Nghiên cứu đánh giá hiện trạng các hợp chất ô nhiễm hữu cơ bền (POP) páht thải ở ngành công nghiệp dệt nhuộm tại khu vực Tp.HCM và đề xuất các giải pháp quản lý phù hợp

CHÖÔNG 1 MÔÛ ÑAÀU 1.1. GIÔÙI THIEÄU VEÀ ÑEÀ TAØI Coâng cuoäc ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù – hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc ngaøy caøng naûy sinh nhieàu vaán ñeà veà moâi tröôøng. Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø troïng ñieåm kinh teá cuûa ñaát nöôùc vaø caùc ngaønh coâng nghieäp phaùt trieån maïnh meõ caû veà chieàu roäng vaø chieàu saâu. Do vaäy nguy cô phaùt thaûi caùc chaát thaûi nguy haïi ngaøy caøng cao trong ñoù ñaëc bieät laø söï phaùt thaûi chaát oâ nhieãm höõu cô beàn (Persistant Organic Pollutants – POPS) - moät ngöoàn ñöôïc xem laø vaán ñeà lôùn coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng. Vì theá maø vieäc quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi ñang ñöôïc quan taâm taïi Tp. Hoà Chí Minh. Vieät Nam ñaõ tham gia pheâ chuaån coâng öôùc Stockholm ngaøy 22/07/2002 vaø hieän nay trong chieán löôïc baûo veä moâi tröôøng cuûa thaønh phoá, chöông trình quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi ñeán naêm 2020 ñaõ ñaët muïc tieâu öu tieân laø ñaùnh giaù hieän traïng caùc chaát oâ nhieãm höõu cô beàn vaø ñeà xuaát chieán löôïc giaûm thieåu söï phaùt taùn vaøo moâi tröôøng. Coâng öôùc Scockholm ñeà nghò caám söû duïng 12 loaïi hoaù chaát coâng nghieäp thuoäc nhoùm POPs ñöôïc cho laø gaây töû vong vaø dò taät baåm sinh cho con ngöôøi. Trong ñoù deät nhuoäm laø moät ngaønh coâng nghieäp ñang phaùt trieån nhanh choùng do söï ñaàu tö trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi ñaëc bieät laø do söï môû cöûa cuûa khoái thò tröôøng chung Chaâu Aâu (EEC) veà haøng may maëc do Vieät Nam. Saûn phaåm cuûa ngaønh naøy raát ña daïng veà chuûng loaïi vaø bieán ñoåi lôùn veà nguyeân lieäu, ñaëc bieät laø thuoác nhuoäm. Do ñaëc ñieåm ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm söû duïng nhieàu nguyeân lieäu vaø hoaù chaát neân taïo ra moät löôïng lôùn caùc chaát thaûi gaây oâ nhieãm moâi tröôøng döôùi caùc daïng nöôùc thaûi, khí thaûi, chaát thaûi raén, tieáng oàn vaø nhieät thaûi. Ñaây laø moät vaán ñeà nan giaûi ñoái vôùi coâng ngheä moâi tröôøng Vieät Nam hieän nay vì söï phöùc taïp vaø thay ñoåi lieân tuïc caùc hoaù chaát söû duïng trong coâng ñoaïn taåy, nhuoäm, in hoa vaø hoaøn taát. Trong caùc coâng ñoaïn ñoù coù theå phaùt sinh ra hôïp chaát POPS ñaëc bieät laø ôû coâng ñoaïn taåy traéng vaûi. Vôùi nhöõng nguoàn phaùt thaûi POPs ñaõ xaùc ñònh ñöôïc ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh noùi rieâng vaø nöôùc ta noùi chung raát caàn kieåm soaùt caùc nguoàn POPs coù