Nghiên cứu thực trạng một số yếu tố môi trường ở các hộ gia đình chăn nuôi lợn qui mô nhỏ tại xã Kha Sơn - Huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên

THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Y học dự phòng Mã số: 60 72 73 LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐỖ HÀM THÁI NGUYÊN - 2008 CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BYT : Bộ Y tế BOD :Biologcal Oygen Demand CSSKBĐ : Chăm sóc sức khoẻ ban đầu CBVC : Cán bộ viên chức ĐHYKTN : Đại học Y khoa Thái Nguyên HHKK : Hoá học không khí HVS : Hợp vệ sinh ILO : Tổ chức lao động thế giới KST : Ký sinh trùng K : Hiểu biết (Knowledge) NC : Nghiên cứu NXB : Nhà xuất bản ÔNHHKK : Ô nhiễm hoá học không khí P : Thực hành (Pratice) THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông Lời cảm ơn Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa sau đại học và các Bộ môn Trường Đại học y khoa Thái Nguyên đã giúp đỡ tạo điều kiện tốt nhất cho tôi được học tập và nghiên cứu trong những năm tháng vừa qua. Tôi xin chân thàng cảm ơn PGS - TS Đỗ Văn Hàm - Trưởng bộ môn Sức Khoẻ nghề nghiệp, Trường đại học Y khoa Thái Nguyên - người Thầy đã trực tiếp hướng dẫn , giúp đỡ tôi trong suốt hơn 2 năm học tập và nghiên cứu tại nhà trường. Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy giáo, Cô giáo các bộ môn của trường Đại học y khoa Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy, góp ý giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Đảng uỷ, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân xã Kha Sơn và tập thể cán bộ Trạm y tế xã Kha Sơn đã hỗ trợ giúp đỡ tôi trong quá trình tiến hành nghiên cứu thực hiện đề tài Tôi chân thành cảm ơn Trung tâm y tế huyện Võ Nhai, gia đình cùng tập thể anh chị em học viên lớp cao học khoá 10 đã động viên ủng hộ giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên ngày 22 tháng 10 năm 2008 Tác giả Triệu Văn Thu MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ 1 Chương1 : Tổng quan 3 1.1. Những vấn đề cơ bản về môi trường và ô nhiễm môi trường 3 1.2. Các tác hại nghề nghiệp trong lao động nông nghiệp nói chung và trong chăn nuôi gia súc gia cầm nói riêng 5 1.3. Các bệnh thường gặp trong lao động nông nghiệp 8 1.4. Một số nghiên cứu trong và ngoài nước 10 Chƣơng 2: Đối tƣợng và phƣơng pháp nghiên cứu 14 2.1 . Đối tượng nghiên cứu 14 2.2. Địa điểm nghiên cứu 14 2.3. Thời gian nghiên cứu 14 2.4. Phương pháp nghiên cứu 14 Chương 3: Kết quả nghiên cứu 23 3.1. Các chỉ số chung về đối tượng nghiên cứu 23 3.2. Thực trạng một số yếu tố ô nhiễm môi trường 27 3.3. Một số yếu tố liên quan đến ô nhiễm môi trường 34 Chương 4: Bàn luận 37 4.1. Các thông số chung về đối tượng nghiên cứu 37 4.2.Thực trạng ô nhiễm môi trường 38 4.3. Một số yếu tố liên quan đến môi trường 43 KẾT LUẬN 46 KHUYẾN NGHỊ 47 TÀI LIỆU THAM KHẢO 48 DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Trình độ học vấn của chủ hộ chăn nuôi 23 Bảng 3.2. Nghề nghiệp khác của chủ hộ 24 Bảng 3.3. Phân bổ tuổi, nghề của chủ hộ 25 Bảng 3.4. Số con lợn chăn nuôi thường xuyên 26 Bảng 3.5. Loại thức ăn để chăn nuôi trong gia đình 26 Bảng 3.6. Hình thức thu gom phân, nước thải 27 Bảng 3.7. Nơi thải nước rửa chuồng trại 27 Bảng 3.8. Lượng nước uống, tắm rửa cung cấp cho đàn gia súc 28 Bảng 3.9. Các nguồn cung cấp nước cho chăn nuôi lợn 29 Bảng 3.10. Vị trí đặt chuồng gia súc tại các hộ gia đình 29 Bảng 3.11. Hướng đặt chuồng gia súc so với nhà ở của chủ hộ 30 Bảng 3.12. Thực trạng sử dụng phân gia súc của người dân 30 Bảng 3.13. Vi khí hậu môi trường 31 Bảng 3.14. Hàm lượng hơi khí độc trong không khí (n = 60) 32 Bảng 3.15. Kết quả xét nghiệm và phân loại trứng giun trong đất 32 Bảng 3.16. Chỉ số