Nghiên cứu xây dựng bộ mẫu chuẩn giống hoa cúc phục vụ khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định của giống mới
Tài liệu Nghiên cứu xây dựng bộ mẫu chuẩn giống hoa cúc phục vụ khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định của giống mới: ... Ebook Nghiên cứu xây dựng bộ mẫu chuẩn giống hoa cúc phục vụ khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định của giống mới
Tóm tắt tài liệu Nghiên cứu xây dựng bộ mẫu chuẩn giống hoa cúc phục vụ khảo nghiệm tính khác biệt, tính đồng nhất và tính ổn định của giống mới, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
1. Më ®Çu
1.1. §Æt vÊn ®Ò
Trong n«ng nghiÖp, gièng c©y trång cã vai trß ®Æc biÖt quan träng, b»ng viÖc t¹o ra gièng míi, nhµ t¹o gièng kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt, chÊt lîng mµ cßn lµm ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng cao cña con ngêi. Tuy nhiªn, ®Ó cã ®îc gièng míi nhµ t¹o gièng ph¶i ®Çu t rÊt lín vÒ c«ng søc, tiÒn b¹c vµ thêi gian. Nh vËy, nÕu nhµ níc kh«ng cã c¬ chÕ b¶o hé quyÒn lîi cho c¸c nhµ t¹o gièng th× sau khi gièng míi ®îc lu hµnh sÏ bÞ ngêi kh¸c lîi dông kiÕm lêi, lµm mÊt ®i c¬ héi thu håi vèn vµ kh«ng khuyÕn khÝch hä tiÕp tôc ®Çu t cho c«ng t¸c chän t¹o gièng vµ khiÕn hä kh«ng quan t©m tíi viÖc lu gi÷, phôc tr¸ng n©ng cao chÊt lîng gièng cña m×nh. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng g©y thiÖt h¹i cho t¸c gi¶ mµ cßn cho c¶ ngµnh n«ng nghiÖp còng nh toµn x· héi. B¶o hé gièng c©y trång lµ ®iÒu kiÖn quan träng gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn n«ng nghiÖp nãi chung vµ gièng c©y trång nãi riªng. Nh vËy, b¶o hé gièng c©y trång tríc hÕt xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, khuyÕn khÝch c¸c nhµ t¹o gièng t×m tßi s¸ng t¹o nh»m t¹o ra nh÷ng gièng c©y trång míi cã n¨ng suÊt cao, chÊt lîng tèt h¬n, ®ång thêi khuyÕn khÝch c¸c nhµ chän t¹o, kinh doanh gièng cña níc ngoµi ®Çu t vµo níc ta. B¶o hé gièng c©y trång còng lµ mét biÖn ph¸p b¶o ®¶m cho n«ng d©n ®îc sö dông gièng c©y trång cã n¨ng suÊt cao, chÊt lîng tèt, t¹o ra s¶n phÈm cã søc c¹nh tranh cao trªn thÞ trêng trong vµ ngoµi níc, gãp phÇn ®a s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trë thµnh s¶n xuÊt hµng ho¸, n©ng cao ®êi sèng n«ng d©n vµ b¶o ®¶m quyÒn lîi cña ngêi tiªu dïng.
Ngoµi ra viÖc b¶o hé gièng c©y trång cßn lµ cam kÕt cña viÖt nam ®èi víi thÕ giíi nh: HiÖp ®Þnh th¬ng m¹i ViÖt Nam - Hoa Kú, HiÖp ®Þnh gi÷a chÝnh phñ ViÖt Nam vµ chÝnh phñ Thôy SÜ vÒ b¶o hé së h÷u trÝ tuÖ (SHTT) vµ hîp t¸c trong lÜnh vùc SHTT (cã hiÖu lùc tõ ngµy 8-6-2000) vµ HiÖp ®Þnh TRIPs b¾t buéc c¸c níc tham gia tæ chøc th¬ng mai quèc tÕ (WTO) ph¶i b¶o hé c¸c gièng c©y trång míi, ®Æc biÖt tõ th¸ng 12 n¨m 2006 khi ViÖt Nam ®· trë thµnh thµnh viªn cña HiÖp héi quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi (UPOV).
Gièng míi muèn ®îc b¶o hé ph¶i tho¶ m·n 5 tiªu chuÈn lµ: TÝnh míi vÒ mÆt th¬ng m¹i, tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh, trong 5 tiªu chÝ trªn th× 3 tiªu chÝ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh lµ nh÷ng tiªu chÝ kÜ thuËt. Nh÷ng tiªu chÝ nµy ®îc ®¸nh gi¸ th«ng qua kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt (Distinctness), tÝnh ®ång nhÊt (Uniformity) vµ tÝnh æn ®Þnh (Stability) gäi t¾t lµ kh¶o nghiÖm DUS. §Ó tiÕn hµnh ®îc kh¶o nghiÖm DUS chóng ta ph¶i so s¸nh gièng míi víi c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i trong cïng loµi, ®ã lµ c¸c gièng hiÖn cã trong s¶n xuÊt kinh doanh ë viÖt nam; ®Ó lµm ®îc ®iÒu nµy chóng ta ph¶i thu thËp toµn bé gièng hiÖn cã cña loµi ®ã trong s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, do thùc tr¹ng s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng c©y trång hiªn nay, viÖc qu¶n lý gièng lu hµnh trong s¶n xuÊt vµ kinh doanh ë níc ta cha ®îc quan t©m ®óng møc, c¸c gièng cha cã mÉu gèc lu gi÷, cha cã b¶n m« t¶. V× vËy viÖc thu thËp ®¸nh gi¸ vµ x©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Ngoµi ra ®Ó so s¸nh gièng míi víi c¸c gièng hiÖn cã theo tõng tÝnh tr¹ng ®Æc trng chóng ta cÇn cã gièng ®iÓn h×nh ë mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng, do vËy trªn c¬ së bé mÉu gièng chuÈn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®îc gièng ®iÓn h×nh cho mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng nh»m hoµn thiÖn Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc, do Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 1698 Q§/BNN-KHCN, ngµy 12 th¸ng 06 n¨m 2006.
Ngµy 24 th¸ng 11 n¨m 2004, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ra quyÕt ®Þnh sè 68/2004/Q§-BNN vÒ viÖc bæ sung 10 loµi c©y trång vµo Danh môc loµi c©y trång ®îc b¶o hé, trong ®ã cã c©y hoa cóc. ViÖc thu thËp ®¸nh gi¸ c¸c gièng hoa cóc ®ang trång phæ biÕn nh»m x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn phôc vô cho kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu trªn chóng t«i tiÕn hµnh ®Ò tµi “Nghiªn cøu x©y dùng bé mÉu chuÈn gièng hoa cóc phôc vô kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh cña gièng míi”
1.2. Môc ®Ých cña ®Ò tµi
X©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hoa cóc hiÖn cã trong s¶n xuÊt, kinh doanh vµ gãp phÇn hoµn thiÖn quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc - 10 TCN 687:2006.
1.3. Yªu cÇu
- Thu thËp c¸c gièng hoa cóc ®îc biÕt ®Õn réng r·i trong s¶n xuÊt, kinh doanh vµ ph©n nhãm gièng ®· thu thËp theo mét sè tÝnh tr¹ng ®Æc trng
- §¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh cña c¸c mÉu gièng ®· thu thËp
- X¸c ®Þnh c¸c gièng ®iÓn h×nh cho c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét sè tÝnh tr¹ng ®¸nh gi¸
- X¸c ®Þnh c¸c mÉu gièng chuÈn, x©y dùng b¶n m« t¶ c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng vµ lu gi÷ c¸c gièng ®ã
1.4. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
1.4.1. ý nghÜa khoa häc
- §Ò tµi sÏ cung cÊp nh÷ng dÉn liÖu cã tÝnh hÖ thèng lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi.
1.4.2. ý nghÜa thùc tiÔn
- Gãp phÇn thùc hiÖn kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc míi nh»m b¶o hé quyÒn t¸c gi¶.
- Gãp phÇn tËp hîp nguån gen hoa cóc phôc vô cho yªu cÇu chän t¹o gièng hoa cóc míi.
- KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c nhµ chän t¹o, s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng hoa cóc
2. TỔNG QUAN TµI LIỆU
2.1. T¸c gi¶ gièng c©y trång vµ quyÒn ®èi víi gièng c©y trång míi
Hµng ngµn n¨m tríc, con ngêi ®· biÕt lùa chän vµ trång nh÷ng c©y trång cã n¨ng suÊt vµ chÊt lîng kh¸c nhau. Theo truyÒn thèng, ngêi n«ng d©n chän gièng b»ng viÖc lùa chän nh÷ng c©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt nhÊt. §Õn cuèi thÕ kû 18, viÖc t¹o gièng míi b¾t ®Çu trë thµnh hÖ thèng. Vµo thÕ kû 20, sù ph¸t hiÖn ra ®Þnh luËt di truyÒn cña Mendel ®· gãp phÇn trë thµnh nÒn t¶ng khoa häc cho qu¸ tr×nh t¹o gièng. Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh t¹o gièng chÝnh lµ viÖc ph¸t hiÖn hoÆc t¹o ra nh÷ng gièng c©y trång míi cã kiÓu gen kh¸c nhau. Tõ sù kh¸c nhau ®ã, c©y trång sÏ thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm nh tÝnh kh¸ng bÖnh, n¨ng suÊt, chÊt lîng tèt h¬n, ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao cña con ngêi. Nhµ t¹o gièng cã thÓ sö dông nhiÒu kü thuËt vµ c«ng nghÖ ®Ó t¹o ra c¸c tæ hîp gen kh¸c nhau vµ chän lùa tæ hîp gen tèt nhÊt tõ sù kh¸c nhau ®ã.
VËy nh÷ng ai ®îc coi lµ nhµ t¹o gièng hay t¸c gi¶ gièng, theo C«ng íc UPOV “nhµ t¹o gièng” dïng ®Ó chØ:
- Ngêi ®· chän t¹o, hoÆc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn mét gièng c©y trång,
- Ngêi thuª hoÆc tr¶ c«ng cho nh÷ng ngêi nãi trªn ®Ó chän t¹o hoÆc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn mét gèng c©y trång, nÕu luËt ph¸p cña c¸c bªn ký kÕt liªn quan quy ®Þnh nh vËy, hoÆc
- Ngêi thõa kÕ hîp ph¸p cña ngêi nªu trªn ®©y, tuú trêng hîp” [24].
Nh vËy “nhµ t¹o gièng cã thÓ lµ ngêi n«ng d©n, nhµ khoa häc, ngêi lµm vên, cã thÓ lµ c¸ nh©n, mét nhãm ngêi ... Cã thÓ thÊy ®Ó cã ®îc gièng c©y trång míi c¸c “nhµ t¹o gièng” ph¶i ®Çu t rÊt lín vÒ c«ng søc, tiÒn b¹c vµ thêi gian, do ®ã hä cÇn ph¶i ®îc hëng lîi b»ng viÖc x¸c lËp quyÒn ®èi víi gièng míi ®ã th«ng qua b¶o hé gièng. QuyÒn t¸c gi¶ ®îc quy ®Þnh trong C«ng íc UPOV [33], [24]. Sù kh¸c nhau vÒ ph¹m vi quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång gi÷a V¨n kiÖn 1978 vµ V¨n kiÖn 1991 thÓ hiÖn ë b¶ng 2.1.
