Nghiên cứu một số tính trạng sinh trưởng, phát triển, chất lượng tinh và tỷ lệ phối có chửa của bò đực lai hướng sữa 3/4 và 7/8 HF63

Môc lôc PhÇn 1: Më ®Çu 1 1.1. §Æt vÊn ®Ò 1 1.2. Môc tiªu cña ®Ò tµi 2 PhÇn 2: Tæng quan tµi liÖu 3 2.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n 3 2.1.1. Kh¸i niÖm vÒ chiÒu ®o 3 2.1.2. Kh¸i niÖm vÒ chÊt l­îng tinh 3 2.1.3. Kh¸i niÖm vÒ c¸c tham sè di truyÒn 4 2.2. Sinh lý sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña bß ®ùc 5 2.2.1. Sinh tr­ëng cña bß ®ùc 5 2.2.2. Ph¸t dôc cña bß ®ùc 6 2.2.3. §¸nh gi¸ sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña bß ®ùc 6 2.2.4. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ sù sinh tr­ëng ph¸t dôc 7 2.3. C¸c quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc bß ®ùc 8 2.3.1. Quy luËt sinh tr­ëng ph¸t dôc kh«ng ®ång ®Òu 8 2.3.2. Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo tÝnh chu kú 9 2.3.2. Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo tÝnh chu kú 9 2.3.4. C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng tíi sinh tr­ëng, ph¸t dôc 11 2.4. Mét sè ®Æc ®iÓm sinh lý sinh dôc cña bß ®ùc 12 2.4.1. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc 12 2.4.2. Tinh dÞch cña bß ®ùc 15 2.4.3. C¸c ph¶n x¹ sinh dôc cña bß ®ùc 16 2.5. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng tíi søc s¶n suÊt tinh 19 2.5.1. Gièng 19 2.5.2. Thøc ¨n 19 2.5.3. Ch¨m sãc 20 2.5.4. ChÕ ®é lÊy tinh 20 2.5.5. Thêi tiÕt khÝ hËu 21 2.5.6. Tuæi 21 2.6. Nu«i d­ìng ®ùc gièng 21 2.6.1. Tiªu chuÈn thøc ¨n vµ møc ¨n 21 2.6.2. Nhu cÇu n¨ng l­îng vµ protein 21 2.6.3. Thøc ¨n vµ khÈu phÇn 22 2.7. Ch¨m sãc vµ qu¶n lý bß ®ùc gièng 26 2.7.1. Chuång tr¹i 26 2.7.2. Ch¨n th¶ 27 2.7.3. VËn ®éng 27 PhÇn 3: §èi t­îng, néi dung, thêi gian ®Þa ®iÓm vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 28 3.1. §èi t­îng nghiªn cøu 28 3.2. Thêi gian, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 28 3.4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 28 3.4.1.Chän bß ®ùc tèt 28 3.4.2. Chän bß c¸i HF lai tèt, phèi víi tinh HF cao s¶n t¹o bª ®ùc chän gièng 29 3.4.3. Chän bª ®ùc ®Ó kiÓm tra lµm ®ùc gièng 29 3.4.4. ChÊt l­îng tinh dÞch bß ®ùc lai h­íng s÷a 3/4HF vµ 7/8HF 30 3.5. Ph­¬ng ph¸p tÝnh to¸n 31 PhÇn 4: KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 33 4.1. KÝch th­íc vµ chiÒu ®o cña bß ®ùc gièng 3/4HF vµ 7/8HF qua c¸c th¸ng tuæi 33 4.2. Khèi l­îng vµ t¨ng khèi l­îng qua c¸c th¸ng tuæi cña bß ®ùc gièng 3/4HF vµ 7/8HF 45 4.3. C¸c chØ tiªu vÒ chÊt l­îng tinh dÞch cña bß ®ùc gièng 3/4HF vµ 7/8HF 49 4.4. Tû lÖ phèi chöa cña bß ®ùc gièng 3/4HF vµ 7/8HF 52 4.5. X¸c ®Þnh mét sè ®Æc ®iÓm di truyÒn vÒ khèi l­îng cña bß ®ùc gièng 3/4HF vµ 7/8HF 54 4.5.1. HÖ sè di truyÒn vÒ khèi l­îng cña bß ®ùc gièng 54 4.5.2. HÖ sè t­¬ng quan di truyÒn vÒ kiÓu h×nh vµ khèi l­îng 55 PhÇn 5: KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ 56 PhÇn 6: Tµi liÖu tham kh¶o 60 PhÇn 1 Më ®Çu . §Æt vÊn ®Ò Trong m« h×nh ch¨n nu«i, chän läc vµ t¹o ®ùc gièng lµ rÊt quan träng, nhiÒu khi trë thµnh yÕu tè quyÕt ®Þnh. Trong ch¨n nu«i bß s÷a, yÕu tè ®ùc gièng cµng trë nªn quan träng h¬n v× hÇu hÕt bß c¸i ®Òu ®­îc ¸p dông thô tinh nh©n t¹o. Víi kü thuËt thô tinh nh©n t¹o, mçi ®ùc gièng mçi n¨m ®ãng gãp nguån gen cña m×nh s¶n xuÊt hµng tr¨m, hµng ngµn bª. Trong lóc ®ã, mçi bß c¸i tèt, nguån gen ®ã còng chØ ®ãng gãp vµo s¶n xuÊt 1 bª. Râ rµng, ®ùc gièng ®ãng vai trß rÊt lín vÒ chÊt l­îng thÕ hÖ sau. NÕu ®ùc gièng kh«ng ®­îc chän läc chuÈn x¸c sÏ s¶n xuÊt ra mét thÕ hÖ con c¸i chÊt l­îng kÐm g©y ¶nh h­ëng lín ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ng­êi ch¨n nu«i bß s÷a. ë n­íc ta, trong nh÷ng n¨m qua, ®µn bß s÷a cã tû lÖ nguån gen gièng HF cø ngµy mét t¨ng lªn cao ®· g©y nªn nh÷ng khã kh¨n nhÊt dÞnh cho ng­êi ch¨n nu«i v× khã nu«i h¬n vµ ®ßi hái ®Çu t­, kü thuËt ch¨n nu«i cao h¬n. Trong ch¨n nu«i bß lai h­íng s÷a, phæ biÕn vµ ®­îc ng­êi ch¨n nu«i ­a chuéng nhÊt lµ 2 nhãm 3/4HF vµ 7/8HF v× t­¬ng ®èi dÔ nu«i, phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña ng­êi ch¨n nu«i vµ ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. Gièng bß Lai Sind (LS) vµ bß lai F1(HFxLS) mÆc