tieàm naêng phoùng thích vaøo moâi tröôøng (khoâng khí, ñaát vaø nöôùc) vaø ñeà xuaát bieän phaùp giaûm thieåu söï phaùt thaûi chuùng. Vì tính thieát thöïc vaø coù theå öùng duïng trong thöïc teá neân toâi quyeát ñònh choïn ñeà taøi “ Nghieân cöùu ñaùnh giaù hieän traïng caùc hôïp chaát oâ nhieãm höõu cô beàn (POPs) phaùt thaûi ôû ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm taïi khu vöïc Tp.HCM vaø ñeà xuaát caùc giaûi phaùp quaûn lyù phuø hôïp” ñeå nghieân cöùu vaø laøm Ñoà aùn toát nghieäp. 1.2. MUÏC TIEÂU CUÛA ÑEÀ TAØI Xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån thì vaán ñeà moâi tröôøng caàn phaûi ñöôïc quan taâm. Ñôøi soáng con ngöôøi naâng cao thì söùc khoûe caøng phaûi ñöôïc chuù troïng. Tuy nhieân nhieàu khi chuùng ta chöa hieåu ñöôïc chaát thaûi nguy haïi gaây aûnh höôûng tôùi söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng ôû moät möùc ñoä nhö theá naøo. Trong quaù trình taêng tröôûng vaø phaùt trieån, gioáng nhö caùc ngaønh coâng nghieäp khaùc, ngaønh deät nhuoäm cuõng taùc ñoäng gaây oâ nhieãm nhaát ñònh ñeán moâi tröôøng, nhaát laø ôû caùc khaâu saûn xuaát taåy, nhuoäm, in hoa, giaët maøi quaàn aùo vaø xöû lyù hoaøn taát cuoái cuøng. Ñeå giaûm thieåu haäu quaû cuûa POPS ñoái vôùi moâi tröôøng vaø con ngöôøi caàn giaûm thieåu nguoàn POPs. Haïn cheá khaû naêng phaùt taùn cuûa noù vaøo moâi tröôøng, xem xeùt söï phaùt thaûi cuûa POPS ôû ngaønh deät nhuoäm ra sao, phaùt thaûi chuû yeáu ôû coâng ñoaïn naøo ñoàng thôøi tìm hieåu con ñöôøng lan truyeàn cuûa nhöõng chaát oâ nhieãm höõu cô beàn, ñeà xuaát caùc giaûi phaùp quaûn lyù sao cho phuø hôïp… ñoù cuõng laø nhöõng noäi dung seõ trình baøy trong Ñoà aùn naøy. Vì vaäy Muïc tieâu chính cuûa Ñoà aùn laø: Khaùi quaùt veà caùc nguoàn phaùt thaûi POPS töø ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm vaø ñöa ra caùc giaûi phaùp khaû thi ñeå quaûn lyù caùc nguoàn phaùt thaûi naøy cho khu vöïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 1.3. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Vôùi khoaûng thôøi gian thöïc hieän Ñoà aùn cho pheùp, Ñoà aùn chæ taäp trung vaøo moät soá loaïi POPS phaùt sinh ra töø ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm. Ñòa baøn nghieân cöùu chính laø khu vöïc Thaønh Phoá Hoà Chí Minh. 1.4. PHÖÔNG PHAÙP THÖÏC HIEÄN Phöông phaùp ñieàu tra khaûo saùt, söu taàm Phöông phaùp thu thaäp thoâng tin, toång hôïp taøi lieäu. Caùc nguoàn taøi lieäu thu thaäp taäp trung chuû yeáu töø caùc nguoàn taøi lieäu trong vaø ngoaøi nöôùc, töø caùc saùch vôû, giaùo trình, taøi lieäu hoäi thaûo, töø internet… ñaëc bieät laø caùc taøi lieäu veà caùc ñònh höôùng trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng, quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi cuûa thaønh phoá. CHÖÔNG 2 TOÅNG QUAN VEÀ CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI VAØ CAÙC CHAÁT OÂ NHIEÃM HÖÕU CÔ BEÀN – POPs 2.1. TOÅNG QUAN VEÀ CTNH 2.1.1. Ñònh nghóa CTNH Theo luaät baûo veä moâi tröôøng naêm 2005, ñieàu 3 – giaûi thích töø ngöõ, ñònh nghóa chaát thaûi nguy haïi nhö sau :”chaát thaûi nguy haïi laø chaát thaûi chöùa yeáu toá ñoäc haïi, phoùng xaï, deã chaùy noå, deã aên moøn, deã laây nhieãm, gaây ngoä ñoäc hoaëc coù ñaëc tính nguy haïi khaùc”. 2.1.2. Nguoàn goác phaùt sinh chaát thaûi nguy haïi Coù 4 nguoàn chính sau: Töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp (ví duï khi saûn xuaát thuoác khaùng sinh söû duïng dung moâi metyl clorua, xi maï söû duïng xyanit, saûn xuaát thuoác tröø saâu söû duïng dung moâi laø toluen hay xylen…). Töø hoaït ñoäng noâng nghieäp (ví duï söû duïng caùc loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät ñoäc haïi…). Thöông maïi (quaù trình nhaäp – xuaát caùc haøng ñoäc haïi khoâng ñaït yeâu caàu cho saûn xuaát hay haøng quaù haïn söû duïng…). Töø vieäc tieâu duøng trong daân duïng (ví duï vieäc söû duïng pin, hoaït ñoäng nghieân cöùu khoa hoïc ôû caùc phoøng thí nghieäm, söû duïng daàu nhôùt boâi trôn, aéc quy caùc loaïi…). Trong caùc nguoàn neâu treân thì hoaït ñoäng coâng nghieäp laø nguoàn phaùt sinh chaát thaûi nguy haïi lôùn nhaát vaø phuï thuoäc raát nhieàu vaøo loaïi ngaønh coâng nghieäp. Ñaây cuõng chính laø nguoàn phaùt thaûi mang tính thöôøng xuyeân vaø oån ñònh nhaát. 2.1.3. Phaân loaïi chaát thaûi nguy haïi Theo quyeát ñònh 23/2006/QĐ-BTNMT ban haønh ngaøy 26 thaùng 12 naêm 2006 thì chaát thaûi nguy haïi bao goàm caùc ñaëc tính sau : Döïa vaøo ñaëc tính (goàm 4 ñaëc tính). Döïa vaøo tính chaát (goàm 7 tính chaát). Döïa vaøo nhoùm nguoàn hoaëc doøng thaûi chính (19 nhoùm ngaønh hoaëc doøng thaûi chính). a/ Phaân loaïi theo ñaëc tính Döïa vaøo ñaëc tính, CTNH ñöôïc chia thaønh 4 loaïi nhö sau: Chaát thaûi coù tính chaùy noå (ignitability) Laø chaát loûng hay dung dòch chöùa löôïng alcolhol < 24% (theo theå tích) hay coù ñieåm chôùp chaùy nhoû hôn 600C (140oF). Laø chaát thaûi (loûng hoaëc khoâng phaûi chaát loûng) coù khaû naêng gaây chaùy ôû ñieàu kieän tieâu chuaån veà nhieät ñoä vaø aùp suaát (00C, 1 atm). Laø khí neùn, laø chaát oxy hoaù. Nhöõng chaát coù tính chaùy noå, theo EPA, ñöôïc phaân loaïi laø CTCNNH soá D001. Hình 2.: Bieån baùo CTNH coù tính aên moøn Hình 1: Bieån baùo CTNH coù tính chaùy - noå Chaát thaûi coù tính aên moøn (erode) Laø chaát thaûi daïng loûng coù pH 12,5. Laø chaát loûng coù khaû naêng aên moøn thaáp vôùi toác ñoä aên moøn > 0,25 inch/naêm (6,35mm/naêm) ôû nhieät ñoä thí nghieäm laø 550C (140oF). Nhöõng chaát aên moøn ñöôïc phaân