B¶ng 2.1: Ph¹m vi quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång theo V¨n kiÖn
n¨m 1978 vµ 1991
Ph¹m vi quyÒn
V¨n kiÖn n¨m 1978
V¨n kiÖn n¨m 1991
Liªn quan ®Õn vËt liÖu nh©n
- Nh©n gièng v× môc ®Ých kinh doanh
- Chµo hµng
- B¸n c¸c vËt liÖu nh©n
- S¶n xuÊt hoÆc nh©n gièng
- ChÕ biÕn v× môc ®Ých nh©n gièng
- Chµo hµng
- B¸n vµ c¸c h×nh thøc kinh doanh kh¸c
- XuÊt khÈu
- NhËp khÈu
- Tµng tr÷ v× c¸c môc ®Ých trªn
Liªn quan ®Õn s¶n phÈm thu ho¹ch
Trong trêng hîp:
- T¸c gi¶ gièng cha cã c¬ héi thùc hiÖn quyÒn cña m×nh ®èi víi vËt liÖu nh©n t¹o ra s¶n phÈm ®ã
- S¶n phÈm thu ho¹ch nhËn ®îc tõ vËt liÖu nh©n cha ®îc t¸c gi¶ ®ång ý
§Æc quyÒn cña n«ng d©n
N«ng d©n ®îc tù do nh©n gi÷ gièng
Cã thÓ ¸p dông nh÷ng ®Æc quyÒn n«ng d©n
Gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®îc b¶o hé (gièng ban ®Çu)
VÉn ®îc b¶o hé, nhng kh«ng ®îc khai th¸c nÕu kh«ng cã sù ®ång ý cña chñ së h÷u gièng ban ®Çu
Sè lîng loµi c©y ®îc b¶o hé
Tuú tõng quèc gia
Toµn bé c¸c loµi c©y trång
Sö dông c¸c gièng ®Ó t¹o gièng míi kh¸c vµ môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c hay môc ®Ých c¸ nh©n
Kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶
Kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶ (trõ gièng míi lµ gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®îc b¶o hé)
Thêi gian b¶o hé
15-18 n¨m
20-25 n¨m
(Nguån: Ph¹m §ång Qu¶ng [13])
Theo C«ng íc UPOV 1978, quyÒn tèi thiÓu lµ t¸c gi¶ gièng ph¶i ®îc ®éc quyÒn s¶n suÊt nh»m môc ®Ých th¬ng m¹i, ®îc chµo b¸n vµ b¸n c¸c vËt liÖu nh©n gièng ®îc b¶o hé. QuyÒn nµy chØ ¸p dông víi viÖc s¶n xuÊt vËt liÖu nh©n mang môc ®Ých th¬ng m¹i mµ kh«ng ¸p dông ®èi víi s¶n phÈm thu ho¹ch thu ®îc tõ gieo trång vËt liÖu nh©n ®ã. C«ng íc còng ®a ra ®Æc quyÒn cña n«ng d©n, ®ã lµ hä ®îc phÐp nh©n gièng ®îc b¶o hé ®Ó sö dông cho viÖc gieo trång nÕu kh«ng mang môc ®Ých th¬ng m¹i th× kh«ng cÇn cã sù ®ång ý cña t¸c gi¶. Bªn c¹nh ®ã ngêi kh¸c ®îc tù do sö dông gièng ®îc b¶o hé vµo môc ®Ých chän t¹o c¸c gièng míi hoÆc cho môc ®Ých c¸ nh©n kh«ng mang tÝnh th¬ng m¹i mét c¸ch tù do.
Trong nh÷ng n¨m 80 tríc sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt C«ng íc UPOV 1978 kh«ng cßn phï hîp, thay vµo ®ã lµ c«ng íc 1991. C«ng íc UPOV 1991 cã mét sè thay ®æi sau:
Sè loµi b¶o hé: Nh»m khuyÕn khÝch c¸c nhµ t¹o gièng quan t©m ®Çu t vµo nhiÒu loµi c©y trång kÓ c¶ nh÷ng loµi cã diÖn tÝch gieo trång Ýt, c«ng íc 1991 qui ®Þnh ph¶i b¶o hé tÊt c¶ c¸c loµi c©y trång. Nh vËy mét níc gia nhËp UPOV ph¶i cam kÕt b¶o hé Ýt nhÊt 15 loµi c©y trång vµ sau ®ã 10 n¨m ph¶i b¶o hé cho tÊt c¶ c¸c loµi c©y trång.
Gièng n«ng hé: C«ng íc 1991 cho phÐp më réng quyÒn cña nhµ chän gièng kiÓm so¸t ®èi víi c¸c ho¹t ®éng tù nh©n gièng cña n«ng d©n. Møc ®é kiÓm so¸t ®Æc quyÒn cña n«ng d©n tuú thuéc vµo mçi quèc gia, vÝ dô: Mü cho n«ng d©n tù do nh©n gièng phôc vô cho b¶n th©n hä, EU chØ cho phÐp tù nh©n gièng ®èi víi c¸c ®iÒn chñ nhá...
S¶n phÈm thu ho¹ch: C«ng íc 1991 cho phÐp më réng quyÒn cña nhµ t¹o gièng ®èi víi s¶n phÈm thu ho¹ch trong mét sè trêng hîp nhÊt ®Þnh. VÝ dô: Mét gièng c©y trång ®îc b¶o hé ®îc gieo trång ë mét níc cha ¸p dông chÕ ®é b¶o hé gièng c©y trång, s¶n phÈm cña gièng c©y trång ®ã l¹i ®îc xuÊt khÈu trë l¹i níc mµ t¸c gi¶ gièng ®îc b¶o hé. Trong trêng hîp ®ã t¸c gi¶ gièng kh«ng thÓ nhËn tiÒn thï lao nÕu luËt kh«ng më réng ph¹m vi quyÒn cho hä.
Gièng cã nguån gèc thùc chÊt tõ gièng ®îc b¶o hé: Theo c«ng íc 1978, mét gièng ®ang ®îc b¶o hé cã thÓ ®îc nhµ chän gièng kh¸c c¶i tiÕn vÒ mét hoÆc mét vµi tÝnh tr¹ng nµo ®ã b»ng ph¬ng ph¸p ®ét biÕn, chuyÓn gen,... vµ gièng míi c¶i tiÕn cã kh¸c biÖt râ rµng víi gièng ban ®Çu th× vÉn cã thÓ ®îc b¶o hé mµ kh«ng cÇn cã ý kiÕn cña t¸c gi¶ ®· t¹o ra gièng ban ®Çu. §iÒu ®ã lµ kh«ng c«ng b»ng, v× hiÖn nay viÖc ¸p dông c«ng nghÖ sinh häc trong chän gièng lµ hÕt søc phæ biÕn vµ ph¸t triÓn. C«ng íc 1991 qui ®Þnh gièng cã ngån gèc thùc chÊt tõ gièng ®îc b¶o hé (nh trêng hîp trªn) vÉn cã thÓ ®îc b¶o hé nhng kh«ng ®îc kinh doanh nÕu kh«ng ®îc sù ®ång ý cña ngêi ®· t¹o ra gièng ban ®Çu.
Thêi gian b¶o hé: C«ng íc 1978 qui ®Þnh thêi gian b¶o hé víi c©y th©n th¶o lµ 15 n¨m, c©y th©n gç vµ th©n leo lµ 18 n¨m. C«ng íc 1991 t¬ng øng lµ 20 vµ 25 n¨m.
ë ViÖt Nam, chóng ta ®· lµ thµnh viªn cña UPOV tõ th¸ng 12 n¨m 2006 vµ thùc hiÖn theo v¨n kiÖn 1991 cña UPOV nªn c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt còng ph¶i t¬ng thÝch víi v¨n kiÖn n¨m 1991 cña c«ng íc UPOV. LuËt së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam [3], t¹i ®iÒu 185,186, qui ®Þnh quyÒn cña chñ v¨n b»ng b¶o hé vµ t¸c gi¶ gièng c©y trång, qua ®ã chñ v¨n b»ng b¶o hé cã quyÒn sö dông hoÆc cho phÐp ngêi kh¸c sö dông c¸c quyÒn sau liªn quan ®Õn vËt liÖu nh©n gièng cña gièng ®· ®îc b¶o hé:
- S¶n xuÊt hoÆc nh©n gièng;
- ChÕ biÕn v× môc ®Ých nh©n gièng;
- Chµo hµng;
- B¸n vµ c¸c h×nh thøc kinh doanh kh¸c;
- XuÊt khÈu;
- NhËp khÈu;
- Lu gi÷ ®Ó thùc hiÖn c¸c hµnh vi trªn.
VÒ më réng quyÒn cña chñ b»ng b¶o hé, §iÒu 187 luËt Së h÷u trÝ tuÖ qui ®Þnh:
“QuyÒn cña chñ b»ng b¶o hé ®îc më réng ®èi víi c¸c gièng c©y trång sau ®©y:
1. Gièng c©y trång cã nguån gèc tõ gièng c©y trång ®îc b¶o hé , trõ trêng hîp gièng c©y trång ®îc b¶o hé cã nguån gèc tõ mét gièng c©y trång ®· ®îc b¶o hé kh¸c.
Gièng c©y trång ®îc coi lµ cã nguån gèc tõ gièng ®îc b¶o hé nÕu gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ l¹i biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu thu ®îc tõ kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp c¸c kiÓu gen cña gièng ®îc b¶o hé, trõ nh÷ng kh¸c biÖt lµ kÕt qu¶ cña sù t¸c ®éng vµo gièng ®îc b¶o hé;
2. Gièng c©y trång kh«ng kh¸c biÖt râ rµng víi gièng c©y trång ®· ®îc b¶o hé;
3. Gièng c©y trång mµ viÖc s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i sö dông lÆp l¹i gièng c©y trång ®· ®îc b¶o hé.” [3]
2.2. Hiệp héi quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi
2.2.1. Sù h×nh hµnh vµ ph¸t triÓn
Trªn thÕ giíi viÖc thùc hiÖn quyÒn së h÷u trÝ tuÖ nãi chung vµ viÖc b¶o hé gièng c©y trång nãi riªng ®îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh: B»ng s¸ng chÕ (Patent), kiÓu d¸ng c«ng nghiÖp, nh·n hiÖu hµng ho¸, b¶n quyÒn, b¶o hé quyÒn cña t¸c gi¶ gièng c©y trång míi.
N¨m 1930, Mü ®· tiÕn hµnh b¶o hé gièng c©y trång sinh s¶n v« tÝnh th«ng qua luËt Patent.
N¨m 1941, Hµ Lan ®· cã luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång.
Trong nh÷ng n¨m tiÕp theo rÊt nhiÒu níc Ch©u ¢u t×m kiÕm nh÷ng h×nh thøc b¶o hé gièng c©y trång phï hîp víi riªng tõng níc, ®ång thêi nh»m tho¶ m·n viÖc trao ®æi gièng gi÷a c¸c níc. Tríc nhu cÇu ®ã n¨m 1961 hiÖp héi b¶o hé gièng c©y trång míi quèc tÕ (UPOV) ra ®êi, víi 5 thµnh viªn lµ: §an M¹ch, Ph¸p, Hµ Lan, BØ, Italia cïng ký c«ng íc UPOV 1961 vµ cã hiÖu lùc n¨m 1968. C«ng íc UPOV ®îc söa ®æi vµo c¸c n¨m 1972, 1978 vµ 1991, víi 2 chøc n¨ng chÝnh:
+ Qui ®Þnh ph¹m vi tèi thiÓu mµ c¸c níc thµnh viªn ph¶i dµnh cho t¸c gi¶ gièng c©y trång míi
+ Qui ®Þnh tiªu chuÈn vÒ c¸c ®iÒu kiÖn b¶o hé gièng bao gåm: TÝnh míi vÒ mÆt th¬ng m¹i, cã tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh
Tõ khi thµnh lËp ®Õn nay, UPOV kh«ng ngõng ph¸t triÓn c¶ vÒ mÆt ph¸p lý vµ thµnh viªn, tÝnh ®Õn ngµy 18 th¸ng 10 n¨m 2007 ®· cã 65 níc thµnh viªn (b¶ng 2.3), trong ®ã Ch©u ¸ cã 5 níc: Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc, Singapo vµ ViÖt Nam, NhËt B¶n lµ níc tham gia sím nhÊt ë Ch©u ¸ (3/9/1982). Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu níc ®ang so¹n th¶o hoÆc ®· ban hµnh luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång trªn c¬ së thõa nhËn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña UPOV, theo sè liÖu tõ v¨n phßng UPOV trong thêi gian tíi, Ýt nhÊt sÏ cã 95 quèc gia cã luËt vÒ b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång theo nguyªn t¾c cña UPOV.