dï dÔ nu«i nh­ng n¨ng suÊt thÊp. Ng­îc lai, gièng bß s÷a cao s¶n HF thuÇn tuy cho n¨ng suÊt cao nh­ng rÊt khã nu«i. Do vËy, trong ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i n­íc ta hiÖn nay nªn duy tr× ®µn bß lai h­íng s÷a cã tû lÖ 3/4HF vµ 7/8HF. §Ó thùc hiÖn c«ng viÖc ®ã, nghiªn cøu chän t¹o ®µn ®ùc gièng lai h­íng s÷a cã phÈm chÊt cao ®Ó æn ®Þnh nhãm gièng trªn c¬ së ®ã tõng b­íc chän läc n©ng cao chÊt l­îng gièng bß lai h­íng s÷a phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i ViÖt Nam lµ viÖc lµm cÇn thiÕt. V× vËy chóng t«i tiÕn hµnh ®Ò tµi: “Nghiªn cøu mét sè tÝnh tr¹ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, chÊt l­îng tinh vµ tû lÖ phèi cã chöa cña bß ®ùc lai h­íng s÷a 3/4 vµ 7/8HF”. 1.2. Môc tiªu cña ®Ò tµi X¸c ®Þnh kÝch th­íc c¸c chiÒu ®o cña bß 3/4HF vµ 7/8 HF qua c¸c th¸ng tuæi. X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng t¨ng khèi l­îng cña bß 3/4HF vµ 7/8HF qua c¸c th¸ng tuæi. C¸c chØ tiªu vÒ chÊt l­îng tinh dÞch cña bß 3/4HF vµ 7/8HF. X¸c ®Þnh tû lÖ phèi gièng cã chöa cña bß 3/4HF vµ 7/8HF. X¸c ®Þnh mét sè ®Æc ®iÓm di truyÒn vÒ khèi l­îng cña bß 3/4HF vµ 7/8 HF qua c¸c th¸ng tuæi. Tõ ®ã g©y t¹o vµ chän läc ®­îc ®µn ®ùc gièng lai HF cã tû lÖ nguån gen 3/4HF vµ 7/8HF cã phÈm chÊt cao ®Ó æn ®Þnh nhãm gièng bß lai nh»m tõng b­íc chän läc n©ng cao chÊt l­îng gièng bß lai h­íng s÷a phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i nhiÖt ®íi nãng Èm cña ViÖt Nam.  PhÇn 2 Tæng quan tµi liÖu 2.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n 2.1.1. Kh¸i niÖm vÒ chiÒu ®o Cao v©y: ®­îc ®o b»ng th­íc gËy lµ kho¶ng c¸ch tõ mÆt ®Êt ®Õn ®iÓm sau cña u vai. Cao khum: ®­îc ®o b»ng th­íc gËy lµ kho¶ng c¸ch tõ mÆt ®Êt ®Õn ®iÓm cao nhÊt cña x­¬ng khum. Dµi th©n chÐo: ®­îc ®o b»ng th­íc d©y hay th­íc gËy lµ kho¶ng c¸ch tõ phÝa tr­íc b¶ vai ®Õn phÝa sau u ngåi. Réng ngùc: ®­îc ®o b»ng th­íc gËy lµ kho¶ng c¸ch gi÷a 2 phÇn réng nhÊt cña phÇn ngùc tiÕp gi¸p phÝa sau x­¬ng b¶ vai. S©u ngùc: ®­îc ®o b»ng th­íc gËy lµ kho¶ng c¸ch tõ x­¬ng cét sèng ®Õn x­¬ng øc ngay sau b¶ vai t¹o thµnh ®­êng th¼ng vu«ng gãc víi mÆt ®Êt. Vßng ngùc: ®­îc ®o b»ng th­íc d©y lµ chu vi vßng ngùc tiÕp gi¸p phÝa sau x­¬ng b¶ vai. Vßng èng: ®­îc ®o b»ng th­íc d©y lµ chu vi cña 1/3 phÝa trªn cña x­¬ng bµn ch©n tr¸i phÝa tr­íc. 2.1.2. Kh¸i niÖm vÒ chÊt l­îng tinh ThÓ tÝch tinh dÞch cña 1 lÇn suÊt tinh (V): lµ l­îng tinh dÞch xuÊt ra trong 1 lÇn khai th¸c tinh. Nång ®é tinh trïng (C): lµ sè l­îng tinh trïng cã trong mét ml tinh dÞch. Ho¹t lùc tinh trïng (A): chØ tiªu nµy ®­îc ®¸nh gi¸ b»ng tû lÖ % tinh trïng tiÕn th¼ng so víi tæng sè tinh trïng quan s¸t ®­îc. Tû lÖ kú h×nh (K): lµ chØ tiªu nãi lªn sè l­îng tinh trïng cã h×nh d¹ng kh«ng b×nh th­êng chiÕm bao nhiªu % trong tæng sè tinh trïng ®· quan s¸t ®­îc. Ngoµi ra ®Ó ®¸nh gi¸ sù sinh tr­ëng ph¸t dôc cña bß ®ùc ng­êi ta th­êng tiÕn hµnh c©n khèi l­îng vµo c¸c thêi gian sau: s¬ sinh, 1 th¸ng, 3 th¸ng, 6 th¸ng, 12 th¸ng, 24 th¸ng tuæi… C«ng thøc tÝnh khèi l­îng: Khèi l­îng (kg) = 89,8 x (vßng ngùc)2 x dµi th©n chÐo C¸c chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n chÐo ®­îc tÝnh b»ng ®¬n vÞ: m 2.1.3. Kh¸i niÖm vÒ c¸c tham sè di truyÒn 2.1.3.1. HÖ sè di truyÒn HÖ sè di truyÒn lµ tû lÖ cña phÇn do kiÓu gen quy ®Þnh trong viÖc t¹o nªn gi¸ trÞ kiÓu h×nh. Cã thÓ hiÓu hÖ sè di truyÒn theo 2 c¸ch: hÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng vµ hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp: - HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng () HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng biÓu thÞ phÇn ph­¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña c¸ thÓ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi ph­¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu gen. C«ng thøc tÝnh HHHHHH= Trong ®ã: VG: ph­¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu gen VP: ph­¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu h×nh HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng cßn ®­îc gäi lµ møc ®é quyÕt ®Þnh di truyÒn. - HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp (h2) HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp biÓu thÞ gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña c¸ thÓ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi gi¸ trÞ di truyÒn céng hay gi¸ trÞ gièng. C«ng thøc tÝnh: h2= Trong ®ã: VA: ph­¬ng sai gi¸ trÞ di truyÒn céng gép hay gi¸ trÞ gièng VP: ph­¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu h×nh h2 > 0,4: tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao h2 < 0,2: tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp 2.1.3.2. HÖ sè t­¬ng quan di truyÒn (rA) HÖ sè t­¬ng quan di truyÒn: lµ mèi quan hÖ do c¸c gen quy ®Þnh ®ång thêi hai hoÆc nhiÒu tÝnh tr¹ng g©y ra. Cã thÓ lµ do tr­êng hîp mét gen quy ®Þnh hai hay nhiÒu tÝnh tr¹ng hoÆc cã thÓ lµ 2 hÖ thèng gen liªn kÕt ®iÒu khiÓn c¶ hai tÝnh tr¹ng. C«ng thøc tÝnh: rA (X,Y)= : hiÖp ph­¬ng sai di truyÒn céng gép cña 2 tÝnh tr¹ng X,Y : ®é lÖch chuÈn gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña X : ®é lÖch chuÈn di truyÒn céng gép cña Y 2.2. Sinh lý sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña bß ®ùc 2.2.1. Sinh tr­ëng cña bß ®ùc C¬ së chñ yÕu cña sù sinh tr­ëng cña c¬ thÓ lµ sù sinh tr­ëng cña c¸c m« bµo, sù sinh tr­ëng gåm 2 qu¸ tr×nh lµ sinh s¶n vµ ph¸t triÓn, cã nghÜa lµ tÕ bµo ph©n chia c¸c tÕ bµo vµ c¸c tÕ bµo nhá lín dÇn lªn cã kÝch th­íc vµ thÓ vãc gièng tÕ bµo mÑ dÉn ®Õn sù t¨ng thÓ khèi cña tõng bé phËn c¬ thÓ hay toµn bé c¬ thÓ. Sù sinh tr­ëng lµ mét qu¸ tr×nh tÝch luü c¸c chÊt dinh d­ìng, lµ sù t¨ng chiÒu cao, chiÒu dµi, bÒ ngang, khèi l­îng cña tõng bé phËn hay toµn c¬ thÓ trªn c¬ së tÝnh di truyÒn vµ sù t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh. 2.2.2. Ph¸t dôc cña bß ®ùc Sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ kh«ng ph¶i chØ ë viÖc t¨ng chiÒu cao, chiÒu dµi, bÒ ngang, khèi l­îng mµ cßn ë chç hoµn thiÖn, t¨ng chøc n¨ng, tÝnh c¸ch cña tõng bé phËn trong c¬ thÓ. Ph¸t dôc lµ mét qu¸ tr×nh thay ®æi vÒ chÊt l­îng, tøc lµ sù t¨ng thªm, hoµn chØnh c¸c tÝnh chÊt, chøc n¨ng cña tõng bé phËn hay toµn bé c¬ thÓ vËt nu«i. Sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc lµ 2 qu¸ tr×nh cña sù ph¸t triÓn, gi÷a chóng cã mèi liªn hÖ chÆt trÏ víi nhau cïng tiÕn hµnh song song, hç trî vµ thóc ®Èy cho nhau nh­ mèi quan hÖ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cã thÓ sinh tr­ëng nhanh h¬n ph¸t dôc nh­ng cã lóc ph¸t dôc l¹i nhanh h¬n sù sinh tr­ëng. 2.2.3. §¸nh gi¸ sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña bß ®ùc §Ó ®¸nh gi¸ sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc ta th­êng dïng ph­¬ng ph¸p c©n ®Þnh kú khèi l­îng, ®o kÝch th­íc c¸c chiÒu c¬ thÓ. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c chiÒu ®o phô thuéc vµo tõng lo¹i gia sóc, kh¶ n¨ng sinh truëng (sinh tr­ëng nhanh kho¶ng c¸ch c©n ng¾n) môc ®Ých theo dâi. Nãi chung, kho¶ng c¸ch cÇn ®o rót ng¾n, nhËn xÐt sÏ chÝnh x¸c h¬n. Trong s¶n suÊt cã thÓ c©n ®o vµo c¸c thêi ®iÓm sau: - Bß: s¬ sinh, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 12, 18, 24, 36, 48 th¸ng - Trong nghiªn cøu: trong 10 – 15 ngµy hoÆc 3 – 5 ngµy cã thÓ ®o mçi ngµy mét lÇn. 2.2.4. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ sù sinh tr­ëng ph¸t dôc 2.2.4.1. Sinh tr­ëng tÝch lòy (Vi i=1….n) Sinh tr­ëng tÝch lòy lµ khèi l­îng, kÝch th­íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i thêi ®iÓm thùc hiÖn phÐp ®o. Vi ®­îc tÝnh theo c¸c ®¬n vÞ lµ: g,kg, mm, cm, m… Thêi ®iÓm thùc hiÖn c¸c phÐp ®o (ti) ®­îc tÝnh lµ: ngµy, tuÇn, th¸ng… §å thÞ sinh tr­ëng tÝch lòy lµ mét ®­êng cong h×nh ch÷ S, giai ®o¹n sinh tr­ëng ®å thÞ n»m ngang, giai ®o¹n giµ cçi ®å thÞ ®i xuèng. 