loaïi laø CTCNNH soá D002. Chaát thaûi coù tính phaûn öùng (reactivity) Laø nhöõng chaát khoâng beàn, phaûn öùng maõnh lieät vôùi khoâng khí vaø nöôùc, hoaëc hình thaønh hoãn hôïp coù khaû naêng gaây noå vôùi nöôùc. Laø nhöõng chaát thaûi phaùt taùn hôi ñoäc maø khi hoøa troän vaøo nöôùc vaø nhöõng vaät lieäu khaùc coù khaû naêng gaây noå. Chaát thaûi coù tính phaûn öùng ñöôïc phaân loaïi laø CTCNNH soá D003. Hình 3: Bieån baùo CTNH coù tính oxi hoùa Hình 4: Bieån baùo CTNH coù tính ñoäc haïi Chaát thaûi coù tính ñoäc haïi Coù khaû naêng gaây ñoäc vôùi moät löôïng raát nhoû. Ñoä ñoäc ñöôïc xaùc ñònh baèng phöông phaùp phaân tích trong phoøng thí nghieäm vaø thöôøng coù giaù trò baèng 100 laàn giaù trò cuûa noàng ñoä cho pheùp ñoái vôùi nöôùc uoáng. Caùc saûn phaåm hoùa chaát thöông maïi ñaëc bieät. Hoãn hôïp coù chöùa moät chaát thaûi nguy haïi theo quy ñònh. Nhöõng chaát ñaëc bieät ñöôïc lieät keâ theo quy ñònh cuûa luaät baûo toàn vaø khoâi phuïc taøi nguyeân. b/ Phaân loaïi theo tính chaát Caùc tính chaát CTNH ñöôïc trình baøy chi tieát ôû baûng sau: Baûng1: Caùc tính chaát cuûa CTNH STT Tính chaát nguy haïi Kyù hieäu Moâ taû 1 Deã noå N Caùc chaát thaûi ôû theå raén hoaëc theå loûng maø baûn thaân chuùng coù theå noå do keát quaû cuûa chuùng phaûn öùng hoaù hoïc (khi tieáp xuùc vôùi ngoïn löûa, bò va ñaäp hoaëc ma saùt) taïo ra caùc loaïi khí ôû nhieät ñoä, aùp suaát vaø toác ñoä gaây thieät haïi cho moâi tröôøng xung quanh. 2 Deã chaùy C Chaát loûng deã chaùy: laø caùc chaát thaûi ôû daïng loûng, hoãn hôïp chaát loûng hoaëc chaát loûng chöùa chaát raén hoaø tan hoaëc lô löûng, coù nhieät ñoä baét chaùy thaáp theo caùc tieâu chuaån hieän haønh. Chaát thaûi raén deã chaùy: laø caùc chaát thaûi raén coù khaû naêng töï boác chaùy hoaëc phaùt löûa do bò ma saùt trong caùc ñieàu kieän vaän chuyeån. Chaát thaûi coù khaû naêng töï boác chaùy: laø chaát thaûi raén hoaëc loûng coù theå töï noùng leân trong ñieàu kieän vaän chuyeån bình thöôøng, hoaëc töï noùng leân do tieáp xuùc vôùi khoâng khí vaø coù khaû naêng töï boác chaùy. Chaát thaûi taïo ra khí deã chaùy: laø caùc chaát thaûi khi tieáp xuùc vôùi nöôùc coù khaû naêng töï chaùy hoaëc taïo ra löôïng khí deã chaùy nguy hieåm. 3 Oxy hoaù OH Caùc chaát thaûi coù khaû naêng nhanh choùng thöïc hieän phaûn öùng oxy hoaù toaû nhieät maïnh khi tieáp xuùc vôùi caùc chaát khaùc coù theå gaây ra hoaëc goùp phaàn ñoát chaùy caùc chaát ñoù. 4 AÊn moøn AM Caùc chaát thaûi, thoâng qua phaûn öùng hoaù hoïc, seõ gaây toån thöông nghieâm troïng caùc moâ soáng khi tieáp xuùc, hoaëc trong tröôøng hôïp roø ræ seõ phaù huyû caùc loaïi vaät lieäu, haøng hoaù vaø phöông tieän vaän chuyeån. Thoâng thöôøng ñoù laø caùc chaát hoaëc hoãn hôïp caùc chaát coù tính axit maïnh (pH nhoû hôn hoaëc baèng 2) hoaëc kieàm maïnh (pH lôùn hôn hoaëc baèng 12.5). 