B¶ng 2.2: C¸c quèc gia thµnh viªn cña UPOV (®Õn nµy 18/10/2007)
TT
Tªn níc
Ngµy tham gia
TheoV¨n kiÖnn¨m
TT
Tªn níc
Ngµy tham gia
Theo V¨n kiÖn n¨m
1
Anbani
15/10/2005
1991
34
L¸tvia
30/8/2002
1991
2
Achentina
25/12/1994
1978
35
Lithuania
10/11/2003
1991
3
óc
1/1/1989
1991
36
Mª hi c«
9/8/1997
1978
4
¸o
14/7/1994
1991
37
Moldova
28/10/1998
1991
5
Azecbaigian
9/12/2004
1991
38
Ma rèc
8/10/2006
1991
6
Belarus
5/1/2003
1991
39
Hµ Lan
10/8/1968
1991
7
Nga
24/4/1998
1991
40
New zi l©n
8/11/1981
1978
8
Bolivia
21/5/1999
1978
41
Nicaragoa
6/9/2001
1978
9
Brazin
23/5/1999
1978
42
Na Uy
13/9/1993
1978
10
Bungari
24/4/1998
1991
43
Parama
23/5/1999
1978
11
Canada
4/3/1991
1978
44
Paraguay
8/2/1997
1978
12
Chi lª
5/1/1996
1978
45
Ba Lan
11/11/1989
1991
13
Trung Quèc
23/4/1999
1978
46
Bå §µo Nha
14/10/1995
1978
14
Colombia
13/9/1996
1978
47
Hµn Quèc
7/1/2002
1991
15
Croatia
1/9/2001
1991
48
Rumani
16/3/2001
1991
16
Céng hoµ SÐc
1/1/1993
1991
49
Singapo
30/7/2004
1991
17
§an M¹ch
6/10/1968
1991
50
Slovakia
1/1/1993
1978
18
Céng hoµ Dominica
16/6/2007
1991
51
T©y Ban Nha
18/5/1980
1991
19
Ecuador
8/8/1997
1978
52
Slovenia
29/7/1999
1991
20
Estonia
24/9/2000
1991
53
Nam Phi
6/11/1977
1978
21
Céng ®ång Ch©u ¢u
29/7/2005
1991
54
Trinidat vµ Tobago
30/1/1998
1978
22
PhÇn Lan
16/4/1993
1991
55
Thuþ §iÓn
17/12/1971
1991
23
Ph¸p
3/10/1971
1978
56
Thuþ SÜ
10/7/1977
1978
24
§øc
10/8/1968
1991
57
BØ
5/12/1976
1961/1972
25
Hungary
6/4/1983
1991
58
Tuynizi
31/8/2003
1991
26
Ai x¬ len
3/5/2006
1991
59
Thæ nhÜ kú
18/11/2007
1991
27
Ai r¬ len
8/11/1981
1978
60
Ukraina
3/11/1995
1991
28
Israel
12/12/1979
1991
61
Anh
10/8/1968
1991
29
Italia
1/7/1977
1978
62
Hoa Kú
8/11/1981
1991
30
NhËt B¶n
3/9/1982
1991
63
Uruguay
13/11/1994
1978
31
Gioãc ®a ni
24/10/2004
1991
64
Uzbekistan
14/11/2004
1991
32
Kenya
13/5/1999
1978
65
ViÖt Nam
24/12/2006
1991
33
KiÕcginistan
26/6/2000
1991
(Nguån:
2.2.2. C¬ cÊu tæ chøc
HiÖp héi lµ mét tæ chøc quèc tÕ cã t c¸ch ph¸p lý, trô së cña hiÖp héi vµ c¸c c¬ quan thêng trùc cña hiÖp héi ®ãng t¹i Gi¬-ne-v¬ (Thôy SÜ). C¸c c¬ quan thêng trùc cña HiÖp héi lµ Héi ®ång vµ V¨n phßng cña HiÖp héi. Bªn c¹nh Héi ®ång lµ héi ®ång t vÊn, víi 2 Uû ban (S¬ ®å 2.1): Uû ban kü thuËt (TC) vµ Uû ban hµnh chÝnh vµ ph¸p luËt (CAJ). Uû ban kü thuËt gåm 6 ban c«ng t¸c vÒ c¸c lÜnh vùc: Ch¬ng tr×nh m¸y tÝnh vµ tù ®éng ho¸ (TWC), C©y n«ng nghiÖp (TWA), C©y ¨n qu¶ (TWF), C©y l©m nghiÖp vµ c©y c¶nh (TWO), C©y rau (TWV) vµ Kü thuËt vµ c«ng nghÖ sinh häc ph©n tö (BMT) [11], [24], [26].
HéI §åNG
Uû ban kü thuËt
(TC)
Uû ban hµnh chÝnh vµ luËt ph¸p
(CAJ)
Nhãm kü thuËt vÒ tù ®éng ho¸ vµ ch¬ng tr×nh m¸y tÝnh
(TWC)
Nhãm kü thuËt vÒ c©y n«ng nghiÖp
(TWA)
Nhãm kü thuËt vÒ c©y ¨n qu¶
(TWF)
Nhãm kü thuËt vÒ c©y c¶nh vµ c©y l©m nghiÖp
(TWO)
Nhãm kü thuËt vÒ c©y rau
(TWV)
Nhãm lµm viÖc vÒ ho¸ sinh vµ c«ng nghÖ ph©n tö
(BMT)
Ban cè vÊn
S¬ ®å 2.1: C¬ cÊu tæ chøc cña UPOV
(Nguån: HiÖp héi Quèc tÕ b¶o hé gièng c©y trång míi [26])
2.3. Gièng c©y trång míi vµ ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o hé gièng c©y trång míi
“Gièng c©y dïng ®Ó chØ mét nhãm c©y trång thuéc cïng mét cÊp ph©n lo¹i thùc vËt thÊp nhÊt, bÊt kÓ cã ®¸p øng ®Çy ®ñ hay kh«ng c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ®Ó ®îc b¶o hé, nhãm c©y trång ®ã ph¶i:
§îc x¸c ®Þnh b»ng sù biÓu hiÖn c¸c tÝnh tr¹ng thu ®îc tõ c¸c kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp cña c¸c kiÓu gen ®· biÕt
§îc ph©n biÖt víi c¸c nhãm c©y bÊt kú kh¸c b»ng sù biÓu hiÖn cña Ýt nhÊt mét trong c¸c tÝnh tr¹ng nãi trªn vµ
§îc coi lµ mét ®¬n vÞ khi xÐt ®Õn sù phï hîp vÒ kh¶ n¨ng kh«ng thay ®æi sau khi nh©n gièng” [24].
C«ng íc UPOV qui ®Þnh mét gièng c©y trång ®Ó ®îc b¶o hé ph¶i tho¶ m·n 5 ®iÒu kiÖn sau:
TÝnh míi
TÝnh kh¸c biÖt
TÝnh ®ång nhÊt
TÝnh æn ®Þnh
Tªn gäi thÝch hîp
TÝnh míi (Novelty): “Mét gièng c©y trång ®îc coi lµ míi nÕu vµo ngµy nép ®¬n yªu cÇu c«ng nhËn quyÒn cña nhµ t¹o gièng, vËt liÖu nh©n hoÆc vËt liÖu thu ho¹ch cña gièng c©y ®ã cha ®îc nhµ t¹o gièng hoÆc ngêi ®îc phÐp cña nhµ t¹o gièng b¸n hoÆc ®îc ph©n phèi b»ng c¸ch kh¸c cho ngêi thø ba nh»m môc ®Ých khai th¸c gièng c©y theo hoÆc ®îc sù ®ång ý cña nhµ t¹o gièng: Trªn l·nh thæ cña bªn ký kÕt trong vßng mét n¨m tríc ngµy nép ®¬n vµ trªn l·nh thæ kh¸c víi l·nh thæ cña bªn ký kÕt lµ n¬i nép ®¬n trong vßng bèn n¨m tríc ngµy nép ®¬n trong trêng hîp ®èi víi c©y th©n gç hoÆc c©y leo th©n gç hoÆc s¸u n¨m tríc ngµy ®ã” [24].
TÝnh kh¸c biÖt (Distinctness): “Gièng c©y trång ®îc coi lµ kh¸c biÖt nÕu gièng c©y trång ®ã cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt râ rµng víi c¸c gièng c©y trång kh¸c ®îc biÕt ®Õn réng r·i t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n hoÆc ngµy u tiªn nÕu ®¬n ®îc hëng quyÒn u tiªn” [3], [24].
TÝnh ®ång nhÊt (Uniformity): “Gièng c©y trång ®îc coi lµ ®ång nhÊt nÕu cã sù biÓu hiÖn nh nhau vÒ c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan, trõ nh÷ng sai lÖch trong ph¹m vi cho phÐp ®èi víi mét sè tÝnh tr¹ng cô thÓ trong qu¸ tr×nh nh©n gièng” [3], [24].
TÝnh æn ®Þnh (Stability): “Gièng c©y trång ®îc coi lµ æn ®Þnh nÕu c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan cña gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ ®îc c¸c biÓu hiÖn nh m« t¶ ban ®Çu, kh«ng bÞ thay ®æi sau mçi vô nh©n gièng hoÆc sau mçi chu kú nh©n gièng trong trêng hîp nh©n gièng theo chu kú” [3], [24].
Tªn gäi thÝch hîp: Tªn cña gièng c©y trång ®îc coi lµ phï hîp nÕu tªn ®ã cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt ®îc víi tªn cña c¸c gièng c©y trång kh¸c ®îc biÕt ®Õn réng r·i trong cïng mét loµi hoÆc loµi t¬ng tù. Tªn cña gièng c©y trång kh«ng ®îc coi lµ phï hîp trong c¸c trêng hîp sau:
ChØ bao gåm c¸c ch÷ sè, trõ trêng hîp ch÷ sè liªn quan ®Õn ®Æc tÝnh hoÆc sù h×nh thµnh gièng ®ã;
Vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi;
DÔ g©y hiÓu nhÇm vÒ c¸c ®Æc trng, ®Æc tÝnh cña gièng ®ã;
DÔ g©y hiÓu nhÇm vÒ danh tÝnh cña t¸c gi¶;
Trïng hoÆc t¬ng tù ®Õn møc g©y nhÇm lÉn víi nh·n hiÖu, tªn th¬ng m¹i, chØ dÉn ®Þa lý ®· ®îc b¶o hé tríc ngµy c«ng bè ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng c©y trång;
Trïng hoÆc t¬ng tù víi tªn s¶n phÈm thu ho¹ch tõ gièng c©y trång ®ã;
¶nh hëng ®Õn quyÒn ®· cã tríc cña tæ chøc c¸ nh©n kh¸c [1], [3], [12].
Trong 5 ®iÒu kiÖn trªn, tÝnh míi vµ tªn gäi thÝch hîp lµ 2 chØ tiªu mang tÝnh ph¸p lý nhiÒu h¬n vµ lµ nh÷ng chØ tiªu phi kü thuËt, 3 chØ tiªu cßn l¹i lµ chØ tiªu kü thuËt vµ ®îc x¸c ®Þnh th«ng qua kh¶o nghiÖm DUS. §Ó ®¸nh gi¸ ®îc 3 chØ tiªu nµy gièng míi ph¶i ®îc tiÕn hµnh so s¸nh víi gièng cïng loµi hiÖn cã th«ng qua gieo trång trªn ®ång ruéng hoÆc qua b¶ng m« t¶.
2.4. Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh
2.4.1. C¸c tÝnh tr¹ng lµ c¬ së ®Ó kh¶o nghiÖm DUS
V¨n kiÖn 1991 cña C«ng íc UPOV [24] ®iÒu 1 môc (vi) chØ râ: “Gièng c©y trång ®îc x¸c ®Þnh b»ng sù biÓu hiÖn c¸c tÝnh tr¹ng thu ®îc tõ c¸c kiÓu gen hoÆc sù phèi hîp cña c¸c kiÓu gen ®· biÕt.
§îc ph©n biÖt víi c¸c nhãm c©y bÊt kú kh¸c b»ng sù biÓu hiÖn cña Ýt nhÊt mét trong c¸c tÝnh tr¹ng nãi trªn”.
Nh v©y ®Ó ph©n biÖt ®îc c¸c gièng víi nhau ph¶i dùa trªn c¬ së lµ “tÝnh tr¹ng”, v× vËy cã thÓ nãi “tÝnh tr¹ng” lµ c¬ së ®Ó tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh.
2.4.1.1. Lùa chän c¸c tÝnh tr¹ng ®Ó kh¶o nghiÖm DUS
C¸c tÝnh tr¹ng ®îc sö dông trong kh¶o nghiÖm DUS hay ®Ó lËp b¶n m« t¶ gièng ph¶i tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn sau [26], [37]:
(a) Lµ c¸c kÕt qu¶ biÓu hiÖn cña mét kiÓu gen hay sù kÕt hîp cña c¸c kiÓu gen (yªu cÇu nµy ®îc chØ râ trong kho¶n 1(vi) v¨n kiªn 1991 cña C«ng íc UPOV nhng chØ lµ yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi mäi trêng hîp)
§iÒu nµy cã nghÜa lµ tÝnh tr¹ng ph¶i ®îc x¸c ®Þnh bëi kiÓu gen vµ Ýt bÞ ¶nh hëng cña ®iÒu kiÖn m«i trêng.
(b) Cã tÝnh nhÊt qu¸n vµ lÆp l¹i ®îc trong m«i trêng cô thÓ;
Cïng mét gièng trång t¹i cïng mét ®Þa ®iÓm ë n¨m sau ph¶i cho kÕt qu¶ kh¸c biÖt lµ gièng nhau
(c) ThÓ hiÖn ®ñ ®îc sù sai kh¸c gi÷a c¸c gièng ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc tÝnh kh¸c biÖt
(d) Cã kh¶ n¨ng ®Þnh nghÜa vµ nhËn biÕt ®îc chÝnh x¸c
(e) Cho phÐp tho¶ m·n ®îc c¸c yªu cÇu vÒ tÝnh ®ång nhÊt
(f) Cho phÐp tho¶ m·n ®îc c¸c yªu cÇu vÒ tÝnh æn ®Þnh, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ nã cho c¸c kÕt qu¶ nhÊt qu¸n vµ lÆp l¹i ®îc kÕt qu¶ ®ã sau qu¸ tr×nh nh©n gièng lÆp l¹i hoÆc vµ mçi chu kú nh©n gièng trong trêng hîp gièng lai.