trứng giun trong các mẫu đất 33 Bảng 3.17. Mối liên quan giữa trình độ học vấn của chủ hộ và xử lý phân hợp vệ sinh (HVS) 34 Bảng 3.18. Mối liên quan giữa số lợn chăn nuôi thường xuyên và ô nhiễm hoá học không khí (HHKK) 34 Bảng 3.19: Mối liên quan giữa loại thức ăn để chăn nuôi và ô nhiễm hoá học không khí 35 Bảng 3.20. Mối liên quan giữa hình thức xử lý phân và ô nhiễm ký sinh trùng trong đất 35 Bảng 3.21. Mối liên quan giữa hướng làm chuồng gia súc và ô nhiễm hoá học không khí 36 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Trình độ học vấn của chủ hộ 23 Biểu đồ 3.2. Phân bố nghề nghiệp của chủ hộ 24 Biểu đồ 3.3. Tuổi nghề của chủ hộ 25 Biểu đồ 3.4. Lượng nước sử dụng chăn nuôi lợn 28 Biểu đồ 3.5.Vi khí hậu môi trường 31 Biểu đồ 3.6. Chỉ số trứng giun trong 1000gam đất 33 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Việt Nam là một nước có tỷ lệ phát triển nông nghiệp chiếm tới 80%. Từ việc chủ yếu là nghề trồng cây lương thực trước đây, ngày nay việc gia tăng sản lượng thực phẩm từ chăn nuôi gia súc trong nông nghiệp cũng đã đem lại những bước tiến mới trong nông nghiệp. Nó đã đem lại hiệu quả kinh tế cao góp phần làm chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp, đồng thời cải thiện đáng kể đời sống kinh tế của bà con nông dân.Tuy nhiên cũng như sự phát triển tự phát từ các việc chăn nuôi gia súc một cách tràn lan, ồ ạt trong điêù kiện người nông dân thiếu vốn, thiếu hiểu biết trong chăn nuôi gia súc đã làm cho tình trạng ô nhiễm môi trường trở nên trầm trọng ảnh hưởng xấu tới sức khoẻ cộng đồng nói chung và những người trực tiếp chăn nuôi gia súc nói riênglàng nghề [1], [3], [14], [15], [16], [22]. Theo WHO [11], [12], [47] có tới trên 50 bệnh truyền nhiễm có nguồn gốc từ phân người và gia súc. Hiện nay tỉ lệ các bệnh dịch từ gia súc, gia cầm đang gia tăng ở nhiều nước trên thế giới. Nếu vấn đề này không được giải quyết triệt để sẽ gây ô nhiễm môi trường và tác động nghiêm trọng, ảnh hưởng xấu đến sức khoẻ cộng đồng đặc biệt là những người trực tiếp chăn nuôi gia súc, gia cầm. Việt Nam là một nước có nền nông nghiệp đang phát triển mạnh mẽ, tỉ lệ các hộ gia đình có chuồng trại chăn nuôi gia súc, gia cầm ngày càng nhiều, hơn nữa tỉ lệ các trang trại cũng ngày một gia tăng. Đây có thể là nguồn truyền nhiễm của nhiều bệnh ra môi trường, cộng đồng nếu không được xử lý đúng quy trình và đảm bảo an toàn [21], [27], [28]. Thái Nguyên là một tỉnh miền núi có 8 huyện thị và một thành phố có nhiều đồng bào dân tộc sinh sống. Cơ cấu kinh tế phát triển nông nghiệp luôn ở mức cao tại các huyện như Phú Bình, Phổ Yên, Đại Từ, Phú Lương, Đồng Hỷ, Võ Nhai, Định Hoá....Nền kinh tế phát triển nông nghiệp là chủ yếu trong đó việc phát triển chăn nuôi đàn gia súc đang được bà con nhân dân áp dụng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 vào phát triển kinh tế hộ gia đình. Các chất thải như phân gia súc và các chất thải từ chăn nuôi không được xử lý đã gây tác động xấu đến môi trường và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khoẻ người chăn nuôi gia súc. Vấn đề này vẫn còn ít đề tài nghiên cứu một cách đầy đủ và hệ thống vì vậy chúng tôi nghiên cứu đề tài: “ Nghiên cứu thực trạng một số yếu tố môi trường ở các hộ gia đình chăn nuôi lợn qui mô nhỏ tại xã Kha Sơn - huyện Phú Bình - Thái Nguyên” nhằm 2 mục tiêu: 1. Đánh giá mức độ ô nhiễm một số yếu tố môi trƣờng tại các hộ chăn nuôi lợn qui mô nhỏ. 2. Mô tả một số yếu tố liên quan đến ô nhiễm môi trƣờng tại các hộ chăn nuôi lợn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Chƣơng 1. TỔNG QUAN 1.1. Những vấn đề cơ bản về môi trƣờng và ô nhiễm môi trƣờng 1.1.1. Khái niệm về môi trường Danh từ môi trường và nơi ở là để