Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật sản xuất dược liệu cây hy thiêm (Siegesbeckia orientalis L.) cho năng suất cao, chất lượng an toàn tại Ngọc Lặc - Thanh Hóa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI ---------&--------- TRẦN TRUNG NGHĨA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT SẢN SUẤT DƯỢC LIỆU CÂY HY THIÊM (Siegesbeckia orientalis L.) CHO NĂNG SUẤT CAO, CHẤT LƯỢNG AN TOÀN TẠI NGỌC LẶC - THANH HOÁ LUẬN VĂN THẠC SĨ NÔNG NGHIỆP Chuyên ngành: TRỒNG TRỌT Mã số:60.62.01 Người hướng dẫn khoa học:PGS.TS ĐOÀN THỊ THANH NHÀN HÀ NỘI - 2008 Lêi cam ®oan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Mọi sự giúp đỡ trong việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tôi xin chịu trách nhiệm trước ph¸p luật với lời cam đoan này. Tác giả luận văn Trần Trung Nghĩa Lêi c¶m ¬n Tác giả luận văn xin chân thành cám ơn: PGS.TS. Đoàn Thị Thanh Nhàn đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ và chỉ bảo tận tình trong suốt quá trình tác giả thực hiện công trình nghiên cứu. Lãnh đạo trường Đại học Nông nghiệp I – Hà Nội, khoa Nông học, Phòng đào tạo khoa sau Đại học đã giúp đỡ, và tạo mọi điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Lãnh đạo Viện Dược liệu, Hội đồng khoa học Viện Dược liệu, Phòng quản lý khoa học và đào tạo Viện Dược liệu đã tạo điều kiện thuận lợi. ThS. Phạm Xuân Luôn – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Dược liệu Bắc Trung bộ đã giúp đỡ tận tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành luận văn. Toàn thể cán bộ của Trung tâm Nghiên cứu Dược liệu Bắc trung bộ, các đồng nghiệp đã giúp đỡ tác giả một cách nhiệt tình có hiệu quả. T¸c gi¶ luËn v¨n Trần Trung Nghĩa Môc lôc Lêi cam ®oan i Lêi c¶m ¬n ii Môc lôc iii Danh môc ch÷ viÕt t¾t vi Danh môc c¸c b¶ng vii Danh môc c¸c ®å thÞ, biÓu ®å viii Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t TC D§VN : Tiªu chuÈn D­îc ®iÓn ViÖt Nam BVTV : B¶o vÖ thùc vËt SKK : S¾c ký khÝ SKL : S¾c ký láng SKLM : S¾c ký líp máng SKLCA : S¾c ký láng cao ¸p Danh môc c¸c b¶ng 4.1. ¶nh h­ëng cña thêi vô gieo h¹t ®Õn c¸c giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña hy thiªm t¹i v­ên ­¬m (vô xu©n 2008) 32 4.2. Thêi gian qua c¸c giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y hy thiªm ë ruéng thÝ nghiÖm t¹i c¸c thêi vô kh¸c nhau (vô xu©n 2008) 34 4.3. KhÝ hËu thêi tiÕt t¹i huyÖn Ngäc LÆc tØnh Thanh Ho¸ n¨m 2008 34 4.4. Kh¶ n¨ng t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 1 (vô xu©n 2008) 37 4.5. Kh¶ n¨ng t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 2 (vô xu©n 2008) 38 4.6. Kh¶ n¨ng t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 3 (vô xu©n 2008) 40 4.7. §éng th¸i t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc cña c©y hy thiªm qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 1 (vô xu©n 2008) 42 4.8. §éng th¸i t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 2 (vô xu©n 2008) 43 4.9. §éng th¸i t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 3 (vô xu©n 2008) 45 4.10. Kh¶ n¨ng ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 1 (vô xu©n 2008) 47 4.11. Kh¶ n¨ng ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 2 (vô xu©n 2008) 49 4.12. Kh¶ n¨ng ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 3 (vô xu©n 2008) 51 4.13 . KÕt qu¶ ph©n tÝch mÉu ®Êt vÒ hµm l­îng kim lo¹i nÆng 53 4.14. KÕt qu¶ ph©n tÝch d­ l­îng thuèc b¶o vÖ thùc vËt trong ®Êt 54 4.15. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn dinh d­ìng trong ®Êt 55 4.16. KÕt qu¶ ph©n tÝch d­ l­îng thuèc b¶o vÖ thùc vËt trong n­íc 56 4.17. KÕt qu¶ ph©n tÝch mét sè chØ tiªu cã trong n­íc 57 4.18. N¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµng n¨ng suÊt d­îc liÖu hy thiªm qua c¸c c«ng thøc kh¸c nhau cña thêi vô 1 (vô xu©n 2008) 58 4.19. N¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt d­îc liÖu hy thiªm qua c¸c c«ng thøc kh¸c nhau cña thêi vô 2 (vô xu©n 2008) 59 4.20. N¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµng n¨ng suÊt d­îc liÖu hy thiªm qua c¸c c«ng thøc kh¸c nhau cña thêi vô 3 (vô xu©n 2008) 61 4.21. N¨ng suÊt thùc thu cña c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i c¸c thêi vô kh¸c nhau (vô xu©n 2008) 63 4.22. KÕt qu¶ vÒ c¸c chØ tiªu chÊt l­îng d­îc liÖu hy thiªm so víi tiªu chuÈn D­îc ®iÓn ViÖt Nam 64 4.23. KÕt qu¶ chÊt l­îng an toµn cña d­îc liÖu hy thiªm trong thÝ nghiÖm nghiªn cøu so víi tiªu chuÈn 65 4.24. KÕt qu¶ phßng trõ s©u h¹i cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u ®èi víi hy thiªm 67 4.25. C¸c chØ tiªu cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt cña hy thiªm d­íi ¶nh h­ëng cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u thÝ nghiÖm (vô xu©n 2008) 68 4.26. KÕt qu¶ vÒ c¸c chØ tiªu chÊt l­îng d­îc liÖu hy thiªm d­íi ¶nh h­ëng cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u thÝ nghiÖm 69 4.27. KÕt qu¶ vÒ ®é an toµn d­îc liÖu hy thiªm d­íi ¶nh h­ëng cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u 70 Danh môc c¸c ®å thÞ, biÓu ®å 4.1. Tèc ®é t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 1 37 4.2. Tèc ®é t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 2 39 4.3. Tèc ®é t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y qua c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm t¹i thêi vô 3 40 4.4. Tèc ®é t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc cña hy thiªm t¹i thêi vô 1 42 4.5. Tèc ®é t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc cña hy thiªm t¹i thêi vô 2 44 4.6. Tèc ®é t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc cña hy thiªm t¹i thêi vô 3 45 4.7. Tèc ®é ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc cña thêi vô 1 47 4.8. Tèc ®é ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc cña thêi vô 2 49 4.9. Tèc ®é ph©n cµnh cÊp 1 qua c¸c c«ng thøc cña thêi vô 3 51 1. Më ®Çu 1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi C©y thuèc vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng ®­îc sö dông réng r·i lµm thuèc. HiÖn nay thuèc tõ d­îc liÖu chiÕm mét tû träng lín trªn thÞ tr­êng thuèc thÕ giíi. Trong t×nh h×nh hiÖn nay, nhµ n­íc ta còng nh­ nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi ®· rÊt quan t©m ®Õn ®¶m b¶o chÊt l­îng, an toµn vµ hiÖu lùc cña thuèc khi sö dông. C©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) thuéc hä Cóc - Asteraceae lµ c©y th©n th¶o, mäc hoang hµng n¨m ë n­íc ta vµ mét sè n­íc Ch©u ¸ nh­ NhËt B¶n, Ên ®é, Trung Quèc, In®«nªsia, Philippin, … [9], [30]. Lµ c©y thuèc Nam thiÕt yÕu trong danh môc c©y thuèc thiÕt yÕu Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam [27]. VÞ thuèc hy thiªm ®­îc dïng chñ yÕu trÞ c¸c bÖnh phong thÊp, b¸n th©n bÊt to¹i, ®au nhøc c¸c khíp x­¬ng, ch÷a c¸c bÖnh phong, bÖnh hoa liÔu, ch÷a suy nh­îc thÇn kinh, mÊt ngñ vµ cao huyÕt ¸p [29]. Hy thiªm ®­îc nh©n d©n ta sö dông l©u ®êi trong c¸c bµi thuèc y häc cæ truyÒn vµ gÇn ®©y ®· cã mÆt ë hµng chôc thµnh phÈm trong c«ng nghiÖp d­îc. Hy thiªm thËt sù ®· vµ ®ang ®ãng gãp quan träng trong sù nghiÖp ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. Nhu cÇu d­îc liÖu hy thiªm ë n­íc ta mçi n¨m ­íc tÝnh 200 – 300 tÊn. TriÓn väng nhu cÇu nguån d­îc liÖu nµy sÏ lín h¬n rÊt nhiÒu v× trong qu¸ tr×nh héi nhËp Quèc tÕ, d­îc liÖu hy thiªm sÏ cã c¬ héi ®­îc xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, hy thiªm lµ c©y mäc hoang, mäc kh«ng tËp trung, sèng r¶i r¸c ë nhiÒu tØnh thuéc miÒn B¾c ViÖt Nam. ViÖc thu h¸i ngµy cµng khã kh¨n khi diÖn tÝch hoang d¹i dÉn ®Õn bÞ thu hÑp l¹i dÉn ®Õn khai th¸c tù nhiªn kh«ng ®¸p øng nhu cÇu vÒ khèi l­îng. Râ rµng r»ng chÊt l­îng d­îc liÖu hoang d¹i hoµn toµn kh«ng ®¶m b¶o víi tiªu chuÈn y tÕ vµ kh«ng æn ®Þnh vÒ phÈm chÊt nguyªn liÖu. Tr­íc nhu cÇu sö dông hy thiªm ngµy cµng lín vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng vÊn ®Ò d­îc liÖu ®¶m b¶o an toµn nhÊt thiÕt cÇn ®­îc quan t©m nghiªn cøu. Thanh Hãa lµ tØnh cã nhu cÇu sö dông c©y hy thiªm lín nhÊt trong c¶ n­íc, mçi n¨m trªn 100 tÊn d­îc liÖu hy thiªm ®Ó lµm thuèc HYDAN phôc vô nhu cÇu trong n­íc vµ xuÊt khÈu. Sö dông nguyªn liÖu t¹i chç (trong tØnh) vµ chñ ®éng s¶n xuÊt d­îc liÖu lµ h­íng ®i ®óng ®¾n trong kÕ ho¹ch t¹o nguån nguyªn liÖu lµm thuèc. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ViÖn D­îc liÖu còng ®· quan t©m nghiªn cøu, song míi dõng l¹i vÒ nghiªn cøu s¶n xuÊt h¹t gièng hy thiªm ®¶m b¶o tiªu chuÈn. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm ®¹t n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt, an toµn hiÖn ®ang lµ h­íng nghiªn cøu tiÕp tôc cña ViÖn. Nh»m gãp phÇn hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm, d­íi sù h­íng dÉn khoa häc cña PGS.TS §oµn ThÞ Thanh Nhµn chóng t«i thùc hiÖn ®Ò tµi: “Nghiªn cøu mét sè biÖn ph¸p kü thuËt s¶n xuÊt d­îc liÖu c©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) cho n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng an toµn t¹i Ngäc LÆc - Thanh Hãa". 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu 1.2.1. Môc ®Ých X¸c ®Þnh thêi vô trång, liÒu l­îng ph©n bãn, mËt ®é trång vµ lo¹i thuèc trõ s©u phï hîp víi sinh tr­ëng, ph¸t triÓn cña c©y hy thiªm, cho n¨ng suÊt, chÊt l­îng d­îc liÖu tèt. Trªn c¬ së ®ã gãp phÇn hoµn thiÖn quy tr×nh kü thuËt s¶n xuÊt duîc liÖu hy thiªm ®¹t n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt vµ an toµn t¹i Thanh Hãa. 1.2.2. Yªu cÇu - Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña thêi vô, liÒu l­îng ph©n bãn, mËt ®é kh¸c nhau ®Õn sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng d­îc liÖu hy thiªm. - §¸nh gi¸ ¶nh h­ëng cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u: ho¸ häc (Sherpa) vµ thuèc cã nguån gèc sinh häc (Javatin) ®Õn n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ ®é an toµn d­îc liÖu hy thiªm. 1.3. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi 1.3.1. Khoa häc - Gãp phÇn x©y dùng ®­îc quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm cho n¨ng suÊt cao vµ chÊt l­îng an toµn an toµn. - KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi ®ãng gãp vµ bæ sung tµi liÖu cho c«ng t¸c nghiªn cøu vµ lµ tµi liÖu gi¶ng d¹y còng nh­ chØ ®¹o s¶n xuÊt. 1.3.2. Thùc tiÔn - KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi sÏ lµ c¬ së ®Ó phæ biÕn vÒ quy tr×nh kü thuËt s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm cho n«ng d©n nhiÒu vïng cña tØnh Thanh Ho¸, gãp phÇn ®¶m b¶o nhu cÇu nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt thuèc hy®an - thuèc HY§AN ®­îc khai th¸c tõ bµi thuèc quý cña d©n téc M­êng (bµi thuèc bµ Gi»ng) mµ hiÖn nay nhu cÇu cña tØnh còng nh­ trong n­íc ®ang cÇn mét khèi l­îng r©t lín. - Gãp phÇn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, më réng diÖn tÝch cña c©y hy thiªm - mét c©y tõ khai th¸c tù nhiªn míi ®­îc nghiªn cøu ®­a vµo trång trät. 2. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu Hy thiªm 2.1. Nguån gèc thùc vËt c©y Hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) Theo Ph¹m Hoµng Hé [9] vµ Vâ V¨n Chi [6], c©y thuèc hy thiªm ®­îc dïng phæ biÕn hiÖn nay trong y häc cæ truyÒn vµ c«ng nghiÖp d­îc ë ViÖt Nam cã tªn khoa häc Siegesbeckia orientalis L. thuéc hä Cóc - Asteraceae. Cßn cã tªn gäi kh¸c lµ cá ®Ü, ch㠮Πhoa vµng… Gi¶i thÝch tªn gäi kh¸c nhau nµy theo §ç TÊt Lîi [15], c©y hy thiªm ban ®Çu ®­îc dïng t¹i n­íc Së (miÒn nam Trung Quèc) d©n ®Þa ph­¬ng gäi lîn lµ hy, gäi cá cã vÞ ®¾ng cay cã ®éc lµ thiªm. V× vÞ cña c©y nµy cã mïi nh­ con lîn nªn gäi lµ hy thiªm. Tªn cøt lîn lµ tªn dÞch nghÜa ViÖt cña c©u nµy, do vËy cÇn ph©n biÖt víi c¸c lo¹i kh¸c còng ®­îc gäi lµ cøt lîn nh­ Ageratum conyzoides hay Lantana camara. Tªn gäi cá ®Ü lµ do c©y nµy cã chÊt dÝnh vµo ng­êi ®i qua nã. VÒ nguån gèc thùc vËt theo Lª §×nh BÝch [5], trong giíi thùc vËt ®­îc chia lµm 2 ph©n giíi: BËc thÊp vµ bËc cao, trong thùc vËt bËc cao cã rÊt nhiÒu ngµnh th× ngµnh Ngäc lan (h¹t kÝn) ®¸ng quan t©m v× ngµnh nµy trªn thÕ giíi cã 250.000 – 300.000 loµi, trong ®ã ViÖt Nam cã tíi 9462 loµi. Ngµnh Ngäc lan ®­îc chia lµm 2 líp: Líp Hµnh (mét l¸ mÇm); vµ líp Ngäc lan (hai l¸ mÇm). Líp Ngäc lan ®­îc chia lµm nhiÒu ph©n líp, trong ®ã ph©n líp Cóc cã 2 bé th× bé Cóc ®­îc quan t©m nhiÒu h¬n bëi bé nµy cã hä Cóc lµ hä cã sè loµi lµm thuèc ®«ng nhÊt trong giíi thùc vËt cã hoa gåm 125 chi trªn 350 loµi, trong ®ã cã 51 loµi th­êng lµm thuèc. Trong 51 loµi nµy cã 18 loµi võa lµm thuèc y häc cæ truyÒn võa lµm nguyªn liÖu c«ng nghiÖp d­îc nh­ Astiso, Cóc hoa, Hy thiªm, Thanh cao hoa vµng, B¹ch truËt… râ rµng hä Cóc lµ kho tµng nghiªn cøu ph¸t triÓn c©y thuèc. Chi Siegesbeckia lµ mét trong 125 chi nªu trªn, trong chi nµy cã loµi S.orientalis L. thuéc ®èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Giíi (regnum): Plantae Ngành (divisio): Magnoliophyta Líp (class): Magnoliopsida Bé (ordo): Asterales Hä (familia): Asteraceae Chi (genus): Siegesbeckia Loài (species): S. orientalis Nh­ vËy, c©y hy thiªm thuéc loµi S.orientalis L. vµ ®ã còng lµ ®èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Theo NguyÔn ThÞ Ph­¬ng Th¶o [23], ë ViÖt Nam chi Siegesbeckia cã 4 loµi trong 9 loµi ®­îc ph¸t hiÖn trªn thÕ giíi ®ã lµ: - Siegesbeckia glabrescens Makino. Còng gäi lµ Hy thiªm, cá dÝnh. - Siegesbeckia integrifolia Gagnep, gäi lµ Hy thiªm l¸ nguyªn. Ph©n bè ë §¾c L¾c, L©m §ång (§µ L¹t, §øc Träng) lµ loµi ®Æc h÷u sèng ë ®é cao tõ 1.000 – 1.600 m so víi mÆt n­íc biÓn, ch­a thÊy tµi liÖu nµo nãi c©y nµy lµm thuèc. - Hy thiªm. hay cßn gäi cã tªn d©n gian kh¸c lµ cá ®Ü, cøt lîn, hy kiÓm th¶o, hy tiªn, niªm hå th¸i, ch­ cao, chã ®Î, nô ¸o r×a, nh¶ khÝ c¸y (Tµy), co boãng bo (Th¸i) tªn khoa häc Siegesbeckia orientalis L. lµ mét loµi thùc vËt hä cóc (Asteraceae). - Siegesbeckia pubescens Makino, cßn gäi lµ hy thiªm l«ng, cóc dÝnh ®©y lµ loµi vÉn ®­îc dïng lµm thuèc nh­ Hy thiªm S.orientalis L. nh­ng ë ViÖt Nam Ýt gÆp. Theo Lª Quý Ng­u, TrÇn ThÞ Nh­ §øc [17], Hy thiªm th¶o lµ l¸ kh« cña c¸c c©y Siegesbeckia pubescens Makino hoÆc c¸c c©y Hy thiªm Siegesbeckia orientalis L.; Siegesbeckia glabrecens Mak. MÆc dï vËy, nh­ng loµi S.orientalis L. vÉn ®­îc dïng phæ biÕn ®Ó ch÷a bÖnh, còng lµ loµi ph©n bè trong tù nhiªn rÊt réng r·i ë n­íc ta vµ ®­îc quan t©m nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. 2.2. §Æc ®iÓm sinh vËt häc cña hä Cóc vµ loµi Hy thiªm - Theo Lª §×nh BÝch [5], Hä Cóc lµ c©y cá hay bôi, Ýt khi lµ d©y leo hay c©y gç. L¸ ®¬n, Ýt khi l¸ kÐp hoÆc tiªu gi¶m, mäc so le, kh«ng cã l¸ kÌm. Côm hoa lµ ®Çu, c¸c ®Çu cã thÓ tô häp thµnh tõng chïm ®Çu hoÆc ngï ®Çu. Sè hoa trªn mét ®Çu còng kh¸c nhau. Mçi hoa trªn mét kÏ l¸ h×nh vÈy nhá. Hoa l­ìng tÝnh hoÆc ®¬n tÝnh, cã khi v« tÝnh do c¶ bé nhÞ vµ nhôy kh«ng ph¸t triÓn. §µi kh«ng bao giê cã d¹ng l¸. Trµng 5 dÝnh nhau thµnh èng cã 5 thuú hoÆc h×nh l­ìi nhá cã 3 - 4 r¨ng hoÆc thµnh h×nh m«i. Nóm nhôy lu«n chia thµnh 2 nh¸nh, ban ®Çu Ðp l¹i víi nhau, mÆt trong cña nóm nhuþ lµ n¬i tiÕp nhËn h¹t phÊn, mÆt ngoµi cã l«ng ®Ó quÐt h¹t phÊn khi vßi nhuþ ®i qua bao phÊn. Nh÷ng h¹t phÊn nµy ®­îc s©u bä mang ®i thô phÊn cho hoa kh¸c, khi c¸c nh¸nh cu¶ nóm nhuþ ®· t¸ch ra. Qu¶ kÝn, mçi qu¶ cã 1 h¹t. §Ó gióp sù ph¸t t¸n, mçi qu¶ cã thÓ cã mét chïm l«ng (ph¸t t¸n nhê giã), cã gai nhän cã mãc nhá hoÆc cã l«ng dÝnh (ph¸t t¸n nhê ®éng vËt). H¹t cã ph«i lín kh«ng cã néi nhò. - Theo ViÖn D­îc liÖu [32], hy thiªm lµ c©y th©n th¶o (cá), sèng hµng n¨m, cao tõ 30 - 90 cm. Ph©n nhiÒu cµnh n»m ngang cã l«ng, l¸ mäc ®èi h×nh qu¶ tr¸m, cã khi tam gi¸c hay h×nh thoi mòi m¸c, dµi 4 - 10 cm, réng 3 - 6 cm, cuèng ng¾n phiÕn l¸ men theo cuèng, ®Çu nhän mÐp l¸ cã r¨ng c­a kh«ng ®Òu vµ ®«i khi chia ®Òu ë phÝa cuèng, 3 g©n chÝnh m¶nh, mÆt d­íi l¸ h¬i cã l«ng. Côm hoa h×nh ngï cã l¸, ®Çu mµu vµng cã cuèng dµi tõ 1 - 2 cm, m¶nh, cã l«ng. N¨m l¸ b¾c ngoµi to, h×nh th×a mÆt trong cã l«ng dÝnh, mÆt ngoµi cã tuyÕn, l¸ b¾c trong h×nh tr¸i xoan ng­îc, hoa mµu vµng, 5 c¸i ngoµi lµ hoa c¸i h×nh l­ìi, nh÷ng hoa kh¸c l­ìng tÝnh h×nh èng, kh«ng cã mµo l«ng, trµng cã l­ìi ng¾n. Qu¶ bÕ h×nh trøng cã 5 c¹nh, gãc nh½n trßn ë ®Ønh, gèc thu«n dÇn, nh½n, mµu ®en. Ra hoa vµo th¸ng 4 - 5 ®Õn th¸ng 8 - 9, mïa qu¶ th¸ng 6 - 10. 2.3. Ph©n bè vµ ®iÒu kiÖn sèng trong tù nhiªn cña hy thiªm ë ViÖt Nam c©y hy thiªm ph©n bè réng c¶ vÒ kinh ®é vµ vÜ ®é. Th­êng mäc r¶i r¸c ë trung du, miÒn nói vµ ®ång b»ng tõ c¸c tØnh Lµo Cai ®Õn NghÖ An, cã gÆp ë mét sè tØnh T©y Nguyªn. Hy thiªm thuéc lo¹i c©y th¶o, th­êng mäc ë nh÷ng n¬i ®Êt t­¬ng ®èi Èm vµ mµu mì, trªn c¸c n­¬ng rÉy. ë nh÷ng khu ®Êt Èm mµu mì trªn c¸c b·i s«ng, triÒn s«ng, trong c¸c thung lòng, n­¬ng rÉy, ruéng hoang, ruéng trång ng« hoÆc trong v­ên nhµ mµu mì th­êng gÆp hy thiªm mäc hoang [15]. Vïng trung du, ®ång b»ng B¾c Trung bé cña ViÖt Nam, hy thiªm th­êng mäc vµo ®Çu mïa xu©n (th¸ng 1 - 2); ra hoa kÕt qu¶ tõ th¸ng 3 - 6, c©y lôi vµo cuèi mïa hÌ (th¸ng 7 - 8). MiÒn nói cao trªn 800m trë lªn so víi mÆt biÓn, hµng n¨m c©y mäc vµo cuèi mïa xu©n (th¸ng 3 - 4); ra hoa kÕt qu¶ vµo mïa thu (th¸ng 9 - 10), tµn lôi vµo ®Çu mïa ®«ng (th¸ng 11 - 12) [20]. H¹t hy thiªm trong tù nhiªn cã thêi gian ngñ nghØ dµi d­íi ®Êt, c©y mäc theo thêi vô trong ®iÒu kiÖn ®é Èm cña ®Êt cao 80 - 90% trë lªn, nhiÖt ®é kh«ng khÝ tõ 25 - 270C. Tû lÖ c©y mäc ngoµi tù nhiªn rÊt thÊp, ­íc tÝnh kho¶ng 2 - 3% [32]. 2.4. Thµnh phÇn ho¸ häc vµ d­îc tÝnh - Theo Vâ V¨n Chi [6], toµn c©y hy thiªm cã chÊt ®¾ng daturosid, orientin (diterpen lacton);. 3,7 dimethylquercetin - Theo ViÖn D­îc liÖu [32], hy thiªm cã chøa daturosid (chÊt nµy thuû ph©n cho glucose vµ darutugenol), orientin, orientalid vµ 3,7 dimethylquercetin: - Theo Ph¹m Tr­¬ng ThÞ Thä, Ph¹m Duy Mai [26], trong l¸ hy thiªm S.orientalis L. chøa Daturosid vµ darutigenol. B»ng ph­¬ng ph¸p chiÕt t¸ch, c¸c t¸c gi¶ ®· t¸ch ®­îc 2 nhãm chÊt, trong ®ã nhãm I cã t¸c dông chèng viªm liÒu cao, nhãm II cã t¸c dông râ rµng chèng viªm trªn chuét, ®©y cã thÓ lµ ho¹t chÊt chèng viªm cña hy thiªm. - Mét sè t¸c gi¶ n­íc ngoµi; Nam Koo Dong, Kim Ja Hoan [35] cho r»ng trong hy thiªm cã mét chÊt ®¾ng kh«ng ph¶i lµ ancaloit hay glucozit gäi lµ darutin dÉn xuÊt cña axit salixylic. C¸c t¸c gi¶ ®· t¸ch ®­îc 5 diterpenoids tõ c©y hy thiªm l«ng Siegesbeekia pubescens Makino: - Theo §oµn ThÞ Nhu [19], l¸ hy thiªm cã t¸c dông øc chÕ râ rÖt giai ®o¹n viªm cÊp tÝnh vµ øc chÕ yÕu giai ®o¹n viªm m·n tÝnh thùc nghiÖm. §éc tÝnh cÊp cña hy thiªm t­¬ng ®èi thÊp (77,5g/kg träng l­îng). Do ®ã cã thÓ bµo chÕ c¸c thuèc ®iÒu trÞ bÖnh khíp. A. T¸c dông d­îc lý: Trõ phong thÊp, th«ng kinh l¹c, thanh nhiÖt gi¶i ®éc, lîi g©n cèt, gi¶m ®au, ®ång thêi cã t¸c dông gi¶m ®éc, an thÇn, h¹ huyÕt. Chñ trÞ chøng phong thÊp tª liÖt, ung nhät, thÊp chÊn, ngøa ng¸y. TrÝch do¹n Y v¨n cæ: S¸ch §å kinh b¶n th¶o: "trị can thËn phong khÝ, ch©n tay tª d¹i, ®au trong x­¬ng, l­ng gèi mái - kiªm chñ phong thÊp sang, c¬ nhôc tª khã khái". S¸ch b¶n th¶o kinh s¬: “khu phong trõ thÊp kiªm ho¹t huyÕt". B. KÕt qña nghiªn cøu d­îc lý hiÖn ®¹i: Thuèc cã t¸c dông kh¸ng viªm, gi·n m¹ch, h¹ huyÕt ¸p. 2.5 Giíi thiÖu mét sè bµi thuèc vµ thuèc cã Hy thiªm 2.5.1 Trong y häc cæ truyÒn VÞ thuèc hy thiªm cã trong nhiÒu bµi thuèc y häc cæ truyÒn. Theo §ç TÊt Lîi [15], hy thiªm ®­îc sö dông chñ yÕu ®Ó ch÷a c¸c bÖnh phong tª thÊp hoÆc thÊp khíp. Mét sè bµi thuèc tiªu biÓu ®­îc ¸p dông phæ biÕn trong d©n gian nh­ sau: * Ch÷a phong tª thÊp: - Theo H¶i Th­îng L·n «ng, nÕu phong ®au nªn dïng: Hy thiªm 80g, Vá Ch©n chim 80g, rÔ Cá chØ 80g, rÔ Sung sóc 80g, rÔ c©y B­¬m b­ím 60g, c©y BÊn ®á 40g, c©y BÊn tr¾ng 40g, « d­îc 40g, Cá x­íc 40g, rÔ B­ëi bung 40g, Cá roi ngùa 24g, c©y B¹c thau, cá Nô ¸o, Ngß ®Êt. NÕu lµ phong tª: dïng c¸c vÞ nªu trªn + rau §¾ng ®Êt. - Theo kinh nghiÖm cæ truyÒn: TrÞ phong thÊp: Hy thiªm th¶o 100g, Thiªn niªn kiÖn 50g, ngµy uèng 2 lÇn tr­íc khi ¨n. TrÞ phong thÊp, tª mái, ®au nhøc x­¬ng: dïng cao mÒm Hy thiªm 30g, bét Hy thiªm 20g, bét Thiªn niªn kiÖn 10g, bét Xuyªn khung 5g lµm thµnh viªn nh­ h¹t ng« ®ång. Ngµy uèng 2 lÇn sau b÷a ¨n, mçi lÇn 4 - 5 viªn. Ch÷a miÖng mÐo, m¾t xÕch, phong thÊp ®au nhøc: dïng Hy thiªm th¶o 10g bét, ch­ng 9 lÇn luyÖn mËt lµm viªn b»ng h¹t ng« uèng 2 lÇn/ngµy víi r­îu nãng. Ch÷a phong tª thÊp th©n nhiÖt, hay ch©n tª b¹i, ®au l­ng, buèt x­¬ng, ®au c¸c khíp, l­ng gèi ®au mái: dïng hy thiªm röa s¹ch ph¬i kh«, r­íi r­îu vµ mËt vµo, ®å lªn råi ph¬i, l¹i tÈm, ®å vµ ph¬i 9 lÇn, sÊy kh«, t¸n nhá, viªn víi mËt, uèng mçi ngµy 10-15g. HoÆc dïng Hy thiªm 50g, Ng­u tÊt 20g, Thæ phôc linh 20g, L¸ lèt 10g lµm bét ngµy uèng 3 lÇn, mçi lÇn 10-15g. Ch÷a b¹i liÖt nöa ng­êi, theo danh y Lª Kinh H¹p ®êi Tù §øc ®· ghi ®¬n cao Hy thiªm , M¸u mµo gµ [15]. Ch÷a sèt rÐt c¬n l©u ngµy, ®êm ®äng hoÆc tøc ®Çy kh«ng muèn ¨n: Dïng Hy thiªm t­¬i gi· nhá, chÕ n­íc s«i vµo, v¾t lÊy n­íc cèt uèng mét chÐn (30ml), uèng nhiÒu th× n«n ra ®êm. * TrÞ viªm khíp: - Ch÷a viªm khíp d¹ng thÊp: Hy thiªm 16g, rÔ Vßi voi 16g, Thæ phôc linh 16g, Ng­u tÊt 12g, rÔ HuyÕt ®»ng 12g, Sinh ®Þa 12g, Nam ®éc lùc 10g, rÔ c©y Cµ gai leo 10g, rÔ c©y Cóc ¸o 10g, HuyÕt dô 10g. - Ch÷a viªm ®a khíp d¹ng thÊp: dïng Hy thiªm th¶o 2g s¾c n­íc cèt gia thªm ®­êng ®en, c« l¹i thµnh cao, lÇn uèng 1 chÐn trµ nhá, ngµy uèng 2 lÇn. - Ch÷a giai ®o¹n sím cña viªm ®a khíp d¹ng thÊp, ®au nhøc khíp: Hy thiªm 16g, Ng­u tÊt 16g, Thæ phôc linh 12g, KÐ ®Çu ngùa 12g, cµnh D©u 12g, Cµ gai leo 12g, Tú gi¶i 12g, L¸ lèt 10g [15]. Theo ViÖn d­îc liÖu, hy thiªm cßn ®­îc dïng ®Ó ch÷a mét sè bÖnh kh¸c nh­: * Ch÷a cao huyÕt ¸p: Hy thiªm 8g, Ng­u tÊt 6g, Th¶o quyÕt minh 6g, Hoµng cÇm 6g, Tr¹ch t¶ 6g, Chi tö 4g, Long ®ëm th¶o 4g s¾c uèng ngµy mét thang hoÆc dïng d¹ng chÌ thuèc. (Tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam). - Hy thiªm th¶o, HoÌ hoa mçi thø 5 chØ s¾c uèng. L¹i cã t¸c dông an thÇn, còng cã thÓ dïng nã trong suy nh­îc thÇn kinh, mÊt ngñ (L©m Sµng Th­êng Dông Trung D­îc Thñ S¸ch). * Ch÷a chµm: (NhÞ r­îu thang gia gi¶m) Hy thiªm 12g, Hoµng b¸ 12g, KÐ ®Çu ngùa 12g, B×nh phï 12g, B¹ch tiªn b× 12g, Th­¬ng truËt 8g, Phßng phong 8g. * TrÞ ung nhät sung ®éc, c¸c chøng lë d÷ : §inh nhät s­ng ®éc, vµo tÕt §oan ngä h¸i Hy thªm th¶o ph¬i kh« t¸n bét, lÇn uèng nöa l­îng víi r­îu nãng, khi må h«i ra lµ ®¹t, rÊt cã hiÖu qu¶ (TËp Gi¶n Ph­¬ng). * TrÞ ¨n vµo bÞ n«n möa ra: Dïng Hy thiªm th¶o sÊy kh« t¸n bét luyÖn mËt lµm viªn uèng víi n­íc nãng (B¸ch NhÊt Tuyªn Ph­¬ng). * Nh÷ng ng­êi bÞ chã c¾n, cäp c¾n, nhÖn c¾n… Gi· n¸t Hy thiªm th¶o mµ ®¾p ®Òu khái c¶ (b¶n th¶o thËp di) [32]. 