Nghiên cứu mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt ở học sinh phổ thông trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

g hiện tượng bắt nạt của 303 học sinh phổ thông ở Bắc Ninh. Chỉ ra mối liên hệ giữa hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt và đặc điểm nhân cách của học sinh phổ thông, qua đó chỉ ra được những đặc điểm nhân cách chủ chốt của thủ phạm và nạn nhân của bắt nạt. Keywords: Tâm lý học; Nhân cách; Bắt nạt học đường; Tâm lý học trẻ em; Trẻ vị thành niên Content 1. Lý do chọn đề tài Hiện tượng bắt nạt nói chung và bắt nạt học đường nói riêng đã xuất hiện từ lâu, từ khi các hình thức dạy học đầu tiên hình thành, bởi vì gây hấn, thống trị và cạnh tranh là một phần trong các đặc tính của con người. Mức độ, hình thức và hậu quả của bắt nạt ngày càng tinh vi, nguy hiểm và để lại hậu quả nặng nề cho cá nhân, gia đình mà toàn xã hội. Nhân cách là tập hợp những đặc điểm riêng của mỗi cá nhân, được thể hiện một cách ổn định thông qua hành vi ứng xử của họ. Ngoài giai đoạn hình thành nhân cách mạnh mẽ lần thứ nhất khi đứa trẻ khoảng ba tuổi, nhân cách được đình hình rõ ràng xung quanh lứa tuổi dậy thì, cũng là lứa tuổi mà hiện tượng bắt nạt xảy ra khá phổ biến. Trong nghiên cứu này chúng tôi muốn tìm hiểu mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách của học sinh và hiện tượng bắt nạt có mối liên hệ với nhau như thế nào? 2. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt ở học sinh phổ thông từ đó có đề ra những biện pháp tác động phù hợp. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài là mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt ở học sinh phổ thông. - Khách thể nghiên cứu bao gồm 303 học sinh từ lớp 6 đến 12 từ trường Trung học cơ sở Tân Hồng và trường Trung học phổ thông Lý Thái Tổ, Thị Xã Từ Sơn, Tỉnh Bắc Ninh. 4. Phạn phạm vi nghiên cứu Giới - Thời gian khảo sát của đề tài nghiên cứu từ: 09/2011-02/2012 - Do thời gian hạn chế nên chúng tôi chỉ nghiên cứu hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt của học sinh phổ thông diễn ra ở nhà trường. 5. Giả thiết nghiên cứu - Hiện tượng bắt nạt có tồn tại ở học sinh phổ thông và dưới các hình thức khác nhau. - Việc bắt nạt và bị bắt nạt có liên quan tới các đặc điểm nhân cách của học sinh. - Những cá nhân bắt nạt và cá nhân bị bắt nạt có những đặc điểm nhân cách đặc trưng và khác nhau. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu và hệ thống hóa các lý thuyết cơ bản về nhân cách và hiện tượng bắt tượng bắt nạt ở học sinh phổ thông. - Nghiên cứu khảo sát, phân tích đánh giá thực trạng hiện tượng bắt nạt của 303 học sinh phổ thông ở Bắc Ninh. - Chỉ ra mối liên hệ giữa hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt và đặc điểm nhân cách của học sinh phổ thông, qua đó chỉ ra được những đặc điểm nhân cách chủ chốt của thủ phạm và nạn nhân của bắt nạt. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Qua việc tham khảo các công trình nghiên cứu, sách, báo, tạp chí chuyên ngành, các trang web, về các vsấn đề liên quan như đặc điểm nhân cách, hiện tượng bắt nạt, bắt nạt học đường, từ đó hệ thống và khái quát hóa các khái niệm công cụ làm cơ sở lý luận cho đề tài 7.2. Thang đo và bảng hỏi: - Thang đo bắt nạt và bị bắt nạt: Chúng tôi dùng thang đo của Mynard và Joseph (2000 được dịch và điều chỉnh cho phù hợp với học sinh Việt Nam. - Trắc nghiệm nhân cách Eysenck và NEO- PI- R, chúng tôi sẽ trình bày rõ hai trắc nghiệm này ở mục sau. - Bảng hỏi: Ngoài thang đo bắt nạt, bị bắt nạt, trắc nghiệm Eysenck, NEO-PIR, chúng tôi cũng thiết kế một bảng hỏi để tìm hiểu các vấn đề liên quan đến đặc điểm nhân cách của cá nhân và hiện tượng bắt nạt, sẽ được trình bày cụ thể ở phần sau. 7.3. Phương pháp xử lý số liệu bằng xác suất thống kê: Chúng tôi sử dụng phần mềm 17.0 SPSS để phân tích. Ngoài các phân tích thống kê thông dụng như phần trăm, tỉ lệ, tính tổng, điểm trung bình chúng tôi dùng ANOVA để phân tích và so sánh các nhóm. Chúng tôi sử dụng tương quan (correlations) để tìm hiểu mối quan hệ giữa các thang đo và tiểu thang đo, và một số mối quan hệ khác. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày trong 3 chương. Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài. Chương 2: Giới thiệu về vấn đề nghiên cứu. Chương 3: Kết quả nghiên cứu. CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Các lý thuyết về nhân cách Lý thuyết chất dịch cho rằng: là cơ thể chứa đựng những chất dịch hay chất lỏng có nhiều nhất trong cơ thể như máu, đờm, dãi, mật đen, và mật vàng, và những chất này có ảnh hưởng nhiều tới nhân cách của con người. Nhân cách vui vẻ, hoạt bát, sinh động được cho rằng phần lớn ở người có tỉ lệ máu cao, còn những người có tỉ lệ mật vàng hay nước mắt cao hơn sẽ tạo ra tính cách nóng nảy, hấp tấp. Lý thuyết phân tâm của Freud cho rằng: Có ba thành phần của cấu trúc nhân cách: Cái nó, cái tôi và cái siêu tôi. Theo Freud, nhân cách của cá nhân có liên quan chặt chẽ với quá trình của ý thức và libido. Lý thuyết của Karl Gustav Jung cho rằng: Nhân cách là người mẹ của ý thức và vô thức, là mẹ của tâm lý tập thể và tâm lý cá nhân. Cái bản thân nằm giữa ý thức và vô thức. Cái bản thân là sự tổng hợp cái bên trong và cái bên ngoài. Thuyết hành vi và hành vi xã hội bao gồm một nhóm các lý thuyết xem nhân cách phần lớn là kết quả của sự tập quen. Những lý thuyết này thay đổi từ thuyết kích thích - phản ứng theo thuyết hành vi, xem nhân cách đơn thuần là kết quả của vô số các lần biến đổi do điều kiện ngoại cảnh mà trẻ tiếp nhận qua đời sống, cho đến lý thuyết ý thức xã hội và hành vi xã hội phức tạp hơn, xem kinh nghiệm xã hội là yếu tố quan trọng quyết định nhân cách. Nhân cách theo thuyết hành vi xã hội Albert Bandura cho rằng yếu tố xã hội trong việc hình thành nhân cách quan trọng hơn sự thừa nhận của Watson hay Skinner. Bandura nhận dạng học tập xã hội là một quá trình quyết định liên quan đến nhân cách. Lý thuyết thân chủ trọng tâm của Carl Rogers nhấn mạnh tầm quan trọng của khái niệm cái tôi và sự phát triển cá nhân cho rằng cả hai yếu tố này đều cần thiết trong việc phát triển nhân cách lành mạnh. Lý thuyết nhân cách của Cattell, áp dụng phân tích nhân tố, nhà tâm lý học nhân cách Raymond Cattell đã tìm ra 16 đặc điểm nguồn tượng trưng cho các khuôn khổ nhân cách cơ bản, sử dụng những đặc điểm nguồn này, ông phát triển bảng câu hỏi 16 nhân tố nhân cách, là cách đánh giá cho biết mỗi đặc điểm nguồn dành cho ba nhóm đối tượng khác nhau: phi công, nghệ sĩ sáng tạo và nhà văn. Có rất nhiều những lý thuyết nhân cách khác nhau mỗi lý thuyết có ưu, nhược điểm khác nhau. Nhưng trong đề tài nghiên cứu này chúng tôi sử dụng đến hai lý thuyết nhân cách đó là lý thuyết nhân cách của Hans Eysenck (1962) và lý thuyết 5 nhân tố lớn của Costa, P.T., Jr và Mccrae, R.R đưa ra năm 1992. Hans Eysenck cũng sử dụng phân tích nhân tố để nhận dạng các mẫu trong đặc điểm nhân cách, và nhận thấy nhân cách tốt nhất nên mô tả bằng thuật ngữ gồm hai khuôn khổ hướng nội - hướng ngoại và thần kinh ổn định – không ổn định. Nếu phân tích theo hướng nội - hướng ngoại, một số người thường điềm tĩnh, cẩn thận trầm ngâm và ức chế (người hướng nội) còn một số khác là những người luôn vượt lên trước, hòa đồng và hoạt động (người hướng ngoại). Con người cũng có thể chia thành kiểu người buồn rầu, hay tự ái, nhạy cảm (không ổn định), hay điềm tĩnh, đáng tin (ổn định). Bằng cách đánh giá con người