2.2.4.2. Sinh tr­ëng tuyÖt ®èi (Ai i=1…n) §é sinh tr­ëng tuyÖt ®èi lµ khèi l­îng, kÝch th­íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng c¬ thÓ t¨ng lªn theo thêi gian. Ai ®­îc tÝnh theo c¸c ®¬n vÞ lµ: g/th¸ng, kg/th¸ng, mm/ngµy, cm/th¸ng… Thêi gian ti ®­îc tÝnh lµ: ngµy, tuÇn, th¸ng… C«ng thøc tÝnh nh­ sau: Ai= Trong ®ã: Vi -1 lµ khèi l­îng, kÝch th­íc, thÓ tÝch ë ®Çu thêi kú t­¬ng øng ti -1 Vi lµ khèi l­îng, kÝch th­íc thÓ tÝch ë thêi kú tiÕp theo t­¬ng øng ti §å thÞ sinh tr­ëng tuyÖt ®èi cã d¹ng ®­êng cong gÇn gièng nh­ Parabon biÓu thÞ gi¸ trÞ b×nh qu©n trªn tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cô thÓ. 2.2.4.3. Sinh tr­ëng t­¬ng ®èi (Ri,i=1..n) §é sinh tr­ëng t­¬ng ®èi lµ khèi l­îng, kÝch th­íc, thÓ tÝch cña toµn bé c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i thêi ®iÓm sau t¨ng lªn so víi thêi ®iÓm sinh tr­ëng tr­íc. Ri ®­îc tÝnh theo ®¬n vÞ % Thêi gian ti ®­îc tÝnh lµ: ngµy, th¸ng, tuÇn… C«ng thøc tÝnh nh­ sau: Ri= Trong ®ã: Vi -1 lµ khèi l­îng, kÝch th­íc t¹i thêi ®iÓm tr­íc Vi lµ khèi l­îng, kÝch th­íc t¹i thêi ®iÓm sau §å thÞ sinh tr­ëng t­¬ng ®èi lµ d¹ng ®­êng cong gÇn nh­ h×nh Hyperbon liªn tôc gi¶m dÇn theo løa tuæi. 2.3. C¸c quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc cña bß ®ùc Lóc tr­ëng thµnh kh«ng chØ lµ sù phãng to cña bß lóc s¬ sinh. Bëi v× trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, mçi giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t dôc cña bß ®Òu tu©n theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. 2.3.1. Quy luËt sinh tr­ëng ph¸t dôc kh«ng ®ång ®Òu Quy luËt nµy thÓ hiÖn ë mét sè khÝa c¹nh sau: Kh«ng ®ång ®Òu vÒ sù t¨ng träng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ ë c­êng ®é sinh tr­ëng tÝch luü tuyÖt ®èi vµ t­¬ng ®èi cña bß. Bª sinh tr­ëng tuyÖt ®èi chËm nh­ng sinh tr­ëng t­¬ng ®èi nhanh, bß th× ng­îc l¹i. C­êng ®é sinh tr­ëng tuyÖt ®èi trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¬ thÓ mÑ thÊp nh­ng ®é sinh tr­ëng t­¬ng ®èi bao giê còng cao vµ v­ît xa giai ®o¹n ph¸t triÓn ngoµi c¬ thÓ mÑ. Kh«ng ®ång ®Òu vÒ sù ph¸t triÓn ngo¹i h×nh d¸ng vãc. Nguyªn nh©n cña hiÖn t­îng nµy lµ sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña hÖ x­¬ng. Giai ®o¹n bµo thai ph¸t triÓn chiÒu cao ch©n lµ chÝnh v× chiÒu dµi c¬ thÓ ng¾n, hÑp nh­ng cã d¸ng cao so víi bß lóc tr­ëng thµnh. Sau khi ra ngoµi c¬ thÓ mÑ, bß b¾t ®Çu ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ chiÒu dµi sau ®ã lµ chiÒu s©u cuèi cïng lµ chiÒu réng. Kh«ng ®ång ®Òu trong sù ph¸t triÓn cña c¸c bé phËn trong c¬ thÓ. Cã thÓ chia tèc ®é ph¸t triÓn cña c¬ thÓ thµnh 3 møc kh¸c nhau: nhanh, trung b×nh, chËm, øng víi mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn trong vµ ngoµi c¬ thÓ. Sù ph¸t triÓn cña c¸c bé phËn trong c¬ thÓ Giai ®o¹n ph¸t triÓn trong c¬ thÓ mÑ Giai ®o¹n ph¸t triÓn ngoµi c¬ thÓ mÑ 1 2 3 1 Da, c¬ X­¬ng, tim Ruét 2 M¸u, d¹ dµy ThËn L¸ch, l­ìi 3 DÞch hoµn Gan, phæi, khÝ qu¶n N·o 2.3.2. Quy luËt sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo tÝnh chu kú Quy luËt nµy thÓ hiÖn ë c¸c khÝa c¹nh: TÝnh chu kú trong ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ: chu kú ho¹t ®éng sinh dôc cña bß; tr¹ng th¸i h­ng phÊn, øc chÕ cña hÖ thÇn kinh cao cÊp. TÝnh chu kú trong sù t¨ng träng cña c¬ thÓ bß: Do sù t¨ng sinh cña c¸c tÕ bµo cã tÝnh chu kú. Cã thêi kú t¨ng sinh m¹nh, cã thêi kú t¨ng sinh yÕu råi l¹i m¹nh mµ sù t¨ng träng cña bß khi nhiÒu khi Ýt cã thÓ biÓu diÔn thµnh lµn sãng chu kú. TÝnh chu kú trong sù trao ®æi chÊt: C¸c chu tr×nh trao ®æi ®­êng (Creb), chu kú cña sù ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸… 2.3.3. Quy luËt sinh tr­ëng ph¸t dôc theo giai ®o¹n Kh«ng nh÷ng b¶n th©n bß sinh tr­ëng, ph¸t dôc theo c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau mµ ngay tõng c¬ quan bé phËn trong c¬ thÓ còng sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc theo nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau. Trong suèt qu¸ tr×nh sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc, c¬ thÓ gia sóc tr¶i qua nh÷ng thêi kú nhÊt ®Þnh vµ chÝnh trong nh÷ng thêi kú nµy chóng ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng nhÊt ®Þnh. Cã thÓ chia qu¸ tr×nh sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña gia sóc thµnh c¸c giai ®o¹n vµ c¸c thêi kú sau ®©y: 2.3.3.1. Giai ®o¹n trong c¬ thÓ mÑ Thêi kú ph«i tö: tõ lóc trøng ®­îc thô tinh ®Õn khi hîp tö b¸m chÆt vµo niªm m¹c sõng tö cung. Trong thêi kú nµy ph«i ph©n chia rÊt m¹nh, chÊt dinh d­ìng cung cÊp cho ph«i chñ yÕu lµ no·n hoµng cña trøng vµ mét phÇn chÊt dÞch cña tö cung bß mÑ. Thêi kú tiÒn thai: tõ lóc hîp tö b¸m chÆt vµo niªm m¹c tö cung ®Õn khi xuÊt hiÖn nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng vÒ gi¶i phÉu sinh lý