nói đến một địa danh nhất định, ở đó có sinh vật sống. Môi trường bao gồm tất cả các nhân tố vật lý, hoá học và sinh học tại một khu vực nào đó. Đối với con người, môi trường sống bao gồm tất cả môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Khái niệm môi trường được phát triển và mở rộng dần tuỳ theo sự phát triển của nền kinh tế, văn hoá xã hội của mỗi dân tộc quốc gia trong mỗi thời kỳ lịch sử khác nhau. Như các tác giả phương tây đã định nghĩa “môi trường là một nơi đáng chú ý, thể hiện các màu sắc của một thời kỳ hay một xã hội”. Hay như một số tác giả của các nước đang phát triển định nghĩa môi trường là “Tổng di sản của hành tinh và tổng của tất cả các tài nguyên”. Thực ra đến nay hai khái niệm này được coi là chưa đầy đủ mà phải hiểu môi trường gắn với tài nguyên, môi trường với phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội [15], [38]. 1.1.2. Vấn đề ô nhiễm môi trường Ngày nay ô nhiễm môi trường đã trở thành vấn đề nóng bỏng. Hiện tượng trái đất đang ngày một nóng lên do hiệu ứng nhà kính và lỗ thủng tầng ô zôn. Hiện tượng mực nước biển dâng cao, trái đất đang ngày một nóng lên mà con người không thể kiểm soát được là những vấn đề đáng lo ngại [10]. Sự phát triển kinh tế văn hoá xã hội luôn đi kèm với những bất lợi phát sinh từ môi trường do có sự tác động lẫn nhau giữa môi trường tự nhiên và xã hội. Hàng năm hạn hán, bão lụt, sạt lở đất... xảy ra thường xuyên trên thế giới ngày càng tăng gây ra tình trạng mất cân bằng sinh thái. Hiện tượng thiếu nước dùng cho ăn uống, sinh hoạt đang là nỗi bức súc của nhiều quốc gia trên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 thế giới [40]. Các loại rác thải công nghiệp, nông nghiệp và trong sinh hoạt ngày càng gây ra tình trạng ô nhiễm môi trường nặng nề. Đặc biệt với các nước đang phát triển và chậm phát triển thì vấn đề xử lý phân do người và gia súc gia cầm thải ra là một vấn đề còn gặp rất nhiều khó khăn [15]. Ở Viêt Nam vấn đề xử lý phân người và gia súc còn nhiều bất cập. Theo cục trồng trọt (Bộ NG&PTNT), chất thải từ hệ thống chăn nuôi đang gây ảnh hưởng lớn tới môi trường và sức khỏe con người. Tuy nhiên, lượng chất thải rắn được xử lý chỉ chiếm chưa đầy một nửa, số còn lại được thải trực tiếp ra môi trường. Cụ thể với chất thải rắn, tổng lượng phân tươi lưu trữ là 26%, sử dụng làm hầm bioga 21%, thải ra đất và nguồn nước là 19%, dùng để ủ 10%. Còn đối với chất thải lỏng có tới 60% được thải trực tiếp ra đất và nguồn nước, 12% thải trực tiếp vào ao cá, chỉ có 25% được sử dụng làm hầm bioga. Bên cạnh đó, tình trạng 80% tổng số lợn giết thịt được giết mổ tại các cơ sở không đủ điều kiện hiện nay đang tiềm ẩn nguy cơ mất vệ sinh an toàn thực phẩm và ô nhiễm môi trường. Chất thải từ các lò mổ nhỏ lẻ này được thải trực tiếp ra nguồn nước và hệ thống thoát nước công cộng càng làm cho ô nhiễm môi trường trở nên trầm trọng. Do nước ta có tới 80% dân số làm nông nghiệp trong khi đó điều kiện sống của người dân còn nghèo. Việc để các chất thải của người và gia súc thải bừa bãi ra môi trường là rất phổ biến. Đây là một trong những nguyên nhân chủ yếu làm ô nhiễm môi trường đất, nước và không khí của khu vực nông thôn [4], [6], [9]. Hiện nay đại bộ phận nông dân là những hộ cá thể làm ăn với qui mô nhỏ lẻ có tính chất tự phát. Nông dân không chỉ đơn thuần trồng lúa và hoa màu nữa mà đã có chuyển dịch mạnh mẽ về cơ cấu vật nuôi và cây trồng. Lao động chăn nuôi gia súc, gia cầm là một trong những dạng lao động đặc thù Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 của lao động nông nghiệp với nhiều tác hại nghề nghiệp. Đó là vấn đề môi trường lao động không thuận lợi về vi khí hậu, hơi khí độc hại Amoniac (NH3), hydrosulfua (H2S), khí cabondioxyt (CO2), bụi tổng hợp, lao động thủ công nặng nhọc còn chiếm tỷ lệ cao, nguy cơ chấn thương khi chăm sóc gia súc, nguy cơ lây nhiễm cao bởi vi sinh vật và các yếu tố sinh học có hại [12]. Đó là những yếu tố vừa gây ô nhiễm cho môi trường vừa ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ người nông dân chăn nuôi gia súc [18], [19], [32], [33], [37]. 