theo hai chiều hướng này, Eysenck có thể dự đoán hành vi con người trong nhiều tình huống khác nhau. Với số câu vừa phải và dễ diễn giải, dễ hiểu, thang đo nhân cách Eysenck (Eysenck Personality Inventory, viết tắt là EPI) đã được dịch và đưa vào sử dụng trong nghiên cứu, giảng dạy và thực hành lâm sàng ở Việt Nam khá lâu. Trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng thang đo nhân cách của Eysenck để tìm hiểu nhân cách của học sinh phổ thông. Lý thuyết về đặc điểm nhân cách đó là sự ra đời của mẫu 5 yếu tố lớn của nhân cách. Người ta cũng tìm thấy độ tin cậy và độ giá trị của 5 yếu tố và các yếu tố này khá ổn định ở lứa tuổi trưởng thành (McCrae và Costa). Năm 1981, Golberg sau khi tổng hợp các nghiên cứu của những người khác nhau ông đã đề nghi lấy tên gọi 5 nhân tố đó là “Big Five”. 5 nhân tố mà được nhiều người tán thành nhất đó là Nhiễu tâm, Hướng ngoại, Cởi mở, Dễ đồng ý và Tận tâm. Ý nghĩa của của 5 yếu tố được diễn giải như sau: Nhiễu tâm dùng để đánh giá sự bất ổn định về mặt cảm xúc, nhận ra những cá nhân dễ rơi vào stress tâm lý, những ý tưởng phi thực tế, những khao khát thái quá. Hướng ngoại đánh giá số lượng và cường độ các tương tác liên cá nhân, mức độ tích cực, nhu cầu khuyến khích và khả năng hưởng ứng. Cởi mở là yếu tố để mô tả việc lao vào thử nghiệm, đánh giá cao sự nắm giữ kinh nghiệm, khả năng chịu đựng để khảo sát những cái mới lạ. Dễ đồng ý đánh giá chất lượng sự định hướng liên cá nhân của con người với một chuỗi từ sự đồng tình đến đối nghịch trong suy nghĩ, cảm giác và hành động. Tận tâm đánh giá mức độ tổ chức, uy tín, động cơ trong hành vi hướng tới mục đích của cá nhân. Nó tương phản giữa những cá nhân phụ thuộc, khó tính với những người độc lập và mềm mỏng. Bộ trắc nghiệm đánh giá nhân cách NEO PI-R (Personality lnventory - Revised) được xây dựng dựa trên mô hình nhân cách 5 nhân tố, gồm 240 câu, là trắc nghiệm nhân cách được sử dụng trong nghiên cứu nhiều nhất trên thế giới. Tại Việt Nam, NEO PI-R đã được dùng trong nghiên cứu cấp nhà nước Nghiên cứu giá trị nhân cách theo phương pháp NEO PI-R cải biên của Phạm Minh Hạc và cộng sự. Phiên bản NEO đầy đủ này cũng đang được thích nghi bởi Trường Đại học Giáo dục. Tuy nhiên, 240 câu là quá dài và không hợp phù hợp cho nghiên cứu này, nên chúng tôi sử dụng phiên bản ngắn gồm 65 câu, tên gọi là NEO FFI (NEO Five-Factor Inventory) cũng được thiết kế bởi Costa và McCrae và năm 2004. NEO FFI đã được sử dụng trong một nghiên cứu trên sinh viên Việt Nam. Vấn đề nhân cách là một trong những vấn đề lớn không chỉ các nhà nghiên cứu lớn trên thế giới quan tâm mà cũng được các nhà nghiên cứu trong nước tìm hiểu và khám phá. Cũng có rất nhiều những quan điểm khác nhau, nhưng nổi bật hơn cả là những quan điểm của Hồ Chí Minh hay các nghiên cứu của Phạm Minh Hạc, Lê Đức Phúc, v.v. trong cuốn sách Một số vấn đề về nhân cách do Phạm Minh Hạc và Lê Đức Phúc đồng chủ biên năm 2004. Cuốn sách đã đề cập rất nhiều những quan điểm, những bài viết của nhiều nhà nghiên cứu khác nhau liên quan đến vấn đề nhân cách. Trong các quan điểm về nhân cách đều có đưa ra những ý kiến về định nghĩa, cấu trúc về nhân cách. Trong quá trình tổng hợp, khái quát hóa chúng tôi đưa ra quan điểm về định nghĩa nhân cách như sau: nhân cách là một phạm trù xã hội, có bản chất xã hội – lịch sử, nghĩa là nội dung của nhân cách là nội dung của những điều kiện lịch sử cụ thể của xã hội cụ thể chuyển vào thành đặc điểm nhân cách của từng người”. 