2.5.2. Trong c«ng nghiÖp d­îc Theo danh môc thuèc s¶n xuÊt trong n­íc cã nguån gèc tõ d­îc liÖu cña Bé Y tÕ tÝnh ®Õn hÕt th¸ng 3 n¨m 2003: trong c«ng nghiÖp d­îc vÞ thuèc hy thiªm lµ thµnh phÇn cña 13 s¶n phÈm thuèc/1294 lo¹i d­îc phÈm cã nguån gèc tõ thùc vËt, ®· ®­îc s¶n xuÊt vµ l­u hµnh trªn thÞ tr­êng ViÖt Nam. C¸c s¶n phÈm thuèc chøa hy thiªm chñ yÕu lµ viªn hoµn vµ r­îu thuèc ch÷a trÞ phong tª thÊp, bæ huyÕt trõ phong,… gåm: * Hoµn tª thÊp: - Hy thiªm, Ng­u tÊt, QuÕ nhôc, CÈu tÝch, Sinh ®Þa, Ngò gia b×. - Viªn Hy ®an: (tõ bµi thuèc phong bµ Gi»ng d©n téc M­êng - Thanh Ho¸) Hy thiªm, Ngò gia b×, M· tiÒn chÕ. - Hµ thñ «, Th­¬ng nhÜ tö, Thiªn niªn kiÖn, Phßng kû, HuyÕt gi¸c, Thæ phôc linh, Hy thiªm, §­¬ng quy. * R­îu thuèc phong thÊp. - Hy thiªm, Kª huyÕt ®»ng, Ngò gia b×, Thæ phôc linh. - Thæ phôc linh, Ngò gia b×, Ch©n chim, CÈu tÝch, QuÕ chi, HuyÕt gi¸c, Hy thiªm, Thiªn niªn kiÖn. - Hy thiªm, Hµ thñ «, CÈu tÝch, KÐ ®Çu ngùa, Thiªn niªn kiÖn, Thæ phôc linh, Tang chi, Kª huyÕt ®»ng, vá Ngò gia b×, CÈu tÝch. - Hy thiªm, Ngò gia b×, CÈu tÝch, §ç träng, §­¬ng quy, HuyÕt gi¸c, Tang ký sinh, Thiªn niªn kiÖn, Thæ phôc linh, Kª huyÕt ®»ng [4]. Tõ nh÷ng bµi thuèc vµ c¸c dÉn liÖu nªu trªn cã thÓ thÊy hy thiªm lµ loµi d­îc liÖu ®­îc sö dông kh¸ phæ biÕn vµ víi khèi l­îng lín ®Ó ch÷a bÖnh cho nh©n d©n trong n­íc vµ céng ®ång. Râ rµng r»ng viÖc nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó trång c©y hy thiªm ®¹t n¨ng suÊt, chÊt l­îng d­îc liÖu cao vµ an toµn lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nh»m ®¸p øng nhu cÇu vÒ nguyªn liÖu duîc liÖu hy thiªm hiÖn ®ang cßn rÊt thiÕu ë n­íc ta hiÖn nay. 2.6 T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ c©y hy thiªm ë trong vµ ngoµi n­íc 2.6.1 Ngoµi n­íc S¶n xuÊt c¸c c©y trång hiÖn nay ®Òu h­íng tíi mét s¶n phÈm s¹ch, an toµn vµ ®i theo h­íng thùc hµnh n«ng nghiÖp tèt (Good Agricultural Practices). BiÖn ph¸p nµy ®· ®­îc tæ chøc n«ng l­¬ng quèc tÕ (FAO) khuyÕn c¸o thùc hiÖn trªn ph¹m vi toµn cÇu tõ thËp kû 80 cña thÕ kû 20. Vµo nh÷ng n¨m 90 c¶ thÕ giíi l¹i ®­îc khuyÕn c¸o triÓn khai s¶n xuÊt n«ng nghiÖp h÷u c¬ (Organic Farming) lµ gi¶i ph¸p cao cña thùc hµnh n«ng nghiÖp tèt theo h­íng chØ khai th¸c s¶n phÈm h÷u c¬ trong s¶n suÊt n«ng nghiÖp, kh«ng dïng ph©n v« c¬ vµ thuèc b¶o vÖ thùc vËt ho¸ häc, khai th¸c vi sinh vËt b¶n ®Þa ph©n huû h÷u c¬ tån d­, sö dông c¸c gi¶i ph¸p sinh häc phßng vµ trõ s©u bÖnh, coi träng canh t¸c sinh th¸i (xen canh gèi vô) t¹o hiÖu qu¶ kinh tÕ trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch, chó träng khai th¸c g¾n liÒn víi b¶o vÖ tµi nguyªn ®Êt cho khai th¸c sö dông bÒn v÷ng. D­îc liÖu s¶n xuÊt tõ c©y cá ®­îc xem lµ lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt sö dông cho ch¨m sãc søc khoÎ con ng­êi, yªu cÇu an toµn vÒ chÊt l­îng ®­îc ®Æc biÖt quan t©m nªn n¨m 2001 víi s¸ng kiÕn cña WHO, c¸c n­íc phÝa t©y Th¸i B×nh D­¬ng ®· thµnh lËp “DiÔn ®µn hoµ hîp vÒ c¸c thuèc th¶o méc” (Forum for Harmonization of Herbal Medicines). T¹i héi nghÞ th¸ng 5/2002 tæ chøc t¹i Tokyo (NhËt B¶n), c¸c n­íc tham dù ®· thèng nhÊt tiªu chÝ c¬ b¶n cña tiªu chuÈn chÊt l­îng d­îc liÖu lµ: §óng, tèt vµ tinh khiÕt. N¨m 2003, tæ chøc Y TÕ thÕ giíi (WHO) ®· tËp hîp ý kiÕn cña 105 quèc gia vµ cho biªn so¹n cuèn s¸ch “ H­íng dÉn thùc hµnh n«ng nghiÖp vµ thu h¸i tèt ®èi víi c©y thuèc GACP (WHO - Guidelines on good Agricultural and Collection Practices (GACP) for Medicinal Plants” nh»m n©ng cao chÊt l­îng d­îc liÖu vµ thuèc ®­îc s¶n xuÊt tõ d­îc liÖu. Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña GAP lµ ph­¬ng thøc qu¶n lý toµn diÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®¶m b¶o chÊt l­îng s¶n phÈm s¹ch vµ m«i tr­êng (§Êt, n­íc, kh«ng khÝ) kh«ng bÞ « nhiÔm, kh«ng ¶nh h­ëng cho s¶n xuÊt bÒn v÷ng, trong ®ã ®Æc biÖt chó ý c¸c kh©u lµ: Gièng ph¶i ®óng loµi trång trät (§Þnh danh ®óng loµi hoÆc d­íi loµi). H¹t gièng hoÆc vËt liÖu nh©n gièng tèt, ®¹t c¸c tiªu chÝ quy ®Þnh vÒ gièng c©y trång. Chän ®Þa ®iÓm trång: Vïng trång ®¹t c¸c tiªu chÝ quy ®Þnh vÒ nhu cÇu sinh th¸i, khÝ hËu, ®Êt ®¹i cña chñng gièng canh t¸c. §iÓm trång ph¶i xa c¸c khu c«ng nghiÖp nhÊt lµ c¸c khu c«ng nghiÖp ho¸ chÊt, khu d©n c­, bÖnh viÖn, ®­¬ng giao th«ng huyÕt m¹ch, khu ch¨n th¶ gia sóc, nghÜa trang, kh«ng gÇn n¬i cã kh¶ n¨ng bÞ nhiÔm x¹. Kh«ng chän n¬i ®Êt cã thµnh phÇn kim lo¹i nÆng cao nh­ ch×, ®ång, cadimi, thuû ng©n, s¾t , kÏm, asen. Ph©n bãn trong pham vi giíi h¹n nhu cÇu c©y trång (Giíi h¹n d­íi ®èi víi c¸c lo¹i ph©n v« c¬), kiÓm so¸t ®­îc sè l­îng vµ chÊt l­îng ph©n bãn, ph©n h÷u c¬ nhÊt thiÕt ph¶i hoai môc hoÆc ph©n vi sinh. Ph©n bãn chñ yÕu dïng ph©n h÷u c¬, ®­îc bãn ph©n ho¸ häc nh­ ®¹m, l©n, kali vµo thêi ®iÓm thÝch hîp vµ sè l­îng hîp lý. LÇn bãn cuèi cïng ph¶i c¸ch tr­íc khi thu ho¹ch Ýt nhÊt lµ 30 ngµy. Kh«ng ®­îc dïng thuèc kÝch thÝch t¨ng tr­ëng. B¶o vÖ thùc vËt lÊy phßng ngõa tæng hîp lµ chÝnh. Xö lý khi gÆp s©u bÖnh h¹i dïng thuèc ­u tiªn thuèc th¶o méc, dïng thuèc ho¸ häc chän loµi cã thêi gian ph©n huû nhanh vµ trong danh môc thuèc ®­îc phÐp sö dông. Dïng ®óng liÒu vµ dóng th¬i gian quy ®Þnh, ®¶m b¸o kh«ng cßn l­îng tån d­ trong ®Êt vµ trong d­îc liÖu. LÇn dïng thuèc cuèi cïng ph¶i c¸ch thêi gian thu ho¹ch Ýt nhÊt 15 ngµy. Thu ho¹ch vµ s¬ chÕ: Thu ho¹ch ®óng thêi vô. Thu h¸i ®óng kü thuËt. S¬ chÕ ®óng quy tr×nh, b¶o qu¶n bao b× kho tµng theo ®óng quy ®Þnh, ®¶m b¶o vÖ sinh. NhiÒu quèc gia ®· coi nguyªn t¾c GAP lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶m b¶o chÊt l­îng an toµn cña d­îc liÖu cung cÊp cho ng­êi sö dông. Heinz Schilcher ®· ®Ò xuÊt quy ®Þnh vÒ GAP cho c©y thuèc vµ c©y tinh dÇu kh¸ ®Çy ®ñ kÓ c¶ viÖc thay ®æi söa ch÷a mét sè quy ®Þnh trong d­îc ®iÓn quèc gia ®Ó tiªu chuÈn d­îc liÖu an toµn trë thµnh b¾t buéc. §iÒu nµy cho thÊy s¶n xuÊt d­îc liÖu ®ang ph¸t triÓn theo xu h­íng cña nÒn n«ng nghiÖp s¹ch t¹o ra c¸c s¶n phÈm an toµn cho ng­êi sö dông. 2.6.2 C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n­íc vÒ c©y hy thiªm Ngay tõ n¨m 1997 c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam ®· quan t©m ®Õn n«ng nghiÖp s¹ch v× ®ang lµ xu h­íng ph¸t triÓn cña nhiÒu n­íc, ®Æc biÖt v× m«i tr­êng sèng trong lµnh, v× søc khoÎ vµ thÓ chÊt cña c¸c thÕ hÖ mai sau. N¨m 1998 bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ban hµnh “Quy ®Þnh t¹m thêi vÒ s¶n xuÊt rau an toµn”, Bé ®· phª duyÖt nhiÒu dù ¸n, ®Ò tµi nghiªn cøu quy tr×nh trång rau qu¶ s¹ch (GAP), nhiÒu quy tr×nh s¶n xuÊt rau an toµn ®· ®­îc Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ra quyÕt ®Þnh ban hµnh: Quy tr×nh s¶n xuÊt Sóp l¬, Cµ rèt, Khoai t©y, C¶i cñ an toµn ban hµnh n¨m 1997; quy tr×nh s¶n xuÊt Cµ chua, D­a chuét an toµn ban hµnh n¨m 2001. N¨m 2001 ViÖn D­îc liÖu nghiªn cøu ®Ò tµi “X©y dùng mét sè quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu s¹ch vµ chÕ biÕn s¹ch ®Ó bµo chÕ mét sè chÕ phÈm chÊt l­îng cao”. §Ò tµi ®· x©y dùng quy tr×nh trång trät an toµn (GAP), quy tr×nh chÕ biÕn sau thu ho¹ch an toµn vµ x©y dùng tiªu chuÈn d­îc liÖu an toµn cho 5 c©y thuèc: Actix«, B¹ch chØ, Cóc hoa, §­¬ng quy vµ Ng­u tÊt, n¨m 2004 ®· ®­îc nghiÖm thu cÊp nhµ n­íc. §Ò tµi lµ c¬ së ®Ó Bé Y tÕ ®­a ra c¸c quy ®Þnh b¾t buéc ®Ó trång, chÕ biÕn s¹ch, an toµn d­îc liÖu cho 5 c©y thuèc trªn vµ c¸c c©y thuèc kh¸c cña ViÖt Nam. Hy thiªm lµ c©y thuèc mµ nhiÒu n¨m tr­íc ®©y ®­îc thu h¸i tù nhiªn nªn cho ®Õn nay vÉn ch­a cã nghiªn cøu vÒ quy tr×nh trång ®Ó ®¹t d­îc liÖu hy thiªm cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt. Tuy nhiªn c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy: Cã mét sè nghiªn cøu vÒ kü thuËt trång ®Ó s¶n xuÊt h¹t gièng hy thiªm. Theo Ph¹m Xu©n Lu«n [16]: C©y hy thiªm cã thêi gian sinh tr­ëng lµ 180 ngµy, trong ®ã giai ®o¹n v­ên ­¬m lµ 30 ngµy. C©y b¾t ®Çu ra hoa lµm qu¶ tõ sau khi trång 15 ngµy kÐo dµi cho ®Õn 135 ngµy tuæi. C©y sinh tr­ëng sinh d­ìng vµ sinh tr­ëng sinh thùc m¹nh nhÊt vµo thêi kú sau 15 - 60 ngµy tuæi. Sö dông ph­¬ng ph¸p dïng tói P.E chïm toµn c©y sÏ cho n¨ng suÊt vµ tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t cao nhÊt. N¨ng suÊt c¸ thÓ ®¹t 9,7g/c©y vµ tû lÖ n¶y mÇm ®¹t 78%. H¹t hy thiªm khi chÝn ®Ó thu ho¹ch lµm gièng ph¶i sau 21 - 22 ngµy kÓ tõ khi hoa në. H¹t gièng hy thiªm cã thêi gian h¹t ngñ nghØ dµi lµ 8 th¸ng (tõ th¸ng 4 cho ®Õn hÕt th¸ng 11) vµ cã thêi gian mäc mÇm lµ 4 th¸ng (tõ ®Çu th¸ng 12 ®Õn hÕt th¸ng 3 n¨m sau). Trong ®ã th¸ng 1 vµ th¸ng 2 cã tû lÖ h¹t mäc cao nhÊt. C©y con ë giai ®o¹n v­ên ­¬m ®ñ tiªu chuÈn ®em trång ë ruéng s¶n xuÊt khi cã chiÒu cao c©y 9 - 10cm; ®­êng kÝnh gèc lín h¬n hoÆc b»ng 0,2 cm vµ cã 3 - 4 ®«i l¸ thËt. Thêi vô trång ®Ó s¶n xuÊt h¹t gièng cã n¨ng suÊt h¹t cao nhÊt khi: trång ë ruéng s¶n xuÊt vµo cuèi th¸ng 1 thu ho¹ch cuèi th¸ng 4 d­¬ng lÞch. Kho¶ng c¸ch trång ®Ó thu ho¹ch h¹t gièng tèt nhÊt khi trång hµng x hµng: 45 cm; c©y x c©y : 40 cm øng víi mËt ®é 47.222 c©y/ha. Lµ c©y b¶n ®Þa nªn møc ®é s©u bÖnh h¹i Ýt vµ kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh sinh tr­ëng, ph¸t triÓn cña c©y vµ n¨ng suÊt h¹t gièng. Ngoµi ra, theo t¸c gi¶ Ph¹m V¨n Th¾ng [24]: Trång hy thiªm lÊy duîc liÖi tèt nhÊt vµo thêi gian tõ cuèi th¸ng 1 ®Õn cuèi th¸ng 2 trong n¨m. Nh­ vËy, viÖc nghiªn cøu ®ång bé c¸c biÖn ph¸p kü thuËt nh­ vÒ thêi vô, ph©n bãn, mËt ®é, b¶o vÖ thùc vËt ®Ó s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm cã chÊt l­îng tèt, an toµn vÉn ®ang lµ m¶ng trèng trong thùc tÕ hiÖn nay. 2.7 Kh¸i niÖm vÒ d­îc liÖu an toµn D­îc liÖu an toµn (d­îc liÖu s¹ch) lµ d­îc liÖu ®¸p øng 2 yªu cÇu: §¹t tiªu chuÈn chÊt l­îng quy ®Þnh trong D­îc ®iÓn Quèc gia. Kh«ng chøa qu¸ møc cho phÐp c¸c ®éc tè hoÆc c¸c vi sinh vËt g©y h¹i cho c¬ thÓ con ng­êi tõ bªn ngoµi x©m nhËp vµo trong qu¸ tr×nh trång trät, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n. Mçi loµi c©y thuèc kh¸c nhau cã nh÷ng yªu cÇu ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh kh¸c nhau, ®­îc chia ra nh­ c©y trång c¹n (thanh cao, Ých mÉu...), c©y trång n­íc (tr¹ch t¶._., sen, sóng...), c©y ­u bãng (ba kÝch, nh©n s©m...) c©y chÞu ph©n bãn cao, c©y chÞu h¹n, c©y mÉn c¶m tèt víi s©u bÖnh... TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã t¹o nªn sù ®a d¹ng vµ phøc t¹p trong qu¸ tr×nh th©m canh c©y thuèc. ViÖc lùa chän c¸c biÖn ph¸p kü thuËt nh»m mang l¹i n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt kh«ng bÞ nhiÔm ®éc ho¸ chÊt cã h¹i cho søc khoÎ con ng­êi ®· vµ ®ang ®­îc nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi còng nh­ ViÖt Nam quan t©m nghiªn cøu. LÇn ®Çu tiªn Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) ®Ò cËp ®Õn c¸c chØ tiªu an toµn d­îc liÖu bao gåm: * Møc d­ l­îng tèi ®a cho phÐp cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt. * Hµm l­îng cho phÐp cña 3 kim lo¹i nÆng: Asen, Ch× (10mg/1kg d­îc liÖu kh«), Cadimi (0,3 mg/1kg d­îc liÖu kh«). * Giíi h¹n cã mÆt cña c¸c chñng vi sinh vËt: Escherichia coli (max. 10/g d.l), Staphylococus aureus; Salmonella typhimunium (kh«ng ®­îc cã); Psedomnas aeruginosa; Aerobic becteria (max. 105/1g); enterobacteria (max. 103/g). * Aflatoxin B1, B2, G1, G2: kh«ng ®­îc cã Trong khu«n khæ cña ®Ò tµi nµy, chóng t«i quan t©m ®Õn d­ l­îng nitrat, d­ l­îng cña thuèc trõ s©u ®èi víi ®é an toµn cña d­îc liÖu hy thiªm. ë møc ®é b×nh th­êng nitrat kh«ng g©y ®éc cho c¬ thÓ. Nã chØ g©y ®éc khi hµm l­îng NO3 v­ît qu¸ møc cho phÐp. Trong hÖ thèng tiªu ho¸, nitrat bÞ khö thµnh nitrit (NO2) nã lµ mét trong nh÷ng chÊt chuyÓn biÕn oxy haemologlobin (chÊt vËn chuyÓn oxi trong m¸u) thµnh chÊt kh«ng cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng gäi lµ Methaemologlobin, cßn ë liÒu l­îng cao sÏ ¶nh h­ëng ®Õn ho¹t ®éng cña tuyÕn gi¸p xuÊt hiÖn triÖu trøng bÖnh, lµm gi¶m h« hÊp cña tÕ bµo, g©y ®ét biÕn vµ ph¸t triÓn c¸c khèi u. Trong c¬ thÓ ng­êi, ë nång ®é cao cã thÓ g©y ph¶n øng víi amin thµnh chÊt g©y ung th­ gäi lµ nitrosoamin. Nguyªn nh©n tån d­ NO3 trong s¶n phÈm cao lµ do bãn ph©n kh«ng c©n ®èi, sö dông ph©n ®¹m v« c¬ vµ h÷u c¬ nhiÒu, bãn thóc muén... * Thuèc ho¸ häc trong s¶n phÈm Nh×n chung hÇu hÕt c¸c lo¹i c©y trång nãi chung, c©y thuèc nãi riªng ®Òu bÞ s©u, bÖnh ph¸ h¹i, lµm gi¶m n¨ng suÊt tõ 20 - 40%, thËm chÝ lªn ®Õn 100%. V× vËy ®Ó ®¶m b¶o n¨ng suÊt vµ s¶n l­îng, viÖc sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng lo¹i c©y trång cã søc chèng chÞu s©u bÖnh kÐm. 2.8 Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ x¸c ®Þnh thêi vô trång c©y thuèc cho n¨ng suÊt d­îc liÖu cao Thêi vô thÝch hîp ®Ó c©y trång nãi chung, c©y hy thiªm nãi riªng cã kh¶ n¨ng cho n¨ng suÊt cao phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, trong ®ã cã yÕu tè tù nhiªn ®ãng vai trß quan träng. Theo c¸c t¸c gi¶ Lª Quang Huúnh, Phïng §¨ng Chinh, §µo Kim Miªn [12] cho r»ng: yÕu tè tù nhiªn (bao gåm c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh theo thêi gian, kh«ng gian) cã vai trß quyÕt ®Þnh ®ã lµ: nhiÖt ®é, ®é Èm, l­îng m­a vµ ®Æc biÖt lµ ®é dµi ¸nh s¸ng ®· gióp cho sù ph¸t triÓn vµ tÝch luü vËt chÊt tèi ®a ®èi víi c©y trång kÓ c¶ khi thêi tiÕt kh« r¸o vµ nhiÖt ®é cao phï hîp cho h¹t chÝn vµ thu ho¹ch. Tuy nhiªn, ®iÒu kiÖn khÝ hËu còng cã rÊt nhiÒu hiÖn t­îng g©y bÊt lîi cho sinh tr­ëng cña c©y trång: h¹n h¸n, lò lôt, m­a b·o, n¾ng nãng, rÐt ®Ëm, rÐt h¹i…nªn cÇn ph¶i nghiªn cøu bè trÝ thêi vô hîp lý. Khi cßn ë hoang d¹i, nhiÒu loµi c©y ®· biÕt ®iÒu chØnh m×nh ®Ó tån t¹i, ®ång thêi ®· vËn dông ®iÒu kiÖn tù nhiªn theo kh«ng gian, thêi gian, ®Þa lÝ tr¸nh nh÷ng bÊt æn mµ yÕu tè tù nhiªn th­êng x¶y ra, ®Ó duy tr× nßi gièng mét c¸ch bÒn v÷ng. Qua kh¶o s¸t sù tån t¹i vµ duy tr× nßi gièng c©y hy thiªm tù nhiªn cho thÊy: ë vïng ®ång b»ng, trung du hoÆc vïng nói thÊp d­íi 500m so víi mÆt biÓn t¹i mét sè tØnh B¾c Trung bé: Thanh Ho¸, NghÖ An... hy thiªm th­êng mäc vµo th¸ng 12, mäc tËp trung vµo th¸ng 1, th¸ng 2. Khi thêi tiÕt ®· lËp xu©n, tõ th¸ng 4 trë ®i thÊy Ýt mäc. Tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 4 thÊy c©y sinh tr­ëng ph¸t triÓn m¹nh, ra hoa rÊt nhiÒu, ®Õn th¸ng 7 do thêi tiÕt n¾ng nãng, nhiÖt ®é kh«ng khÝ lªn cao c©y b¾t ®Çu tµn lôi. [20]. Vïng miÒn nói cao trªn 800m trë lªn so víi mÆt biÓn: KÕt qu¶ kh¶o s¸t khu vùc M­êng Lèng (NghÖ An), Son B¸ M­êi, §ôc VÞn (Thanh Ho¸) cho thÊy: H¹t mäc tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 8 hµng n¨m, c©y sinh tr­ëng ph¸t triÓn tõ th¸ng 7 cho ®Õn th¸ng 10. C©y b¾t ®Çu lôi vµo thêi kú gi¸ rÐt (th¸ng 11) trë ®i. [21]. Khi ®­a hy thiªm vµo trång ®Ó s¶n xuÊt d­îc liÖu vÊn ®Ò nghiªn cøu t×m thêi vô phï hîp ®Ó s¶n xuÊt hy thiªm cã hiÖu qu¶ lµ rÊt quan träng, tr¸nh nh÷ng thêi vô bÊt thuËn cho hy thiªm, gi¶m tæn thÊt ®èi víi ng­êi s¶n xuÊt lµ viÖc cÇn ph¶i ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch cô thÓ vµ chÝnh x¸c. Khi nghiªn cøu thêi vô trång Xuyªn khung (c©y thuèc nhËp néi - ®Çu vÞ thuèc B¾c), Ph¹m V¨n Th¾ng [25] cho r»ng thêi vô trång Xuyªn khung t¹i Tam §¶o tõ 20/1 - 20/2 cho n¨ng suÊt d­îc liÖu cao nhÊt tõ 31,56 - 34,78 t¹/ha. Nh­ng nÕu trång muén 20/3 - 10/4 n¨ng suÊt d­îc liÖu chØ ®¹t 22,14 - 28,9 t¹/ha. NguyÔn ThÞ Hoµ, NguyÔn B¸ Ho¹t [11], cho biÕt thêi vô trång Nh©n trÇn (nhuËn gan, mËt) tõ 1/3 - 15/3 cho n¨ng suÊt cao nhÊt 0,51 - 0,55 kg/m2. Khi trång tõ 1/4 trë ®i th× n¨ng suÊt gi¶m chØ ®¹t 0,24 - 0,39 kg/m2. Theo NguyÔn B¸ Ho¹t [10], nÕu trång Astis« ë Sa pa (Lµo Cai) theo c¸c thêi vô kh¸c nhau th× sù sinh tr­ëng, ph¸t triÓn vµ n¨ng suÊt d­îc liÖu sÏ kh¸c nhau: Theo §oµn ThÞ Thanh Nhµn [18], ®èi víi hoa Cóc (thuèc tiªu ®éc), thêi vô trång cã ¶nh h­ëng kh«ng nh÷ng ®Õn c¸c chØ tiªu sinh tr­ëng (tû lÖ sèng, thêi gian håi xanh, chiÒu cao c©y) mµ cßn ¶nh h­ëng ®Õn c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt, nÕu trång tõ 15/6 - 30/6 n¨ng suÊt hoa Cóc: 10,80 - 11,98 tÊn/ha. Nh­ng nÕu trång thêi vô 15/7 th× n¨ng suÊt chØ 8 tÊn/ha. Tãm l¹i: Thêi vô lu«n lu«n ¶nh h­ëng ®Õn n¨ng suÊt c©y thuèc nãi riªng vµ c©y trång nãi chung. Do vËy c¸c nhµ khoa häc khi x©y dùng quy tr×nh s¶n xuÊt mét n«ng s¶n nµo ®ã, hä th­êng quan t©m ®Õn yÕu tè thêi vô ®Ó x¸c ®Þnh ®­îc thêi vô phï hîp nhÊt cho mçi c©y trång; Hy thiªm kh«ng n»m trong tr­êng hîp ngo¹i lÖ. Trªn c¬ së kh¶o s¸t ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña hy thiªm ë c¸c vïng sinh th¸i kh¸c nhau vµ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thêi vô cña mét sè loµi c©y thuèc. ViÖc x¸c ®Þnh nghiªn cøu t×m khung thêi vô phï hîp trång hy thiªm cho n¨ng suÊt d­îc liÖu cao lµ hoµn toµn ®óng vµ cã c¬ së khoa häc ch¾c ch¾n. 2.9 Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu x¸c ®Þnh liÒu l­îng ph©n bãn phï hîp víi s¶n xuÊt d­îc liÖu ®¹t n¨ng suÊt cao §èi víi c©y trång nãi chung vµ c©y thuèc nãi riªng ph©n bãn quyÕt ®Þnh c¶ n¨ng suÊt vµ ho¹t chÊt cña c©y. Ph­¬ng ph¸p bãn ph©n nh­ bãn lãt hay bãn thóc ®Òu rÊt quan träng, nhÊt lµ ®èi víi c©y mµ bé phËn thu ho¹ch lµ th©n l¸ nh­ hy thiªm.. CÇn bãn c©n ®èi ®¹m, l©n, kali ®Ó ®¹t ®­îc n¨ng suÊt lín nhÊt. C©y lÊy cñ cÇn chó ý nhiÒu vÒ l©n, kali. Song ®èi víi c©y lÊy l¸ nh­ hy thiªm, b«ng m¸ ®Ò, Ých mÉu th× ­u thÕ lµ ®¹m. §¹m lµ yÕu tè quan träng hµng ®Çu ®èi víi c¬ thÓ sèng v× nã lµ thµnh phÇn c¬ b¶n cña c¸c lo¹i protein, chÊt c¬ b¶n biÓu hiÖn sù sèng. §¹m n»m trong nhiÒu hîp chÊt cÇn thiÕt cho ph¸t triÓn cña c©y nh­: diÖp lôc, c¸c chÊt men, thµnh phÇn c¬ b¶n cña axit nucleic, trong c¸c ADN, ARN cña nh©n tÕ bµo. Do vËy, ®¹m lµ yÕu tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh ®ång ho¸ cacbon, kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña bé rÔ hót c¸c yÕu tè dinh d­ìng kh¸c. C©y trång khi bãn ®ñ ®¹m l¸ cã mµu xanh, c©y sinh tr­ëng khoÎ m¹nh, n¨ng suÊt cao. ViÖc bãn thõa ®¹m qu¸ tr×nh sinh tr­ëng cña c©y bÞ kÐo dµi, chÝn muén, phÈm chÊt n«ng s¶n kÐm. Ng­îc l¹i c©y thiÕu ®¹m l¸ cã mµu vµng, c©y sinh tr­ëng, ph¸t triÓn kÐm, cßi cäc [34]. Khi nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng cña ph©n bãn tíi n¨ng suÊt d­îc liÖu actiso, NguyÔn V¨n ThuËn, Ng« Quèc LuËt, Ph¹m V¨n Tïng, NguyÔn ThÞ Lµn vµ §inh V¨n Mþ [28] cho thÊy: Bãn ph©n ®¹m ë møc 400kg kÕt hîp víi bãn lÇn ë hai møc 300kg vµ 400kg cho n¨ng suÊt l¸ vµ b«ng kÐm h¬n mét c¸ch kh¸c biÖt so víi bãn ph©n ®¹m ë møc 500kg kÕt hîp víi bãn l©n ë hai møc 300kg vµ 400kg. §iÒu ®ã chøng tá khi t¨ng møc ®¹m tõ 400kg lªn 500kg ®· lµm t¨ng n¨ng suÊt l¸ vµ b«ng actiso mét c¸ch râ rÖt. 2.10 Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mËt ®é ®Õn n¨ng suÊt c©y trång N¨ng suÊt c©y trång ®­îc t¹o ra tõ n¨ng suÊt c¸ thÓ vµ quÇn thÓ, viÖc nghiªn cøu x¸c ®Þnh mËt ®é trång hîp lý sÏ t¹o cho c©y trång sinh tr­ëng, ph¸t triÓn t«t, ®ång ®Òu, tËn dông ®­îc tèi ®a nguån dinh d­ìng trong ®Êt vµ n¨ng l­îng ¸nh s¸ng trªn kh«ng ®Æc biÖt lµ nguån ¸nh s¸ng mÆt trêi. Theo tµi liÖu dÉn cña Hoµng Minh TÊn, NguyÔn Quang Th¹ch [22], mÆt ®Êt hµng n¨m nhËn n¨ng l­îng tia mÆt trêi kho¶ng 100.000 cal/cm2/n¨m, thÕ nh­ng hiÖu suÊt sö dông n¨ng l­îng tia mÆt trêi cña c©y xanh rÊt thÊp. Hµng n¨m quang hîp trung b×nh cña toµn cÇu chØ 33 cal/cm2, nghÜa lµ quang hîp míi chØ biÕn ®æi ®­îc 1/2000 n¨ng l­îng thu ®­îc, t­¬ng øng 2%, trong khi ®ã chÝnh quang hîp lµ nguån gèc ®Ó t¹o ra n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt c©y trång, quyÕt ®Þnh 90 - 95% n¨ng suÊt c©y trång. Hµ ThÞ Thanh B×nh [1] cho r»ng mËt ®é gieo trång víi kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh liªn quan tíi yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt. ë kho¶ng c¸ch thÝch hîp t¹o ®iÒu kiÖn ®ång ®Òu cho c¸c c¸ thÓ ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn thuËn lîi cho n¨ng suÊt cao. §iÒu nµy ®­îc quyÕt ®Þnh bëi quang hîp cña quÇn thÓ. C­êng ®é quang hîp cña quÇn thÓ chÞu sù chi phèi cña c­êng ®é ¸nh s¸ng. V× vËy viÖc quyÕt ®Þnh kho¶ng c¸ch gieo trång cã ý nghÜa trong viÖc sö dông ¸nh s¸ng. Do ®ã, trong qu¸ tr×nh trång trät con ng­êi cÇn ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng quang hîp b»ng c¸ch bè trÝ kho¶ng c¸ch c©y trång mét c¸ch hîp lý. Theo §oµn ThÞ Thanh Nhµn [18], thêi vô 15/6 vµ 30/6 trång Cóc hoa víi kho¶ng c¸ch khãm x khãm lµ 30 vµ 20 cm th× n¨ng suÊt cao h¬n so víi khãm x khãm lµ 40cm. C«ng thøc khãm x khãm lµ 30cm cã n¨ng suÊt cao nhÊt 12,95 tÊn/ha. Ph¹m V¨n ý, NguyÔn V¨n ThuËn, Bïi ThÞ B»ng [33] cho biÕt kho¶ng c¸ch trång §­¬ng quy (c©y nhËp néi - ®Çu vÞ thuèc b¾c) ë ®ång b»ng B¾c bé 20 x 10cm vµ 20 x 20cm cho n¨ng suÊt d­îc liÖu lÖch nhau kh«ng ®¸ng kÓ song cao h¬n h¼n kho¶ng c¸ch trång 20 x 30cm. Khi nghiªn cøu c©y Ých mÉu, Lª Khóc H¹o, Ng« Quèc LuËt, NguyÔn Duy ThuÇn [8] thÊy r»ng: nÕu trång Ých mÉu trong 3 c«ng thøc vÒ kho¶ng c¸ch 20 x 10cm; 20 x 20cm; 20 x 30cm víi l­îng ph©n bãn nh­ nhau th× c«ng thøc trång kho¶ng c¸ch 20 x 20cm cho n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶ cao nhÊt. Khi nghiªn cøu c©y Nh©n trÇn, NguyÔn ThÞ Hoµ, NguyÔn B¸ Ho¹t [11] thÊy r»ng cïng l­îng ph©n ®¹m, trång Nh©n trÇn ë kho¶ng c¸ch 15 x 15 cm vµ 15 x 20 cm cho n¨ng suÊt d­îc liÖu cao nhÊt tõ 0,68 - 0,74 kg/m2 nh­ng cïng l­îng ®¹m ®ã ë kho¶ng c¸ch trång 15 x 25 nh©n trÇn cho n¨ng suÊt d­îc liÖu thÊp h¬n 0,57 - 0,58kg/m2. Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña kho¶ng c¸ch, mËt ®é trång ®Õn sinh tr­ëng vµ n¨ng suÊt d­îc liÖu cña mét sè c©y thuèc di thùc quý t¹i Sapa (Lµo Cai), NguyÔn B¸ Ho¹t [10] ®· cã nhËn xÐt r»ng chiÒu cao c©y cã xu h­íng gi¶m ®i theo sù t¨ng lªn cña kho¶ng c¸ch trång. N¨ng suÊt d­îc liÖu t¨ng lªn khi kho¶ng c¸ch trång t¨ng lªn, mËt ®é trång th­a dÇn. Tuy nhiªn sù t¨ng gi¶m nµy ®Òu cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh. Tõ c¬ së lÝ luËn ®Õn c¸c c«ng tr×nh khoa häc ®Òu ®· kh¼ng ®Þnh: mËt ®é vµ kho¶ng c¸ch trång c©y thuèc ®· ¶nh h­ëng ®Õn n¨ng suÊt chÊt l­îng d­îc liÖu; Tuy nhiªn, møc ®é ¶nh h­ëng m¹nh hay yªó cßn tuú thuéc vµo tõng bé phËn thu ho¹ch còng nh­ chñng lo¹i c©y thuèc. Nghiªn cøu vÒ c©y hy thiªm ®Õn nay míi chØ cã mét sè kÕt qu¶ vÒ c¸c biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó thu ho¹ch vµ s¶n xuÊt h¹t gièng hy thiªm cã chÊt l­îng tèt. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt ®Ó s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm tèt vÉn ch­a ®­îc nghiªn cøu nh­: thêi vô, liÒu l­îng ph©n bãn, mËt ®é kho¶ng c¸ch, phßng trõ s©u bÖnh… Do ®ã ®Ò tµi thùc hiÖn vÒ “Nghiªn cøu mét sè biÖn ph¸p kü thuËt s¶n xuÊt d­îc liÖu c©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) cho n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng an toµn t¹i Ngäc LÆc - Thanh Hãa" lµ hoµn toµn phï hîp, ®¸p øng víi yªu cÇu ®ßi hái rÊt bøc xóc cña s¶n xuÊt hiÖn nay. 3. ®èi t­îng, ®Þa ®iÓm, néi dung vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1 §èi t­îng, ®Þa ®iÓm, thêi gian nghiªn cøu 3.1.1. §èi t­îng Lµ c©y hy thiªm ®­îc trång tõ h¹t (h¹t gièng lÊy tõ Trung t©m Nghiªn cøu D­îc liÖu B¾c Trung bé ®· ®­îc chän läc, cã kh¶ n¨ng n¶y mÇm khoÎ vµ chÊt l­îng tèt) ®Ó s¶n xuÊt lÊy d­îc liÖu hy thiªm. 3.1.2 §Þa ®iÓm nghiªn cøu Khu ruéng thÝ nghiÖm t¹i x· Quang Trung - Ngäc LÆc - Thanh Ho¸. 3.1.3 Thêi gian thÝ nghiÖm Tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 6 n¨m 2008 3.2. Néi dung nghiªn cøu 3.3.1 §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, năng suất và chất lượng dược liệu hy thiªm d­íi ảnh hưởng của thêi vô, ph©n bãn và mËt ®é trồng kh¸c nhau. 3.3.2 Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mét sè lo¹i thuèc trõ s©u đến năng suất, chất lượng dược liệu c©y hy thiªm. 3.3.3 Trªn c¬ së ®ã b­íc ®Çu ®Ò xuÊt quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu c©y hy thiªm ®¹t n¨ng suÊt cao vµ chÊt l­îng an toµn. 3.3. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.3.1 ThÝ nghiÖm 1: ThÝ nghiệm thùc hiÖn víi 3 thêi vô lµ: Thêi vô 1: gieo 30/1; Thêi vô 2: gieo 15/2; Thêi vô 3: gieo 1/3. T¹i mçi thêi vô lµ thÝ nghiÖm víi 2 nh©n tè lµ nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña ph©n bãn, mËt ®é trång kh¸c nhau ®Õn sinh tr­ëng ph¸t triÓn, n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng d­îc liÖu c©y hy thiªm. ThÝ nghiÖm cô thÓ t¹i mçi thêi vô ®­îc bè trÝ theo ph­¬ng ph¸p Split - plot design víi 2 nh©n tố, 9 c«ng thøc vµ 3 lÇn nh¾c l¹i. Nh©n tè chÝnh lµ mËt ®é (« nhá, cã diÖn tÝch « 10m2). Nh©n tè phô lµ ph©n bãn (« lín, cã diÖn tÝch « 30m2). DiÖn tÝch mçi thÝ nghiÖm cña thêi vô lµ: 340m2 - 3 møc mËt ®é thùc hiÖn trong thÝ nghiÖm lµ (kÝ hiÖu mËt ®é kµ K): 1. K1: 25 v¹n c©y/ha øng víi kho¶ng c¸ch 20 x 20 (cm) 2. K2: 20 v¹n c©y/ha øng víi kho¶ng c¸ch 20 x 25 (cm) 3. K3: 16,6 v¹n c©y/ha øng víi kho¶ng c¸ch 20 x 30 (cm) - 3 møc ph©n bãn thùc hiÖn trong thÝ nghiÖm lµ (kÝ hiÖu ph©n bãn lµ N): (l­îng ph©n l©n, kali ë c¸c c«ng thøc lµ æn ®Þnh, chØ thay ®æi liÒu l­îng ®¹m) 1. N1: 60kg N/40kg P205/20kg K20/ha 2. N2: 80kg N/40kg P205/20kg K20/ha 3. N3: 100kg N/40kg P205/20kg K20/ha * 9 c«ng thøc thÝ nghiÖm lµ: 1. K1N1 (25 v¹n c©y/ha + 60 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 2. K1N2(25 v¹n c©y/ha + 80 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 3. K1N3(25 v¹n c©y/ha + 100 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 4. K2N1(20 v¹n c©y/ha + 60 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 5. K2N2(20 v¹n c©y/ha + 80 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 6. K2N3(20 v¹n c©y/ha + 100 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 7. K3N1(16,6 v¹n c©y/ha + 60 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 8. K3N2(16,6 v¹n c©y/ha + 80 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) 9. K3N3(16,6 v¹n c©y/ha + 100 kgN/40 kgP2O5/20 kgK2O) S¬ ®å thÝ nghiÖm Thêi vô 1 (gieo 30/1): D¶i b¶o vÖ D¶i b¶o vÖ Møc 60N Møc 80N Møc 100N D¶i b¶o vÖ K1N1 K2N1 K3N1 K1N2 K2N2 K3N2 K1N3 K2N3 K3N3 Møc 100N Møc 60N Møc 80N K3N3 K1N3 K2N3 K2N1 K3N1 K1N1 K2N2 K3N2 K1N2 Møc 80N Møc 100N Møc 60N K3N2 K1N2 K2N2 K2N3 K3N3 K1N3 K3N1 K1N1 K2N1 D¶i b¶o vÖ Thêi vô 2 (gieo 15/2): D¶i b¶o vÖ D¶i b¶o vÖ Møc 80N Møc 100N Møc 60N D¶i b¶o vÖ K3N2 K1N2 K2N2 K2N3 K3N3 K1N3 K3N1 K1N1 K2N1 Møc 60N Møc 80N Møc 100N K1N1 K2N1 K3N1 K1N2 K2N2 K3N2 K1N3 K2N3 K3N3 Møc 100N Møc 60N Møc 80N K3N3 K1N3 K2N3 K2N1 K3N1 K1N1 K2N2 K3N2 K1N2 D¶i b¶o vÖ Thêi vô 3 (gieo 1/3): D¶i b¶o vÖ D¶i b¶o vÖ Møc 100N Møc 60N Møc 80N D¶i b¶o vÖ K3N3 K2N3 K1N3 K3N1 K1N1 K2N1 K2N2 K3N2 K1N2 Møc 60N Møc 80N Møc 100N K2N1 K3N1 K1N1 K1N2 K2N2 K3N2 K2N3 K1N3 K3N3 Møc 80N Møc 100N Møc 60N K3N2 K1N2 K2N2 K1N3 K3N3 K2N3 K1N1 K2N1 K3N1 D¶i b¶o vÖ Tæng diÖn tÝch thÝ nghiÖm c¶ 3 vô lµ 1020m2 3.3.2 ThÝ nghiÖm 2: T×m hiÓu ¶nh h­ëng cña 2 lo¹i thuèc trõ s©u h¹i: Thuèc trõ s©u ho¸ häc (Sherpa) vµ thuèc trõ s©u cã nguån gèc sinh häc (Javatin) ®Õn n¨ng suÊt, chÊt l­îng an toµn d­îc liÖu hy thiªm. ThÝ nghiÖm ®­îc bè trÝ theo ph­¬ng ph¸p khèi ngÉu nhiªn ®Çy ®ñ (Randomized complete Block Design - RCB) mét nh©n tè, víi 3 c«ng thøc, nh¾c l¹i 3 lÇn. ThÝ nghiÖm ®­îc thùc hiÖn ë thêi vô 15/2 - lµ thêi vô trång hy thiªm phæ biÕn trong thùc tÕ hiÖn nay. + C«ng thøc 1: Phun thuèc trõ s©u ho¸ häc (Shepa 50EC liÒu l­îng 5ml/10l n­íc). + C«ng thøc 2: Phun thuèc trõ s©u cã nguån gèc sinh häc (Javatin liÒu l­îng 4ml/10l n­íc). + C«ng thøc 3 (§C): Kh«ng phun thuèc - DiÖn tÝch thÝ nghiÖm: - Mçi « thÝ nghiÖm cã diÖn tÝch 10m2 - Tæng diÖn tÝch thÝ nghiÖm c¶ b¶o vÖ lµ 120m 2 S¬ ®å thÝ nghiÖm D¶i b¶o vÖ D¶i b¶o vÖ 3 2 1 D¶i b¶o vÖ 1 3 2 2 1 3 D¶i b¶o vÖ Thùc hiÖn víi 2 thêi kú phun thuèc lµ: - Khi c©y b¾t ®Çu giao t¸n (Sau khi trång 25 ngày). - Khi c©y cã ®é cao t­¬ng ®èi æn ®Þnh, nô hoa nhiÒu (Sau thêi gian phun lÇn ®Çu 15 ngày). 3.4. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt kh¸c thùc hiÖn trong thÝ nghiÖm 3.4.1. Kü thuËt trång trät Hy thiªm: ¸p dông trong thÝ nghiÖm theo quy tr×nh h­íng dÉn cña ViÖn D­îc liÖu, ¸p dông chung cho c¸c thÝ nghiÖm [32]. * Giai ®o¹n v­ên ­¬m: Hy thiªm ®­îc nh©n gièng b»ng h¹t trong v­ên ­¬m, sau ®ã ®¸nh ra trång ë ruéng s¶n xuÊt. - §Êt trång vµ kü thuËt lµm ®Êt: Chän ®Êt thÞt nhÑ, ®Êt pha c¸t hoÆc ®Êt ®åi, cao r¸o, tho¸t n­íc. §Êt cµy bõa kü, ®Ëp ®Êt nhá t¬i, v¬ s¹ch cá. Dïng ph©n chuång môc r¶i trªn mÆt luèng trén ®Òu l­îng ph©n chuång 100kg/100m2. Lªn luèng cao 15 - 20cm, mÆt luèng 80cm, r·nh 30cm. Sau khi san ph¼ng mÆt luèng, nÕu ®Êt kh« cÇn t­íi Èm mÆt luèng tr­íc khi gieo. Nªn trén h¹t víi c¸t hay ®Êt Èm ®Ó gieo cho ®Òu. H¹t ®· ®­îc xö lý gieo trªn mÆt luèng, dïng ®Êt bét phñ lÊp h¹t, phñ líp r¬m máng, t­íi n­íc gi÷ Èm hµng ngµy. Chó ý tr¸nh nh÷ng ®ît gi¸ rÐt khi gieo h¹t. H¹t mäc mÇm sau 5 - 6 ngµy. Lóc nµy cÇn rì bá r¬m r¹, tiÕp tôc ch¨m sãc. C©y con sau gieo kho¶ng 30 ngµy, c©y cao 8 - 10cm, cã 3 - 4 ®«i l¸ thËt cã thÓ ®em trång. * Giai ®o¹n ®ång ruéng - Thêi vô trång: sau gieo kho¶ng 30 ngµy - §Êt ®Ó trång hy thiªm chän n¬i cao r¸o, thuËn lîi t­íi, tiªu, cµy bõa kü vµ nhÆt s¹ch cá d¹i, lªn luèng cao 20 - 25 cm, réng 80 - 100cm. C¸ch bãn ph©n: Bãn lãt: Toàn bé ph©n chuång + l©n vµ kali Bón thóc: Lần 1: Bãn 2/3 l­îng N (khi c©y hồi xanh). Lần 2: Bãn 1/3 N cßn lại khi c©y bắt đầu giao t¸n (Sau khi trồng kho¶ng 20 - 25 ngày) kết hợp làm cỏ, vun gốc, tưới đủ ẩm. ThÝ nghiÖm 2: phßng trõ s©u bÖnh h¹i. - Kho¶ng c¸ch trång: 20 x 25cm. - Ph©n bãn cho 1ha: Ph©n chuång 10tÊn + 60 kgN/40 kgP205/20 kgK20 - C¸ch bãn ph©n: Bãn lãt: Toàn bé ph©n chuång + l©n vµ kali Bãn thóc: Lần 1: 2/3 N (khi c©y hồi xanh). Lần 2: Bãn 1/3 N cßn lại khi c©y bắt đầu giao t¸n (Sau trồng kho¶ng 20 - 25 ngày) kết hợp làm cỏ, vun gốc,... * Kü thuËt trång: Chän c©y con ®ång nhÊt ®em trång. Sau khi trång c©y lÊp ®Êt chÆt gèc, trång ®Õn ®©u t­íi ngay ®Õn ®ã, c©y cÇn ®ñ Èm ®Ó bÐn rÔ. * Ch¨m sãc vµ qu¶n lý ®ång ruéng: Lóc c©y cßn nhá, cÇn lµm cá, xíi x¸o 2 – 3 lÇn. C©y ®· lín cã thÓ lÊn ¸t cá d¹i. Trong suèt qu¸ tr×nh sinh tr­ëng, gi÷ cho ®Êt lu«n Èm. * Thu ho¹ch: Khi c©y ®¹t 60 ngµy tuæi sau trång, lóc nµy c¸c cµnh l¸ ®· ph¸t triÓn tíi møc tèi ®a, c¸c l¸ ra sau ®· b¾t ®Çu thu nhá, c¸c chïm hoa në hoµn toµn, tÇng l¸ gèc chuyÓn mµu vµng th× thu ho¹ch. Chän ngµy thêi tiÕt n¾ng r¸o tiÕn hµnh chÆt c¶ c©y (c¸ch mÆt ®Êt 5 cm) mang vÒ chÆt nhá thµnh nh÷ng ®o¹n 3 - 5cm, ph¬i kh« khi ®é Èm ®¹t d­íi 12% lµ ®­îc. 3.4.2 §¸nh gi¸ chÊt l­îng d­îc liÖu theo D§VN III [3]. C¸c thÝ nghiÖm ph©n tÝch ho¸ häc ®¸nh gi¸ c¸c chØ tiªu d­îc liÖu s¹ch, ®­îc tiÕn hµnh theo c¸c ph­¬ng ph¸p quang phæ hÊp thô nguyªn tö, quang phæ tö ngo¹i, s¾c ký khÝ (SKK),... t¹i phßng Ph©n tÝch thuéc ViÖn D­îc liÖu. §é Èm thö theo D§VN III, phô lôc 5.16 T¹p chÊt: Theo ph­¬ng ph¸p cña D§VN III, phô lôc 9.4 Tû lÖ l¸ trong d­îc liÖu: Theo ph­¬ng ph¸p cña D§VN III, phô lôc 9.4 Tû lÖ vôn n¸t: Theo ph­¬ng ph¸p cña D§VN III, phô lôc 9.5 §Þnh tÝnh: B»ng c¸c ph¶n øng ho¸ häc vµ SKLM 3.4.3 Ph­¬ng ph¸p kiÓm nghiÖm ®¸nh gi¸ d­îc liÖu an toµn Møc d­ l­îng thuèc BVTV trong d­îc liÖu ®­îc x¸c ®Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p SKK hoÆc SKLCA dùa theo ph­¬ng ph¸p FDA cña Mü, cô thÓ: Ho¹t chÊt cypermethrin cña thuèc trõ s©u Javatin trong d­îc liÖu hy thiªm ®­îc x¸c ®Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p SKK víi detector céng kÕt ®iÖn tö. Ho¹t chÊt abemectin cña thuèc trõ s©u Sherpa tån d­ trong d­îc liÖu hy thiªm ®­îc x¸c ®Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p SKLCA víi detector UV. Giíi h¹n ph¸t hiÖn: 0,0002 mg/kg * Hµm l­îng nitrat ®­îc thùc hiÖn b»ng ph­¬ng ph¸p ®o mÇu víi thuèc thö disunfophenic ë b­íc sãng 420nm. * Hµm l­îng asen, ch×, cacdimi, ®ång trong d­îc liÖu ®­îc x¸c ®Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p hÊp thô nguyªn tö (ASS) ë c¸c b­íc sãng t­¬ng øng. N¬i thùc hiÖn: ViÖn quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ n«ng nghiÖp 3.4.4 Ph©n tÝch ®Êt vµ n­íc t­íi tr­íc khi trång Thùc hiÖn t¹i Phßng ph©n tÝch ®Êt vµ M«i tr­êng cña ViÖn quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ n«ng nghiÖp. 3.5. C¸c chØ tiªu theo dâi 3.5.1 C¸c chØ tiªu theo dâi vÒ sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn Trong phßng : - X¸c ®Þnh tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t gièng (%). Ngoµi ®ång: - X¸c ®Þnh tû lÖ mäc mÇm cña h¹t (%). - Thêi gian tõ gieo ®Õn mäc mÇm (ngµy quan s¸t khi cã 50% sè c©y/luèng cã 2 l¸ mÇm xoÌ ra). - Thêi gian tõ gieo ®Õn trång ( khi c©y ®¹t 8 - 10cm, cã 3 - 4 ®«i l¸). - Thêi gian tõ trång ®Õn khi ra l¸ míi (ngµy). - Thêi gian tõ trång ®Õn khi ra nô (khi cã 50% sè c©y/« cã nô). - Thêi gian tõ trång ®Õn ra hoa (khi cã 50% sè c©y/« cã hoa). - §éng th¸i t¨ng tr­ëng chiÒu cao c©y (cm): ®o tõ ®èt th©n thø nhÊt ®Õn vuèt l¸ cuèi cïng (cña 10 c©y mÉu/«; 15 ngµy ®o 1 lÇn). - §éng th¸i t¨ng tr­ëng ®­êng kÝnh gèc (cm): (®o c¸ch gèc 3 cm cña 10 c©y mÉu/«; 15 ngµy ®o 1 lÇn). - Tèc ®é ph©n cµnh cÊp 1 (cµnh). 3.5.2 C¸c chØ tiªu vÒ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt - Khèi l­îng c¸ thÓ kh« (g/c©y). - N¨ng suÊt lý thuyÕt (tÊn/ha) = Khèi l­îng c¸ thÓ x MËt ®é x 10000m2. - N¨ng suÊt cña tõng « thÝ nghiÖm tõ ®ã quy ®æi ra n¨ng suÊt thùc thu (tÊn/ha). 3.5.3 C¸c chØ tiªu vÒ chÊt l­îng d­îc liÖu theo D§VN III [3] - §é Èm - T¹p chÊt - Tû lÖ l¸ trong d­îc liÖu - Tû lÖ vôn n¸t 3.5.4 C¸c chØ tiªu vÒ an toµn d­îc liÖu - D­ l­îng thuèc BVTV - Hµm l­îng N03 - Ng­ìng kim lo¹i nÆng - Vi sinh vËt g©y h¹i, nÊm mèc 3.5.5 C¸c chØ tiªu vÒ møc ®é nhiÔm s©u bÖnh h¹i  - §iÒu tra s©u h¹i ®­îc tiÕn hµnh tr­íc vµ sau khi phun thuèc BVTV. - ChØ tiªu ®¸nh gi¸ lµ mËt ®é cña s©u h¹i ®­îc ®iÒu tra trªn 5 ®iÓm chÐo gãc, mçi ®iÓm 1m2 trªn mçi « thÝ nghiÖm. * Tû lÖ s©u h¹i ®­îc tÝnh theo c«ng thøc Henderson - Tilton: Ca – Cb T% = x 100 Ca Trong ®ã : Ca: MËt ®é s©u tr­íc khi phun /m2 Cb: MËt ®é s©u sau khi phun /m2 T%: Tû lÖ s©u bÞ h¹i * LËp b¶ng vÒ tû lÖ s©u bÞ h¹i: C«ng thøc Tû lÖ s©u bÞ h¹i (%) (lÇn 1) Tû lÖ s©u bÞ h¹i (%) (lÇn 2) S©u x¸m S©u khoang S©u t¬ S©u x¸m S©u khoang S©u t¬ 1 2 3 (§C) 3.5.6 Ph­¬ng ph¸p theo dâi : - LÊy mÉu theo hai ®­êng chÐo gãc mçi « thÝ nghiÖm, mçi « ®¸nh gi¸ 10 ®iÓm, mçi ®iÓm lÊy 1 c©y. - Mçi c«ng thøc lÊy 30 c©y ®Ó ®¸nh gi¸ (10 c©y mÉu/«). - Thêi gian ®¸nh gi¸ c¸c chØ tiªu lµ 15 ngµy/ lÇn. 3.6 Xö lý sè liÖu Xö lý sè liÖu theo ch­¬ng tr×nh Excel vµ IRRISTAT 5.0 [14] 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu 4.1 Nghiªn cøu kh¶ n¨ng sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y hy thiªm d­íi ¶nh h­ëng cña thêi vô, ph©n bãn vµ mËt ®é kh¸c nhau 4.1.1 Giai ®o¹n c©y hy thiªm trong v­ên ­¬m Trång hy thiªm cã thÓ gieo th¼ng hoÆc gieo qua v­ên ­¬m. Tuy nhiªn, nÕu gieo h¹t gièng ë v­ên ­¬m sÏ rót ng¾n ®­îc thêi gian sö dông ®Êt ë ruéng s¶n xuÊt, tiÕt kiÖm l­îng h¹t gièng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y con ®­îc ®ång ®Òu. V× vËy, trong thÝ nghiÖm chóng t«i chän ph­¬ng ph¸p gieo h¹t hy thiªm trong v­ên ­¬m, sau ®ã khi c©y ®¹t tiªu chuÈn (c©y cao 9 cm, ®­êng kÝnh gèc ®¹t 0,2 cm, cã 3 ®«i l¸ thËt) ®em bøng ra trång t¹i ruéng thÝ nghiÖm. T×m hiÓu ¶nh h­ëng cña thêi vô gieo h¹t ®Õn kh¶ n¨ng sinh tr­ëng cña c©y con hy thiªm trong v­ên ­¬m. C¸c kÕt qu¶ ®­îc thÓ hiÖn qua b¶ng 4.1 B¶ng 4.1: ¶nh h­ëng cña thêi vô gieo h¹t ®Õn c¸c giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña hy thiªm t¹i v­ên ­¬m (vô xu©n 2008) Thêi gian gieo h¹t Tû lÖ mäc (%) Thêi gian tõ gieo ®Õn… (ngµy) KÝch th­íc c©y con khi trång Trong phßng Ngoµi ®ång Chªnh lÖch B¾t ®Çu mäc Mäc tËp trung Trång ChiÒu cao (cm §K gèc (cm) Sè ®«i l¸ (®«i) 30/01 73 55 18 5 8 35 9 0,2 3 15/02 72 55 17 5 7 30 9 0,2 3 01/3 69 48 21 5 7 28 9 0,2 3 Qua b¶ng 4.1 chóng t«i nhËn thÊy: Víi chÊt l­îng h¹t gièng nh­ nhau, gieo t¹i 3 thêi vô ®· cã tû lÖ mäc mÇm ë ngoµi v­ên ­¬m ®¹t lÇn l­ît lµ 55% (thêi vô 1), 55% (thêi vô 2) vµ 48% (thêi vô 3). So s¸nh víi tû lÖ n¶y mÇm trong phßng ®¹t t­¬ng øng ë c¸c thêi vô lµ 73% (thêi vô 1), 72% (thêi vô 2) vµ 69% (thêi vô 3) møc chªnh lÖch lµ 18 - 21%. Nh×n chung ë c¶ 3 thêi vô tû lÖ mäc mÇm cña h¹t hy thiªm lµ t­¬ng ®èi kh¸. Trong ®ã kh¶ n¨ng mäc mÇm cña thêi vô 1 vµ thêi vô 2 lµ t­¬ng ®­¬ng nhau, thêi vô 3 (gieo ngµy 01/3) kh¶ n¨ng mäc mÇm cña h¹t cã xu h­íng gi¶m ®i. Tuy nhiªn vÒ thêi gian tõ gieo ®Õn b¾t ®Çu mäc ë c¶ 3 thêi