5 Coù ñoäc tính Ñ Ñoäc tính caáp: caùc chaát thaûi coù theå gaây töû vong, toån thöông nghieâm troïng hoaëc coù haïi cho söùc khoeû qua ñöôøng aên uoáng, hoâ haáp hoaëc qua da. Ñoäc tính töø töø hoaëc maõn tính: caùc chaát thaûi coù theå gaây ra caùc aûnh höôûng töø töø hoaëc maõn tính, keå caû gaây ung thö, do aên phaûi, hít thôû phaûi hoaëc ngaám qua da. Sinh khí ñoäc: caùc chaát thaûi chöùa caùc thaønh phaàn maø khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí hoaëc vôùi nöôùc seõ giaûi phoùng ra khí ñoäc, gaây nguy hieåm ñoái vôùi ngöôøi vaø sinh vaät. 6 Coù ñoäc tính sinh thaùi ÑS Caùc chaát thaûi coù theå gaây ra caùc taùc haïi nhanh choùng hoaëc töø töø ñoái vôùi moâi tröôøng thoâng qua tích luyõ sinh hoïc vaø/hoaëc gaây taùc haïi ñeán caùc heä sinh vaät. 7 Deã laây nhieãm LN Caùc chaát thaûi coù chöùa vi sinh vaät hoaëc ñoä ñoäc toá gaây beänh cho ngöôøi vaø ñoäng vaät. (Nguoàn: c/ Phaân loaïi theo nhoùm nguoàn hoaëc doøng thaûi chính Coù theå chia thaønh 19 nhoùm sau: Chaát thaûi töø ngaønh tham doø, khai thaùc, cheá bieán khoaùng saûn, daàu khí vaø than. Chaát thaûi töø ngaønh saûn xuaát hoaù chaát voâ cô. Chaát thaûi töø ngaønh saûn xuaát hoaù chaát höõu cô. Chaát thaûi töø ngaønh nhieät ñieän vaø caùc quaù trình nhieät khaùc. Chaát thaûi töø ngaønh luyeän kim. Chaát thaûi töø ngaønh saûn xuaát vaät lieäu xaây döïng vaø thuyû tinh. Chaát thaûi töø quaù trình xöû lyù, che phuû beà maët, taïo hình kim loaïi vaø caùc vaät lieäu khaùc. Chaát thaûi töø quaù trình saûn xuaát, ñieàu cheá, cung öùng, söû duïng caùc saûn phaåm che phuû (sôn, veùc ni, men thuyû tinh), chaát keát dính, chaát bòt kín vaø möïc in. Chaát thaûi töø ngaønh cheá bieán goã, saûn xuaát caùc saûn phaåm goã, giaáy vaø boät giaáy. Chaát thaûi töø ngaønh cheá bieán da, loâng vaø deät nhuoäm. Chaát thaûi xaây döïng vaø phaù dôõ (keå caû ñaát ñaøo töø caùc khu vöïc bò oâ nhieãm). Chaát thaûi töø caùc cô sôõ taùi cheá, xöû lyù, tieâu huyû chaát thaûi, xöû lyù nöôùc caáp sinh hoaït vaø coâng nghieäp. Chaát thaûi töø ngaønh y teá vaø thuù y (tröø chaát thaûi sinh hoaït töø ngaønh naøy). Chaát thaûi töø ngaønh noâng nghieäp, laâm nghieäp vaø thuyû saûn. Thieát bò, phöông tieän giao thoâng vaän taûi ñaõ heát haïn söû duïng vaø chaát thaûi töø hoaït ñoäng phaù dôõ, baûo döôõng thieát bò, phöông tieän giao thoâng vaän taûi. Chaát thaûi hoä gia ñình vaø chaát thaûi sinh hoaït töø caùc nguoàn khaùc. Daàu thaûi, chaát thaûi töø nhieân lieäu loûng, chaát thaûi dung moâi höõu cô, moâi chaát laïnh vaø chaát ñaåy (propellant). Caùc loaïi chaát thaûi bao bì, chaát haáp thu, gieû lau, vaät lieäu loïc vaø vaûi baûo veä. Caùc loaïi chaát thaûi khaùc. 