2.4.1.2. C¸c lo¹i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng
Nh»m sö dông c¸c tÝnh tr¹ng trong kh¶o nghiÖm DUS mét c¸ch cã hiÖu qu¶, tríc hÕt ph¶i biÕt ®îc c¸c híng biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng ®ã. C¸c lo¹i biÓu hiÖn kh¸c nhau cña tÝnh tr¹ng vµ møc ®é ¸p dông cña chóng trong kh¶o nghiÖm DUS ®îc chØ râ trong TG/1/3 [26].
“TÝnh tr¹ng chÊt lîng [Quanlitative (QL) characteristic]: Lµ tÝnh tr¹ng ®îc biÓu hiÖn b»ng c¸c tr¹ng th¸i kh«ng liªn tôc (vÝ dô nh giíi tÝnh cña c©y: C©y c¸i kh¸c gèc (1), c©y ®ùc kh¸c gèc (2), ®¬n tÝnh cïng gèc (3), lìng tÝnh cïng gèc (4). C¸c tÝnh tr¹ng nµy ®· tù gi¶i thÝch vµ cã ý nghÜa ®éc lËp. TÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i cÇn thiÕt ®Ó m« t¶ ®Çy ®ñ møc ®ä cña tÝnh tr¹ng, vµ tõng h×nh thøc biÓu hiÖn cã thÓ m« t¶ b»ng mét tr¹ng th¸i. Thø tù cña c¸c th¹ng th¸i kh«ng quan träng. C¸c tr¹ng th¸i nµy kh«ng bÞ t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn m«i trêng.”
“TÝnh tr¹ng sè lîng [Quantitative (QN) characteristic]: Lµ nh÷ng tÝnh tr¹ng mµ biÓu hiÖn cña nã bao chïm ®Çy ®ñ møc ®é biÕn ®éng tõ th¸i cùc nµy sang th¸i cùc kia. BiÓu hiÖn cã thÓ theo dâi theo thang tuyÕn tÝnh mét chiÒu, liªn tôc hoÆc kh«ng liªn tôc. Møc ®é biÓu hiÖn ®îc chia ra mét sè tr¹ng th¸i ®Ó m« t¶ [vÝ dô chiÒu dµi th©n chÝnh: rÊt ng¾n (1), ng¾n (3), trung b×nh (5), dµi (7), rÊt dµi (9)]. Híng ph©n chia lµ lµm sao ®Õn møc thùc tiÔn nhÊt cã thÓ, ph©n phèi ®îc ®ång ®Òu thang biÓu hiÖn. Quy ph¹m kh«ng ®a ra cô thÓ sù kh¸c nhau cÇn thiÕt ®èi víi tÝnh kh¸c biÖt. Song c¸c tÝnh tr¹ng biÓu hiÖn cÇn ph¶i cã ý nghÜa ®Ó ®¸nh gi¸ ®îc DUS.”
“TÝnh tr¹ng gi¶ sè lîng [Pseudo Quanlitative (PQ) characteristic]: Møc ®é biÓu hiÖn tèi thiÓu mét phÇn ph¶i liªn tôc, nhng biÕn ®éng theo mét híng [vÝ dô nh vÒ h×nh d¹ng: h×nh trøng (1), elÝp (2), trßn (3), trøng ngîc (4)] vµ kh«ng thÓ m« t¶ ®îc ®Çy ®ñ chØ b»ng viÖc x¸c ®Þnh hai ®Çu cña mét thang tuyÕn tÝnh. Theo c¸ch t¬ng tù nh cña c¸c tÝnh tr¹ng chÊt lîng (kh«ng liªn tôc), v× vËy ®îc gäi lµ “gi¶ chÊt lîng”, mçi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn riªng cÇn ph¶i ®îc x¸c ®Þnh ®Ó m« t¶ ®Çy ®ñ ®îc c¸c møc ®é cña mét tÝnh tr¹ng.”
2.4.2. Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS
Quy ph¹m kh¶o nghiÖm lµ tµi liÖu kÜ thuËt quan träng lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS. Quy ph¹m kh¶o nghiÖm nh»m thèng nhÊt c¸c ph¬ng ph¸p còng nh nguyªn t¾c trong kh¶o nghiÖm vµ ®îc ¸p dông cho mét loµi c©y trång nhÊt ®Þnh. ViÖc x©y dùng quy ph¹m kh¶o nghiÖm ®îc UPOV híng dÉn cô thÓ trong tµi liÖu TGP7 [28] , “X©y dùng quy ph¹m kh¶o nghiÖm”. Néi dung chÝnh trong mét quy ph¹m thêng bao gåm c¸c môc sau:
1. §èi tîng ¸p dông
2. Yªu cÇu vÒ vËt liÖu kh¶o nghiÖm
3. Ph¬ng ph¸p kh¶o nghiÖm
+ Thêi gian kh¶o nghiÖm (sè lîng chu kú gieo trång)
+ §Þa ®iÓm kh¶o nghiÖm
+ §iÒu kiÖn tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm
+ ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm
+ Sè lîng c©y/bé phËn cña c©y lµm kh¶o nghiÖm
+ §iÓm kh¶o nghiÖm bæ sung
4. §¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh
5. Ph©n nhãm gièng kh¶o nghiÖm
6. Giíi thiÖu b¶ng tÝnh tr¹ng ®Æc trng
7. B¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng
8. Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ b¶ng tÝnh tr¹ng ®Æc trng
9. Tµi liÖu tham kh¶o
10. C©u hái kÜ thuËt
B¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng lµ c¨n cø quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt, tÝnh æn ®Þnh vµ ®Ó lËp b¶n m« t¶ gièng. Trong b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng, mçi tÝnh tr¹ng cã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn kh¸c nhau vµ mçi mét tr¹ng th¸i ®ã ®îc m· ho¸ b»ng mét con sè trong cét m· sè nh»m thuËn tiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, m« t¶ gièng còng nh viÖc lu tr÷ d÷ liÖu.
C¸c tÝnh tr¹ng cã dÊu (*) lµ nh÷ng tÝnh tr¹ng lu«n ph¶i cã trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm, lu«n ®îc dïng trong kh¶o nghiÖm DUS vµ cã trong b¶n m« t¶ gièng cña tÊt c¶ thµnh viªn cña HiÖp héi trõ khi tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng tríc ®ã hoÆc ®iÒu kiÖn m«i trêng lµm nã kh«ng biÓu hiÖn [26],[28].
Gièng ®iÓn h×nh: Trong b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng cÇn ®a ra c¸c gièng ®iÓn h×nh ®Ó lµm râ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng. “Gièng ®iÓn h×nh lµ gièng ®îc sö dông lµm chuÈn ®èi víi mét tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cô thÓ cña mét tÝnh tr¹ng” [2]. ViÖc lµm râ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng thÓ hiÖn ë hai mÆt: (a) Minh ho¹ c¸c tÝnh tr¹ng
(b) Lµm c¬ së cho tr¹ng th¸i biÓu hiÖn thÝch hîp cña mçi gièng vµ do ®ã x©y dùng b¶n m« t¶ gièng thèng nhÊt mang tÝnh quèc tÕ. Nh÷ng tÝnh tr¹ng sè lîng (®o, ®Õm...) cã thÓ bÞ ¶nh hëng bëi ®iÒu kiÖn m«i trêng do vËy gièng ®iÓn h×nh ë nh÷ng tÝnh tr¹ng nµy thêng ®îc sö dông ë mét khu vùc nhÊt ®Þnh.
§Ó lùa chän gièng ®iÓn h×nh cÇn cã nh÷ng tiªu chuÈn sau [28]:
+ DÔ dµng sö dông: Gièng ®iÓn h×nh nªn lµ gièng phæ biÕn, dÔ t×m
+ Møc ®é dao ®éng cña nh÷ng biÓu hiÖn: Nªn ®a ra nh÷ng gièng rÊt ®iÓn h×nh cho nh÷ng tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng. Nh÷ng biÓu hiÖn cña gièng ®iÓn h×nh ë tr¹ng th¸i ®iÓn h×nh nªn cã nh÷ng giao ®éng nhá, nghÜa lµ Ýt bÞ t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c ngoµi kiÓu gen.
+ Minh ho¹ ph¹m vi biÓu hiÖn trong gièng thu thËp: ViÖc x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho mçi tÝnh tr¹ng nªn cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ ph¹m vi biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng trong nh÷ng gièng thu thËp. Trong trêng hîp sau cÇn cung cÊp nhiÒu h¬n mét tr¹ng th¸i biÓu hiÖn:
Nh÷ng tÝnh tr¹ng sè lîng: Ph¹m vi biÓu hiÖn “1-9”: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tèi thiÓu 3 tr¹ng th¸i biÓu hiÖn (vÝ dô (3), (5) vµ (7)). Ph¹m vi biÓu hiÖn “1-5” / “1-4”/ “1-3”: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tèi thiÓu 2 tr¹ng th¸i biÓu hiÖn.
Nh÷ng tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt lîng: Nªn x©y dùng gièng ®iÓn h×nh cho tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn trong ph¹m vi biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng.
+ Sè lîng gièng sö dông lµm gièng ®iÓn h×nh cÇn gi¶m ®Õn møc tèi ®a: Nªn chän gièng ®iÓn h×nh cã thÓ sö dông lµm ®iÓn h×nh cho cµng nhiÒu tÝnh tr¹ng cµng tèt. §iÒu nµy t¹o thuËn tiÖn cho viÖc sö dông còng nh lu gi÷ gièng ®iÓn h×nh.
+ §îc c¸c chuyªn gia nhÊt trÝ: C¸c gièng ®iÓn h×nh tríc khi ®a vµo quy ph¹m kh¶o nghiÖm cÇn ®îc sù thèng nhÊt cña c¸c chuyªn gia trong lÜnh vùc ®ã.
HiÖn nay UPOV ®· tiÕn hµnh x©y dùng ®îc 244 quy ph¹m kh¶o nghiÖm lµm c¬ së cho kh¶o nghiÖm DUS còng nh thèng nhÊt cho b¶n m« t¶ gièng, trong c¸c quy ph¹m x©y thêi gian gÇn ®©y ®· ®a vµo c¸c gièng ®iÓn h×nh. Trong qu¸ tr×nh hîp t¸c trong lÜnh vùc kh¶o nghiÖm DUS, mét sè khu vùc ®· x©y dùng bé gièng ®iÓn h×nh chung cho khu vùc ®ã, vÝ dô khu vùc §«ng B¾c ¸ ®· x©y dùng bé mÉu gièng ®iÓn h×nh cho c©y Lóa.
2.4.3. Gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i
“Mét gièng mµ sù hiÖn diÖn cña nã lµ mét ®èi tîng ®îc biÕt ®Õn réng r·i ph¶i tho¶ m·n ®Þnh nghÜa vÒ mét lo¹i gièng nh ®îc nªu trong kho¶n 1 (vi) cña V¨n kiÖn 1991 cña C«ng íc UPOV, nhng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i tho¶ m·n c¸c tiªu chÝ vÒ DUS ®îc yªu cÇu cho viÖc cÊp quyÒn b¶o hé t¸c gi¶ theo C«ng íc cña UPOV” [24].
Tµi liÖu TG/1/3 [26] còng ®a ra c¸c tiªu chÝ vÒ “Gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i” nh sau:
“(a) Th¬ng m¹i ho¸ vËt liÖu nh©n gièng hoÆc vËt liÖu thu ho¹ch cña gièng, hoÆc c«ng bè b¶n m« t¶ gièng chi tiÕt;
(b) Nép hå s¬ xin cÊp b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ hoÆc ®Ó ®îc ®¨ng ký gièng vµo danh s¸ch gièng chÝnh thøc ë bÊt kú quèc gia nµo, dêng nh ®em l¹i sù biÕt ®Õn réng r·i cho gièng ®ã tõ ngµy nép ®¬n, miÔn lµ ®¬n ®ã ®em l¹i quyÒn b¶o hé cho t¸c gi¶ hoÆc ®îc vµo danh s¸ch gièng chÝnh thøc, tuú tõng trêng hîp cô thÓ;
(c) Sù tån t¹i cña vËt liÖu thùc vËt sèng trong c¸c tËp ®oµn thùc vËt cã thÓ tiÕp cËn ®îc mét c¸ch réng r·i.
Sù biÕt ®Õn réng r·i kh«ng bÞ giíi h¹n ë cÊp quèc gia hoÆc biªn giíi ®Þa lý nµo.”