1.2. Cấu trúc nhân cách Khi nói về cấu trúc nhân cách, có rất nhiều những quan điểm khác nhau, song có thể hiểu cấu trúc nhân cách như sau: Xu hướng, Tính cách, Năng lực, Khí chất 1.3. Bắt nạt: Các nhà khoa học trên thế giới đã bắt đầu nghiên cứu đến hiện tượng bắt nạt từ những năm 70 của thế kỷ trước, với nghiên cứu đầu tiên của Dan Olweus, một nhà khoa học Na Uy, được xem như người mở đường và là “cha đẻ” của các nghiên cứu về vấn đề bắt nạt và ngược đãi. Ngoài ra còn có nhiều nghiên cứu khác về bắt nạt như: Olweus, Tonja Nansel và cộng sự,và Amie E. Green và Thomas H. Ollendick đã nghiên cứu Nạn nhân bắt nạt, tự đánh giá bản thân và lo âu ở học sinh tiểu học trên 279 học sinh lớp 6, lớp 7, lớp 8, trong đó học sinh nam chiếm 47%, học sinh nữ chiếm 53%. Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng 75/279 chiếm 27.7% học sinh bị bắt nạt. Trong đó, học sinh nam bị bắt nạt chiếm 55% (n=41) và nữ chiếm 45% (n=34). Ở Việt Nam những nghiên cứu về bắt nạt thì mới bắt đầu từ năm 2009, bắt đầu với bài báo Bị bắt nạt bởi bạn cùng lứa và mối liên hệ với nhận thức bản thân, trầm cảm ở học sinh phổ thông nghiên cứu trên học sinh ở mỹ của Trần Văn Công, nghiên cứu sinh, Trường Đại học Venderbilt của Hoa Kỳ, nhưng nghiên cứu về bạo lực học đường thì có từ lâu trước đó. Với tính chất nguy hiểm và hậu quả để lại quá nặng nề cả mặt thể chất, lẫn tinh thần nên hiện nay cũng có nhiều các nghiên cứu khác nhau về hiện tượng bắt nạt như các báo cáo khoa học của sinh viên trường Đại Học Giáo Dục, ĐHQGHN, luận văn thạc sĩ của Khoa tâm lý trường Đại Học KHXN&NV, ĐHQGHN. Các công trình nghiên cứu về bắt nạt cũng đã đề cập đến các vấn đề khác như: Khái niệm, đặc điểm, nguyên nhân, hậu quả của bắt nạt: 1.3.1. Khái niệm: Người bắt nạt là cá nhân hoặc nhóm người cố tình sử dụng lời nói hoặc hành vi nào đó lặp đi lặp lại nhằm gây tổn thương đến cơ thể hoặc tâm lý của người khác, dựa trên sự ưu thế về quyền lực và vị thế xã hội của mình. 1.3.2. Các đặc điểm của bắt nạt: Đặc điểm của nạn nhân, đặc điểm của thủ phạm là khác nhau: Tuy nhiên đều chung các nhóm đặc điểm đó là: Đặc điểm cá nhân, đặc điểm về giới, độ tuổi, môi trường gia đình Các đặc điểm của nạn nhân: Thứ nhất là đặc điểm cá nhân: Những học sinh hay bị bắt nạt thường yếu đuối về thể chất, rụt rè, nhút nhát, lầm lỳ ít nói, cau có, không có kỹ năng kết bạn nên ít bạn bè, thường tách biệt, luôn cảm thấy thiếu sự hỗ trợ chung quanh nên dễ sợ hãi, và thiếu tự tin vào khả năng và sức mạnh của chính mình, hoặc là những trẻ bị khuyết tật. Tuy nhiên những trẻ này cũng thường có nhiều nguy cơ sẽ đi bắt nạt những trẻ yếu thế hơn mình. Đặc điểm về giới tính Nữ giới thường bị bắt nạt ít hơn nam giới, nữ thường bị bắt nạt về các mối quan hệ và bắt nạt về lời nói nhiều hơn nam. Nam giới bị bắt nạt thể chất nhiều hơn nữ giới đã quan sát những học sinh nữ đi bắt nạt người khác và nhận thấy các em sử dụng lời nói để nhạo báng và trêu chọc nhiều hơn là bắt nạt trực tiếp về mặt thể chất. Đặc điểm về độ tuổi: Theo một nghiên cứu trên học sinh từ lớp 7 đến lớp 12 ở Úc, Peterson và Rigby (1999) đã chỉ ra rằng tỷ lệ trẻ bị bắt nạt giảm đi theo độ tuổi, trẻ càng lớn thì càng ít bị bắt nạt hơn. Đặc điểm gia đình: Baldry và Farrington (1998) đã chỉ ra rằng phần lớn cha mẹ của những trẻ bị bắt nạt có phong cách giáo dục độc đoán. Những đứa trẻ gái có mức độ giao tiếp ít với các thành viên trong gia đình có xu hướng bị bắt nạt nhiều hơn là bắt nạt. Những người bị bắt nạt là những người khép kín trong các mối quan hệ gia đình, đặc biệt là trong mối quan hệ với mẹ Đặc điểm của thủ phạm Đặc điểm cá nhân: Những kẻ bắt nạt thường là những học sinh cá biệt, có tính hung hăng, lì lợm, không biết sợ và to khoẻ, có tính bốc đồng, thiếu sự cảm thông, muốn trở thành trung tâm gây sự chú ý, thể hiện sự tự tin vào bản thân mình, có nhu cầu thống trị mạnh mẽ và khuất phục các học sinh khác, dễ dàng bị khiêu khích và tức giận, luôn luôn