thµnh thµnh viªn cña UPOV, trong ®ã chñ yÕu lµ hoa c©y c¶nh, vÝ dô nh­ NhËt B¶n: Sè l­îng ®¬n ®¨ng ký cña c¸c gièng hoa c©y c¶nh lµ 76% tæng sè ®¬n ®¨ng ký, trong ®ã 59% sè ®¬n lµ c¸c gièng hoa [53], Hµn Quèc: Con sè ®ã lµ 52,6%, trong ®ã cã 18,3% lµ c¸c gièng hoa cóc [46]. HiÖn nay trong xu thÕ héi nhËp trªn nhiÒu lÜnh vùc, nhiÒu khu vùc ®· cã sù hîp t¸c vÒ b¶o hé gièng c©y trång trªn mét sè mÆt nh­: + H×nh thµnh C¬ quan b¶o hé gièng c©y trång chung cho c¶ khu vùc: §iÓn h×nh cho lo¹i h×nh nµy lµ Liªn minh Ch©u ©u (EU): Cã mét c¬ quan b¶o hé gièng c©y trång chung cho c¶ 25 n­íc gäi t¾t lµ CPVO, trong khi mçi n­íc ®Òu cã C¬ quan b¶o hé gièng c©y trång riªng cña m×nh. B»ng b¶o hé gièng c©y trång cã hiÖu lùc trªn l·nh thæ EU, do vËy t¸c gi¶ cã thÓ nép ®¬n ®¨ng ký b¶o hé t¹i bÊt cø Quèc gia nµo trong EU hoÆc cã thÓ nép ®¬n t¹i CPVO. GÇn ®©y, c¸c n­íc Ch©u Phi ®ang th¶o luËn ®Ó x©y dùng mét c¬ quan chung cho 16 n­íc ®Æt t¹i Kenya. + Sö dông chung bé gièng ®iÓn h×nh cho kh¶o nghiÖm DUS. §iÓn h×nh lµ c¸c n­íc NhËt B¶n, Trung Quèc, Hµn Quèc, c¸c n­íc nµy ®· ph©n c«ng nhiÖm vô duy tr× vµ l­u gi÷ c¸c gièng ®iÓn h×nh cña c¸c loµi lóa, rau, hoa ... §ång thêi ®· hîp t¸c, trao ®æi kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm kü thuËt, thÈm ®Þnh ®¬n ®¨ng ký b¶o hé nh»m tiÕn tíi thµnh lËp mét tho¶ thuËn chung cho b¶o hé gièng c©y trång khu vùc. + Sö dông chung kÕt qu¶ thÈm ®Þnh, nh­ ë Ch©u Mü Hîp t¸c trong b¶o hé gièng c©y trång cho phÐp tiÕt kiÖm ®­îc thêi gian thÈm ®Þnh ®¬n do cã thÓ sö dông kÕt qu¶ thÈm ®Þnh cña bªn ký kÕt. Ngoµi ra cßn t¹o ®iÒu kiÖn gi¶m nguån nh©n lùc, gi¶m chi phÝ cho thÈm ®Þnh gièng ®Æc biÖt khi cã sù ph©n c«ng gi÷a c¸c Quèc gia. 2.6. T×nh h×nh nghiªn cøu x©y dựng bộ mÉu gièng chuÈn và b¶o hộ giống c©y trồng ở Việt Nam §èi víi n­íc ta tr­íc ®©y ch­a cã sù b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng, t¸c gi¶ khi t¹o ra gièng míi ®­îc c«ng nhËn chØ ®­îc khen th­ëng vÒ mÆt tinh thÇn, sau ®ã gièng ®ã ®­îc coi lµ tµi s¶n chung mäi ng­êi ®Òu cã quyÒn khai th¸c. §iÒu nµy ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng ®Çu t­ cho viÖc nghiªn cøu t¹o ra gièng míi cã nhiÒu h¹n chÕ tõ ®ã lµm gi¶m sù ®a d¹ng trong s¶n xuÊt còng nh­ t¹o ®a d¹ng s¶n phÈm. §Ó c«ng nhËn mét gièng c©y trång n«ng nghiÖp míi, chóng ta chØ kh¶o nghiÖm gi¸ trÞ canh t¸c vµ gi¸ trÞ sö dông (VCU). Do ®ã gièng ®­îc c«ng nhËn ch­a cã b¶n m« t¶ c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng mét c¸ch hÖ thèng, ®iÒu nµy ®· dÉn tíi viÖc nh©n gièng, phôc tr¸ng còng nh­ viÖc qu¶n lý gièng gÆp nhiÒu khã kh¨n. MÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc vµ cã thÓ nãi chóng ta ch­a cã bé mÉu chuÈn c¸c gièng hiÖn cã theo ®óng nghÜa cña nã. MÆc dï hiÖn nay Trung t©m tµi nguyªn di truyÒn thùc vËt vµ c¸c ViÖn nghiªn cøu cã l­u gi÷ ®­îc mét sè l­îng lín c¸c mÉu gièng trong quü gen. Tuy nhiªn m« t¶ ph©n lo¹i cßn s¬ l­îc ch­a cã hÖ thèng, chñ yÕu víi môc ®Ých duy tr× lµm vËt liÖu cho nghiªn cøu. Bªn c¹nh ®ã c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh gièng còng ®ang tù duy tr×, phôc tr¸ng, nh©n vµ kinh doanh nhiÒu lo¹i gièng kh¸c nhau chñ yÕu dùa trªn kinh nghiÖm vµ thËt khã kh¼ng ®Þnh mÉu chuÈn ë ®©u lµ chuÈn ®óng víi tªn gäi cña nã. §iÒu nµy ®· dÉn tíi mét sè vô tranh chÊp trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng ë n­íc ta hiÖn nay. V× vËy ngoµi viÖc thu thËp vµ l­u gi÷, chóng ta cÇn ®¸nh gi¸ vµ x©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã nh»m phôc vô cho kh¶o nghiÖm DUS. Ngµy 21/4/2001 ChÝnh phñ ®· ban hµnh nghÞ ®Þnh 13/2001/N§-CP vÒ b¶o hé gièng c©y trång míi, tiÕp ®ã Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· ban hµnh c¸c th«ng t­, quyÕt ®Þnh nh»m triÓn khai c«ng t¸c b¶o hé gièng c©y trång, trong ®ã cã quyÕt ®Þnh sè 12/2002/Q§-BNN-TCCB vÒ viÖc thµnh lËp v¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi, quyÕt ®Þnh sè 1213 Q§/BNN-KHCN ngµy 08/04/2002 vÒ danh môc 5 loµi c©y trång ®­îc b¶o hé, quyÕt ®Þnh sè 68/2004/Q§-BNN, quyÕt ®Þnh sè 56/2007/Q§-BNN, quyÕt ®Þnh sè 103/2007/Q§-BNN bæ sung loµi c©y trång vµo danh môc loµi c©y trång ®­îc b¶o hé, ®­a tæng sè loµi ®­îc b¶o hé lªn 37 loµi (Lóa, Ng«, §Ëu t­¬ng, L¹c, Cµ chua, Khoai t©y, Hoa hång, Hoa cóc, D­a hÊu, D­a chuét, B¾p c¶i, Xu hµo, Nho, ChÌ, B«ng, Cam, D©u t©y, ít, BÝ ng«, Gõng, Xoµi, Hoa ®ång tiÒn, Hoa lay¬n, Hoa lily, Hoa cÈm ch­íng, Cµ rèt, MÝa, Cao su, T¸o (Malus domestica Borkh), Chuèi, Cóc v¹n thä, Hµnh, HÑ vµ c¸c gièng lai gi÷a Hµnh vµ HÑ, B­ëi, §u ®ñ, M­íp ®¾ng, Thanh long, Cµ phª) vµ quyÕt ®Þnh ban hµnh c¸c quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS c¸c gièng c©y trång trªn [3]. HiÖn nay chóng ta ®· cã 37 loµi ®­îc b¶o hé vµ 37 quy ph¹m h­íng dÉn kh¶o nghiÖm DUS. Ngµy 01/07/2004 Ph¸p lÖnh gièng c©y trång cã hiÖu lùc trong ®ã cã qui ®Þnh vÒ viÖc kh¶o nghiÖm vµ b¶o hé gièng c©y trång míi, qua ®ã mét gièng ®Ó ®­îc b¶o hé vµ c«ng nhËn gièng c©y trång ph¶i tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS [12]. N¨m 2005 LuËt së h÷u trÝ tuÖ ban hµnh, trong ®ã cã phÇn 4 qui ®Þnh vÒ quyÒn ®èi víi gièng c©y trång [3]. Ngµy 24 th¸ng 12 n¨m 2006 ViÖt Nam chÝnh thøc trë thµnh thµnh viªn cña UPOV. Gièng c©y trång ®Ó ®­îc b¶o hé ph¶i lµ nh÷ng loµi thuéc danh môc loµi