Theo LuËt Së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam, gièng c©y trång ®îc biÕt ®Õn réng r·i lµ gièng c©y trång thuéc mét trong c¸c trêng hîp sau ®©y:
“a, Gièng c©y trång mµ vËt liÖu nh©n gièng hoÆc s¶n phÈm thu ho¹ch cña gièng ®ã ®· ®îc sö dông mét c¸ch réng r·i trªn thÞ trêng ë bÊt kú quèc gia nµo t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n ®¨ng ký b¶o hé;
b, Giè._.ng c©y trång ®· ®îc b¶o hé hoÆc ®îc ®¨ng ký vµo Danh môc loµi c©y trång ë bÊt kú quèc gia nµo;
c, Gièng c©y trång lµ ®èi tîng trong ®¬n ®¨ng ký b¶o hé hoÆc ®îc ®¨ng ký vµ Danh môc loµi c©y trång ë bÊt kú quèc gia nµo, nÕu c¸c ®¬n nµy kh«ng bÞ tõ chèi;
d, Gièng c©y trång mµ b¶n m« t¶ chi tiÕt cña giãng ®ã ®· ®îc c«ng bè.” [3]
Gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i cã vai trß quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS, ®Ó ®¸nh gi¸ ®îc tÝnh kh¸c biÖt, gièng míi cÇn ph¶i ®îc so s¸nh víi c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i cïng loµi th«ng qua b¶ng c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng cña loµi ®ã. Do vËy c«ng viÖc thu thËp vµ lu gi÷ c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i cã ý nghÜa quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS. MÉu chuÈn ®îc giao cho c¸c c¬ quan chuyªn m«n cã thÈm quyÒn lu gi÷, ®¶m b¶o vÒ sè lîng vµ chÊt lîng. VÝ dô: Trung t©m lu gi÷ mÉu chuÈn gièng c©y trång n«ng nghiÖp Trung Quèc; Trung t©m quèc gia gièng c©y trång NhËt B¶n ...
2.4.4. Ph©n nhãm gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i
Ph©n nhãm gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i kh«ng nh÷ng lµm gi¶m khèi lîng c«ng viÖc trong kh¶o nghiÖm DUS mµ cßn nh»m môc ®Ých c¸c gièng ®îc xem lµ t¬ng tù nhÊt cã c¬ héi bè trÝ gÇn nhau t¹o thuËn lîi cho viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt. Ch¬ng 8 cña TG/1/3 [26] cho r»ng “C¸c nhãm gièng kh¸c nhau cña mét loµi c©y trång cã thÓ ®îc híng dÉn trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm riªng hoÆc chia nhá nÕu ph©n lo¹i ®îc mét c¸ch ®¸ng tin cËy c¸c nhãm trªn c¬ së c¸c tÝnh tr¹ng phï hîp ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh kh¸c biÖt, hoÆc khi ®· x©y dùng ®îc mét qui tr×nh ph©n lo¹i phï hîp ®¶m b¶o ®îc r»ng tÊt c¶ c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i sÏ ®îc ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vÒ tÝnh kh¸c biÖt.”
Tiªu chÝ cña tÝnh kh¸c biÖt qua sö dông tÝnh tr¹ng ®ã lµ kh¸c biÖt mét c¸ch râ rµng vµ sù kh¸c biÖt ®ã ph¶i cã tÝnh nhÊt qu¸n, qua ®ã c¸c nhãm gièng sau khi ®· ®îc ph©n nhãm còng ph¶i ®¶m b¶o ®îc tiªu chÝ trªn.
TÝnh tr¹ng nhãm (tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm), t¹i môc 4.8 cña TG/1/3 [26], B¶ng: Lo¹i chøc n¨ng cña tÝnh tr¹ng nªu râ “C¸c tÝnh tr¹ng trong ®ã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cã cø liÖu, thËm chÝ theo dâi ë c¸c n¬i kh¸c nhau, cã thÓ ®îc sö dông riªng biÖt hoÆc kÕt hîp víi nh÷ng tÝnh tr¹ng kh¸c ®Ó ph©n nhãm gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng.
C¸c tÝnh tr¹ng trong ®ã c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cã cø liÖu, thËm chÝ theo dâi ë c¸c n¬i kh¸c nhau, cã thÓ ®îc sö dông riªng biÖt hoÆc kÕt hîp víi nh÷ng tÝnh tr¹ng kh¸c ®Ó tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng víi môc ®Ých nhãm c¸c gièng t¬ng tù l¹i víi nhau.”
Nh vËy, tÝnh tr¹ng ph©n nhãm:
“1. Ph¶i lµ
(a) TÝnh tr¹ng chÊt lîng
(b) TÝnh tr¹ng sè lîng hoÆc gi¶ chÊt lîng mµ nh÷ng biÓu hiÖn cña chóng ë c¸c n¬i kh¸c nhau ph¶i cã c¨n cø ®Ó ph©n biÖt c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i.
2. Ph¶i ®îc sö dông
(a) §Ó lùa chän c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng.
(b) Tæ chøc ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt trªn ®ång ruéng víi môc ®Ých nhãm c¸c gièng t¬ng tù l¹i víi nhau.
3. Nªn lµ
(a) Mét tÝnh tr¹ng sao (*) vµ/hoÆc
(b) cã trong b¶n c©u hái kÜ thuËt hoÆc trong ®¬n ®¨ng ký.” [28]
Sè lîng tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm kh«ng cè ®Þnh, trong mét sè trêng hîp chØ cÇn mét vµi tÝnh tr¹ng còng cã thÓ ph©n nhãm toµn bé c¸c gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i mét c¸ch cã hiÖu qu¶, mét sè trêng hîp kh¸c th× cÇn nhiÒu tÝnh tr¹ng h¬n.
Trong trêng hîp tÝnh tr¹ng dïng ®Ó ph©n nhãm lµ tÝnh tr¹ng vÒ mµu s¾c mµ c¸c tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng ®îc x¸c ®Þnh b»ng m· sè trong b¶ng so mµu th× nªn sö dông nhãm mµu [nhãm mµu chÝnh (®îc híng dÉn trong TGP/14 Section 2 - Subsection 3 [39])] ®Ó ph©n nhãm vµ nh÷ng nhãm mµu nµy nªn cã trong b¶n c©u hái kÜ thuËt [28].
§Ó c«ng viÖc ph©n nhãm gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i, còng nh ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt cã hiÖu qu¶ th× b¶n khai kÜ thuËt cã ý nghÜa quan träng. B¶n khai kÜ thô©t cña mét gièng míi cung cÊp c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn viÖc lùa chän nhãm gièng tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm. Do vËy t¸c gi¶ gièng cÇn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ kh¶o nghiÖm DUS vµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm víi nh÷ng th«ng tin ®· khai.
2.4.5. Tæ chøc kh¶o nghiÖm
Sau khi tiÕn hµnh thu thËp th«ng tin th«ng qua b¶n khai kÜ thuËt cña gièng kh¶o nghiÖm, lùa chän nhãm gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i phï hîp, c«ng viÖc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm ®îc triÓn khai.
Ph¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm còng t¬ng tù nh c¸c ph¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm kh¸c, mét sè ph¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm thêng ®îc sö dông trong thÝ nghiÖm kh¶o nghiÖm DUS ®îc giíi thiÖu trong TGP/8 [35] nh: NgÉu nhiªn hoµn toµn, khèi ngÉu nhiªn hoµn chØnh, khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh, so s¸nh cÆp ®«i...
NgÉu nhiªn hoµn toµn: §îc ¸p dông khi sè lîng gièng Ýt, c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn thÝ nghiÖm t¬ng ®èi ®ång ®Òu.
Khèi ngÉu nhiªn hoµn chØnh: §îc ¸p dông khi sè lîng gièng kh«ng nhiÒu, c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn thÝ nghiÖm biÕn ®éng theo mét chiÒu híng nhÊt ®Þnh.
Khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh: §îc ¸p dông khi sè lîng gièng nhiÒu (thêng >20-40), thêng khi ph©n nhãm gièng kh«ng cã hiÖu qu¶, khi ®ã diÖn tÝch cho thÝ nghiÖm t¬ng ®èi lín, kh«ng ®ñ ®¸p øng ®Ó thiÕt kÕ theo c¸c kiÓu thiÕt kÕ kh¸c. Mét sè kiÓu bè trÝ cã thÓ ®îc ¸p dông nh: Khèi ngÉu nhiªn kh«ng hoµn chØnh c©n ®èi, Lattice (α-designs)
So s¸nh cÆp ®«i: Thêng ®îc ¸p dông khi cã c¸c cÆp gièng rÊt gièng nhau, ®ßi hái ph¶i ®îc bè trÝ gÇn nhau ®Ó so s¸nh.
Sè lÇn nh¾c l¹i: Trong kh¶o nghiÖm DUS sè lÇn nh¾c l¹i sÏ ®îc ¸p dông cô thÓ cho tõng loµi, nhng ®Ó ph©n tÝch sè liÖu th× sè lÇn nh¾c l¹i ph¶i lín h¬n hoÆc b»ng hai.
KÝch thíc « vµ sè lîng c©y trªn « ®îc qui ®Þnh cô thÓ trong quy ph¹m cho tõng loµi c©y trång.
2.4.6. Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt
Theo LuËt Së h÷u trÝ tuÖ ViÖt Nam, “Gièng c©y trång ®îc coi lµ cã tÝnh kh¸c biÖt nÕu cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt râ rµng víi c¸c gièng c©y trång kh¸c ®îc biÕt ®Õn réng r·i t¹i thêi ®iÓm nép ®¬n hoÆc ngµy u tiªn nÕu ®¬n ®ã ®îc hëng quyÒn u tiªn.” [3]
Lùa chän ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸: C¸c biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng cã thÓ ®îc ®¸nh gi¸ bëi ph¬ng ph¸p c¶m quan (ngöi, nÕm, sê...) hoÆc b»ng ®o ®Õm. §Ó lùa chän ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt cÇn c¨n cø vµo mét sè ®iÓm sau:
C¸c kiÓu biÓu hiÖn cña tÝnh tr¹ng: TÝnh tr¹ng chÊt lîng (QL) thêng sö dông ph¬ng ph¸p c¶m quan, tÝnh tr¹ng sè lîng (QN) thêng sö dông ph¬ng ph¸p ®o ®Õm hoÆc c¶m quan, tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt lîng (PQ) thêng sö dông ph¬ng ph¸p c¶m quan.
Møc ®é biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng: TG/1/3 [26] chØ râ “trong trêng hîp sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng lµ rÊt nhá, viÖc x¸c ®Þnh tÝnh kh¸c biÖt thêng lµ dùa trªn c¬ së ®¸nh gi¸ c¶m quan h¬n lµ b»ng c¸c ph¬ng ph¸p thèng kª.” Møc ®é biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng phô thuéc vµo sù biÕn ®éng kiÓu gen trong qu¸ tr×nh nh©n gièng cña loµi ®ã vµ còng nh ¶nh hëng tõ sù biÕn ®éng cña m«i trêng. C¸c loµi nh©n gièng v« tÝnh, tù thô phÊn thêng gi÷a c¸c gièng Ýt cã sù biÕn ®éng. C©y giao phÊn sù biÕn ®éng thêng lín h¬n c¸c loµi c©y trªn, ®Æc biÖt ë c¸c tÝnh tr¹ng sè lîng vµ gi¶ chÊt lîng.
T¬ng quan gi÷a sù chÝnh x¸c vµ ph¬ng ph¸p thÝch hîp: §¸nh gi¸ c¶m quan thêng tèn Ýt thêi gian h¬n viÖc ®o ®Õm. Tuy nhiªn ph¬ng ph¸p ®o ®Õm cung cÊp sè liÖu mét c¸ch chi tiÕt h¬n, vµ ®iÒu nµy cã thÓ cÇn thiÕt cho yªu cÇu kh¶o nghiÖm.
C¸c ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ sù biÓu hiÖn cña mét tÝnh tr¹ng ®îc nªu cô thÓ trong TG/1/3 [26], vµ TGP/9 “Kh¶o nghiÖm tÝnh kh¸c biÖt” [37]:
MG: §o ®Õm mét nhãm c©y hoÆc mét bé phËn cña mét nhãm c©y, vÝ dô “C©y: thêi gian chÝn” ë c©y ®Ëu t¬ng
MS: §o ®Õm tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y, thêng ®îc ¸p dông cho tÝnh tr¹ng sè lîng, vÝ dô “L¸ chÐt: chiÒu dµi” ë c©y ®Ëu Hµ Lan, ®o 20 l¸ trªn 20 c©y trªn « thÝ nghiÖm.
VG: Quan s¸t mét nhãm c©y hoÆc mét bé phËn cña mét nhãm c©y, ®îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng chÊt lîng, vÝ dô “B«ng hoa: KiÓu b«ng” ë c©y hoa cóc
VS: Quan s¸t tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y, thêng ®îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ trªn c¸c tÝnh tr¹ng thêng cã sù biÕn ®éng nh c¸c tÝnh tr¹ng sè lîng, mét sè tÝnh tr¹ng gi¶ chÊt lîng ë c©y giao phÊn, vÝ dô “ C©y: KiÓu sinh trëng” ë c©y cá, ®¸nh gi¸ trªn 60 c©y.
§Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, c¸c ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ theo nhãm (MG, VG) kÕt qu¶ thu ®îc sÏ ®îc ®¸nh gi¸ th«ng qua kho¶ng c¸ch tèi thiÓu (MD) theo møc ®é biÓu hiÖn cña c¸c tÝnh tr¹ng ®ã trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm. Víi c¸c tÝnh tr¹ng ®¸nh gi¸ theo tõng c©y hoÆc tõng bé phËn cña mét sè c©y (VS, MS), kÕt qu¶ thu ®îc sÏ ®îc xö lý thèng kª. C©y tù thô vµ c©y nh©n gièng v« tÝnh, sù kh¸c biÖt râ rµng gi÷a hai gièng khi sù kh¸c nhau ®ã b»ng hoÆc lín h¬n kho¶ng c¸ch sai kh¸c nhá nhÊt cã ý nghÜa (LSD). Víi c©y thô phÊn chÐo, do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng t¬ng ®èi lín, do vËy ®Ó ®¸nh gi¸ sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c gièng ®èi víi tÝnh tr¹ng sè lîng UPOV ®a ra ph¬ng ph¸p “KÕt hîp tÝnh kh¸c biÖt qua c¸c n¨m” (COYD). COYD tÝnh to¸n sù biÕn ®éng gi÷a c¸c n¨m, ®îc sö dông chñ yÕu cho c©y giao phÊn nhng nÕu ®îc yªu cÇu nã cã thÓ ®îc sö dông cho c©y tù thô phÊn vµ c©y nh©n gièng v« tÝnh.
Mét gièng c©y trång ®îc coi lµ cã tÝnh kh¸c biÖt khi gièng c©y trång ®ã cã Ýt nhÊt mét tÝnh tr¹ng kh¸c biÖt mét c¸ch râ rµng víi gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i cña loµi ®ã t¹i thêi ®iÓm ®¸nh gi¸ vµ tÝnh kh¸c biÖt ®ã ph¶i cã tÝnh nhÊt qu¸n.
Sau khi ph©n tÝch kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sÏ cã kÕt luËn vÒ tÝnh kh¸c biÖt vµ b¶n m« t¶ cña gièng ®îc c«ng bè.
2.4.4. Kh¶o nghiÖm tÝnh ®ång nhÊt
§iÒu 8 trong V¨n kiÖn 1991 cña C«ng íc UPOV chØ râ “Gièng c©y trång ®îc coi lµ ®ång nhÊt nÕu cã sù biÓu hiÖn nh nhau vÒ c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan, trõ nh÷ng sai lÖch trong ph¹m vi cho phÐp ®èi víi mét sè tÝnh tr¹ng cô thÓ trong qu¸ tr×nh nh©n gièng” [24], qua ®ã cã thÓ thÊy møc ®é ®ång nhÊt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm nh©n gièng cña tõng loµi c©y trång. C¸c loµi nh©n gièng v« tÝnh, tù thô phÊn, c¸c dßng tù phèi cña gièng lai, gièng lai ®¬n gi÷a c¸c dßng thuÇn thêng gi÷a c¸c gièng cã sù biÕn ®éng nhá. C©y giao phÊn, c¸c gièng lai tæng hîp sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng thêng lín h¬n. Do vËy mçi loµi c©y trång sÏ cã nh÷ng yªu cÇu còng nh ph¬ng ph¸p riªng ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt.
2.4.4.1. C¸c ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt:
C¸c gièng tù thô phÊn vµ sinh s¶n v« tÝnh:
Do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c gièng nhá nªn tÝnh ®ång nhÊt ®îc ®¸nh gi¸ th«ng qua “c©y kh¸c d¹ng”.
“Mét c©y ®îc coi lµ kh¸c d¹ng nÕu nã ®îc ph©n biÖt mét c¸ch râ rµng víi gièng ®¸nh gi¸ vÒ biÓu hiÖn cña bÊt kú mét tÝnh tr¹ng nµo trong toµn bé hay mét phÇn cña c©y ®îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸c biÖt, cã tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm nh©n gièng riªng cña nã” [24].
Trong c¸c Quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS cña ViÖt Nam còng nªu râ “C©y kh¸c d¹ng: Lµ c©y kh¸c biÖt râ rµng víi gièng kh¶o nghiÖm ë mét hoÆc nhiÒu tÝnh tr¹ng ®îc sö dông trong kh¶o nghiÖm DUS” [2].
C©y kh¸c d¹ng cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch quan s¸t hoÆc b»ng ®o ®Õm [26], [39]. Sè c©y kh¸c d¹ng cho phÐp trong c¸c mÉu kh¸c nhau thêng ®îc x¸c ®Þnh dùa vµo mét “tiªu chuÈn quÇn thÓ” vµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn” cè ®Þnh. “tiªu chuÈn quÇn thÓ” cã thÓ ®îc biÓu hiÖn b»ng phÇn tr¨m sè c©y kh¸c d¹ng ®îc chÊp nhËn nÕu cã thÓ kiÓm tra ®îc tÊt c¶ sè c©y cña gièng ®ã. X¸c suÊt ®Ó chÊp nhËn mét c¸ch chÝnh x¸c mét gièng lµ ®ång nhÊt ®îc gäi lµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn”. Dùa vµo c¸c tÝnh to¸n thèng kª, “tiªu chuÈn quÇn thÓ” vµ “møc x¸c suÊt chÊp nhËn”, còng nh sè lîng c©y kh¸c d¹ng tèi ®a chÊp nhËn ®îc cho tõng dung lîng mÉu khuyÕn nghÞ ®îc nªu trong quy ph¹m kh¶o nghiÖm riªng cho tõng c©y trång. VÝ dô: Sè c©y kh¸c d¹ng tèi ®a cho phÐp lµ 1% víi møc ®é tin c©y kh¸c nhau, sè c©y kh¸c d¹ng tèi ®a cho phÐp ®îc tÝnh to¸n cô thÓ nh sau [39]:
Dung lîng mÉu (c©y)
§é tin cËy chÊp nhËn
Sè lîng c©y tèi ®a cho phÐp
60
90%
2
53
90%
1
60
95%
2
60
99%
3
C¸c gièng tù thô phÊn lµ chÝnh vµ c¸c dßng tù phèi cña gièng lai:
C¸c gièng tù thô phÊn lµ chÝnh vµ c¸c dßng tù phèi cña gièng lai còng ®îc khuyÕn nghÞ lµ ®¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt th«ng qua c©y kh¸c d¹ng, tuy vËy cã thÓ chÊp nhËn ®îc møc sai sè cña c©y kh¸c d¹ng lín h¬n so víi c¸c gièng tù thô hoµn toµn vµ sinh s¶n v« tÝnh [39].
C¸c gièng thô phÊn chÐo:
C¸c gièng thô phÊn chÐo do sù biÕn ®éng gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ cña gièng lín h¬n c¸c gièng tù thô phÊn, c¸c dßng tù phèi cña gièng lai nªn khã x¸c ®Þnh ®îc c©y kh¸c d¹ng. Do vËy víi nh÷ng gièng nµy, c¸c giíi h¹n sai sè t¬ng ®èi vÒ møc ®é biÕn ®éng, ®îc x¸c ®Þnh qua so s¸nh víi c¸c gièng ®· ®îc biÕt ®Õn réng r·i sö dông trong thÝ nghiÖm. TÝnh ®ång nhÊt cña gièng kh¶o nghiÖm kh«ng thÊp h¬n gièng t¬ng tù [26]. UPOV khuyÕn nghÞ sö dông ph¬ng ph¸p “KÕt hîp tÝnh ®ång nhÊt qua c¸c n¨m - COYU” víi c¸c tÝnh tr¹ng sè lîng (sö dông ph¬ng ph¸p MS vµ VS) trªn c¸c c©y giao phÊn.
C¸c gièng lai:
§¸nh gi¸ tÝnh ®ång nhÊt cña c¸c gièng lai phô thuéc vµo c¸c kiÓu lai t¹o vµ cã thÓ ®¸nh gi¸ trªn c©y lai hoÆc trªn c©y bè mÑ [26].
C¸c gièng lai ®¬n tõ c¸c dßng tù phèi: C¸c gièng lai nµy ®îc ®¸nh gi¸ t¬ng tù c¸c gièng tù thu phÊn lµ chÝnh, tuy vËy tû lÖ phÇn tr¨m c©y kh¸c d¹ng cã thÓ cho phÐp cao h¬n vµ tuú thuéc vµo c¸c loµi c©y trång.
C¸c gièng lai ®¬n tõ Ýt nhÊt mét dßng bè hoÆc mÑ kh«ng hoµn toµn tù phèi hoÆc c¸c gièng lai kÐp: Nªn ¸p dông ®¸nh gi¸ nh c¸c gièng giao phÊn.
Kh¶o nghiÖm tÝnh ®ång nhÊt ®îc giíi thiÖu chi tiÕt trong TG/1/3 [26], TGP/10 [39].
2.4.5. Kh¶o nghiÖm tÝnh æn ®Þnh
§iÒu 9 V¨n kiÖn 1991 C«ng íc UPOV [24] yªu cÇu “Gièng c©y trång ®îc coi lµ æn ®Þnh nÕu c¸c tÝnh tr¹ng liªn quan cña gièng c©y trång ®ã vÉn gi÷ ®îc c¸c biÓu hiÖn nh m« t¶ ban ®Çu, kh«ng bÞ thay ®æi sau mçi vô nh©n gièng hoÆc sau mçi chu kú nh©n gièng trong trêng hîp nh©n gièng theo chu kú”.
Trong thùc tÕ ngêi ta kh«ng thêng xuyªn kh¶o nghiÖm tÝnh æn ®Þnh mµ thêng ®îc ®¸nh gi¸ th«ng qua tÝnh ®ång nhÊt, kinh nghiÖm ®· chØ ra r»ng, ®èi víi nhiÒu lo¹i gièng, khi mét gièng ®· chøng minh ®îc tÝnh ®ång nhÊt th× nã còng cã thÓ ®îc coi lµ æn ®Þnh. TÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh ®ång nhÊt cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, nÕu mét gièng kh«ng æn ®Þnh th× vËt liÖu s¶n xuÊt ra sÏ kh«ng phï hîp víi c¸c tÝnh tr¹ng cña gièng ®ã vµ khi ®ã t¸c gi¶ kh«ng thÓ cung cÊp vËt liÖu phï hîp víi c¸c tÝnh tr¹ng cña gièng, t¸c gi¶ sÏ bÞ rót quyÒn b¶o hé gièng. Tuy vËy khi thÊy cÇn thiÕt, tÝnh æn ®Þnh sÏ ®îc kh¶o nghiÖm b»ng c¸ch gieo trång thªm mét thÕ hÖ hoÆc b»ng c¸ch kh¶o nghiÖm mét l« h¹t gièng hoÆc c©y míi ®Ó ®¶m b¶o gièng thÓ hiÖn ®îc c¸c tÝnh tr¹ng t¬ng tù nh nh÷ng tÝnh tr¹ng ®îc thÓ hiÖn cña vËt liÖu cung cÊp ban ®Çu [26], [38].
2.5. T×nh h×nh b¶o hé gièng c©y trång trªn thÕ giíi
Trªn thÕ giíi, viÖc b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång míi ®îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u, ®Æc biÖt lµ ë c¸c níc ph¸t triÓn nh: Níc Mü, b¶o hé gièng c©y trång sinh s¶n v« tÝnh th«ng qua LuËt Patent vµo n¨m 1930. Hµ Lan cã LuËt b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng c©y trång vµo n¨m 1941.
ë ch©u ¸, NhËt B¶n lµ níc h×nh thµnh b¶o hé gièng c©y trång sím nhÊt, n¨m 1947, níc nµy ®· cã LuËt gièng vµ c©y gièng n«ng nghiÖp, ®Õn n¨m 1978 ban hµnh LuËt gièng vµ b¶o hé gièng c©y trång, n¨m 1982 níc nµy gia nhËp UPOV [21]. Trung Quèc gia nhËp UPOV vµo n¨m 1999, tíi n¨m 2003, níc nµy ®· b¶o hé 87 loµi, cÊp 406 b»ng b¶o hé [33]. Hµn Quèc h×nh thµnh hÖ thèng b¶o hé gièng c©y trång vµo n¨m 1997, vµ trë thµnh thµnh viªn cña UPOV vµo n¨m 2002. V¨n phßng qu¶n lý gièng Quèc gia chÞu tr¸ch nhiÖm tiÕn hµnh b¶o hé gièng c©y trång. §Õn n¨m 2004 níc nµy ®· cã 155 loµi ®îc b¶o hé, cÊp 1118 b»ng b¶o hé trong ®ã cã 111 b»ng b¶o hé gièng hoa cóc [33].