1.2. Các tác hại nghề nghiệp trong lao động nông nghiệp nói chung và trong chăn nuôi gia súc gia cầm nói riêng Các tác hại nghề nghiệp trong lao động nông nghiệp nước ta bao gồm: 1.2.1. Lao động ngoài trời phụ thuộc vào thiên nhiên Sự phụ thuộc vào điều kiện thiên nhiên cao như các yếu tố vi khí hậu trong môi trường lao động: nhiệt độ, độ ẩm, vận tốc gió, bức xạ nhiệt có ảnh hưởng không nhỏ tới sức khoẻ. Nhiệt độ cao làm cho thoát nhiệt khó khăn, dễ gây tích nhiệt hoặc mất quá nhiều mồ hôi kèm theo mất muối khoáng gây cản trở cân bằng thể dịch, mặt khác tiêu hao năng lượng thường là rất lớn, có khi tới 4000 Kcalo. Trong chăn nuôi, môi trường không khí trong sạch, thích hợp sẽ ảnh hưởng tốt tới sinh họat và sức khỏe của người lao động, ngược lại khi môi trường không khí khắc nghiệt sẽ ảnh hưởng không tốt tới sức khỏe của người lao động. Không khí dễ thay đổi và chịu tác động của nhiều yếu tố như: ánh sáng, nhiệt độ, không khí, ẩm độ, tốc độ gió, bức xạ mặt trời, bụi, khói và các vi sinh vật trong không khí [2], [29], [31]. Không khí trong môi trường xung quanh nơi người lao động làm việc nếu nhiệt độ thấp quá hoặc cao quá sẽ có ảnh hưởng rõ rệt tới cơ thể, làm cho quá trình trao đổi nhiệt diễn ra không bình thường, gây nên quá trình rối loạn về sinh lý của cơ thể, dẫn tới rối loạn quá trình trao đổi chất của cơ thể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 1.2.2. Lao động thủ công đơn giản và tiếp xúc với nhiều yếu tố độc hại Ở Việt Nam người lao động nông nghiệp nông thôn chủ yếu là lao động thủ công đơn giản. Do điều kiện kinh tế có hạn, trình độ hiểu biết về chuyên môn khoa học kỹ thuật thấp kém mà người lao động chủ yếu lao động trực tiếp bằng chân tay và sức lao động cơ thể. Họ ít có điều kiện mua sắm máy móc, phương tiện phòng hộ vì vậy họ phải trực tiếp tiếp xúc với môi trường lao động chứa nhiều loại vi sinh vật gây bệnh từ phân người, gia súc và gia cầm chưa được xử lí. Các loại nấm, kí sinh trùng gây bệnh tồn tại ở môi trường và tiếp cận với người lao động dễ gây bệnh [2], [44], [45], [46], [50], [52], [56], [57]. Việc chăn nuôi ngày càng phát triển nước ta đã cung cấp phần lớn nhu cầu thịt cho nhân dân ta, đảm bảo cung cấp cho thị trường trong và ngoài nước. Tuy nhiên nghề chăn nuôi là loại lao động phổ thông, tiếp xúc trực tiếp cho nên có thể lây một số bệnh có nguồn gốc từ động vật sang người như bệnh than, cúm, lợn tai xanh, giun sán… Tình trạng ô nhiễm môi trường do chăn nuôi cũng ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe người chăn nuôi. Các sản phẩm phân giải từ phân, nước thải của gia súc, gia cầm làm ô nhiễm môi trường sống và nơi làm việc vẫn chưa khống chế được [17], [24], [30], [34], [35], [36]. Nghề nông ở nước ta cũng có thể bị nhiễm bệnh tật như các nghề khác do tính chất công việc. Tuy nhiên cũng có rất nhiều bệnh mang tính đặc thù cần lưu ý như bệnh cúm gà, bệnh nhiễm ký sinh trùng, viêm da tiếp xúc, bệnh ấu trùng, sán… lây từ gia súc, gia cầm sang người [39], [40], [42], [43], [51]. Người nông dân cũng có thể bị say nắng, say nóng cũng như mắc một số các bệnh mạn tính khác nếu không được phát hiện và xử lí kịp thời đặc biệt là các bệnh có liên quan đến môi trường lao động sản xuất nhỏ ở nông thôn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 Trong tài liệu về tác hại nghề nghiệp