bướng bỉnh và gây hấn đối với người khác. Những học sinh mới chuyển trường vì không muốn bị cô lập hoặc vì muốn chứng tỏ quyền lực, cũng có thể gia nhập nhóm của những kẻ bắt nạt và trở thành kẻ đi bắt nạt. Học sinh cảm thấy tự hào khi những kẻ “cứng rắn, bản lĩnh và uy quyền” chấp nhận chúng. Đặc điểm Về độ tuổi: Các nghiên cứu ở nước ngoài cho thấy độ tuổi càng nhỏ thì càng có hiện tượng bắt nạt nhiều. Trẻ bị bắt nạt nhiều từ học sinh tiểu học đến học sinh trung học phổ thông, càng lớn thì hiện tượng bắt nạt càng giảm đi. Hình thức bắt nạt cũng có sự thay đổi theo lứa tuổi. Ở học sinh nhỏ tuổi thì thường là bắt nạt về mặt thân thể, nhưng lớn lên thì ít bắt nạt về thân thể nhưng lại tăng lên về bắt nạt lời nói. Đặc điểm về giới tính: Các nghiên cứu đều khẳng định bắt nạt có ở cả nam và nữ. Tuy nhiên, ở nữ giới thì phổ biến về hình thức bắt nạt về lời nói, trong khi đó, ở nam giới thì lại bắt nạt về thể chất nhiều hơn. Đặc điểm về gia đình: Những thủ phạm của bắt nạt thường sống trong gia đình thường thiếu vắng sự có mặt của người bố. Những đứa trẻ này, cả nam và nữ, chúng có khuynh hướng ít được khuyến khích, ủng hộ trong gia đình của mình. 1.3.3. Hình thức bắt nạt Có rất nhiều các hình thức bắt nạt khác nhau: Bắt nạt thể chất, bắt nạt quan hệ, bắt nạt công nghệ Trong nghiên cứu này chúng tôi chia bắt nạt theo hai hình thức là bắt nạt trực tiếp và bắt nạt gián tiếp. Bắt nạt trực tiếp là thủ phạm tác động một cách trực diện vào nạn nhân mà không qua trung gian nào, ví dụ hành vi đấm đá trực tiếp vào người khác, còn bắt nạt gián tiếp là thủ phạm sử dụng trung gian để bắt nạt người khác ví dụ cô lập, bảo các bạn khác không chơi với ai đó 1.3.4. Hậu quả của bắt nạt Có rất nhiều hậu quả do bắt nạt gây ra đối với cả thủ phạm, nạn nhân, gia đình hai bên và toàn xã hội. Ví dụ đối với nạn nhân những học sinh bị bắt nạt kéo dài, ngoài ảnh hưởng xấu việc học tập, còn có tác hại rất lớn đến sự phát triển của các em, cả về mặt xã hội lẫn cảm xúc. Các em rất dễ bị trầm cảm và luôn có cảm giác thấp kém, những điều sẽ gây khó khăn cho cuộc sống của các em ngay cả lúc đã ở tuổi trưởng thành Hậu quả đối với thủ phạm của bắt nạt Có thể nhận thấy, bắt nạt ở trường học thường được coi là vấn đề nghiêm trọng về mặt cá nhân, xã hội và giáo dục, ảnh hưởng tới không ít học sinh. Bắt nạt cũng gây ảnh hưởng xấu ngay cả đối với người đi bắt nạt. Học sinh chuyên bắt nạt học sinh khác thường phát triển thành "thú vui" trong việc thể hiện sức mạnh và uy thế đối với nạn nhân và không thể phát triển sự đồng cảm với người khác. Cứ như vậy, những trẻ đó có thể sẽ dần hình thành những hành vi phạm pháp và tội ác. 1.3.5. Nguyên nhân của bắt nạt Có rất nhiều những quan điểm khác nhau về nguyên nhân của bắt nạt và chúng tôi xin đưa ra các nguyên nhân mà được nhiều người đồng ý nhất: Điều kiện kinh tế gia đình, hình thức bên ngoài của học sinh. 1.3.6. Mối quan hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt. Đối với nạn nhân Những nạn nhân của bắt nạt thường thận trọng, nhạy cảm, ít nói, trốn tránh, xấu hổ, thường xuyên lo lắng, cảm giác không an toàn, không vui và tự đánh giá bản thân thấp, nhút nhát, thiếu tự tin, và thiếu các kỹ năng xã hội, hay chán nản, phiền não và có ý tưởng tự tử nhiều hơn bạn bè cùng trang lứa, thường sống thu mình, không có nhiều hơn một người bạn thân và người bạn thân đó thường là người lớn tuổi hơn, nếu là nam, họ có sức mạnh thể chất yếu hơn các bạn nam cùng tuổi. Chính những đặc điểm này có thể một phần là nguyên nhân và hệ quả của bắt nạt. Đối với thủ phạm Những kẻ bắt nạt thường là những học sinh cá biệt, có tính hung hăng, lì lợm, không biết sợ và to khoẻ, bốc đồng, thống trị, thiếu sự cảm thông, muốn trở