c©y trång ®­îc Nhµ n­íc b¶o hé do Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ban hµnh vµ ph¶i cã tÝnh míi, tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh. §Ó tiÕn hµnh ®­îc kh¶o nghiÖm DUS chóng ta ph¶i cã mÉu chuÈn cña c¸c gièng c©y trång ®­îc biÕt ®Õn réng r·i. Theo tiªu chuÈn nghµnh vÒ kh¶o nghiÖm DUS [2] “MÉu chuÈn lµ mÉu gièng cã c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng phï hîp víi b¶n m« t¶ gièng, ®­îc c¬ quan chuyªn m«n cã thÈm quyÒn c«ng nhËn.” Nh­ vËy cã thÓ thÊy mÉu chuÈn cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS, do vËy c«ng t¸c thu thËp vµ ®¸nh gi¸ bé mÉu gièng chuÈn ®· ®­îc triÓn khai ngay ®Ó tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS. C«ng t¸c tiÕp cËn kh¶o nghiÖm DUS ®­îc b¾t ®Çu triÓn khai vµo n¨m 2002 trªn 5 loµi c©y trång (Lóa, Ng«, §Ëu t­¬ng, L¹c, Cµ chua). Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng c©y trång Trung ­¬ng ®· thùc hiÖn ®Ò tµi cÊp Bé “X©y dùng bé mÉu chuÈn c¸c gièng lóa, ng«, l¹c, ®Ëu t­¬ng, cµ chua hiÖn cã trong s¶n xuÊt ®Ó phôc vô kh¶o nghiÖm DUS vµ kiÓm tra chÊt l­îng h¹t gièng (2002-2004)” [16], [19], kÕt qu¶ cña ®Ò tµi ®· thu thËp ®­îc 317 gièng lóa, 96 gièng ng«, 39 gièng l¹c, 56 gièng ®Ëu t­¬ng vµ 65 gièng cµ chua, x©y dùng b¶n m« t¶ 140 gièng lóa, 62 gièng ng«, 13 gièng l¹c, 33 gièng ®Ëu t­¬ng, 52 gièng cµ chua, viÖc x©y dùng mÉu chuÈn cña 5 loµi nãi trªn vÉn ®ang ®­îc tiÕp tôc tiÕn hµnh. N¨m 2005 kh¶o nghiÖm DUS chÝnh thøc ®­îc triÓn khai ®Ó phôc vô c«ng t¸c b¶o hé vµ c«ng nhËn gièng c©y trång míi. N¨m 2006 Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn quèc gia tiÕp tôc tiÕn hµnh ®Ò tµi “X©y dùng bé mÉu chuÈn c¸c loµi c©y trång kh¶o nghiÖm DUS phôc vô cho c«ng t¸c b¶o hé gièng míi”, trong ®ã cã c©y hoa cóc. Nghiªn cøu cña chóng t«i n»m trong néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi nãi trªn. Ngoµi Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn Quèc gia, mét sè ®¬n vÞ ®­îc giao nhiÖm vô thùc hiÖn kh¶o nghiÖm DUS nh­: ViÖn nghiªn cøu rau qu¶, ViÖn nghiªn cøu ChÌ, ViÖn nghiªn cøu c©y b«ng vµ c©y cã sîi, Trung t©m nghiªn cøu khoai t©y, rau vµ hoa §µ L¹t, ViÖn nghiªn cøu N«ng L©m nghiÖp T©y nguyªn, ViÖn nghiªn cøu C©y ¨n qu¶ miÒn Nam, Trung t©m tµi nguyªn thùc vËt [3] (h×nh 2.1). Trạm Văn Lâm TTKKNG, SPCT&PB QG Trạm Từ Liêm TTKKNG, SPCT&PB QG Viện nghiên cứu Chè TT nghiên cứu Khoai tây, rau và hoa Đà Lạt Viện nghiên cứu cây Bông và cây có sợi Trạm Quảng Ngãi TTKKNG, SPCT&PB QG Viện nghiên cứu Rau quả Viện nghiên cứu cây ăn quả miền Nam TT Tài nguyên Thực vật Viện nghiên cứu Nông Lâm nghiệp Tây nguyên H×nh 2.1: C¸c ®¬n vÞ tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS ë ViÖt Nam (Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi) Tr×nh tù, thñ tôc ®Ó gièng c©y trång ®­îc b¶o hé ®­îc thÓ hiÖn ë s¬ ®å 2.2 §¥N + PhÝ PVPO ThÈm ®Þnh tÝnh hîp lÖ cña ®¬n (15 ngµy) ThiÕu sãt Hîp lÖ ThÈm ®Þnh néi dung ®¬n (90 ngµy) Th«ng b¸o söa ch÷a, bæ sung tíi ng­êi nép §¬n Söa trong vßng 30 ngµy Tõ chèi ChÊp nhËn Tõ chèi Khảo nghiệm DUS B»NG BHGCT CôC TRåNG TRäT - Phï hîp vÒ ®èi t­îng - Cã trong danh môc b¶o hé - TÝnh míi - Tªn gäi phï hîp C«ng bè trªn t¹p chÝ chuyªn ngµnh, göi tíi ng­êi nép ®¬n vµ c¬ quan kh¶o nghiÖm lµm thñ tôc kh¶o nghiÖm kü thuËt V¨n b¶n Th«ng b¸o tíi ng­êi nép ®¬n Bé nn&ptnt S¬ ®å 2.2: Tr×nh tù, thñ tôc cÊp B»ng b¶o hé gièng c©y trång míi (Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi HiÖn nay v¨n phßng b¶o hé ®· tiÕp nhËn 51 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé tõ n¨m 2004 ®Õn n¨m 2007 thÓ hiÖn ë biÓu ®å 2.1, cÊp b»ng b¶o hé gièng c©y trång cho 16 gièng, trong ®ã cã 7 gièng Ng« vµ 9 gièng lóa. BiÓu ®å 2.1: Sè ®¬n ®¨ng ký b¶o hé qua c¸c n¨m (Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi) 2.7. T×nh h×nh s¶n suÊt, nghiªn cøu x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn, b¶o hé gièng c©y hoa cóc trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam Trong c¸c lo¹i hoa c¾t ®­îc trång phæ biÕn, hoa cóc (Chrysanthemum sp.) lµ mét trong nh÷ng lo¹i hoa mang l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ®­îc trång phæ biÕn ë c¸c n­íc nh­ NhËt B¶n, Trung Quèc, Th¸i Lan, §øc, Ph¸p, Hµ Lan. Hµng n¨m c¸c n­íc nµy xuÊt khÈu mang vÒ mét l­îng lín ngo¹i tÖ, tuy vËy do ®iÒu kiÖn vÒ thêi tiÕt vµ gièng mµ nhu cÇu nhËp khÈu cña c¸c n­íc nµy còng t­¬ng ®èi lín (b¶ng 2.4). ë ViÖt Nam hoa cóc lµ mét trong nh÷ng lo¹i hoa c¾t ®­îc trång vµ sö dông phæ biÕn nhÊt. Hoa cóc kh«ng chØ hÊp dÉn bëi mÇu s¾c, h×nh d¸ng mµ cßn ë ®é bÒn, t­¬i l©u, dÔ b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn ®i xa. Nhu cÇu tiªu thô hoa trªn thÞ tr­êng kh¸ lín, kÓ c¶ thÞ tr­êng trong n­íc còng nh­ ngoµi n­íc, ®©y chÝnh lµ ®iÓm thuËn lîi cho c«ng t¸c b¶o hé gièng c©y trång. B¶ng 2.3: Nh÷ng n­íc xuÊt vµ nhËp khÈu hoa Cóc hµng n¨m (§¬n vÞ tÝnh: TriÖu USD) Tªn n­íc XuÊt khÈu NhËp khÈu Trung Quèc 300 200 NhËt B¶n 150 200 Hµ Lan 250 100 Ph¸p 70 110 §øc 80 50 Nga - 120 Mü 50 70 Singapo 15 - Israel 12 - (Nguån: C«ng nghÖ míi trång hoa cho thu nhËp cao-C©y hoa cóc [5]) Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhiÒu chñng lo¹i hoa ®· ®­îc trång phæ biÕn ë n­íc ta, hoa cóc cã mÆt ë kh¾p n¬i, nh÷ng vïng s¶n xuÊt chÝnh lµ Hµ Néi, H¶i