của trung tâm thông tin về An toàn - Sức khoẻ nghề nghiệp quốc tế của tổ chức lao động quốc tế (ILO), công nhân chăn nuôi gia súc gia cầm do chịu ảnh hưởng của tác hại môi trường bụi cao ( cả bụi hữu cơ và vô cơ) [11]. Những người chăn nuôi gia súc gia cầm do chịu ảnh hưởng của môi trường bụi, tiếp súc với hơi khí độc hại và có mức ô nhiễm vi sinh vật cao đã làm nảy sinh các bệnh viêm nhiễm cấp tính và mạn tính cơ quan hô hấp, các bệnh hệ miễn dịch như viêm mũi họng dị ứng, hen, viêm phổi quá mẫn [12]. Một số những yếu tố có tác động xấu ảnh hưởng trực tiếp tới sức khoẻ của người nông dân chăn nuôi gia súc, gia cầm phải kể đến là nhiệt độ, độ ẩm không khí, gió, áp suất không khí, bức xạ mặt trời, khí CO2, khí NH3. 1.2.2.1. Ảnh hưởng của khí CO2 Trong tự nhiên khí CO2 là sản phẩm của quá trình đốt cháy, lên men, oxy hoá khử, phân giải chất hữu cơ. Hiện nay ước tính ở nước ta có tới 17 triệu tấn CO2 được thải ra do hoạt động của các hộ nông nghiệp nông thôn, đây cũng là nguồn gây ô nhiễm môi trường không nhỏ so với các khu công nghiệp và khu đô thị [15]. Trong tự nhiên hàm lượng CO2 ít biến động thường từ 0,03 – 0,04%. Song ở các chuồng nuôi không đảm bảo kỹ thuật: lầy lội, ẩm ướt, kín gió…lượng CO2 tăng cao do sự phân giải của vi sinh vật với các chất thải và sự thải ra qua hô hấp của gia súc [15]. 1.2.2.2. Ảnh hưởng của khí NH3 NH3 là chất không màu, có mùi khai, có tác dụng kích thích mạnh niêm mạc đường hô hấp, niêm mạc mắt. Là sản phẩm phân giải của các hợp chất hữu cơ và vô cơ có chứa Nitơ đặc biệt là urê * Tác hại của NH3 đối với cơ thể: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 Hoà tan vào niêm mạc đường hô hấp, đường tiêu hoá và niêm mạc mắt gây kích thích trực tiểp lên các niêm mạc, gây co khí quản, viêm phổi, viêm phế nang. NH3 vào máu làm hàm lượng kiềm dự trữ trong máu tăng lên làm pH máu thay đổi, cơ thể trúng độc kiềm, kích thích thần kinh trung ương gây tê liệt hô hấp, co giật toàn thân. NH3 + Hb tạo ra hêmatin làm mất khả năng vận chuyển O2 của Hb, gây thiếu ô xy nghiêm trọng cho cơ thể. * Phòng tránh nhiễm độc NH3 cho người lao động: Thường xuyên vệ sinh chuồng trại, tạo môi trường thông thoáng khu vực chăn nuôi. Ngoài ra cần làm chuồng gia xúc về hướng bắc so với hướng của nhà ở và phải cách xa nhà ít nhất 10m trở lên.. 1.3. Các bệnh thƣờng gặp trong lao động nông nghiệp Lao động nông nghiệp là một trong những loại hình lao động thủ công đơn giản tuy nhiên cũng rất nặng nhọc vì phải tiếp xúc với nhiều yếu tố độc hại có hại cho sức khoẻ đem lại từ môi trường lao động. Có nhiều loại bệnh người nông dân mắc phải do nghề nghiệp của họ đem lại. Những nhóm bệnh này thường mang tính đặc thù do người nông dân thường xuyên tiếp xúc với công việc hàng ngày. 1.3.1.Các bệnh thường gặp do vi khí hậu Lao động trong điều kiện ngoài trời có thể bị say nắng, say nóng do ánh nắng mặt trời (các tia bức xạ). Mất nước điện giải do nhiệt độ cao dẫn đến việc người lao động mất nhiều mồ hôi không bù đắp kịp. Các bệnh sạm da, rộp da do nắng nóng... cũng thường xảy ra. 1.3.2.Các bệnh thường gặp do ô nhiễm không khí nơi làm việc Các loại hơi khí độc hại như amoniac (NH3), hydrosulfua (H2S), Khí Carbondioxyt (CO2), bụi hữu cơ. Đó là các biểu hiện ngứa mũi, ngứa mắt, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 ngứa họng, khó chịu vì mùi, hắt hơi đau họng... Theo nghiên cứu của nhóm tác giả Trần Thanh Hà, Tạ Tuyết Bình, Khúc Xuyền và cộng sự thì có tới 30- 40% người lao động chăn nuôi gia súc có các biểu hiện bệnh trên. Những triệu chứng về thần kinh như nhức đầu, buồn nôn hoa mắt chóng mặt và mệt mỏi chiếm tới 20-30%. Theo nghiên cứu môi trường lao động và sức khoẻ bệnh tật nông dân chăm sóc gia cầm của một số vùng tại Thái Nguyên của nhóm tác giả Nguyễn Đức Trọng, Đỗ Hàm, Nguyễn Thị Quỳnh Hoa cho thấy mô hình bệnh tật nông dân chủ yếu là các bệnh có liên quan đến tình trạng ô nhiễm môi trường xen lẫn với bệnh tật của cộng đồng chậm phát triển [51]. Tỷ lệ mắc các bệnh về mắt 16-37%, bệnh mũi họng 73-77%. Hai nhóm bệnh khác tim mạch 14-15%, bệnh hô hấp 11-12% [51]. 