Sè lîng ®¬n ®¨ng ký b¶o hé ë c¸c níc nµy kh«ng ngõng t¨ng cho ®Õn nay, ®Æc biÖt lµ tõ khi trë thµnh thµnh viªn cña UPOV, trong ®ã chñ yÕu lµ hoa c©y c¶nh, vÝ dô nh NhËt B¶n: Sè lîng ®¬n ®¨ng ký cña c¸c gièng hoa c©y c¶nh lµ 76% tæng sè ®¬n ®¨ng ký, trong ®ã 59% sè ®¬n lµ c¸c gièng hoa [53], Hµn Quèc: Con sè ®ã lµ 52,6%, trong ®ã cã 18,3% lµ c¸c gièng hoa cóc [46].
HiÖn nay trong xu thÕ héi nhËp trªn nhiÒu lÜnh vùc, nhiÒu khu vùc ®· cã sù hîp t¸c vÒ b¶o hé gièng c©y trång trªn mét sè mÆt nh:
+ H×nh thµnh C¬ quan b¶o hé gièng c©y trång chung cho c¶ khu vùc:
§iÓn h×nh cho lo¹i h×nh nµy lµ Liªn minh Ch©u ©u (EU): Cã mét c¬ quan b¶o hé gièng c©y trång chung cho c¶ 25 níc gäi t¾t lµ CPVO, trong khi mçi níc ®Òu cã C¬ quan b¶o hé gièng c©y trång riªng cña m×nh. B»ng b¶o hé gièng c©y trång cã hiÖu lùc trªn l·nh thæ EU, do vËy t¸c gi¶ cã thÓ nép ®¬n ®¨ng ký b¶o hé t¹i bÊt cø Quèc gia nµo trong EU hoÆc cã thÓ nép ®¬n t¹i CPVO.
GÇn ®©y, c¸c níc Ch©u Phi ®ang th¶o luËn ®Ó x©y dùng mét c¬ quan chung cho 16 níc ®Æt t¹i Kenya.
+ Sö dông chung bé gièng ®iÓn h×nh cho kh¶o nghiÖm DUS. §iÓn h×nh lµ c¸c níc NhËt B¶n, Trung Quèc, Hµn Quèc, c¸c níc nµy ®· ph©n c«ng nhiÖm vô duy tr× vµ lu gi÷ c¸c gièng ®iÓn h×nh cña c¸c loµi lóa, rau, hoa ... §ång thêi ®· hîp t¸c, trao ®æi kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm kü thuËt, thÈm ®Þnh ®¬n ®¨ng ký b¶o hé nh»m tiÕn tíi thµnh lËp mét tho¶ thuËn chung cho b¶o hé gièng c©y trång khu vùc.
+ Sö dông chung kÕt qu¶ thÈm ®Þnh, nh ë Ch©u Mü
Hîp t¸c trong b¶o hé gièng c©y trång cho phÐp tiÕt kiÖm ®îc thêi gian thÈm ®Þnh ®¬n do cã thÓ sö dông kÕt qu¶ thÈm ®Þnh cña bªn ký kÕt. Ngoµi ra cßn t¹o ®iÒu kiÖn gi¶m nguån nh©n lùc, gi¶m chi phÝ cho thÈm ®Þnh gièng ®Æc biÖt khi cã sù ph©n c«ng gi÷a c¸c Quèc gia.
2.6. T×nh h×nh nghiªn cøu x©y dựng bộ mÉu gièng chuÈn và b¶o hộ giống c©y trồng ở Việt Nam
§èi víi níc ta tríc ®©y cha cã sù b¶o hé quyÒn t¸c gi¶ gièng, t¸c gi¶ khi t¹o ra gièng míi ®îc c«ng nhËn chØ ®îc khen thëng vÒ mÆt tinh thÇn, sau ®ã gièng ®ã ®îc coi lµ tµi s¶n chung mäi ngêi ®Òu cã quyÒn khai th¸c. §iÒu nµy ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng ®Çu t cho viÖc nghiªn cøu t¹o ra gièng míi cã nhiÒu h¹n chÕ tõ ®ã lµm gi¶m sù ®a d¹ng trong s¶n xuÊt còng nh t¹o ®a d¹ng s¶n phÈm.
§Ó c«ng nhËn mét gièng c©y trång n«ng nghiÖp míi, chóng ta chØ kh¶o nghiÖm gi¸ trÞ canh t¸c vµ gi¸ trÞ sö dông (VCU). Do ®ã gièng ®îc c«ng nhËn cha cã b¶n m« t¶ c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng mét c¸ch hÖ thèng, ®iÒu nµy ®· dÉn tíi viÖc nh©n gièng, phôc tr¸ng còng nh viÖc qu¶n lý gièng gÆp nhiÒu khã kh¨n.
MÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã cha ®îc quan t©m ®óng møc vµ cã thÓ nãi chóng ta cha cã bé mÉu chuÈn c¸c gièng hiÖn cã theo ®óng nghÜa cña nã. MÆc dï hiÖn nay Trung t©m tµi nguyªn di truyÒn thùc vËt vµ c¸c ViÖn nghiªn cøu cã lu gi÷ ®îc mét sè lîng lín c¸c mÉu gièng trong quü gen. Tuy nhiªn m« t¶ ph©n lo¹i cßn s¬ lîc cha cã hÖ thèng, chñ yÕu víi môc ®Ých duy tr× lµm vËt liÖu cho nghiªn cøu. Bªn c¹nh ®ã c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh gièng còng ®ang tù duy tr×, phôc tr¸ng, nh©n vµ kinh doanh nhiÒu lo¹i gièng kh¸c nhau chñ yÕu dùa trªn kinh nghiÖm vµ thËt khã kh¼ng ®Þnh mÉu chuÈn ë ®©u lµ chuÈn ®óng víi tªn gäi cña nã. §iÒu nµy ®· dÉn tíi mét sè vô tranh chÊp trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh gièng ë níc ta hiÖn nay. V× vËy ngoµi viÖc thu thËp vµ lu gi÷, chóng ta cÇn ®¸nh gi¸ vµ x©y dùng bé mÉu chuÈn cña c¸c gièng hiÖn cã nh»m phôc vô cho kh¶o nghiÖm DUS.
Ngµy 21/4/2001 ChÝnh phñ ®· ban hµnh nghÞ ®Þnh 13/2001/N§-CP vÒ b¶o hé gièng c©y trång míi, tiÕp ®ã Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· ban hµnh c¸c th«ng t, quyÕt ®Þnh nh»m triÓn khai c«ng t¸c b¶o hé gièng c©y trång, trong ®ã cã quyÕt ®Þnh sè 12/2002/Q§-BNN-TCCB vÒ viÖc thµnh lËp v¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi, quyÕt ®Þnh sè 1213 Q§/BNN-KHCN ngµy 08/04/2002 vÒ danh môc 5 loµi c©y trång ®îc b¶o hé, quyÕt ®Þnh sè 68/2004/Q§-BNN, quyÕt ®Þnh sè 56/2007/Q§-BNN, quyÕt ®Þnh sè 103/2007/Q§-BNN bæ sung loµi c©y trång vµo danh môc loµi c©y trång ®îc b¶o hé, ®a tæng sè loµi ®îc b¶o hé lªn 37 loµi (Lóa, Ng«, §Ëu t¬ng, L¹c, Cµ chua, Khoai t©y, Hoa hång, Hoa cóc, Da hÊu, Da chuét, B¾p c¶i, Xu hµo, Nho, ChÌ, B«ng, Cam, D©u t©y, ít, BÝ ng«, Gõng, Xoµi, Hoa ®ång tiÒn, Hoa lay¬n, Hoa lily, Hoa cÈm chíng, Cµ rèt, MÝa, Cao su, T¸o (Malus domestica Borkh), Chuèi, Cóc v¹n thä, Hµnh, HÑ vµ c¸c gièng lai gi÷a Hµnh vµ HÑ, Bëi, §u ®ñ, Míp ®¾ng, Thanh long, Cµ phª) vµ quyÕt ®Þnh ban hµnh c¸c quy ph¹m kh¶o nghiÖm DUS c¸c gièng c©y trång trªn [3]. HiÖn nay chóng ta ®· cã 37 loµi ®îc b¶o hé vµ 37 quy ph¹m híng dÉn kh¶o nghiÖm DUS. Ngµy 01/07/2004 Ph¸p lÖnh gièng c©y trång cã hiÖu lùc trong ®ã cã qui ®Þnh vÒ viÖc kh¶o nghiÖm vµ b¶o hé gièng c©y trång míi, qua ®ã mét gièng ®Ó ®îc b¶o hé vµ c«ng nhËn gièng c©y trång ph¶i tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS [12]. N¨m 2005 LuËt së h÷u trÝ tuÖ ban hµnh, trong ®ã cã phÇn 4 qui ®Þnh vÒ quyÒn ®èi víi gièng c©y trång [3]. Ngµy 24 th¸ng 12 n¨m 2006 ViÖt Nam chÝnh thøc trë thµnh thµnh viªn cña UPOV.
Gièng c©y trång ®Ó ®îc b¶o hé ph¶i lµ nh÷ng loµi thuéc danh môc loµi c©y trång ®îc Nhµ níc b¶o hé do Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ban hµnh vµ ph¶i cã tÝnh míi, tªn gäi phï hîp, tÝnh kh¸c biÖt, tÝnh ®ång nhÊt vµ tÝnh æn ®Þnh. §Ó tiÕn hµnh ®îc kh¶o nghiÖm DUS chóng ta ph¶i cã mÉu chuÈn cña c¸c gièng c©y trång ®îc biÕt ®Õn réng r·i. Theo tiªu chuÈn nghµnh vÒ kh¶o nghiÖm DUS [2] “MÉu chuÈn lµ mÉu gièng cã c¸c tÝnh tr¹ng ®Æc trng phï hîp víi b¶n m« t¶ gièng, ®îc c¬ quan chuyªn m«n cã thÈm quyÒn c«ng nhËn.” Nh vËy cã thÓ thÊy mÉu chuÈn cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong kh¶o nghiÖm DUS, do vËy c«ng t¸c thu thËp vµ ®¸nh gi¸ bé mÉu gièng chuÈn ®· ®îc triÓn khai ngay ®Ó tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS. C«ng t¸c tiÕp cËn kh¶o nghiÖm DUS ®îc b¾t ®Çu triÓn khai vµo n¨m 2002 trªn 5 loµi c©y trång (Lóa, Ng«, §Ëu t¬ng, L¹c, Cµ chua). Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng c©y trång Trung ¬ng ®· thùc hiÖn ®Ò tµi cÊp Bé “X©y dùng bé mÉu chuÈn c¸c gièng lóa, ng«, l¹c, ®Ëu t¬ng, cµ chua hiÖn cã trong s¶n xuÊt ®Ó phôc vô kh¶o nghiÖm DUS vµ kiÓm tra chÊt lîng h¹t gièng (2002-2004)” [16], [19], kÕt qu¶ cña ®Ò tµi ®· thu thËp ®îc 317 gièng lóa, 96 gièng ng«, 39 gièng l¹c, 56 gièng ®Ëu t¬ng vµ 65 gièng cµ chua, x©y dùng b¶n m« t¶ 140 gièng lóa, 62 gièng ng«, 13 gièng l¹c, 33 gièng ®Ëu t¬ng, 52 gièng cµ chua, viÖc x©y dùng mÉu chuÈn cña 5 loµi nãi trªn vÉn ®ang ®îc tiÕp tôc tiÕn hµnh. N¨m 2005 kh¶o nghiÖm DUS chÝnh thøc ®îc triÓn khai ®Ó phôc vô c«ng t¸c b¶o hé vµ c«ng nhËn gièng c©y trång míi. N¨m 2006 Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn quèc gia tiÕp tôc tiÕn hµnh ®Ò tµi “X©y dùng bé mÉu chuÈn c¸c loµi c©y trång kh¶o nghiÖm DUS phôc vô cho c«ng t¸c b¶o hé gièng míi”, trong ®ã cã c©y hoa cóc. Nghiªn cøu cña chóng t«i n»m trong néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi nãi trªn. Ngoµi Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn Quèc gia, mét sè ®¬n vÞ ®îc giao nhiÖm vô thùc hiÖn kh¶o nghiÖm DUS nh: ViÖn nghiªn cøu rau qu¶, ViÖn nghiªn cøu ChÌ, ViÖn nghiªn cøu c©y b«ng vµ c©y cã sîi, Trung t©m nghiªn cøu khoai t©y, rau vµ hoa §µ L¹t, ViÖn nghiªn cøu N«ng L©m nghiÖp T©y nguyªn, ViÖn nghiªn cøu C©y ¨n qu¶ miÒn Nam, Trung t©m tµi nguyªn thùc vËt [3] (h×nh 2.1).