thành trung tâm gây sự chú ý, thể hiện sự tự tin vào bản thân mình, có nhu cầu thống trị mạnh mẽ và khuất phục các học sinh khác, dễ dàng bị khiêu khích và tức giận, luôn luôn bướng bỉnh và gây hấn đối với người lớn, kể cả bố mẹ và giáo viên, rất ít có khả năng thấu cảm và bộc lộ sự thấu cảm đối với những học sinh là nạn nhân bị đối xử tàn nhẫn, nếu là nam, kẻ đi bắt nạt thường có sức mạnh thể chất khỏe hơn hẳn các cậu bé khác, sống ít tình cảm, nổi loạn, thù địch, chống đối xã hội, và đối đầu. Học sinh bậc phổ thông Tổ chức ý tế thế giới (WHO) quy định: Những người trẻ tuổi là những người trong độ tuổi từ 10-24 tuổi, thanh niên (youth) là những người trong độ tuổi từ 15-24 tuổi, thanh thiếu niên (adolescent) là những người trong độ tuổi 10-19 tuổi. Học sinh phổ thông nói chung, hay còn gọi là thanh thiếu niên có độ tuổi chủ yếu từ 12- 18 tuổi đó là những học sinh học từ lớp 6 đến lớp 12. Ở lứa tuổi này các em đã có sự trưởng thành đáng kể về thể chất, tâm lý là thời kỳ xác định về mặt xã hội, tích cực tham gia vào cuộc sống lao động, học tập để chuẩn bị cho tương lai. Đây là thời kỳ nhân cách đang trưởng thành tiến tới ổn định. 1.4. Đặc điểm của học sinh bậc phổ thông Đặc điểm thể chất Đối với các em ở cấp trung học cơ sở thì chưa có sự thay đổi nhiều về mặt thể chất, nhưng Các em ở tuổi thanh niên đã đạt đến mức trưởng thành về mặt cơ thể như cân nặng, chiều cao, cơ lực, hệ xương, giới tính. Các em có sức lực dồi dào, bắp thịt nở nang, thân hình cân đối khỏe mạnh và đẹp. Đặc điểm nhân cách Đây là độ tuổi phát triển mạnh mẽ về nhân cách, tự ý thức, tự khẳng định bản thân. Ở lứa tuổi này các em học sinh đã và đang có những cảm nhận sâu sắc về người lớn. Các em muốn mình là người lớn, và cũng muốn những người khác tôn trọng mình như người lớn. Do vậy trong giai đoạn này các em dễ có những mâu thuẫn với cha mẹ vì các em thì muốn chứng minh mình là người lớn, còn cha mẹ thì chưa thừa nhận các em là người lớn. Vị thế xã hội của lứa tuổi đầu thanh niên có nhiều thay đổi so với lứa tuổi trước đó. Một mặt các quan hệ xã hội của thanh niên được mở rộng. Trong các mối quan hệ đó người lớn, kể cả thầy cô giáo và bố mẹ đều nhìn nhận thanh niên như những người chuẩn bị thành người lớn và đòi hỏi các em phải có cách cư xử phù hợp với vị thế của mình. CHƢƠNG 2 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 2.1. Các thang đo và bảng hỏi đƣợc sử dụng trong nghiên cứu 2.1.1. Các thang đo và bảng hỏi Thang đo bị bắt nạt : Là thang đo của hai tác giả Helen Mynard và Stephen Joseph, được phát triển vào năm 1999 bởi, từ Khoa tâm lý học, trường Đại học Essex, Colchester, nước Anh. Thang đo đã được chuẩn hóa trên 812 học sinh phổ thông. Những phân tích về độ tin cậy đã cho thấy mức độ tin cậy từ chấp nhận được đến tốt, cho thấy thang đo có thể dùng để tìm hiểu việc trẻ bị bạn cùng lứa bắt nạt. Thang đo nói trên được nghiên cứu sinh Trần Văn Công, Đại học Venderbilt dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Sau đó, giáo sư Bahr Weiss, Đại học Vanderbilt, Hoa Kỳ hiệu đính lại. Thang đo này đã được chúng tôi thích nghi về từ ngữ và văn hóa, đồng thời được thu gọn lại và điều chỉnh cho phù hợp với học sinh ở Việt Nam và với nghiên cứu này. Trong nghiên cứu của mình, chúng tôi sử dụng đồng thời cả thang đo bắt nạt, bị bắt nạt, trắc nghiệm nhân cách của Eysenck, và trắc nghiệm nhân cách của NEO- PI-R. Do vậy sử dụng thang đo bắt nạt là để tìm hiểu mối quan hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt, tìm hiểu xem có mối liên hệ nào giữa đặc điểm nhân cách ở học sinh và hiện tượng bắt nạt, và những đặc điểm nào thì có xu hướng đi bắt nạt và đặc điểm nhân cách nào thì có xu hướng bị bắt nạt. Thang đo bị bắt