1.3.3. Các bệnh thường gặp do hoá chất dùng trong nông nghiệp Ngày nay cùng với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, năng suất vật nuôi cây trồng cũng nhờ đó mà có năng suất cao [21]. Tuy nhiên việc sử dụng các loại phân bón hoá học với một số lượng lớn và phải dùng rất nhiều loại hoá chất bảo vệ thực vật đã làm cho môi trường bị ô nhiễm trầm trọng. Người nông dân do phải làm việc, tiếp xúc thường xuyên trong một môi trường như vậy, nên đã mắc một số bệnh liên quan đến những yếu tố độc hại này như các bệnh về hô hấp: viêm phế quản cấp, mạn, viêm da... Người nông dân cũng có thể gặp các bệnh về máu như ung thư xương tuỷ, sơ gan, ung thư gan [12]. Một số loại hoá chất về lâu dài có thể ảnh hưởng đến cơ quan sinh sản như gây vô sinh, quái thai như sự ảnh hưởng của các loại thuốc diệt cỏ, thuốc diệt côn trùng...[7], [20], [23]. Ngoài ra một số hoá chất còn gây ảnh hưởng tới di truyền, thần kinh, miễn dịch. 1.3.4. Các bệnh thường gặp do các loại vi sinh vật gây ra Bệnh nhiễm ký sinh trùng là những bệnh thường gặp nhất của nhà nông như các viêm nhiễm ngoài da do nấm, ấu trùng sán vịt, nhiễm ấu trùng một số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 loại ký sinh trùng ký sinh ở vật nuôi như chó, mèo, trâu bò...Các bệnh đường ruột như tả, lỵ, thương hàn cũng dễ mắc do phải thường xuyên tiếp xúc với các tác nhân gây bệnh đường ruột. Hiện nay dịch lợn mắc bệnh tai xanh cũng là vấn đề đáng lo ngại đến sức khỏe của người chăn nuôi. Nó vừa gây thiệt hại về kinh tế cho bà con nông dân vừa đe dọa đến sức khỏe của người chăn nuôi. Tuy bệnh tai xanh không lây sang người nhưng bệnh tai xanh làm suy giảm miễn dịch của lợn làm cho đàn lợn dễ bị nhiễm liên cầu lợn (Streptococcus suis) mà bệnh liên cầu lợn lại lây sang người. Ở việt Nam 10 năm gần đây đã xuất hiện bệnh này. Trước năm 1998 mỗi năm chỉ có một vài ca. Từ năm 1999 đến năm 2003 mỗi năm có 13 ca, nhưng đến tháng 7 năm 2008 tổng số bệnh nhân nhiễm liên cầu lợn nhập viện vào bệnh viện Nhiệt đới Thành phố Hồ Chí Minh đã lên tới 230 người. Đây là bệnh rất nguy hiểm cần phải phòng tránh. Ngoài ra người nông dân cũng dễ mắc một số bệnh như dị ứng với côn trùng, phấn hoa gây mề đay hoặc co thắt phế quản [11]. 1.4. Một số nghiên cứu trong và ngoài nƣớc 1.4.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Ngành nông nghiệp đặc biệt là thú y đã phát triển từ lâu trên thế giới do vậy đã có nhiều công trình nghiên cứu về môi trường và sức khoẻ của nhà nông. Môi trường nông nghiệp, nông thôn bị ô nhiễm không giải quyết được xẩy ra ở hầu hết các nước có nền kinh tế dựa vào sản xuất nông nghiệp là chủ yếu. Từ thế kỷ 17 người ta đã biết nhiều bệnh có thể lây từ gia cầm, gia súc ở các trang trại tại nước Anh. Năm 1968 người ta đã nhận thấy nhiều nông dân chăn nuôi gà bị nhiễm trùng đường hô hấp và chữa bằng các loại kháng sinh thông thường không khỏi. Ngày nay chúng ta biết lý do này là do người lao động chăn nuôi bị nhiễm nấm nên các kháng sinh thông thường không có tác dụng. Theo thông báo của cơ quan quản lý xuất nhập khẩu lương thực và thực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 phẩm Cộng đồng châu Âu vào năm 2004, về lý do không nhập khẩu thịt bò tại Mỹ là do khả năng lây nhiễm bệnh bò điên và bệnh do Listeria. Vấn đề này được phát hiện từ thông báo các ca bệnh của người chăn nuôi tại Mỹ. Khoảng 4 năm nay bệnh cúm gia cầm đang hoành hành và có nguy cơ phát thành dịch lớn tại nhiều nước trên thế giới, trong đó có Indonesia, Việt Nam và nhiều nước châu Âu. Để giải quyết các vấn đề trên, việc làm sạch môi trường chăn nuôi được các tác giả đặt lên hàng đầu. Theo nghiên cứu của Washburn (1992), nếu gia cầm bị nhốt với mật độ cao, thức ăn không đầy đủ dinh dưỡng, độ ẩm không khí và chất độn trong chuồng cao làm cho tỷ lệ mắc bệnh nhiễm trùng ở gia súc tăng lên. 1.4.