Trạm Văn Lâm
TTKKNG, SPCT&PB QG
Trạm Từ Liêm
TTKKNG, SPCT&PB QG
Viện nghiên cứu Chè
TT nghiên cứu Khoai tây,
rau và hoa Đà Lạt
Viện nghiên cứu cây Bông và cây có sợi
Trạm Quảng Ngãi
TTKKNG, SPCT&PB QG
Viện nghiên cứu
Rau quả
Viện nghiên cứu cây ăn quả
miền Nam
TT Tài nguyên Thực vật
Viện nghiên cứu Nông Lâm nghiệp Tây nguyên
H×nh 2.1: C¸c ®¬n vÞ tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS ë ViÖt Nam
(Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi)
Tr×nh tù, thñ tôc ®Ó gièng c©y trång ®îc b¶o hé ®îc thÓ hiÖn ë s¬ ®å 2.2
§¥N + PhÝ
PVPO
ThÈm ®Þnh tÝnh hîp lÖ cña ®¬n (15 ngµy)
ThiÕu sãt
Hîp lÖ
ThÈm ®Þnh néi dung ®¬n
(90 ngµy)
Th«ng b¸o söa ch÷a, bæ sung tíi ngêi nép §¬n
Söa trong vßng 30 ngµy
Tõ chèi
ChÊp nhËn
Tõ chèi
Khảo nghiệm DUS
B»NG BHGCT
CôC TRåNG TRäT
- Phï hîp vÒ ®èi tîng - Cã trong danh môc b¶o hé - TÝnh míi - Tªn gäi phï hîp
C«ng bè trªn t¹p chÝ chuyªn ngµnh, göi tíi ngêi nép ®¬n vµ c¬ quan kh¶o nghiÖm lµm thñ tôc kh¶o nghiÖm kü thuËt
V¨n b¶n
Th«ng b¸o tíi ngêi nép ®¬n
Bé nn&ptnt
S¬ ®å 2.2: Tr×nh tù, thñ tôc cÊp B»ng b¶o hé gièng c©y trång míi
(Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi
HiÖn nay v¨n phßng b¶o hé ®· tiÕp nhËn 51 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé tõ n¨m 2004 ®Õn n¨m 2007 thÓ hiÖn ë biÓu ®å 2.1, cÊp b»ng b¶o hé gièng c©y trång cho 16 gièng, trong ®ã cã 7 gièng Ng« vµ 9 gièng lóa.
BiÓu ®å 2.1: Sè ®¬n ®¨ng ký b¶o hé qua c¸c n¨m
(Nguån: V¨n phßng b¶o hé gièng c©y trång míi)
2.7. T×nh h×nh s¶n suÊt, nghiªn cøu x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn, b¶o hé gièng c©y hoa cóc trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam
Trong c¸c lo¹i hoa c¾t ®îc trång phæ biÕn, hoa cóc (Chrysanthemum sp.) lµ mét trong nh÷ng lo¹i hoa mang l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ®îc trång phæ biÕn ë c¸c n íc nh NhËt B¶n, Trung Quèc, Th¸i Lan, §øc, Ph¸p, Hµ Lan. Hµng n¨m c¸c níc nµy xuÊt khÈu mang vÒ mét lîng lín ngo¹i tÖ, tuy vËy do ®iÒu kiÖn vÒ thêi tiÕt vµ gièng mµ nhu cÇu nhËp khÈu cña c¸c níc nµy còng t¬ng ®èi lín (b¶ng 2.4). ë ViÖt Nam hoa cóc lµ mét trong nh÷ng lo¹i hoa c¾t ® îc trång vµ sö dông phæ biÕn nhÊt. Hoa cóc kh«ng chØ hÊp dÉn bëi mÇu s¾c, h×nh d¸ng mµ cßn ë ®é bÒn, t ¬i l©u, dÔ b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn ®i xa. Nhu cÇu tiªu thô hoa trªn thÞ trêng kh¸ lín, kÓ c¶ thÞ trêng trong n íc còng nh ngoµi n íc, ®©y chÝnh lµ ®iÓm thuËn lîi cho c«ng t¸c b¶o hé gièng c©y trång.
B¶ng 2.3: Nh÷ng níc xuÊt vµ nhËp khÈu hoa Cóc hµng n¨m
(§¬n vÞ tÝnh: TriÖu USD)
Tªn níc
XuÊt khÈu
NhËp khÈu
Trung Quèc
300
200
NhËt B¶n
150
200
Hµ Lan
250
100
Ph¸p
70
110
§øc
80
50
Nga
-
120
Mü
50
70
Singapo
15
-
Israel
12
-
(Nguån: C«ng nghÖ míi trång hoa cho thu nhËp cao-C©y hoa cóc [5])
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhiÒu chñng lo¹i hoa ®· ®îc trång phæ biÕn ë níc ta, hoa cóc cã mÆt ë kh¾p n¬i, nh÷ng vïng s¶n xuÊt chÝnh lµ Hµ Néi, H¶i Phßng, SaPa, Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ tØnh L©m §ång, trong ®ã §µ L¹t lµ n¬i lý tëng cho viÖc sinh trëng vµ ph¸t triÓn c¸c lo¹i hoa cóc, diÖn tÝch trång hoa cóc chiÕm 25-30% diÖn tÝch trång vïng nµy (b¶ng 2.5).
B¶ng 2.4: C¬ cÊu sè l îng, chñng lo¹i hoa ë ViÖt Nam qua c¸c n¨m (§¬n vÞ tÝnh: %)
TT
Chñng lo¹i
N¨m 1995
N¨m 2000
N¨m 2005
1
Hång
25
24
22
2
Cóc
24
23
21
3
Lay¬n
15
14
14
4
Thîc dîc
6
4
2
5
HuÖ
11
11
10
6
§ång tiÒn
5
7
9
7
Lily
2
3
5
8
CÈm ch íng
3
3
3
9
Lan
2
3
4
10
Hoa kh¸c
7
8
10
(Nguån: Sè liÖu thèng kª vµ ®iÒu tra tæng hîp cña ViÖn Nghiªn cøu Rau qu¶ n¨m 2006)
Trªn thÕ giíi viÖc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS ®èi víi hoa c©y c¶nh nãi chung vµ c©y hoa cóc nãi riªng ®· ®îc tiÕn hµnh tõ rÊt l©u vµ díi nhiÒu h×nh thøc. VÝ dô ë NhËt B¶n: HÇu hÕt hoa c©y c¶nh, c©y rau, Lóa, mét sè c©y ¨n qu¶ ®îc tiÕn hµnh theo h×nh thøc thÝ nghiÖm ®ång ruéng do c¬ quan chuyªn tr¸ch ®¶m nhiÖm. Mét sè loµi c©y nh hoa lan, hoa hång..., t¸c gi¶ tù lµm, c¬ quan cã thÈm quyÒn sÏ thÈm ®Þnh [50].
C¸c níc Ch©u ¢u, cã c¬ quan b¶o hé chung vµ ph©n c«ng c¸c níc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS cho mét sè loµi c©y. VÝ dô: Níc Anh lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y hoa cóc, níc §øc lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y quú thiªn tróc vµ Hµ Lan lµm kh¶o nghiÖm DUS c©y hoa ®ång tiÒn [22]. ë Hµ Lan tÊt c¶ c¸c kh¶o nghiÖm DUS ®Òu ®îc tiÕn hµnh ë Trung t©m Naktuibow.
ë Trung Quèc, ngay sau khi gia nhËp UPOV, c©y hoa cóc lµ mét trong 10 loµi c©y trång ®Çu tiªn ®îc ®a vµo danh s¸ch nh÷ng loµi c©y trång ®îc b¶o hé (ngµy 16 th¸ng 7 n¨m 1999), c«ng viÖc thu thËp ®¸nh gi¸ x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn ®îc tiÕn hµnh, ®Õn n¨m 2002 b¾t ®Çu tiÕp nhËn 2 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng [33]. Nh vËy sau 3 n¨m, c«ng viÖc x©y dùng bé mÉu chuÈn c©y hoa cóc ®· s½n sµng cho kh¶o nghiÖm DUS.
ë Hµn Quèc, b¶o hé gièng c©y trång ®îc b¾t ®Çu tõ n¨m 1997, ®Õn n¨m 2002 níc nµy míi gia nhËp UPOV. C©y hoa cóc ®îc ®a vµo danh s¸ch nh÷ng loµi c©y trång ®îc b¶o hé vµo n¨m 2001, víi kinh nghiÖm x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn cña 57 loµi c©y trång tríc ®ã, c«ng viÖc nµy ®îc tiÕn hµnh trªn c©y hoa cóc rÊt nhanh chãng, sau mét n¨m (n¨m 2002) ®· tiÕp nhËn 94 ®¬n ®¨ng ký b¶o hé gièng hoa cóc vµ ®Õn n¨m 2003 ®· cÊp 11 b»ng b¶o hé cho 11 gièng hoa cóc [33].
ë níc ta, kh¶o nghiÖm DUS gièng hoa cóc ®îc giao cho Trung t©m kh¶o kiÓm nghiÖm gièng, s¶n phÈm c©y trång vµ ph©n bãn Quèc gia thùc hiÖn. C«ng viÖc thu thËp gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i b¾t ®Çu ®îc tiÕn hµnh tõ n¨m 2005, viÖc ®¸nh gi¸, x©y dùng bé mÉu gièng chuÈn ®îc tiÕn hµnh tõ n¨m 2006 (n»m trong néi dung nghiªn cøu cña chóng t«i).
HiÖn nay c¸c gièng hoa c©y c¶nh ë níc ta nãi chung vµ c©y hoa cóc nãi riªng hÇu hÕt lµ c¸c gièng nhËp néi, viÖc nghiªn cøu chän t¹o gièng trong níc cßn nhiÒu h¹n chÕ, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi t×nh tr¹ng ®ã lµ mÊt quyÒn t¸c gi¶ gièng. Gièng hoa cóc hiÖn nay ®îc nh©n gièng chñ yÕu b»ng c¸ch gi©m cµnh, nªn viÖc ph¸t triÓn gièng rÊt nhanh, nhiÒu ®èi tîng tham gia tõ c¸c viÖn nghiªn cøu, c«ng ty gièng, c¸c hé n«ng d©n... §iÒu ®ã ®· lµm cho viÖc qu¶n lý gièng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Theo b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi “ Nghiªn cøu chon t¹o gièng vµ c«ng nghÖ s¶n xuÊt mét sè gièng hoa cã gi¸ trÞ 2001-2005” cña ViÖn di truyÒn n«ng nghiÖp [8], cho thÊy cã kho¶ng trªn 70 gièng hoa cóc ®ang ®îc c¸c viÖn nghiªn cøu lu gi÷ vµ s¶n xuÊt, còng theo nguån tin tõ webside rau hoa qu¶ ViÖt Nam (www.rauhoaquavietnam.vn) cho ®Õn nay cã kho¶ng trªn 70 gièng hoa cóc ®îc trång víi môc ®Ých c¾t cµnh t¹i ViÖt Nam. Trung t©m hoa c©y c¶nh thuéc ViÖn di truyÒn N«ng nghiÖp hiÖn ®ang lu gi÷ hµng tr¨m mÉu gièng hoa cóc phôc vô cho c«ng t¸c t¹o gièng [9]. Theo NguyÔn Quang Th¹ch vµ §Æng V¨n §«ng (2002) th× ë ViÖt Nam cã kho¶ng h¬n 50 gièng cóc vµ trªn thÕ giíi cã tíi h¬n 600 gièng ®ang ®îc trång phôc vô cho môc ®Ých th¬ng m¹i [14]. Sè lîng gièng hoa cóc hiÖn cã ë níc ta lµ rÊt lín, thªm vµo ®ã víi c¸ch ®Æt tªn nh hiÖn nay (®Æt tªn theo mµu s¾c hoa) th× mét gièng cã thÓ cã nhiÒu tªn gäi vµ do tËp qu¸n s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cña chóng ta mµ mét sè gièng hoa cã thÓ ®îc trén lÉn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nªn c«ng viÖc thu thËp vµ ®¸nh gi¸ c¸c mÉu gièng hoa cóc ®îc biÕt ®Õn réng r·i ë níc ta tèn rÊt nhiÒu c«ng søc vµ thêi gian.
Theo Elizabeth Scott – trëng bé phËn DUS c©y c¶nh thuéc ViÖn nghiªn cøu thùc vËt n«ng nghiÖp Quèc gia cña V¬ng quèc Anh th× hoa c©y c¶nh hiÖn nay ®îc th¬ng m¹i toµn cÇu nªn ph¹m vi tån t¹i cña gièng ®îc biÕt ®Õn réng r·i còng mang tÝnh quèc tÕ, do ®ã mµ sè lîng gièng rÊt lín. §èi víi c¸c c©y nh©n gièng v« tÝnh tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm DUS t¹i ®ã ®Òu ®îc tiÕn hµnh víi c¸c « thÝ nghiÖm nhá, kh«ng cã nh¾c l¹i vµ ®îc._.
Các file đính kèm theo tài liệu này:
Luận văn up.doc