vµ trao ®æi chÊt cña c¸c mÇm, cña c¸c c¬ quan. Thêi kú nµy thai sinh tr­ëng ph¸t dôc m¹nh, hÖ thèng thÇn kinh, tiªu ho¸, tuÇn hoµn, bé x­¬ng b¾t ®Çu h×nh thµnh, chÊt dinh d­ìng ®­îc c¬ thÓ mÑ cung cÊp qua hÖ thèng m¹ch m¸u nèi liÒn bµo thai, nhau thai. Thêi kú thai nhi: tõ lóc kÕt thóc thêi kú tiÒn thai ®Õn khi gia sóc non ®­îc sinh ra. Trong thêi kú nµy, 4 ch©n, c¸c c¬ quan c¶m gi¸c, l«ng, ®u«i h×nh thµnh, c¸c c¬ quan t¨ng sinh nhanh chãng lµm cho 3/4 khèi l­îng s¬ sinh h×nh thµnh trong giai ®o¹n ®ã. V× vËy, cÇn cung cÊp cho c¬ thÓ mÑ ®Çy ®ñ c¸c chÊt dinh d­ìng ®Æc biÖt lµ protein vµ chÊt kho¸ng. 2.3.3.2. Giai ®o¹n ngoµi c¬ thÓ mÑ Giai ®o¹n nµy gåm 5 thêi kú: - Thêi kú s¬ sinh: tõ lóc míi ®Î ®Õn 1-2 tuÇn tuæi. Thêi kú nµy bª non ®­îc nu«i b»ng s÷a ®Çu cã chøa hµm l­îng globulin, globulin l¹i liªn quan tíi kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ. MÆt kh¸c, s÷a ®Çu chøa mét hµm l­îng protein dÔ tiªu, nhiÒu vitamin, mét sè chÊt kho¸ng cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña bª non. Cho bó s÷a ®Çu ®Çy ®ñ lµ biÖn ph¸p kü thuËt quan träng n©ng cao søc kháe vµ tû lÖ nu«i sèng cña bª non. - Thêi kú bó s÷a: tõ lóc vµi 3 tuÇn tuæi ®Õn khi cai s÷a. ChÊt dinh d­ìng chñ yÕu ë giai ®o¹n nµy lµ s÷a mÑ, cÇn bæ sung sím thøc ¨n cho bª v× ngoµi t¸c dông tho¶ m·n nhu cÇu dinh d­ìng mµ b¶n th©n s÷a mÑ kh«ng ®¸p øng ®ñ, cßn cã t¸c dông kÝch thÝch bé m¸y tiªu ho¸ ph¸t triÓn, t¨ng kh¶ n¨ng lîi ®ông thøc ¨n sau nµy. Thêi gian bó s÷a mÑ cña bª lµ 4 ®Õn 6 th¸ng. - Thêi kú ph¸t triÓn sinh dôc: lóc nµy sù ph©n biÖt tÝnh dôc b¾t ®Çu râ rÖt dÇn. Bß dÇn dÇn thµnh thôc vÒ tÝnh, ngo¹i h×nh, tÝnh t×nh còng nh­ biÕn ®æi nhÊt ®Þnh: con ®ùc c¬ b¾p ph¸t triÓn, c¬ thÓ në nang, c©n ®èi, tÝnh t×nh còng m¹nh d¹ng hung h¨ng h¬n. Thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh: Bß ®ùc: 12-18 th¸ng. - Thêi kú tr­ëng thµnh: thêi kú nµy con vËt ph¸t triÓn hoµn chØnh, cã kh¶ n¨ng sinh s¶n cµy kÐo, cho s÷a tèt nhÊt…nÕu nu«i d­ìng ch¨m sãc, sö dông hîp lý sÏ cho hiÖu qu¶ cao khi con vËt tr­ëng thµnh. - Thêi kú giµ cçi: kh¶ n¨ng s¶n suÊt cña bß dÇn dÇn gi¶m ®i vµ mÊt h¼n khi con vËt giµ, c¸c ho¹t ®éng sinh lý vµ søc khoÎ còng gi¶m sót. Thêi kú nµy ®Õn sím hay muén kh«ng chØ do tuæi t¸c quyÕt ®Þnh vµ cßn phô thuéc vµo chÕ ®é ch¨m sãc, chÕ ®é sö dông. 2.3.4. C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng tíi sinh tr­ëng, ph¸t dôc 2.3.4.1. Nh©n tè di truyÒn Trong qu¸ tr×nh sinh tr­ëng yÕu tè di truyÒn chi phèi sù sinh tr­ëng vµ ph¸t dôc khiÕn nã thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña gièng, dßng hä vµ c¸ thÓ. Ng­êi ta ph©n chia thµnh 3 hÖ thèng gen chi phèi sù ph¸t triÓn cña tÝnh tr¹ng: - Gen ¶nh h­ëng tíi toµn bé tÝnh tr¹ng. - Gen ¶nh h­ëng tíi nhãm tÝnh tr¹ng liªn quan. - Gen ¶nh h­ëng tíi tõng tÝnh tr¹ng riªng lÎ. TÝnh di truyÒn vÒ mÆt søc s¶n xuÊt cao hay thÊp, chuyªn ho¸ hay kiªm dông ¶nh h­ëng tíi sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña c¸c bé phËn trùc tiÕp s¶n xuÊt. §Ó t¹o nªn tÝnh di truyÒn mong muèn, cÇn khÐo lÐo chän läc tÝnh di truyÒn vµ phèi hîp tèt ®ùc c¸i ®Ó tÝnh di truyÒn ®­îc truyÒn cho ®êi con lai lµ biÖn ph¸p tÝnh cùc ®Ó t¹o nªn yÕu tè di truyÒn cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn. 2.3.4.2. Nh©n tè ngo¹i c¶nh Cïng víi c¸c ®iÒu kiÖn thêi tiÕt, khÝ hËu th× chÕ ®é nu«i d­ìng lµ yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh h­ëng quan träng nhÊt tíi sù sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña bß ®ùc. Trong qu¸ tr×nh sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña bß nÕu mét giai ®o¹n nµo ®ã nu«i d­ìng kh«ng tèt sinh tr­ëng ph¸t dôc ngõng trÖ, ®Ó l¹i nh÷ng dÊu vÕt trªn ngo¹i h×nh cña bß. Nu«i d­ìng tèt, bß sinh tr­ëng ph¸t dôc nhanh vµ ng­îc l¹i. T¸c ®éng b»ng c¸c yÕu tè dinh d­ìng ch¨m sãc, tiÓu khÝ hËu chuång nu«i chÝnh lµ c¸c biÖn ph¸p ®iÒu khiÓn sinh tr­ëng, ph¸t dôc cña bß. 2.4. Mét sè ®Æc ®iÓm sinh lý sinh dôc cña bß ®ùc 2.4.1. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc Gi¶i phÉu ®Þnh vÞ c¸c c¬ quan chi tiÕt cña bé m¸y sinh s¶n cña bß ®ùc ta thÊy mét sè bé phËn quan träng lµ dÞch hoµn, dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh vµ c¸c tuyÕn sinh dôc phô. 2.4.1.1. DÞch hoµn Bß ®ùc cã 2 dÞch hoµn ®­îc treo phÝa ngoµi c¬ thÓ trong bao dÞch hoµn. DÞch hoµn cã 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ s¶n xuÊt tinh trïng vµ tiÕt hãc m«n. N¬i s¶n xuÊt tinh trïng trong dÞch hoµn lµ c¸c èng sinh tinh. N¬i s¶n suÊt ra c¸c hãc m«n lµ c¸c tÕ bµo Leydig. DÞch hoµn hµng ngµy s¶n xuÊt ra mét l­îng lín tinh trïng. XÊp xØ 90% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa ®ùng hµng tr¨m mÐt èng sinh tinh rÊt nhá. C¸c èng nµy ®­îc nèi liÒn víi nhau thµnh mét m¹ng l­íi ch»ng chÞt. Cßn l¹i 10% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa c¸c m« liªn kÕt, m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ tÕ bµo Leydig tiÕt ra hãc m«n. V¸ch èng sinh tinh lµ mét mµng ®¸y cã mét sè tÕ bµo sau nµy s¶n xuÊt ra tinh trïng (nguyªn bµo tinh). Cïng víi c¸c nguyªn bµo tinh cã hµng lo¹t c¸c tÕ bµo lín h¬n nhiÒu gäi lµ tÕ bµo Sectoli cã chøc n¨ng hç trî vµ nu«i d­ìng tinh trïng ®ang h×nh thµnh khi chóng chuyÓn tõ v¸ch ra xoang èng sinh tinh, èng nµy còng tiÕt nhiÒu dÞch vµo xoang èng. DÞch nµy cã vai trß quan träng trong viÖc vËn chuyÓn tinh trïng khái dÞch hoµn ®Ó vµo ®­êng sinh s¶n. Tinh trïng sau khi ®­îc sinh ra trong c¸c èng dÉn tinh sÏ ®i qua mét hÖ thèng èng dÉn ra. Trong mçi dÞch hoµn c¸c èng sinh tinh còng ®æ vµo kho¶ng 15 èng dÉn ra ®Ó ®­a tinh trïng vµ dÞch tiÕt cña èng sinh tinh ®Õn phÇn ngoµi cña dÞch hoµn. C¸c èng dÉn ra nèi nªn trªn bÒ mÆt ë phÇn ®Ønh dÞch hoµn vµ ®æ vµo dÞch hoµn phô. DÞch hoµn ®Æc biÖt t¨ng nhanh vÒ kÝch th­íc khi bß ®ùc s¾p ®Õn tuæi thµnh thôc, ph¶n ¸nh sù thµnh thôc vµ t¨ng vÒ kÝch th­íc cña c¸c èng sinh tinh d­íi t¸c ®éng cña c¸c hãc m«n sinh dôc. DÞch hoµn bß tiÕp tôc t¨ng tr­ëng sau khi thµnh thôc, mÆc dï rÊt chËm, vµ ®¹t ®Õn kÝch th­íc tr­ëng thµnh khi ®¹t 4-5 n¨m tuæi. Sau 7-8 n¨m dÞch hoµn gi¶m dÇn vÒ kÝch th­íc. Sù gi¶m kÝch th­íc nµy chñ yÕu do sù l·o ho¸. 2.4.1.2. DÞch hoµn phô C¸c èng dÉn ra tõ dÞch hoµn tËp trung l¹i h×nh thµnh nªn mét èng ®¬n gäi lµ dÞch hoµn phô. Mçi dÞch hoµn cã mét dÞch hoµn phô. CÊu t¹o dÞch hoµn phô gåm cã ®Çu, th©n, ®u«i vµ cã thÓ sê thÊy b×u d¸i. MÆc dï chØ cã mét èng nh­ng dÞch hoµn phô rÊt gÊp khóc vµ cã chiÒu dµi 40-60 m. DÞch hoµn phô cã mét sè chøc n¨ng chÝnh lµ hÊp thu dÞch chuyÓn, lµm truëng thµnh vµ dù tr÷ tinh trïng. Mét l­îng lín dÞch ®­îc hÊp thu trong dÞch hoµn phô vµ khi tinh trïng ®Õn ®­îc phÇn ®u«i cña dÞch hoµn phô th× chóng cã nång ®é rÊt cao. Vai trß hÊp thu dÞch cña dÞch hoµn phô còng gióp cho viÖc vËn chuyÓn t­¬ng tù nh­ chuyÓn ®éng cña mét sè tÕ bµo cña èng dÉn ra dÞch bµo. C¸c tÕ bµo nµy cã l«ng nhu vµ ho¹t ®éng cña c¸c l«ng nhu nµy sÏ gióp cho tinh trïng vËn ®éng. PhÇn ®u«i cña dÞch hoµn phô ho¹t ®éng nh­ mét kho chøa tinh trïng. Tinh trïng ë trong ®u«i dÞch hoµn phô hÇu nh­ kh«ng vËn ®éng d­êng nh­ ë tr¹ng th¸i tiÒm sinh, cã nghÜa lµ chóng cÇn rÊt Ýt n¨ng l­îng hoÆc dinh d­ìng ®Ó sèng. Khi con ®ùc kh«ng khai th¸c tinh hay phèi gièng th× viÖc s¶n xuÊt tinh trïng vÉn kh«ng ngõng, do vËy tinh trïng bÞ bµi tiÕt ra qua thñ d©m hoÆc th¶i chËm qua bãng ®¸i vµ th¶i ra ngoµi qua èng n­íc tiÓu. 2.4.1.3. èng dÉn tinh èng dÉn tinh lµ mét èng cã c¬ ch¾c ch¹y tõ ®u«i dÞch hoµn phô ë ®¸y dÞch hoµn ng­îc theo dÞch hoµn ®Õn phång èng dÉn tinh. Kh¸c víi dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh lµ mét èng th¼ng vµ kh¸ dµi. Hai èng dÉn tinh hîp víi nhau t¹o thµnh phång èng dÉn tinh, gÆp èng dÉn n­íc tiÓu tõ bµng quang cïng víi chÊt tiÕt cña mét sè tuyÕn sinh dôc phô ®æ vµo mét èng chung gäi lµ niÖu ®¹o. 2.4.1.4. C¸c tuyÕn sinh dôc phô Cã 4 tuyÕn phô sinh sinh ra c¸c chÊt tiÕt ®ãng gãp vµo thµnh phÇn tinh thanh. - Phång èng dÉn tinh: v¸ch cña phång èng dÉn tinh dÇy vµ cã mét sè tÕ bµo ph©n tiÕt. CÆp phång èng dÉn tinh còng ho¹t ®éng nh­ mét bÓ dù tr÷ sè l­îng nhá tinh dÞch ®ñ cho mét hoÆc hai lÇn phãng tinh. - TuyÕn tinh nang: tuyÕn nµy n»m ë hai bªn thµnh vµ kÕt thóc cña èng dÉn tinh. Nã tiÕt mét phÇn quan träng cña tinh thanh nhê chÊt tiÕt giµu fructoza vµ axit xitric. - TuyÕn tiÒn liÖt: tuyÕn tiÒn liÖt n»m cuèi èng dÉn tinh, ®Çu niÖu ®¹o, v¾t ngang qua cæ bµng quang vµ chia thµnh 2 thuú. TuyÕn nµy cã nhiÒu lç ®æ vµo niÖu ®¹o víi dÞch tiÕt ra giµu axit amin vµ c¸c enzim kh¸c nhau. - TuyÕn cñ hµnh: tuyÕn cñ hµnh lµ tuyÕn cã lç tiÕt gÇn d­¬ng vËt nhÊt, nã tiÕt dÞch “röa” ngay tr­íc mçi lÇn phãng tinh vµ cã t¸c dông lµm vÖ sinh ®­êng sinh dôc ®ùc vµ c¸i. 2.4.2. Tinh dÞch cña bß ®ùc Tinh dÞch cã nång ®é cao tõ dÞch hoµn phô ®æ vµo èng dÉn tinh sÏ hçn hîp víi c¸c chÊt tuyÕn sinh dôc phô ®Ó h×nh thµnh tinh dÞch. Do vËy tinh dÞch gåm 2 phÇn kh¸c nhau; tinh trïng vµ tinh thanh. 