vô ®Òu lµ 5 ngµy, thêi gian mäc tËp trung sau gieo chØ lµ 7 ®Õn 8 ngµy. C©y con hy thiªm dï ®­îc gieo ë thêi vô sím hay muén ®Òu ph¶i ®¹t ®ñ tiªu chuÈn khi: c©y cao 9 cm, ®­êng kÝnh gèc 0,2 cm vµ cã 3 ®«i l¸ thËt míi tiÕn hµnh ra ng«i ®­a ®i trång ®Ó ®¶m b¶o tÝnh ®ång nhÊt ë mäi thêi vô trong thÝ nghiÖm. ChÝnh v× vËy, kÕt qu¶ theo dâi trong giai ®o¹n v­ên ­¬m cho thÊy: kho¶ng thêi gian tõ gieo ®Õn trång ë c¸c thêi vô dao ®éng lµ 28 - 35 ngµy, thêi vô 1 cã thêi gian nµy dµi nhÊt (35 ngµy) vµ thêi vô 3 cã thêi gian v­ên ­¬m ng¾n nhÊt (28 ngµy). NhËn xÐt: H¹t hy thiªm gieo tõ ngµy 30/01 ®Õn ngµy 15/02 (thêi gian tõ thêi vô 1 ®Õn thêi vô 2) cã thêi gian mäc nhanh (5 ngµy), tuy thêi gian sinh tr­ëng trong v­ên ­¬m cã dµi (30 - 35 ngµy) nh­ng nh÷ng c©y gièng nµy khi ra ng«i trång ë ruéng thÝ nghiÖm th­êng gÆp m­a xu©n vµ sau khi håi xanh cã thêi tiÕt Êm, m¸t nªn c©y ph¸t triÓn tèt. H¹t Hy thiªm gieo vô 3 (01/3) còng cã thêi gian tõ gieo ®Õn mäc lµ 5 ngµy, mäc tËp trung sau gieo lµ 7 ngµy vµ cã thêi gian sinh tr­ëng cña c©y con trong v­ên ­¬m ng¾n nhÊt (28 ngµy). Nguyªn nh©n lµ lóc nµy thêi tiÕt ®· cã n¾ng Êm c©y ph¸t triÓn tèt h¬n so víi c©y gièng gieo trong th¸ng 1 vµ th¸ng 2. Tuy nhiªn khi ®em trång c©y con ë ruéng, ngay sau khi c©y håi xanh th­êng gÆp ®ît n¾ng nãng kÐo dµi cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu khu vùc phÝa B¾c miÒn Trung lµm ¶nh h­ëng vµ h¹n chÕ tèc ®é sinh tr­ëng cña c©y ë ruéng s¶n xuÊt. Râ rµng r»ng c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu vÒ nhiÖt, Èm ®é vµ ¸nh s¸ng t¹i c¸c thêi vô kh¸c nhau ®· ¶nh h­ëng tíi kh¶ n¨ng sinh tr­ëng cña c©y con trong v­ên ­¬m vµ thÓ hiÖn qua kho¶ng thêi gian c©y con ë v­ên ­¬m t¹i c¸c thêi vô kh¸c nhau lµ kh¸c nhau theo xu thÕ ng¾n dÇn ®i tõ thêi vô sím ®Õn thêi vô muén. 4.1.2 Giai ®o¹n ngoµi ®ång ruéng Sau khi c©y con hy thiªm ®¹t tiªu chuÈn trång trät ë c¶ 3 thêi vô (cã chiÒu cao 9 cm, 3 ®«i l¸ thËt vµ ®­êng kÝnh gèc ®¹t 0,2 cm) ®­îc ®em ra trång t¹i ruéng thÝ nghiÖm t­¬ng øng víi mçi thêi vô gieo. KÕt qu¶ theo dâi ®­îc thÓ hiÖn ë b¶ng 4.2. B¶ng 4.2: Thêi gian qua c¸c giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y hy thiªm ë ruéng thÝ nghiÖm t¹i c¸c thêi vô kh¸c nhau (vô xu©n 2008) Thêi gian gieo h¹t Thêi gian trång Thêi gian tõ trång ®Õn… (ngµy) Tæng thêi gian tõ gieo ®Õn thu ho¹ch (ngµy) Ra l¸ míi XuÊt hiÖn nô XuÊt hiÖn hoa Thu ho¹ch 30/01 05/3 7 24 28 60 95 15/02 15/3 7 22 26 60 90 01/3 28/3 6 21 25 60 88 B¶ng 4.3: KhÝ hËu thêi tiÕt t¹i huyÖn Ngäc LÆc tØnh Thanh Ho¸ n¨m 2008 ChØ tiªu Th¸ng §é Èm (U%) NhiÖt ®é (0C) Sè giê n¾ng (giê) L­îng m­a (mm) Utb Ux Un Ttb Tx Tn 1 87 100 36 16.1 27.2 7.9 47.0 30.0 2 82 100 41 13.0 23.9 7.1 27.8 29.0 3 86 98 31 20.8 31.2 9.5 89.0 54.9 4 88 99 46 24.6 38.0 17.9 98.0 79.6 5 86 100 53 26.3 36.7 20.0 139.0 280.4 Qua b¶ng 4.2 vµ 4.3 chóng t«i cã nhËn xÐt nh­ sau: ë c¶ 3 thêi vô, víi c¸c ®iÒu kiÖn thêi tiÕt cã kh¸c nhau; Song sau khi trång 6 ®Õn 7 ngµy c©y ®· håi xanh ra l¸ míi, trong ®ã thêi vô 3 ng¾n h¬n, chØ lµ 6 ngµy. Tuy nhiªn ë giai ®o¹n tiÕp theo tõ trång ®Õn khi c©y xuÊt hiÖn nô ë 3 thêi vô cã sù biÕn ®éng vµ dµi nhÊt ë thêi vô 1 (trång ngµy 5/3) lµ 24 ngµy, ng¾n dÇn ë thêi vô 2 (trång ngµy 15/3) lµ 22 ngµy vµ ng¾n nhÊt ë thêi vô 3 (trång ngµy 28/3) chØ lµ 21 ngµy. Sù biÕn ®éng nµy còng thÓ hiÖn mét bøc tranh t­¬ng tù ë giai ®o¹n tõ trång ®Õn xuÊt hiÖn hoa vµ ®¹t lÇn l­ît lµ 28 ngµy, 26 ngµy vµ 25 ngµy ®i tõ thêi vô 1 ®Õn thêi vô 3. Trªn thùc tÕ cho thÊy c©y hy thiªm thu ho¹ch tèt nhÊt khi c¸c cµnh l¸ ®· ph¸t triÓn tíi møc tèi ®a, c¸c l¸ ra sau ®· b¾t ®Çu thu nhá, c¸c chïm hoa në hoµn toµn, tÇng l¸ gèc chuyÓn mµu vµng. Thêi ®iÓm ®ã thÓ hiÖn c¸c ho¹t chÊt vµ chÊt l­îng cña d­îc liÖu hy thiªm ®¹t tíi møc cao nhÊt. Dùa vµo tiªu chuÈn trªn ®Ó thu ho¹ch hy thiªm chóng t«i nhËn thÊy ë c¶ 3 thêi vô ®Òu cã thêi gian nµy lµ 60 ngµy. Nh­ vËy, thêi gian qua c¸c giai ®o¹n sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y hy thiªm tõ khi gieo h¹t ®Õn khi thu ho¹ch ë 3 thêi vô lµ kh¸c nhau. Sai kh¸c râ rÖt nhÊt lµ ë giai ®o¹n v­ên ­¬m, giai ®o¹n tõ trång ®Õn xuÊt hiÖn nô, xuÊt hiÖn hoa theo h­íng ng¾n dÇn ë c¸c thêi vô muén vµ cuèi cïng tæng thêi gian sinh tr­ëng cña hy thiªm bao gåm ë giai ®o¹n v­ên ­¬m vµ giai ®o¹n trång thÝ nghiÖm (ngoµi ®ång ruéng) dµi nhÊt ë thêi vô 1 (gieo 30/1) lµ 95 ngµy, thêi vô 2 (gieo 15/2) lµ 90 ngµy vµ ng¾n nhÊt lµ thêi vô 3 (gieo 01/3) lµ 88 ngµy. Râ rµng r»ng c¸c yÕu tè khÝ hËu vÒ nhiÖt, Èm ®é vµ ¸nh s¸ng ®· t¸c ®éng trùc tiÕp mét c¸ch tæng hîp ®Õn qu¸ tr×nh sinh tr­ëng phat triÓn cña c©y hy thiªm vµ tõ ®ã thÓ hiÖn ra vÒ n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng cô thÓ cña d­îc liÖu. Còng qua b¶ng 4.2 vµ 4.3 chóng t«i cßn nhËn thÊy: Theo dâi vÒ sù chªnh lÖch ®é Èm gi÷a c¸c th¸ng lµ kh«ng nhiÒu (82 - 88%). Tuy nhiªn, yÕu tè nhiÖt ®é vµ ¸nh s¸ng trung b×nh gi÷a c¸c th¸ng l¹i cã sù biÕn ®éng rÊt lín. Th¸ng 2 cã nhiÖt ®é b×nh qu©n còng nh­ sè giê n¾ng lµ thÊp nhÊt (130C vµ tæng sè giê n¾ng lµ 27,8), cßn l¹i nhiÖt ®é t¨ng dÇn qua c¸c th¸ng. Khi gieo h¹t ë thêi vô 3, giai ®o¹n v­ên ­¬m hoµn toµn n»m trong th¸ng 3, nhiÖt ®é trung b×nh cña th¸ng ®¹t 20,80C, sè giê n¾ng 89 giê/th¸ng ®· lµm cho thêi gian gieo ë v­ên ­¬m rót ng¾n, chØ cã 28 ngµy. NhiÖt ®é vµ ¸nh s¸ng t¨ng dÇn tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 5 ®· lµm cho hy thiªm cã thêi gian sinh tr­ëng ë giai ®o¹n v­ên ­¬m, giai ®o¹n tõ trång ®Õn ra nô, ra hoa bÞ kÐo dµi khi gieo ë thêi vô sím. Ngoµi ra, c¸c yÕu tè nhiÖt ®é, ¸nh s¸ng cßn cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh trong suèt qu¸ tr×nh sèng cña c©y. ë mét h­íng kh¸c chóng t«i cßn nhËn thÊy c©y hy thiªm gieo trång ë thêi vô 3, kho¶ng thêi gian c©y sinh tr­ëng ph¸t triÓn ë ruéng s¶n xuÊt øng víi thêi gian th¸ng 4 - 5, lóc nµy nhiÖt ._.g ph¼ng. - Xö lý h¹t gièng: h¹t gièng ®­îc ph¬i qua n¾ng nhÑ, ng©m h¹t trong n­íc Êm 1 - 2 giê, vít ra déi s¹ch, sau ®ã trén ®Òu víi ®Êt bét hoÆc tro kh« ®Ó gieo. - Kü thuËt gieo h¹t: h¹t ®­îc gieo ®Òu trªn mÆt luèng, gieo xong phñ ®Êt nhÑ, phñ líp r¬m r¹, t­íi Èm hµng ngµy. Sau 5 - 7 ngµy h¹t mäc. Khi h¹t mäc ®Òu tiÕn hµnh bá r¬m r¹ vµ t­íi n­íc gi÷ Èm. * Kü thuËt trång - Hy thiªm lµ c©y dÔ trång, dÔ sèng ë c¶ miÒn nói, trung du vµ ®ång b»ng. §Êt ®­îc cµy bõa kü, bãn ph©n chuång vµ ph©n NPK, sau ®ã míi lªn luèng hoÆc bãn ph©n theo r¹ch c¸ch nhau 30 - 40cm. Chän ngµy thêi tiÕt m¸t hoÆc cã m­a tiÕn hµnh trång. C©y trång xong, t­íi gi÷ Èm. - MËt ®é - Kho¶ng c¸ch trång: ThÝch hîp nhÊt lµ mËt ®é 25 v¹n c©y/ha (kho¶ng c¸ch 20 x 20cm). 4.4.6 Phßng trõ s©u bÖnh C©y hy thiªm th­êng bÞ mét sè lo¹i s©u h¹i nh­: s©u x¸m, s©u khoang vµ s©u t¬ g©y h¹i trªn toµn bé th©n l¸. * BiÖn ph¸p phßng trõ: - Thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp, nÕu mËt ®é s©u h¹i cao ph¶i theo sù h­íng dÉn cña c¸n bé kü thuËt. Cã thÓ dïng mét sè lo¹i thuèc sau: 1. Javatin liÒu l­îng 4ml/10l n­íc. 2. Sherpa 50EC nång ®é 5ml/10l n­íc. Phun lµm 2 thêi kú: - Khi c©y b¾t ®Çu giao t¸n (Sau khi trång 20- 25 ngày). - Khi c©y cã ®é cao t­¬ng ®èi æn ®Þnh, nô hoa nhiÒu (Sau thêi gian phun lÇn ®Çu 10-15 ngày). Thêi gian c¸ch ly 10 ngµy * Chó ý : TuyÖt ®èi kh«ng ®­îc dïng c¸c lo¹i thuèc cÊm, c¸c lo¹i thuèc kh«ng cã trong danh môc ®­îc phÐp sö dông t¹i ViÖt Nam vµ c¸c lo¹i thuèc h¹n chÕ sö dông nh­ : Monitor, Vofatox,... 4.4.7 T­íi n­íc vµ ch¨m sãc - Nguån n­íc t­íi : cÇn sö dông n­íc s¹ch ®Ó t­íi (n­íc phï sa ®­îc dÉn t­íi trùc tiÕp hoÆc n­íc giÕng khoan). TuyÖt ®èi kh«ng ®­îc dïng n­íc ao tï, n­íc th¶i sinh ho¹t, n­íc th¶i c«ng nghiÖp, n­íc bÞ nhiÔm bÈn ®Ó t­íi. - NÕu ®Êt kh« qu¸ cã thÓ t­íi Èm ®Êt tr­íc khi gieo h¹t. Gieo xong dïng ®Êt bét phñ lÊp h¹t sau ®ã phñ mét lîp r¬m máng vµ t­íi n­íc gi÷ Èm hµng ngµy. H¹t n¶y mÇm sau gieo 3 – 4 ngµy, lóc nµy cÇn dì bá r¬m r¹, tiÕp tôc ch¨m sãc. C©y con sau gieo kho¶ng 30 ngµy, c©y cao 8 – 10 cm, cã 3 – 4 ®«i l¸ thËt cã thÓ bøng ®em trång. - Khi ra ng«i trång ë ruéng s¶n xuÊt : trång ®Õn ®©u t­íi Èm ngay ®Õn ®ã ®Ó c©y chÆt gèc nhanh bÐn rÔ. Th­êng xuyªn t­íi n­íc gi÷ Èm hµng ngµy. C©y sau trång kho¶ng 30 ngµy, cµnh l¸ ph¸t triÓn m¹nh, diÖn tÝch mÆt ®Êt hÇu hÕt ®­îc che phñ, lóc nµy cã thÓ h¹n chÕ t­íi n­íc cho ®Õn khi thu ho¹ch. - Ch¨m sãc vµ qu¶n lý ®ång ruéng: Trong suèt qu¸ tr×nh sinh tr­ëng cña hy thiªm cÇn lµm cá kÕt hîp xíi x¸o 2 - 3 lÇn, ®Æc biÖt thêi kú c©y cßn nhá. Khi c©y ®· lín cã thÓ lÊn ¸t cá d¹i. Th­êng xuyªn kiÓm tra diÔn biÕn s©u bÖnh h¹i ®Ó cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng trõ kÞp thêi. 4.4.8 Thu ho¹ch Khi c©y ®¹t 60 ngµy tuæi sau trång, lóc nµy c¸c cµnh l¸ ®· ph¸t triÓn tíi m­c tèi ®a, c¸c l¸ ra sau ®· b¾t ®Çu thu nhá, c¸c chïm hoa në hoµn toµn, tÇng l¸ gèc chuyÓn mµu vµng th× thu ho¹ch. Chän ngµy thêi tiÕt n¾ng r¸o tiÕn hµnh chÆt c¶ c©y (c¸ch mÆt ®Êt 5 cm) mang vÒ chÆt nhá thµnh nh÷ng ®o¹n 3 - 5cm, ph¬i kh«. 5. KÕt luËn vµ §Ò nghÞ 5.1. KÕt luËn Tõ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu thu ®­îc ®Ò tµi ®i ®Õn mét sè kÕt luËn nh­ sau: 1. Trong 3 thêi vô nghiªn cøu: 30/1; 15/2 vµ 1/3 th× 2 thêi vô sím gieo 30/1 vµ 15/2 lµ phï hîp cho sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ ®é an toµn cña d­îc liÖu hy thiªm. Thêi vô thÝch hîp ®Ó s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm lµ gieo h¹t trong v­ên ­¬m tõ 30/1 ®Õn 15/2. Thêi gian v­ên ­¬m kho¶ng 30 ngµy. Khi c©y con ®¹t tiªu chuÈn vÒ chiÒu cao tõ 8 -10 cm, cã 3 - 4 ®«i l¸ thËt, ®­êng kÝnh gèc 0,2 cm ®em trång ngoµi ®ång ruéng. 2. Víi 3 møc ph©n bãn nghiªn cøu t¹i 3 thêi vô vµ 3 mËt ®é trång kh¸c nhau cho thÊy: Trong cïng mét mËt ®é, nÒn ph©n bãn kh¸c nhau th× c¸c chØ tiªu cÊu thµnh n¨ng suÊt còng nh­ n¨ng suÊt thùc thu sai kh¸c ë ph¹m vi sai sè, lo¹i trõ møc mËt ®é 16,6 v¹n c©y/ha ë thêi vô 1. 3. Víi 3 mËt ®é nghiªn cøu (25, 20 vµ 16,6 v¹n c©y/ha) t¹i 3 thêi vô trång, mËt ®é trång dÇy K1 (25 v¹n c©y/ha øng víi kho¶ng c¸ch 20 x 20cm) tuy cã n¨ng suÊt c¸ thÓ thÊp h¬n mét Ýt so víi 2 mËt ®é cßn l¹i, song l¹i cã sè c©y/®¬n vÞ diÖn tÝch nhiÒu h¬n nªn cho n¨ng suÊt quÇn thÓ còng nh­ n¨ng suÊt thùc thu cao nhÊt ë c¶ 3 thêi vô nghiªn cøu. 4. Thêi vô 2 (gieo h¹t 15/2), møc mËt ®é 25 v¹n c©y/ha vµ ph©n bãn 100 kgN/40 kgP205/20 kgK20/ha cho n¨ng suÊt d­îc liÖu cao nhÊt, ®¹t 3,840 tÊn/ha), ®¶m b¶o chÊt l­îng còng nh­ ®é an toµn cao cña d­îc liÖu. 5. ThÝ nghiÖm 2 lo¹i thuèc trõ s©u Sherpa vµ Javatin phun vµo 2 thêi kú: khi c©y b¾t ®Çu giao t¸n (sau trång 25 ngµy) vµ khi cay cã ®é cao æn ®Þnh (sau trång 40 ngµy) ®· diÖt ®­îc tõ 94 - 100% ë c¶ 3 lo¹i s©u h¹i chÝnh cña hy thiªm. §¶m b¶o chÊt l­îng tèt vµ ®é an toµn d­îc liÖu. Tuy nhiªn t¸c dông trõ s©u cña thuèc ch­a cã ý nghÜa lµm thay ®æi vµ n©ng cao n¨ng suÊt cña hy thiªm. 6. ChÊt l­îng cña s¶n phÈm d­îc liÖu hy thiªm ë c¶ 2 thÝ nghiÖm nghiªn cøu cña ®Ò tµi ®Òu ®¶m b¶o lµ chÊt l­îng tèt (®é Èm, t¹p chÊt, tû lÖ l¸ trong d­îc liÖu, tû lÖ vôn n¸t theo tiªu chuÈn D­îc ®iÓn ViÖt Nam) vµ an toµn kh«ng cã d­ l­îng thuèc BVTV, kim lo¹i nÆng, vi sinh vËt g©y bÖnh,.. 5.2. §Ò nghÞ 1. CÇn tiÕp tôc nghiªn cøu x¸c ®Þnh vÒ liÒu l­îng ph©n bãn ®Ó bæ sung, hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu hy thiªm an toµn. 2. Tõng b­íc ¸p dông quy tr×nh kü thuËt trång hy thiªm cho n¨ng suÊt cao, cã d­îc liÖu an toµn mµ ®Ò tµi ®Ò xuÊt vµo thùc tÕ s¶n xuÊt t¹i Ngäc LÆc – Thanh Ho¸, ®¸p øng nhu cÇu d­îc liÖu hy thiªm ®ang cßn rÊt thiÕu hiÖn nay. Tµi liÖu tham kh¶o a. TiÕng ViÖt 1. Hµ ThÞ Thanh B×nh, NguyÔn TÊt C¶nh, Phïng §¨ng Chinh, NguyÔn Ých T©n (2002), Trång trät ®¹i c­¬ng, NXB N«ng NghiÖp. 