Phßng, SaPa, Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ tØnh L©m §ång, trong ®ã §µ L¹t lµ n¬i lý t­ëng cho viÖc sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn c¸c lo¹i hoa cóc, diÖn tÝch trång hoa cóc chiÕm 25-30% diÖn tÝch trång vïng nµy (b¶ng 2.5). B¶ng 2.4: C¬ cÊu sè l­îng, chñng lo¹i hoa ë ViÖt Nam qua c¸c n¨m (§¬n vÞ tÝnh: %) TT Chñng lo¹i N¨m 1995 N¨m 2000 N¨m 2005 1 Hång 25 24 22 2 Cóc 24 23 21 3 Lay¬n 15 14 14 4 Th­îc d­îc 6 4 2 5 HuÖ 11 11 10 6 §ång tiÒn 5 7 9 7 Lily 2 3 5 8 CÈm ch­íng 3 3 3 9 Lan 2 3 4 10 Hoa kh¸c 7 8 10 (Nguån: Sè liÖu thèng kª vµ ®iÒu tra tæng hîp cña ViÖn Nghiªn cøu Rau qu¶ n¨m 2006) Trªn thÕ giíi viÖc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS ®èi víi hoa c©y c¶nh nãi chung vµ c©y hoa cóc nãi riªng ®· ®­îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u vµ d­íi nhiÒu h×nh thøc. VÝ dô ë NhËt B¶n: HÇu hÕt hoa c©y c¶nh, c©y rau, Lóa, mét sè c©y ¨n qu¶ ®­îc tiÕn hµnh theo h×nh thøc thÝ nghiÖm ®ång ruéng do c¬ quan chuyªn tr¸ch ®¶m nhiÖm. Mét sè loµi c©y nh­ hoa lan, hoa hång..., t¸c gi¶ tù lµm, c¬ quan cã thÈm quyÒn sÏ thÈm ®Þnh [50]. C¸c n­íc Ch©u ¢u, cã c¬ quan b¶o hé chung vµ ph©n c«ng c¸c n­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS cho mét sè loµi c©y. VÝ dô: N­íc Anh lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y hoa cóc, n­íc §øc lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y quú thiªn tróc vµ Hµ Lan lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y hoa ®ång tiÒn [22]. ë Hµ Lan tÊt c¶ c¸c kh¶o nghiÖm DUS ®Òu ®­îc tiÕn hµnh ë Trung t©m Naktuibow. ë Trung Quèc, ngay sau khi gia nhËp UPOV, c©y hoa cóc lµ mét trong 10 loµi c©y trång ®Çu tiªn ®­îc ®­a vµo danh s¸ch nh÷ng loµi c©y trång ®­îc b¶o hé (ngµy 16 th¸ng 7 n¨m 1999), c«ng viÖc thu thËp ®¸nh gi¸ x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn ®­îc tiÕn hµnh, ®Õn n¨m 2002 b¾t ®Çu tiÕp nhËn 2 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng [33]. Nh­ vËy sau 3 n¨m, c«ng viÖc x©y dùng bé mÉu chuÈn c©y hoa cóc ®· s½n sµng cho kh¶o nghiÖm DUS. ë Hµn Quèc, b¶o hé gièng c©y trång ®­îc b¾t ®Çu tõ n¨m 1997, ®Õn n¨m 2002 n­íc nµy míi gia nhËp UPOV. C©y hoa cóc ®­îc ®­a vµo danh s¸ch nh÷ng loµi c©y trång ®­îc b¶o hé vµo n¨m 2001, víi kinh nghiÖm x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn cña 57 loµi c©y trång tr­íc ®ã, c«ng viÖc nµy ®­îc tiÕn hµnh trªn c©y hoa cóc rÊt nhanh chãng, sau mét n¨m (n¨m 2002) ®· tiÕp nhËn 94 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng hoa cóc vµ ®Õn n¨m 2003 ®· cÊp 11 b»ng b¶o hé cho 11 gièng hoa cóc [33]. ë n­íc ta, kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc ®­îc giao cho Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn Quèc gia thùc hiÖn. C«ng viÖc thu thËp gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i b¾t ®Çu ®­îc tiÕn hµnh tõ n¨m 2005, viÖc ®¸nh gi¸, x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn ®­îc tiÕn hµnh tõ n¨m 2006 (n»m trong néi dung nghiªn cøu cña chóng t«i). HiÖn nay c¸c gièng hoa c©y c¶nh ë n­íc ta nãi chung vµ c©y hoa cóc nãi riªng hÇu hÕt lµ c¸c gièng nhËp néi, viÖc nghiªn cøu chän t¹o gièng trong n­íc cßn nhiÒu h¹n chÕ, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi t×nh tr¹ng ®ã lµ mÊt quyÒn t¸c gi¶ gièng. Gièng hoa cóc hiÖn nay ®­îc nh©n gièng chñ yÕu b»ng c¸ch gi©m cµnh, nªn viÖc ph¸t triÓn gièng rÊt nhanh, nhiÒu ®èi t­îng tham gia tõ c¸c viÖn nghiªn cøu, c«ng ty gièng, c¸c hé n«ng d©n... §iÒu ®ã ®· lµm cho viÖc qu¶n lý gièng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Theo b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi “ Nghiªn cøu chon t¹o gièng vµ c«ng nghÖ s¶n xuÊt mét sè gièng hoa cã gi¸ trÞ 2001-2005” cña ViÖn di truyÒn n«ng nghiÖp [8], cho thÊy cã kho¶ng trªn 70 gièng hoa cóc ®ang ®­îc c¸c viÖn nghiªn cøu l­u gi÷ vµ s¶n xuÊt, còng theo nguån tin tõ webside rau hoa qu¶ ViÖt Nam (www.rauhoaquavietnam.vn) cho ®Õn nay cã kho¶ng trªn 70 gièng hoa cóc ®­îc trång víi môc ®Ých c¾t cµnh t¹i ViÖt Nam. Trung t©m hoa c©y c¶nh thuéc ViÖn di truyÒn N«ng nghiÖp hiÖn ®ang l­u gi÷ hµng tr¨m mÉu gièng hoa cóc phôc vô cho c«ng t¸c t¹o gièng [9]. Theo NguyÔn Quang Th¹ch vµ §Æng V¨n §«ng (2002) th× ë ViÖt Nam cã kho¶ng h¬n 50 gièng cóc vµ trªn thÕ giíi cã tíi h¬n 600 gièng ®ang ®­îc trång phôc vô cho môc ®Ých th­¬ng m¹i [14]. Sè l­îng gièng hoa cóc hiÖn cã ë n­íc ta lµ rÊt lín, thªm vµo ®ã víi c¸ch ®Æt tªn nh­ hiÖn nay (®Æt tªn theo mµu s¾c hoa) th× mét gièng cã thÓ cã nhiÒu tªn gäi vµ do tËp qu¸n s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cña chóng ta mµ mét sè gièng hoa cã thÓ ®­îc trén lÉn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nªn c«ng viÖc thu thËp vµ ®¸nh gi¸ c¸c mÉu gièng hoa cóc ®­îc biÕt ®Õn réng r·i ë n­íc ta tèn rÊt nhiÒu c«ng søc vµ thêi gian. Theo Elizabeth Scott – tr­ëng bé phËn DUS c©y c¶nh thuéc ViÖn nghiªn cøu thùc vËt n«ng nghiÖp Quèc gia cña V­¬ng quèc Anh th× hoa c©y c¶nh hiÖn nay ®­îc th­¬ng m¹i toµn cÇu nªn ph¹m vi tån t¹i cña gièng ®­îc biÕt ®Õn réng r·i còng mang tÝnh quèc tÕ, do ®ã mµ sè l­îng gièng rÊt lín. §èi víi c¸c c©y nh©n gièng v« tÝnh tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS t¹i ®ã ®Òu ®­îc tiÕn hµnh víi c¸c « thÝ nghiÖm nhá, kh«ng cã nh¾c l¹i vµ ®­îc._.