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Việt Nam là một trong những nước sống bằng nền văn minh lương thực thực vật, nên nông nghiệp và nông thôn chiếm một tỷ trọng đáng kể trong nền kinh tế quốc dân. Các công trình nghiên cứu về môi trường lao động nông thôn, nông nghiệp đã được nhiều tác giả nghiên cứu. Các tác giả Nguyễn Đức Trọng, Nông Thanh Sơn, Nguyễn Thị Quỳnh Hoa ( 2002 - 2007) [51], đã đặt vấn đề nghiên cứu nhiều về môi trường lao động và sức khoẻ của những người chăn nuôi. Các công trình nghiên cứu về môi trường và sức khoẻ của các đối tượng lao động nông nghiệp, nông thôn khác cũng được nhiều tác giả ở Thái Nguyên, Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ…đề cập rất nhiều. Tại Thái Nguyên, theo nghiên cứu của Từ Quang Hiển (1995) [21] cho thấy tỷ lệ nhiễm trùng trong chăn nuôi luôn gắn liền với vệ sinh chuồng trại, chăm sóc, nuôi dưỡng. Theo nghiên cứu của Nguyễn Duy Hoan, Nguyễn Quang Tuyên, Nguyễn Văn Quang (1998) khẳng định: bệnh cầu trùng gây bệnh nặng ở gà con, gà lớn thường mang bệnh ở dạng mạn tính và là nguồn gieo rắc cho môi trường [24]. Tỉ lệ mắc các bệnh này ở gà tăng lên vào những tháng nóng ẩm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 của mùa xuân và mùa thu, đây là điều kiện môi trường dễ gây bệnh dịch cho gia súc, gia cầm, do vậy người chăm sóc gia cầm cần phải biết được để phòng chống bệnh cho gia súc, gia cầm đồng thời bảo vệ sức khoẻ cho bản thân [30]. Nước ta thuộc khu vực nhiệt đới gió mùa, có điều kiện khí hậu nóng ẩm, trứng sán có thể phát triển thành mao ấu quanh năm. Theo nghiên cứu của Nguyễn Thị Kim Lan ( 1999), tỷ lệ lợn bị nhiễm sán nhiều nhất vào vụ hè thu và nhiệt độ thích hợp cho các loại sán phát triển vào 18 – 350 ( Theo nghiên cứu của Lê Văn Nam, 2004). Chính vì vậy người chăn nuôi gia súc, gia cầm cần có thái độ nhìn nhận vấn đề này một cách cụ thể để phòng lây sang người. Bên cạnh các yếu tố nhiệt độ có ảnh hưởng, còn phải kể đến các yếu tố về ẩm độ bởi ẩm độ là yếu tố rất quan trọng ảnh hưởng tới sự sinh trưởng của gia súc. Khi độ ẩm tăng làm cho chất độn trong chuồng dễ ẩm thấp, thức ăn dễ bị ẩm mốc làm ảnh hưởng xấu tới người chăn nuôi gia súc. Cũng còn phải kể tới là một số chất độc trong môi trường chuồng nuôi như NH3, NH3 có được là do vi khuẩn trong chuồng nuôi phân huỷ axit uric trong phân và chất độn trong chuồng làm tổn thương đến hệ hô hấp của lợn, tăng khả năng nhiễm bệnh của người chăm sóc chúng. Theo nghiên cứu của Trần Thanh Hà, Tạ Tuyết Bình, Phạm Thị Ngọc, Khúc Xuyền về tác hại nghề nghiệp của người chăn nuôi gia súc gia cầm cho thấy có tỷ lệ cao mắc các bệnh đường hô hấp viêm tai mũi họng cấp và mạn tính: Viêm mũi dị ứng 58,9- 60,1% ở những người chăn nuôi. Người chăn nuôi gà có tỷ lệ sạm da là 16,8%, người chăn nuôi gia súc có tỷ lệ viêm da dị ứng 20,9%, viêm quanh móng 9,8% [6]. Theo Phạm Thị Hiển tỷ lệ nhiễm trứng giun trong đất tại xã Nam Hòa huyện Đồng Hỷ có tỷ lệ là 55,50% đây là một xã cũng giáp với Phú Bình. Trong khi đó tỷ lệ nhiễm giun đũa ở người tại xã Nam Hòa là 57,76%. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 Nhóm tác giả Nguyễn Đức Trọng, Đỗ Hàm, Nguyễn Thị Quỳnh Hoa qua nghiên cứu môi trường lao động và sức khoẻ, bệnh tật nông dân ở một số vùng tại Thái Nguyên cũng cho thấy một số bệnh chiếm tỷ lệ cao trong nông dân đó là: bệnh tai mũi họng 73-77%, bệnh mắt 16-37%, bệnh tim mạch 14- 15%, bệnh hô hấp từ 11-12,5%. Theo nghiên cứu của tác giả Đỗ Hàm người lao động chăn nuôi gia súc, gia cầm còn dễ mắc phải một số bệnh do vi sinh vật gây ra như bệnh than hay gặp ở những nông dân nuôi trâu bò khi gia súc bị bệnh, bệnh leptospira gặp ở những người tiếp xúc với gia súc bị bệnh sẽ bị lây qua đất hoặc nước tiểu của gia súc [12]. Một số nghiên cứu mới đây cho thấy, chất thải chăn nuôi có mức BOD cao hơn tiêu chuẩn cho phép 500mg/l, có chứa số lượng vi khuẩn E. Coli và trứng ký sinh trùng ở mức cao quá mức cho phép nhiều lần. Lượng vi khuẩn tăng nhanh trong nước ngầm, 100% mẫu rau xanh có xử dụng chất thải chăn nuôi làm phân bón đều có E.Coli. (Báo hợp tác kinh tế Việt Nam ngày 10/10/2007) Cùng nghiên cứu với chúng tôi tại xã Kha Sơn huyện Phú Bình tác giả Nguyễn Xuân Nguyên đã nghiên cứu về sức khỏe bệnh tật và một số yếu tố liên quan của những người chăn nuôi lợn cho thấy tỷ lệ mắc một số bệnh như sau: tỷ lệ mắc các bệnh về hô hấp là 54,60%, tỷ lệ mắc bệnh về tiêu hóa là 27,80%, tỷ lệ mắc bệnh về da liễu là 56,60%, tỷ lệ mắc các bệnh về mắt là 33,40%, tỷ lệ mắc bệnh tai mũi họng là 65,10%. Trong nghiên cứu cũng cho thấy tỷ lệ người chăn nuôi lợn mắc bệnh chủ yếu có liên quan đến vấn đề ô nhiễm môi trường khu vực chăn nuôi như liên quan với vị trí đặt chuồng gia súc, cách sử lý phân gia súc, có hoặc không sử dụng bảo hộ lao động… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 Chƣơng 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu - Các hộ gia đình có chăn nuôi lợn quy mô từ 20 con lợn trở lên, có thời gian chăn nuôi ít nhất là hai năm. - Các chủ hộ của các gia đình chăn nuôi lợn: chọn chủ hộ nhưng họ phải là người tham gia làm các công việc chăn nuôi trên 4 giờ/ ngày - Một số yếu tố môi trường tại hộ gia đình chăn nuôi lợn : vi khí hậu bao gồm nhiệt độ, độ ẩm, vận tốc gió. Yếu tố hoá học chỉ điểm sự ô nhiễm không khí bao gồm khí NH3, CO2. Yếu tố ô nhiễm ký sinh trùng trong đất xét nghiệm đất tìm trứng giun đũa, tóc, móc trong đất. 2.2. Địa điểm nghiên cứu Địa điểm nghiên cứu được chọn chủ đích là xã Kha Sơn huyện Phú Bình. Huyện Phú Bình nằm ở phía nam của tỉnh Thái Nguyên, gồm 23 xã và một thị trấn. Huyện có tỷ lệ các hộ gia đình chăn nuôi lợn chiếm 70 - 80%, các hộ gia đình chăn nuôi từ 20 con trở lên chiếm tỷ lệ 10 - 12 %. Xã Kha Sơn được chọn nghiên cứu mang tính đại diện vì có tỷ lệ hộ chăn nuôi vào loại trung bình của huyện: xã có diện tích 1041 ha, có số dân là 1900 hộ, số hộ chăn nuôi lợn là 1615 hộ, trong đó số hộ có chăn nuôi lợn từ 20 con trở lên là 183 hộ, chiếm tỷ lệ 11,5%. Xã Kha Sơn phía Bắc giáp thị trấn Hương Sơn - Phú Bình, phía Nam giáp xã Thanh Vân - Hiệp Hoà - Bắc Giang, phía Đông giáp xã Thanh Ninh - Phú Bình, phía Tây giáp xã Đồng Tân - Hiệp Hoà - Bắc Giang. 2.3. Thời gian nghiên cứu Từ tháng 6 năm 2007 đến tháng 6 năm 2008. Đây là thời điểm xuân hè, sẽ so sánh với các số liệu và điều kiện mùa theo đúng thời điểm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu 2.4.1. Phương pháp, thiết kế nghiên cứu Nghiên cứu mô tả, thiết kế nghiên cứu cắt ngang [13]. 2.4.2. Phương pháp chọn mẫu nghiên cứu Mô tả hộ và chủ hộ: Cỡ mẫu mô tả hộ và chủ hộ được tính theo công thức ước tính trên tỷ lệ bị ảnh hưởng sức khoẻ của quần thể trong nghiên cứu: n = z 2 (1- /2) p(1-p)/ d 2 Trong đó: n: là cỡ mẫu nghiên cứu. p: là tỷ lệ hộ gia đình có thay đổi về ô nhiễm môi trường do canh tác nông nghiệp. Theo các nghiên cứu của các tác giả khu vực là khoảng 10% (Massud - điều tra._.