2. Bé Y tÕ (1999), QuyÕt ®Þnh cña Bé Tr­ëng Bé Y tÕ sè 2258/1999 Q§ - BYT ngµy 28/7/1999 vÒ viÖc ban hµnh danh môc thuèc thiÕt yÕu ViÖt Nam lÇn thø IV, Bé Y tÕ. 3. Bé Y tÕ (2002), D­îc ®iÓn ViÖt Nam (lÇn thø 3), NXB Y häc, Hµ Néi. 4. Bé Y tÕ (2003), Danh môc thuèc s¶n xuÊt trong n­íc cã nguån gèc D­îc liÖu, Tµi liÖu Héi nghÞ D­îc liÖu toµn quèc lÇn thø nhÊt. 5. Lª §×nh BÝch (2005), Gi¸o tr×nh Thùc vËt D­îc, Tr­êng §¹i häc D­îc, Hµ Néi. 6. Vâ V¨n Chi (1997), Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam, NXB Y häc 1997. 7. Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m (2003), Sæ tay khuyÕn n«ng, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 8. Lª Khóc H¹o, Ng« Quèc LuËt, NguyÔn Duy ThuÇn (2006), Nghiªn cøu ph¸t triÓn D­îc liÖu vµ §«ng d­îc ë ViÖt Nam, NXB KH&KT. 9. Ph¹m Hoµng Hé (2000), C©y cá ViÖt Nam QIII, NXB TrÎ (in lÇn thø 2). 10. NguyÔn B¸ Ho¹t (2001), Nghiªn cøu ph¸t triÓn mét sè c©y thuèc tham gia chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång huyÖn Sapa - Lµo Cai, –uËn ¸n TiÕn sÜ N«ng nghiÖp, ViÖn KHKT N«ng nghiÖp ViÖt Nam. 11. NguyÔn ThÞ Hoµ, NguyÔn B¸ Ho¹t (2001), C«ng tr×nh NCKH 1987 – 2000 ViÖn D­îc liÖu, NXB KH&KT. 12. Lª Quang Huúnh (1982), Ph©n vïng khÝ hËu N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Tæng côc khÝ t­îng thuû v¨n. 13 TrÞnh V¨n LÈu, T×nh h×nh chÊt l­îng d­îc liÖu vµ thuèc trong nh÷ng n¨m qua, Tµi liÖu Héi nghÞ d­îc liÖu toµn quèc lÇn thø nhÊt t¹i Hµ Néi, th¸ng 3-2003. 14 TS. Vò V¨n LiÕt, (2006), Thùc hµnh thÝ nghiÖm nghiªn cøu n«ng nghiÖp vµ ph©n tÝch thèng kª kÕt qu¶ nghiªn cøu, Khoa N«ng häc, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp I. 15. §ç TÊt Lîi (1991), Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam, NXB KH&KT. 16. Ph¹m Xu©n Lu«n (2006), LuËn v¨n th¹c sÜ n«ng nghiÖp, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp I. 17 Lª Quý Ng­u, TrÇn ThÞ Nh­ §øc (1999), “Hy thiªm th¶o”, D­îc tµi §«ng Y, NXB ThuËn Ho¸, tr. 343 - 344. 18. §oµn ThÞ Thanh Nhµn (2004), Nghiªn cøu x©y dùng quy tr×nh s¶n xuÊt d­îc liÖu s¹ch cho c©y cóc hoa, B¸o c¸o tæng kÕt KH&KT, §Ò tµi nh¸nh (KC.10.02.05) cña ®Ò tµi ®éc lËp cÊp Nhµ n­íc KC 10 - 02, Hµ Né–. 19. §oµn ThÞ Nhu, §ç Kim Chi (1976), “Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña l¸ Hy thiªm trong ®iÒu trÞ khíp”, Th«ng b¸o D­îc liÖu, TËp 8, ViÖn D­îc liÖu. 20. Së Y tÕ Thanh Ho¸ (1996), Thu thËp, kh¶o s¸t ®iÒu tra nguån D­îc liÖu ë Thanh Ho¸, B¸o c¸o khoa häc thuéc ®Ò tµi cÊp tØnh. 21. Së Y tÕ NghÖ An (2006), Tæng kÕt ®iÒu tra D­îc liÖu tØnh NghÖ An 2004-2005, §Ò tµi khoa häc cÊp tØnh NghÖ An. 22. Hoµng Minh TÊn, NguyÔn Quang Th¹ch (1996), “Bµi gi¶ng sinh lÝ thùc vËt dµnh cho Cao häc vµ nghiªn cøu sinh thuéc ngµnh trång trät – BVTV”, Di truyÒn gièng Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp 1, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 23. NguyÔn ThÞ Ph­¬ng Th¶o (2005), Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam- ViÖn sinh th¸i tµi nguyªn, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 24. Ph¹m V¨n Th¾ng (1994), “Nghiªn cøu thêi vô trång Hy thiªm” Th«ng b¸o D­îc liÖu sè 1, TËp 26, ViÖn D­îc liÖu. 25. Ph¹m V¨n Th¾ng (2001), “Mét sè biÖn ph¸p chèng thèi mÇm gièng Xuyªn khung trong b¶o qu¶n vµ thêi vô thÝch hîp ®Ó s¶n xuÊt D­îc liÖu ë Tam §¶o”, C«ng tr×nh NCKH 1987 – 2000, ViÖn D­îc liÖu, NXB KH&KT. 26. Ph¹m Tr­¬ng ThÞ Thä, Ph¹m Duy Mai (1978), “Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña l¸ Hy thiªm”, Th«ng b¸o D­îc liÖu, Sè 4, TËp 10, ViÖn D­îc liÖu. 27. TrÇn Kh¾c Thi, TrÇn Ngäc Hïng (2004), Kü thuËt trång rau s¹ch, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 28. NguyÔn V¨n ThuËn, Ng« Quèc LuËt, Ph¹m V¨n Tïng, NguyÔn ThÞ Lµn, §inh V¨n Mþ (2002), “¶nh h­ëng cña ph©n bãn tíi n¨ng suÊt d­îc liÖu vµ kÕt qu¶ s¬ bé x¸c ®Þnh hµm l­îng nitrat cã trong actiso trång ë Sapa”, §Ò tµi KC 10-02, ViÖn D­îc liÖu 29. TrÇn Xu©n ThuyÕt (1976), “B­íc ®Çu t×m hiÓu viÖc thu h¹t Hy thiªm ®­a vµo trång trät t¹i B¾c Th¸i”, Th«ng b¸o D­îc liÖu, Sè 5, TËp 13, ViÖn D­îc liÖu. 30 TrÇn Xu©n ThuyÕt, TrÇn V¨n Häc (1977), “Nghiªn cøu sinh th¸i vµ kü thuËt trång h¸i c©y Hy thiªm t¹i B¾c Th¸i”, Th«ng b¸o D­îc liÖu, Sè 3, TËp 9, ViÖn D­îc liÖu. 31 §µo ThÕ TuÊn (1984), HÖ sinh th¸i N«ng nghiÖp, Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 32 ViÖn D­îc liÖu (2004), C©y thuèc vµ ®éng vËt lµm thuèc ë ViÖt Nam, TËp1, NXB KH&KT. 33 Ph¹m V¨n ý, NguyÔn V¨n ThuËn, Bïi ThÞ B»ng (2006), Nghiªn cøu ¶nh h­ëng thêi vô, mËt ®é vµ ph©n bãn ®Õn n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng D­îc liÖu §­¬ng quy NhËt, Nghiªn cøu ph¸t triÓn D­îc liÖu vµ §«ng d­îc ë ViÖt nam, ViÖn D­îc liÖu, NXB KH&KT. 34 Vò H÷u Yªn, Gi¸o tr×nh ph©n bãn vµ c¸ch bãn ph©n, NXB N«ng nghiÖp b. TiÕng Anh 35 Alok. S.K.(1991), Medicinal Plants in India: Approaches to exploitation and convervation, Akerele O., Heywood V. and Synge H, The convervation of medicinial plant, Cambridge University Press, pp. 295 - 303. 36 Nam Koo dong, Kim jac Hoon (1974), Chemistry and farmacology of diterpenoids of Siegesbeekia pubescens, Terpenoids pros, pp. 17 - 31. 37 Klemm C. D (1991), Medicinal plants and Law, Akerele O., Heywood V. and Synge H, The convervation of medicinial plant, Cambridge University Press, pp. 259 - 279. PHô LôC Mét sè h×nh ¶nh cña thÝ nghiÖm H×nh ¶nh 1: C©y hy thiªm khi håi xanh H×nh ¶nh 2: C©y hy thiªm ®ang thêi kú ph¸t triÓn m¹nh H×nh ¶nh 3: C©y hy thiªm sau trång 45 ngµy H×nh ¶nh 4: C©y hy thiªm tr­íc khi thu ho¹ch Phô lôc 1: Mét sè tiªu chuÈn quy ®Þnh vÒ d­îc liÖu an toµn 1. Tiªu chuÈn Cñ tam thÊt an toµn quy ®Þnh giíi h¹n cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt: Lidan (666) : 0,1-0,3 mg/kg DDT : 0,1 – 0,3 mg/kg Kim lo¹i nÆng: Cu : 15 – 25 mg/kg Pb : 2 – 2,5 mg/kg Cd : 0,5 – 0,8 mg/kg Hg : 0,5 – 1,0 mg/kg As : 1 – 1,2 mg/kg 2. Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO) ®· cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ møc tån d­ NO3 cho mét sè lo¹i rau qu¶ nh­ sau: B¶ng 1: Hµm l­îng nitrat cho phÐp cña mét sè lo¹i rau qu¶ STT Lo¹i c©y Hµm l­îng NO3 (mg/kg) 1 D­a hÊu 60 2 D­a chuét 150 3 Cµ chua 150 4 Khoai t©y 250 5 Cµ rèt 250 6 C¶i b¾p 500 7 Su hµo 500 8 C¶i xanh 1000 9 Xµ l¸ch 1500 3. Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO) ®· cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ møc tån d­ cña thuèc BVTV. B¶ng 2: Tån d­ cho phÐp cña mét sè thuèc b¶o vÖ thùc vËt (mg/kg s¶n phÈm tu¬i) Lo¹i thuèc Rau ¨n l¸ Rau ¨n qu¶ Rau ¨n cñ Thêi gian c¸ch ly (ngµy) Basudin 10G 0,7 0,7 - 14-20 Dimethoat 50EC 0,1 0,5 1,0 7-10 Carbarin 80WP 1,5 1,5 1,0 - Sumicidin 20EC 1,0 2,0 0,2 21RL,14RQ Oxyclorua ®ång 20,0 20,0 10,0 14-21 Theo quy ®Þnh, møc tån d­ mét sè kim lo¹i nÆng cho phÐp trong c¸c lo¹i rau qu¶ nh­ sau: B¶ng 3: D­ l­îng cña kim lo¹i nÆng cho phÐp (mg/kg s¶n phÈm t­¬i) STT Kim lo¹i nÆng D­ l­îng 1 Ch× (Pb) 1,000 2 Asen (As) 0,200 3 §ång (Cu) 0,500 4 ThiÕc (Sn) 200,000 5 Cadimi (Cd) 0,030 6 Thuû ng©n (Hg) 0,020 7 KÏm (Zn) 10,000 8 AflotoxinB1 0,005 Phô LôC 2 Ph©n tÝch chÊt l­îng ®Êt Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch t¹i Phßng ph©n tÝch ®Êt vµ M«i tr­êng cña ViÖn quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ n«ng nghiÖp. STT ChØ tiªu Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch Ho¸ chÊt chiÕt mÉu, tØ lÖ, c«ng ph¸ mÉu Ph­¬ng ph¸p ®Þnh l­îng, m¸y ®o 1 pHKCl pH- metter 10g ®Êt/25ml KCl 1N pH Metrohm 744 Thuþ SÜ 2 OM% Malkley Black K2Cr2O7/H2SO4 ChuÈn ®é K2Cr2O7 3 N% Kjeldahl H2SO4 + xóc t¸c Bé cÊt Gerhard §øc 4 P2O5% So mµu H2SO4 + HClO4 Labomed 2602 Mü 5 K2O% Quang kÕ ngän löa H2SO4 + HClO4 Jenway PFP.7 Anh 6 Ndt Tiurin vµ Kononova 10g/50 ml H2SO4 0.5N Bé cÊt Gerhard §øc 7 P2O5 dt Oniani 1g/25 ml H2SO4 0.1N Labomed 2602 Mü 8 K2O dt Quang kÕ ngän löa 1g/25 ml H2SO4 0.1N Jenway PFP.7 Anh 9 Ca++ AAS 5g/100ml NH4Ac 1M GBC 905 AA 10 Mg++ AAS 5g/100ml NH4Ac 1M GBC 905 AA 11 CEC Amoni Acetat 5g/100ml NH4Ac 1M ISRIC 12 Fe3+ AAS 5g/50ml NH4Ac 1N GBC 905 AA 13 Al3+ S«k«l«p 40g/100ml KCl 1N ChuÈn ®é 2 lÇn, tÝnh hiÖu sè sau khi dïng NaF cè ®Þnh Al 14 TPCG PipÐt (FAO) Ph¸ mÉu, t¸n keo PipÐt, träng l­îng 15 As AAS H2SO4 + HClO4 Perkin Elmer 3300+VHG 16 Hg AAS H2SO4 + HClO4 Perkin Elmer 3300+VHG 17 Pb AAS H2NO3 + HCl Perkin Elmer 3300 18 Ni AAS H2SO4 + HClO4 Perkin Elmer 3300 19 Zn AAS H2SO4 + HClO4 GBC 905 AA 20 Cd AAS H2SO4 + HClO4 GBC 905 AA Ph©n tÝch chÊt l­îng n­íc KÕt qu¶ ph©n tÝch ®­îc thùc hiÖn t¹i Phßng ph©n tÝch ®Êt vµ M«i tr­êng cña ViÖn quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ n«ng nghiÖp. STT ChØ tiªu Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch Ph­¬ng ph¸p ®Þnh l­îng m¸y ®o 1 pH pH- metrer pH Metrohm 744 Thuþ SÜ 2 NO3- ®iÖn cùc chän läc 3 Cu AAS GBC 905 AA 4 Cd AAS GBC 905 AA 5 Zn AAS GBC 905 AA 6 Fe AAS GBC 905 AA 7 Mn AAS GBC 905 AA 8 As AAS Perkin Elmer 3300+VHG 9 Pb AAS Perkin Elmer 3300+VHG 10 Total Coliorms TCVN 6187-2 : 1966 Ph­¬ng ph¸p nhiÒu èng 11 Fecal Coli TCVN 6187-2 : 1966 Ph­¬ng ph¸p nhiÒu èng 12 D­ l­îng BVTV S¾c kÝ láng Phô lôc 3 ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm RANDOMIZATION AND LAYOUT ======================== FILENAME = "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 1\DGN.RND" TITLE = "Thi nghiem khoang cach vµ phan bon hy thiem vu 1" EXPERIMENTAL DESIGN = SPLIT-PLOT REPLICATIONS = 3 TREATMENTS = 3 x 3 **** MAINPLOT **** PBON (N) = 3 levels PBON (1) = N1 PBON (2) = N2 PBON (3) = N3 **** SUBPLOT **** KCACH (K) = 3 levels KCACH (1) = K1 KCACH (2) = K2 KCACH (3) = K3 =========================================================== Experimental layout for file: "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 1\DGN.RND" (SPLIT-PLOT) The following field layout applies to all replications: (Note: layout is not drawn to scale) +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ REPLICATION NO. 1 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N1 K1 2 | N1 K2 3 | N1 K3 4 | N2 K1 5 | N2 K2 6 | N2 K3 7 | N3 K1 8 | N3 K2 9 | N3 K3 REPLICATION NO. 2 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N3 K3 2 | N3 K1 3 | N3 K2 4 | N1 K2 5 | N1 K3 6 | N1 K1 7 | N2 K2 8 | N2 K3 9 | N2 K1 REPLICATION NO. 3 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N2 K3 2 | N2 K2 3 | N2 K1 4 | N3 K2 5 | N3 K3 6 | N3 K1 7 | N1 K3 8 | N1 K2 9 | N1 K1 RANDOMIZATION AND LAYOUT ======================== FILENAME = "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 1\DGN.RND" TITLE = "Thi nghiem khoang cach vµ phan bon hy thiem vu 2" EXPERIMENTAL DESIGN = SPLIT-PLOT REPLICATIONS = 3 TREATMENTS = 3 x 3 **** MAINPLOT **** PBON (N) = 3 levels PBON (1) = N1 PBON (2) = N2 PBON (3) = N3 **** SUBPLOT **** KCACH (K) = 3 levels KCACH (1) = K1 KCACH (2) = K2 KCACH (3) = K3 ============================================================= Experimental layout for file: "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 1\DGN.RND" (SPLIT-PLOT) The following field layout applies to all replications: (Note: layout is not drawn to scale) +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ REPLICATION NO. 1 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N2 K3 2 | N2 K2 3 | N2 K1 4 | N3 K2 5 | N3 K3 6 | N3 K1 7 | N1 K3 8 | N1 K1 9 | N1 K2 REPLICATION NO. 2 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N1 K1 2 | N1 K2 3 | N1 K3 4 | N2 K1 5 | N2 K2 6 | N2 K3 7 | N3 K1 8 | N3 K2 9 | N3 K3 REPLICATION NO. 3 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N3 K3 2 | N3 K1 3 | N3 K2 4 | N1 K2 5 | N1 K3 6 | N1 K1 7 | N2 K2 8 | N2 K3 9 | N2 K1 RANDOMIZATION AND LAYOUT ======================== FILENAME = "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 3\DGN.RND" TITLE = "Thi nghiem ve khoang cach va phan bon hy thiem thoi vu 3" EXPERIMENTAL DESIGN = SPLIT-PLOT REPLICATIONS = 3 TREATMENTS = 3 x 3 **** MAINPLOT **** PHANBON (N) = 3 levels PHANBON (1) = N1 PHANBON (2) = N2 PHANBON (3) = N3 **** SUBPLOT **** KCACH (K) = 3 levels KCACH (1) = K1 KCACH (2) = K2 KCACH (3) = K3 ============================================================= Experimental layout for file: "E:\C.NGHIA\TOT NGHIEP\VU 1\DGN.RND" (SPLIT-PLOT) The following field layout applies to all replications: (Note: layout is not drawn to scale) +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | +-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+-----+ REPLICATION NO. 1 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N3 K3 2 | N3 K2 3 | N3 K1 4 | N1 K3 5 | N1 K2 6 | N1 K1 7 | N2 K2 8 | N2 K3 9 | N2 K1 REPLICATION NO. 2 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N1 K2 2 | N1 K3 3 | N1 K1 4 | N2 K1 5 | N2 K2 6 | N2 K3 7 | N3 K2 8 | N3 K3 9 | N3 K1 REPLICATION NO. 3 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | N2 K2 2 | N2 K2 3 | N2 K1 4 | N3 K1 5 | N3 K3 6 | N3 K2 7 | N1 K1 8 | N1 K2 9 | N1 K3 RANDOMIZATION AND LAYOUT ======================== FILENAME = "C:\DOCUMENTS AND SETTINGS\TRUNG PHU\MY DOCUMENTS\DGN.RND" TITLE = "So sanh anh huong cua mot so loai thuoc tru sau den nang suat" EXPERIMENTAL DESIGN = RANDOMIZED COMPLETE BLOCK REPLICATIONS = 3 TREATMENTS = 3 **** FACTOR(S) **** CONGTHUC (CT) = 3 levels CONGTHUC (1) = CT1 CONGTHUC (2) = CT2 CONGTHUC (3) = CT3 ================================================================== Experimental layout for file: "C:\DOCUMENTS AND SETTINGS\TRUNG NGHIA\MY DOCUMENTS\DGN.RND" (RANDOMIZED COMPLETE BLOCK) The following field layout applies to all replications: (Note: layout is not drawn to scale) +-----+-----+-----+ | 1 | 2 | 3 | +-----+-----+-----+ REPLICATION NO. 1 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | CT3 2 | CT1 3 | CT2 REPLICATION NO. 2 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | CT1 2 | CT3 3 | CT2 REPLICATION NO. 3 ------------------- PLOT NO. | TREATMENT ID 1 | CT2 2 | CT1 3 | CT3 PHô LôC 4 KÕT QU¶ Xö Lý Sè LIÖU VÒ N¡NG SUÊT BALANCED ANOVA FOR VARIATE NANGSUAT FILE NS THOI VU 1 21/ 7/ 8 16:43 -------------------------------------------------------------- :PAGE 1 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 1 VARIATE V004 NANGSUAT LN SOURCE OF VARIATION DF SUMS OF MEAN F RATIO PROB ER SQUARES SQUARES LN ========================================================================= 1 MD$ 2 1.72572 .862859 36.62 0.000 5 2 N$ 2 .266274 .133137 5.65 0.014 5 3 MD$*N$ 4 .241370 .603426E-01 2.56 0.078 5 4 NHACLAI 2 .145030 .725148E-01 3.08 0.073 5 * RESIDUAL 16 .376970 .235607E-01 ---------------------------------------------------------------------- * TOTAL (CORRECTED) 26 2.75536 .105975 ---------------------------------------------------------------------- TABLE OF MEANS FOR FACTORIAL EFFECTS FILE NS THOI VU 1 21/ 7/ 8 16:43 -------------------------------------------------------------- :PAGE 2 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 1 MEANS FOR EFFECT MD$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ NOS NANGSUAT K1 9 3.25889 K2 9 3.05222 K3 9 2.65000 SE(N= 9) 0.511649E-01 5%LSD 16DF 0.153393 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT N$ ---------------------------------------------------------------------- N$ NOS NANGSUAT N1 9 2.85333 N2 9 3.01667 N3 9 3.09111 SE(N= 9) 0.511649E-01 5%LSD 16DF 0.153393 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT MD$*N$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ N$ NOS NANGSUAT K1 N1 3 3.21667 K1 N2 3 3.24000 K1 N3 3 3.32000 K2 N1 3 3.01333 K2 N2 3 3.06000 K2 N3 3 3.08333 K3 N1 3 2.33000 K3 N2 3 2.75000 K3 N3 3 2.87000 SE(N= 3) 0.886203E-01 5%LSD 16DF 0.265685 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT NHACLAI ---------------------------------------------------------------------- NHACLAI NOS NANGSUAT 1 9 2.91556 2 9 2.95778 3 9 3.08778 SE(N= 9) 0.511649E-01 5%LSD 16DF 0.153393 ---------------------------------------------------------------------- ANALYSIS OF VARIANCE SUMMARY TABLE FILE NS THOI VU 1 21/ 7/ 8 16:43 -------------------------------------------------------------- :PAGE 3 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 1 F-PROBABLIITY VALUES FOR EACH EFFECT IN THE MODEL. SECTION - 1 VARIATE GRAND MEAN STANDARD DEVIATION C OF V |MD$ |N$ |MD$*N$ |NHACLAI | (N= 27) -------------------- SD/MEAN | | | | | NO. BASED ON BASED ON % | | | | | OBS. TOTAL SS RESID SS | | | | | NANGSUAT 27 2.9870 0.32554 0.15349 5.1 0.0000 0.0138 0.0782 0.0728 BALANCED ANOVA FOR VARIATE NSUAT FILE NS THOI VU 2 21/ 7/ 8 6:38 -------------------------------------------------------------- :PAGE 1 THI NGHIEM THIET KE KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 2 VARIATE V004 NSUAT LN SOURCE OF VARIATION F SUMS OF MEAN F RATIO PROB ER SQUARES SQUARES LN ======================================================================= 1 MD$ 2 4.48192 2.24096 100.56 0.000 5 2 N$ 2 .782740E-01 .391370E-01 1.76 0.203 5 3 MD$*N$ 4 .143704E-02 .359259E-03 0.02 0.998 5 4 NLAI 2 .992518E-01 .496259E-01 2.23 0.139 5 * RESIDUAL 16 .356549 .222843E-01 ---------------------------------------------------------------------- * TOTAL (CORRECTED) 26 5.01743 .192978 ---------------------------------------------------------------------- TABLE OF MEANS FOR FACTORIAL EFFECTS FILE NS THOI VU 2 21/ 7/ 8 6:38 -------------------------------------------------------------- :PAGE 2 THI NGHIEM THIET KE KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem vu 2 MEANS FOR EFFECT MD$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ NOS NSUAT K1 9 3.75333 K2 9 3.16444 K3 9 2.76111 SE(N= 9) 0.497598E-01 5%LSD 16DF 0.149181 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT N$ ---------------------------------------------------------------------- N$ NOS NSUAT N1 9 3.18333 N2 9 3.19333 N3 9 3.30222 SE(N= 9) 0.497598E-01 5%LSD 16DF 0.149181 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT MD$*N$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ N$ NOS NSUAT K1 N1 3 3.70000 K1 N2 3 3.72000 K1 N3 3 3.84000 K2 N1 3 3.13333 K2 N2 3 3.12667 K2 N3 3 3.23333 K3 N1 3 2.71667 K3 N2 3 2.73333 K3 N3 3 2.83333 SE(N= 3) 0.861865E-01 5%LSD 16DF 0.258388 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT NLAI ---------------------------------------------------------------------- NLAI NOS NSUAT 1 9 3.30444 2 9 3.15667 3 9 3.21778 SE(N= 9) 0.497598E-01 5%LSD 16DF 0.149181 ---------------------------------------------------------------------- ANALYSIS OF VARIANCE SUMMARY TABLE FILE NS THOI VU 2 21/ 7/ 8 6:38 -------------------------------------------------------------- :PAGE 3 THI NGHIEM THIET KE KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 2 F-PROBABLIITY VALUES FOR EACH EFFECT IN THE MODEL. SECTION - 1 VARIATE GRAND MEAN STANDARD DEVIATION C OF V |MD$ |N$ |MD$*N$ |NLAI | (N= 27) -------------------- SD/MEAN | | | | | NO. BASED ON BASED ON % | | | | | OBS. TOTAL SS RESID SS | | | | | NSUAT 27 3.2263 0.43929 0.14928 4.6 0.0000 0.2032 0.9983 0.1387  BALANCED ANOVA FOR VARIATE NSUAT FILE NS VU 3 21/ 7/ 8 9:46 -------------------------------------------------------------- :PAGE 1 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 3 VARIATE V004 NSUAT LN SOURCE OF VARIATION DF SUMS OF MEAN F RATIO PROB ER SQUARES SQUARES LN ======================================================================= 1 MD$ 2 3.43315 1.71658 64.87 0.000 5 2 N$ 2 .125600 .628000E-01 2.37 0.124 5 3 NLAI 2 .161156 .805778E-01 3.05 0.075 5 4 MD$*N$ 4 .847111E-01 .211778E-01 0.80 0.544 5 * RESIDUA 16 .423379 .264612E-01 ---------------------------------------------------------------------- * TOTAL (CORRECTED) 26 4.22800 .162615 TABLE OF MEANS FOR FACTORIAL EFFECTS FILE NS VU 3 21/ 7/ 8 9:46 -------------------------------------------------------------- :PAGE 2 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 3 MEANS FOR EFFECT MD$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ NOS NSUAT K1 9 3.16667 K2 9 2.55111 K3 9 2.32222 SE(N= 9) 0.542230E-01 5%LSD 16DF 0.162561 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT N$ ---------------------------------------------------------------------- N$ NOS NSUAT N1 9 2.60000 N2 9 2.67333 N3 9 2.76667 SE(N= 9) 0.542230E-01 5%LSD 16DF 0.162561 ---------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT NLAI ---------------------------------------------------------------------- NLAI NOS NSUAT 1 9 2.57556 2 9 2.76000 3 9 2.70444 SE(N= 9) 0.542230E-01 5%LSD 16DF 0.162561 ----------------------------------------------------------------------  MEANS FOR EFFECT MD$*N$ ---------------------------------------------------------------------- MD$ N$ NOS NSUAT K1 N1 3 3.03333 K1 N2 3 3.16667 K1 N3 3 3.30000 K2 N1 3 2.56667 K2 N2 3 2.46667 K2 N3 3 2.62000 K3 N1 3 2.20000 K3 N2 3 2.38667 K3 N3 3 2.38000 SE(N= 3) 0.939170E-01 5%LSD 16DF 0.281565 ---------------------------------------------------------------------- ANALYSIS OF VARIANCE SUMMARY TABLE FILE NS VU 3 21/ 7/ 8 9:46 -------------------------------------------------------------- :PAGE 3 THIET KE THI NGHIEM KIEU SPLIT PLOT Anh huong cua phan bon va mat do den nang suat hy thiem thoi vu 3 F-PROBABLIITY VALUES FOR EACH EFFECT IN THE MODEL. SECTION - 1 VARIATE GRAND MEAN STANDARD DEVIATION C OF V |MD$ N$ |NLAI |MD$*N$ | (N= 27) -------------------- SD/MEAN | | | | | NO. BASED ON BASED ON % | | | | | OBS. TOTAL SS RESID SS | | | | | NSUAT 27 2.6800 0.40326 0.16267 6.1 0.0000 .1236 0.0745 0.5443  BALANCED ANOVA FOR VARIATE NANGSUAT FILE SAUBENH 20/ 7/ 8 15:41 -------------------------------------------------------------- :PAGE 1 THIET KE THI NGHIEM KIEU RCB ANH HUONG CUA BIEN PHAP PHONG TRU SAU HAI DEN NANG SUAT HY THIEM VARIATE V003 NANGSUAT LN SOURCE OF VARIATION DF SUMS OF MEAN F RATIO PROB ER SQUARES SQUARES LN ============================================================================= 1 CT$ 2 .262889E-01 .131444E-01 3.03 0.158 3 2 NHACLAI 2 .220222E-01 .110111E-01 2.53 0.195 3 * RESIDUAL 4 .173778E-01 .434444E-02 ----------------------------------------------------------------------------- * TOTAL (CORRECTED) 8 .656888E-01 .821110E-02 ----------------------------------------------------------------------------- TABLE OF MEANS FOR FACTORIAL EFFECTS FILE SAUBENH 20/ 7/ 8 15:41 ------------------------------------------------------------------ :PAGE 2 THIET KE THI NGHIEM KIEU RCB ANH HUONG CUA BIEN PHAP PHONG TRU SAU HAI DEN NANG SUAT HY THIEM MEANS FOR EFFECT CT$ ------------------------------------------------------------------------------- CT$ NOS NANGSUAT 1 3 2.91667 2 3 3.04333 3 3 2.94667 SE(N= 3) 0.380545E-01 5%LSD 4DF 0.149166 ------------------------------------------------------------------------------- MEANS FOR EFFECT NHACLAI ------------------------------------------------------------------------------- NHACLAI NOS NANGSUAT 1 3 3.03667 2 3 2.95000 3 3 2.92000 SE(N= 3) 0.380545E-01 5%LSD 4DF 0.149166 ------------------------------------------------------------------------------- ANALYSIS OF VARIANCE SUMMARY TABLE FILE SAUBENH 20/ 7/ 8 15:41 ------------------------------------------------------------------ :PAGE 3 THIET KE THI NGHIEM KIEU RCB ANH HUONG CUA BIEN PHAP PHONG TRU SAU HAI DEN NANG SUAT HY THIEM F-PROBABLIITY VALUES FOR EACH EFFECT IN THE MODEL. SECTION - 1 VARIATE GRAND MEAN STANDARD DEVIATION C OF V |CT$ |NHACLAI | (N= 9) -------------------- SD/MEAN | | | NO. BASED ON BASED ON % | | | OBS. TOTAL SS RESID SS | | | NANGSUAT 9 2.9689 0.90615E-010.65912E-01 2.2 0.1585 0.1945 ._.