nạt sau khi được chỉnh sửa, cuối cùng chúng tôi còn 12 câu. Phân tích nhân tố cho thấy bảng hỏi bị bắt nạt thể hiện rõ hai nhân tố là (1) Bị bắt nạt gián tiếp, bao gồm 6 câu, ví dụ như “làm cho mọi người không chơi với em nữa”, “nói rằng em không thể chơi với các bạn ấy”, hoặc “nói dối về em với các bạn”; (2) Bị bắt nạt trực tiếp, bao gồm 6 câu, ví dụ như “đánh hoặc đá em”, “gọi em bằng biệt danh xấu”, “nói những lời không hay hoặc tục tĩu với em”. Phân tích độ tin cậy bên trong cho thấy cả hai nhân tố đều có độ tin cậy tốt hoặc chấp nhận được, cụ thể là chỉ số alpha cronbach = 0,754 cho nhân tố bị bắt nạt gián tiếp và 0,655 cho nhân tố bị bắt nạt trực tiếp. Mỗi câu của thang đo được đánh giá trên các thang điểm sau: 0 là “không bao giờ”, 1 là “thỉnh thoảng”, 2 là “thường xuyên” và 3 là “rất thường xuyên” Bảng hỏi đi bắt nạt (Bullying Questionnaire), gọi tắt là BQ được thiết kế bởi Trần Văn Công, Bahr Weiss và David Cole (chưa xuất bản). Bảng hỏi bao gồm 13 câu, bao gồm các câu như:“em đá hoặc đánh các bạn khác”, hoặc “em gọi bạn khác bằng biệt danh xấu”, “em làm bẩn hoặc làm hỏng đồ của bạn khác” và “ em nói những lời không hay hoặc tục tĩu với bạn khác”. Mỗi câu của thang đo cũng được đánh giá trên các thang điểm sau: 0 là “không bao giờ”, 1 là “thỉnh thoảng”, 2 là “thường xuyên” và 3 là “rất thường xuyên”. Phân tích nhân tố cho thấy thang đo bắt nạt có một nhân tố duy nhất. Kiểm tra độ tin cậy cho thấy bảng hỏi thang đo bắt nạt có độ tin cậy 0,790, ở mức chấp nhận được. Ngoài thang đo bắt nạt, bị bắt nạt ra thì trong nghiên cứu này chúng tôi còn sử dụng thang đo Eysenck, NEO FFI, và bộ câu hỏi về nhân cách của người bắt nạt, bị bắt nạt và nhân cách của chính người trả lời câu hỏi. 2.2. Một số đặc điểm về khách thể và địa bàn nghiên cứu 2.2.1. Một số đặc điểm về khách thể nghiên cứu: Khách thể của nghiên cứu này là học sinh bậc phổ thông từ lớp 6 đến lớp 12. Lý do khiến chúng tôi lựa chọn khách thể này là vì đây là lứa tuổi đang trong giai đoạn hình thành và phát triển quan trọng của nhân cách. Chúng tôi nhận thấy rằng trong giai đoạn này, bạn bè cùng trang lứa có ảnh hưởng rất nhiều đến việc tự đánh giá bản thân ở trẻ. 2.2.2. Một số đặc điểm về địa bàn nghiên cứu Nghiên cứu này được tiến hành trên địa bàn Thị xã Từ sơn, Tỉnh Bắc Ninh, và trên hai trường thuộc địa bàn thị xã là trường THCSTân Hồng, và Trường THPT Lý Thái Tổ. Thị xã Từ sơn có vị trí địa lý tiếp giáp với Thủ đô Hà nội, là nơi có nhiều làng nghề truyền thống, và là nơi có thu nhập đầu người được đánh giá là cao so với các nơi khác trong cả nước. Vì vậy, người dân có nhiều điều kiện chăm sóc, đầu tư cho con cái. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của xã hội, ở đây cũng nảy sinh nhiều vấn đề đáng lo ngại như: Tệ nạn trộm cắp, cờ bạc, đề đóm, đánh nhau, bạo lực, trong đó vấn đề học sinh bắt nạt nhau cũng được người dân quan tâm nhiều. Bởi vì trong thời gian gần đây tình trạng học sinh đánh nhau dưới nhiều hình thức xảy ra rất nhiều làm ảnh hưởng lớn đến kết quả học tập của từng cá nhân học sinh và chất lượng học tập của cả trường, điều này đã làm đau đầu các thầy cô giáo, phụ huynh học sinh và toàn xã hội, hiện tượng bắt nạt ở học sinh không chỉ là vấn đề riêng của phụ huynh học sinh đó, của nhà trường mà trở thành vấn đề mà toàn xã hội cần quan tâm và tìm cách giải quyết. CHƢƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 3.1. Quan điểm của học sinh về đặc điểm nhân cách của nạn nhân và thủ phạm của bắt nạt khi so sánh với học sinh nói chung. Như đã đề cập phía trên, bảng hỏi 1, 3 và 7 có nội dung câu trả lời tương tự nhau, chỉ khác nhau về nội dung câu hỏi. Bảng 1 hỏi về nạn nhân – người hay bị bắt nạt, bảng 3 hỏi về thủ phạm – người hay đi bắt nạt, bảng 7 hỏi về chính người trả lời. Như vậy, bảng hỏi 7 có thể coi là bảng hỏi đối chứng vì nó đại diện cho đặc điểm của học sinh nói chung. Ứng dụng phân tích nhân tố kết hợp với đánh giá về mặt ý nghĩa của từ, chúng tôi tìm ra 3 nhóm đặc điểm nhân cách trong tổng cộng 28 đặc điểm tính cách được liệt kê ra trong bảng hỏi. Nhóm một – những đặc điểm tích cực và được mong đợi (12 đặc điểm): linh hoạt, tự tin, năng động, nhiệt tình, hòa đồng, ngoan ngoãn, chăm chỉ, nhanh nhẹn, cẩn thận, hài hước, điềm đạm, ý thức tốt”. Nhóm hai – những đặc điểm tiêu cực mang tính hướng ngoại tiêu cực (10 đặc điểm): thích gây sự, đố kỵ, xấu tính, nghịch ngợm, ganh tị, vênh váo, cứng nhắc, nóng tính, ghê gớm, mâu thuẫn với người khác. Nhóm ba – những đặc điểm tiêu cực mang tính hướng nội tiêu cực (6 đặc điểm): Trầm tính, không hòa đồng, tự cô lập, lập dị, dễ sai bảo, yếu đuối. Kết quả xử lý số liệu cho thấy rằng nạn nhân của bắt nạt thì có đặc điểm nhân cách hướng nội tiêu cực là cao nhất 0, 391; đặc điểm nhân cách của thủ phạm là hướng ngoại tiêu cực là 0, 448; và đặc điểm nhân cách của nhóm đối chứng là nhóm nhân cách tích cực 0,395. Chúng tôi đã đề cập và phân tích rất rõ trong luận văn (bảng 3.1). 3.2. Quan điểm của học sinh về đặc điểm nhân cách của ngƣời bắt nạt (thủ phạm) và ngƣời bị bắt nạt (nạn nhân). 3.2.1. Quan điểm của học sinh về đặc điểm và nhóm đặc điểm nhân cách nạn nhân của bắt nạt. Kết quả cho thấy các em cho rằng những học sinh nào có đặc điểm nhân cách là “yếu đuối”, “dễ sai bảo”, “hiền lành”,“vênh váo”, “không hòa đồng”, “khinh thường người khác”, “xấu tính”, “lập dị”, “mâu thuẫn với người khác” thì hay bị bạn khác bắt nạt. Khác với những đặc điểm nhân cách của những kẻ đi bắt nạt là thiên về những tính cách hướng ngoại tiêu cực thì những đặc điểm tính cách của những nạn nhân bị bắt nạt thì bao gồm đồng đều cả những tính cách hướng nội và hướng ngoại, tuy nhiên thì những đặc điểm nhân cách hướng nội tiêu cực được nhiều học sinh lựa chọn hơn như: “yếu đuối”, “dễ sai bảo”, “hiền lành” sau đó là đến những tính cách hướng ngoại tiêu cực như: “vênh váo”, “không hòa đồng”, “khinh thường người khác”, “mâu thuẫn với người khác”, “xấu tính” Chúng ta thấy rằng những nạn nhân của hiện tượng bắt nạt phần lớn là những học sinh có tính cách yếu đuối về thể chất và cả tinh thần, rụt rè nhút nhát, cau có, không có khả năng kết bạn, thiếu tự tin vào khả năng và sức mạnh của chính mình, tự ti về bản thân, hiền lành quá mức, không có chứng kiến của mình, dễ bị người khác sai bảo, không có khả năng chống trả lại kẻ bắt nạt, luôn cảm thấy thiếu sự hỗ trợ chung quanh nên dễ sợ hãi. Những học sinh có đặc điểm tính cách là kiêu căng, vênh váo, xấu tính, tinh tướng, khinh thường người khác, dễ mâu thuẫn với người khác, không hòa đồng không chỉ là đặc điểm của thủ phạm của bắt nạt cũng sẽ là đối tượng để kẻ bắt nạt hướng tới và đó cũng chính là nạn nhân của hiện tượng bắt nạt. Những cá nhân có đặc điểm nhân cách theo hướng tích cực như năng động, linh hoạt, nhanh nhẹn thì ít có nguy cơ bị bắt nạt. 3.2.2. Quan điểm của học sinh về đặc điểm và nhóm đặc điểm nhân cách thủ phạm của bắt nạt. Khi hỏi về đặc điểm tính cách của những học sinh hay bắt nạt, những đặc điểm nhân cách mang tính chất hướng ngoại tiêu cực được lựa chọn nhiều nhất, ví dụ“Vênh váo”,“Xấu tính”,“Thích gây sự”,“Khinh thường người khác”,“Nghịch ngợm”,“Ghê gớm”,“Không có ý thức”,“Nóng tính”,“Mâu thuẫn với người khác”, “Không hòa đồng”,“Thích thể hiện”,“Thích nổi bật” Trong đó đặc điểm nhân cách “Vênh váo” là đặc điểm mà được nhiều học sinh lựa chọn nhất có 222/303 học sinh chiếm 73,3% học sinh lựa chọn, đặc điểm tính cách “xấu tính” cũng là đặc điểm