2.4.2.1. Tinh trïng - H×nh th¸i tinh trïng Tinh trïng gåm 3 phÇn chÝnh: ®Çu, th©n vµ ®u«i Thµnh phÇn chÝnh cña ®Çu lµ nh©n rÊt ®Æc chøa ADN vµ ®­îc bao bäc bëi mét mµng nh©n cã søc kh¸ng cao. PhÝa trªn ®Çu ®­îc phñ bëi acrosom cã chøa mét sè men ph©n gi¶i protein vµ hyaluronidaza rÊt quan träng khi thô tinh. PhÇn sau nh©n ®­îc bao phñ bëi mò nh©n vµ trªn toµn bé cÊu tróc nµy, kÓ c¶ th©n vµ ®u«i, lµ mét mµng nguyªn sinh chÊt máng. PhÇn th©n dµy cã chøa mét phÇn nh©n vµ chøa ty l¹p thÓ cÇn thiÕt cho h« hÊp vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. §u«i chøa mét sè sîi däc, gióp cho qu¸ tr×nh vËn ®éng cña tinh trïng. Tinh trïng chøa rÊt Ýt c¸c chÊt kh¸c ngoµi vËt chÊt di truyÒn cÇn thiÕt cho thô tinh vµ do cã Ýt chÊt dinh d­ìng nªn nã ph¶i dùa vµo nguån dinh d­ìng cña m«i tr­êng. - Sù t¹o tinh vµ chÝn cña tinh trïng Qu¸ tr×nh sinh tinh vµ thµnh thôc cña tinh trïng diÔn ra liªn tôc trong n¨m. Tuy nhiªn, c­êng ®é cã thay ®æi chót Ýt theo mïa. Qu¸ tr×nh t¹o tinh b¾t ®Çu tõ khi ph©n chia nguyªn bµo tinh cho ®Õn khi bµi tiÕt tinh trïng vµo xoang èng dÉn tinh, kÐo dµi trong 48-50 ngµy. C¸c nguyªn bµo tinh ph©n chia vµ biÖt ho¸ qua 1 lo¹t ph©n bµo, cuèi cïng h×nh thµnh nªn tinh trïng. Khi tinh trïng ®­îc h×nh thµnh ®Çy ®ñ chóng sÏ ®­îc ®Èy ra hÇu nh­ tù do trong xoang èng sinh tinh. TiÕp theo tinh trïng di chuyÓn trong èng phô dÞch hoµn trong kho¶ng 14-22 ngµy, phô thuéc vµo tÇn sè khai th¸c tinh. Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn nµy tinh trïng thµnh thôc dÇn vµ hoµn toµn thµnh thôc trong thêi gian tÝch l¹i ë ®u«i phô dÞch hoµn. Thùc ra thêi gian t¹o tinh trong c¸c èng sinh tinh rÊt æn ®Þnh (48 ngµy) vµ hÇu nh­ kh«ng bÞ thay ®æi do chÕ ®é nu«i d­ìng vµ sö dông bß ®ùc. Tinh trïng tr­ëng thµnh vµ chÝn ®­îc tÝch l¹i trong phÇn ®u«i phô dÞch hoµn vµ cã thÓ sèng ë ®©y mét ®Õn hai th¸ng. 2.4.2.2. Tinh thanh Chøc n¨ng chñ yÕu cña tinh thanh lµ cung cÊp mét m«i tr­êng thÝch hîp trong ®ã tinh trïng cã thÓ sèng ®­îc sau khi xuÊt tinh. Tinh trïng hÇu nh­ kh«ng vËn ®éng trong phång èng dÉn tinh nh­ng sÏ cã kh¶ n¨ng vËn ®éng ®­îc ngay sau khi ®­îc hçn hîp víi tinh thanh khi c¶ hai ®ång thêi ®­îc xuÊt ra trong mçi lÇn phãng tinh. Tinh thanh chøa nhiÒu lo¹i muèi, axÝt amin vµ men gãp phÇn vµo ho¹t ®éng sèng vµ trao ®æi chÊt cña tinh trïng. §­êng fructoza do tói tinh tiÕt ra lµ nguån n¨ng l­îng chñ yÕu cho tinh trïng. §­êng fructoza khi ®­îc sö dông sÏ ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh axÝt lactic. Sù h×nh thµnh vµ tÝch luü axit lactic nµy sÏ lµm cho tinh trïng sèng l©u h¬n. Tinh thanh còng chøa mét sè dung dÞch ®Öm lµm cho pH kh«ng bÞ thay ®æi. Tèc ®é sö dông ®­êng fructoza vµ tÝch tô axit lactic phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Do vËy trong thô tinh nh©n t¹o ®Ó duy tr× mét mÉu tinh dÞch trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, ng­êi ta sö dông nhiÖt ®é thÊp ®Ó lµm l¹nh mÉu tinh nh»m gi¶m kh¶ n¨ng vËn ®éng cña tinh trïng vµ b¶o tån ®­êng fructoza. C¸c chÊt pha lo·ng tinh dÞch còng cã c¸c chÊt ®Öm ®Ó æn ®Þnh pH. 2.4.3. C¸c ph¶n x¹ sinh dôc cña bß ®ùc C¸c ph¶n x¹ sinh dôc cña bß ®ùc ®Òu lµ c¸c ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn. §ã lµ mét chuçi ph¶n x¹ phøc t¹p, liªn hoµn (bao gåm c¸c ho¹t ®éng c­¬ng cøng d­¬ng vËt, giao cÊu vµ phãng tinh dÞch). Nh÷ng ph¶n x¹ nµy chØ h×nh thµnh sau khi con ®ùc b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh dôc. Sù biÓu hiÖn cña c¸c ph¶n x¹ nµy phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh t¸c ®éng ®Õn con ®ùc. Ng­êi ta chia ra 5 lo¹i ph¶n x¹ vµ chóng xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau theo tr×nh tù nh­ sau. 2.4.3.1. Ph¶n x¹ ham muèn sinh dôc Ph¶n x¹ ham muèn sinh dôc lµ kh©u ®Çu tiªn cña mét chuçi c¸c ph¶n x¹ sinh dôc phøc t¹p. Ph¶n x¹ nµy biÓu hiÖn ë chç con ®ùc t×m vµ theo con c¸i khi con ®ùc tiÕp xóc víi con c¸i vµo giai ®o¹n ®éng dôc, qua c¸c c¬ quan nhËn c¶m cña con ®ùc nh­ thÞ gi¸c (nhËn biÕt d¸ng vÎ, ®éng t¸c chê ®îi cña con c¸i), thÝnh gi¸c (nghe tiÕng kªu rèng rÝt cña con c¸i), khøa gi¸c (nhËn biÕt pheromon tiÕt ra tõ c¬ quan sinh dôc cña con c¸i ®éng dôc), xóc gi¸c (qua tiÕp xóc trùc tiÕp, cä s¸t, liÕm...). Nh÷ng tÝn hiÖu nµy ®­îc chuyÒn tíi trung khu giao phèi ë hµnh tuû d­íi d¹ng xung ®iÖn, g©y h­ng phÊn trung khu nµy vµ xung ®éng thÇn kinh ®­îc dÉn truyÒn lªn vá n·o, lµm dÊy lªn ph¶n øng h­ng phÊn, con ®ùc ®ßi hái giao phèi. H­ng phÊn tÝnh dôc lµ ph¶n x¹ m¹nh cña thÇn kinh, nã øc chÕ ph¶n x¹ kh¸c (nh­ con vËt bá ¨n uèng, ®i lang thang...). Cßn ®èi víi néi tiÕt hocmon h­íng sinh dôc cña tuyÕn yªn kÝch thÝch gi¶i phãng androgen cña tÕ bµo Ledig trong dÞch hoµn, lµm ph¸t sinh vµ duy tr× c¸c ®Æc ®iÓm sinh dôc thø cÊp cña con ®ùc. 2.4.3.2. Ph¶n x¹ c­¬ng cøng d­¬ng vËt Ph¶n x¹ nµy thÓ hiÖn b»ng c¸c thay ®æi c¬ quan sinh dôc tr­íc khi giao phèi. Ph¶n øng h­ng phÊn kÝch thÝch sinh dôc lµm gi·n në c¸c ®éng m¹ch, cung cÊp m¸u cho c¸c thÓ hæng cña d­¬ng vËt (®Æc biÖt lµ phÇn gèc), lµm m¸u ø l¹i, kh«ng theo tÜnh m¹ch ®Ó vÒ tim ®­îc. KÕt qu¶ d­¬ng vËt c­¬ng cøng, gia t¨ng ®­êng kÝnh vµ ®é dµi (do ®o¹n cong h×nh ch÷ “S” duçi th¼ng ra) ®Ó ®­a vµo ©m ®¹o cña con c¸i. Ph¶n x¹ c­¬ng cøng cã thÓ ®­îc t¨ng c­êng hoÆc øc chÕ bëi nhiÒu nh©n tè kh¸c nhau (h×nh d¸ng mïi vÞ cña con c¸i...) 2.4.3.3. Ph¶n x¹ nh¶y Ph¶n x¹ nµy thÓ hiÖn b»ng con ®ùc nh¶y lªn l­ng con c¸i vµ gh× chÆt b»ng hai ch©n tr­íc. §èi víi nh÷ng ®ùc gièng chØ sö dông cho giao phèi trùc tiÕp trong thêi gian dµi th× chóng chØ nh¶y khi con c¸i ®éng dôc. Khi chuyÓn con ®ùc nµy sang huÊn luyÖn ®Ó khai th¸c tinh th× rÊt khã kh¨n. Do vËy, viÖc huÊn luyÖn ®ùc gièng nh¶y gi¸ ®Ó khai th¸c tinh dÞch th× ph¶i tiÕn hµnh ngay tõ ®Çu, khi ®ùc gièng míi b¾t ®Çu ®­a vµo sö dông. 2.4.3.4.Ph¶n x¹ giao phèi Ph¶n x¹ nµy biÓu hiÖn b»ng viÖc con ®ùc ®­a d­¬ng vËt vµo ©m ®¹o cña con c¸i vµ mét lo¹t c¸c ®éng t¸c tiÕp nh»m chuÈn bÞ cho viÖc phãng tinh. C­êng ®é ph¶n x¹ nµy phô thuéc vµo c¸c kÝch thÝch do tiÕp xóc, c¶m gi¸c vµ nhiÖt ®é. Do vËy, khi khai th¸c tinh dÞch ©m ®¹o gi¶ cÇn chuÈn bÞ chu ®¸o, ®¶m b¶o ¸p suÊt, nhiÖt ®é vµ ®é trßn cÇn thiÕt. Ở bß ®ùc, khi d­¬ng vËt thß ra, do sù s¾p xÕp cña cÈu tróc mµng bäc quy ®Çu nªn khi mµng bäc duçi ra sÏ lµm cho d­¬ng vËt xoay lç niÖu sinh dôc sÏ quay theo chiÒu kim ®ång hå mét gãc 300o khi xuÊt tinh. Trong giao phèi tù nhiªn, hiÖn t­îng nµy s¶y ra khi d­¬ng vËt cho vµo ©m ®¹o. Thêi gian giao cÊu lµ kho¶ng 1-2 gi©y. Khi con ®ùc ®­îc d­¬ng vËt vµo ©m ®¹o, nã sÏ thóc m¹nh tíi tr­íc vµ xuÊt tinh ngay. 2.4.3.5. Ph¶n x¹ phãng tinh §©y lµ ph¶n x¹ cuèi cïng trong mét chuçi c¸c ph¶n x¹ sinh dôc phøc t¹p, kh«ng ®iÒu kiÖn. Nã ®­îc biÓu hiÖn b»ng viÖc tinh dÞch ®­îc phãng ra tõ ®­êng sinh dôc cña con ®ùc. Ph¶n x¹ nµy ®­îc thùc hiÖn nhê sù co c¸c c¬ ë phô dÞch hoµn, èng dÉn tinh, c¸c tuyÕn sinh dôc phô vµ ®­¬ng niÖu sinh dôc d­íi t¸c ®éng cña oxytoxin do tuyÕn yªn tiÕt ra. C­êng ®é cña ph¶n x¹ phãng tinh quyÕt ®Þnh sè l­îng vµ chÊt l­îng tinh dÞch phãng ra. 2.5. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng tíi søc s¶n suÊt tinh 2.5.1. Gièng Tuú tõng gièng tÇm vãc to hay nhá, c­êng ®é trao ®æi chÊt m¹nh hay yÕu, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi thêi tiÕt khÝ hËu tèt hay kh«ng mµ cã sè l­îng vµ chÊt l­îng s¶n xuÊt tinh dÞch kh¸c nhau. VÝ dô, bß ®ùc gièng «n ®íi (800-1000 kg) mçi lÇn lÊy tinh cã thÓ cho 8-9 ml hay thËm chÝ 10-15 ml, cßn bß néi cña ta chØ cho ®­îc 3-5 ml. Bß «n ®íi nhËp vµo n­íc ta do thÝch nghi víi khÝ hËu mïa hÌ kÐm nªn l­îng tÝnh dÞch gi¶m vµ tÝnh h¨ng còng kÐm. 2.5.2. Thøc ¨n Thøc ¨n lµ mét trong nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn sè l­îng vµ chÊt l­îng tinh dÞch. Trao ®æi chÊt cña bß ®ùc gièng cao h¬n bß th­êng 10-12%, thµnh phÇn tinh dÞch còng ®Æc biÖt h¬n c¸c s¶n phÈm kh¸c. V× vËy nhu cÇu thøc ¨n cho ®ùc gièng ®ßi hái ®Çy ®ñ c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng.._.