2.2. TOÅNG QUAN VEÀ POPS 2.2.1. Khaùi nieäm veà chaát oâ nhieãm höõu cô beàn (POPS) Chaát oâ nhieãm höõu cô beàn (Persistant Organic Pollutions - POPs) laø nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc coù nguoàn goác töø Cacbon, saûn sinh ra do caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp cuûa con ngöôøi. POPs beàn vöõng trong moâi tröôøng, coù khaû naêng tích tuï sinh hoïc qua chuoãi thöùc aên, löu tröõ trong thôøi gian daøi, coù khaû naêng phaùt taùn xa töø caùc nguoàn phaùt thaûi vaø taùc ñoäng xaáu ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø heä sinh thaùi. Theo coâng öôùc Stockholm, POPs goàm 12 hoaù chaát coù tính ñoäc haïi, toàn taïi beàn vöõng trong moâi tröôøng, phaùt taùn roäng vaø tích luõy trong heä sinh thaùi, gaây haïi cho söùc khoeû con ngöôøi. Möôøi hai loaïi hoaù chaát xeáp vaøo nhoùm POPs cuï theå laø: PCBs: laø moät loaïi hoaù chaát coâng nghieäp söû duïng trong nhöõng doøng chaát loûng trao ñoåi nhieät, chaát phuï gia cho ngaønh saûn xuaát sôn, giaáy khoâng chöùa cacbon, nhöïa vaø nhieàu öùng duïng coâng nghieäp khaùc. Noù ñöôïc xem laø moät saûn phaåm phuï sinh ra trong quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp. Noù ñaõ bò caám saûn xuaát vaø raát haïn cheá trong möùc ñoä söû duïng. Caùc hôïp chaát cuûa Dioxin: laø saûn phaåm phuï trong caùc hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp, bò caám söû duïng. Caùc hôïp chaát cuûa Furan: laø saûn phaåm phuï cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp, bò caám söû duïng. DDT: laø moät trong nhöõng loaïi thuoác tröø saâu duøng ñeå dieät coân truøng, baûo veä muøa maøng trong noâng nghieäp, ñaõ bò caám söû duïng nhöng ñeán nay noù vaãn toàn löu. Toxaphene: laø moät loaïi thuoác tröø saâu, duøng ñeå dieät coân truøng treân caây boâng vaûi, caây luùa, caây aên traùi, caùc loaïi ñaäu vaø rau quaû, thaäm chí coù theå dieät boï cheùt, coân truøng ôû caùc chuoàng traïi. Noù ñaõ bò caám söû duïng roäng raõi. Aldrin (Aldrex, Aldrite...): laø moät loaïi thuoác tröø saâu, ñöôïc duøng ñeå dieät coân truøng trong ñaát baûo veä muøa maøng, bò caám söû duïng roäng raõi. Dieldrin (Dieldrex, Dieldrite, Octalox…): laø moät loaïi thuoác tröø saâu, duøng ñeå kieåm soaùt coân truøng vaø caùc taùc nhaân gaây beänh. Raát haïn haïn cheá söû duïng. Eldrin (Hexadrin…):laø loaïi thuoác tröø saâu, söû duïng trong caùc vuï muøa vaø kieåm soaùt loaøi ñoäng vaät gaëm nhaám, bò caám söû duïng roäng raõi. Heptachlor (Drimex, Heptamul, Heptox…): laø moät trong nhöõng loaïi thuoác tröø saâu duøng ñeå dieät coân truøng vaø dieät moái, bò caám söû duïng roäng raõi. Mirex: laø moät trong nhöõng loaïi thuoác tröø saâu caám söû duïng roäng raõi. Hexachlorobenzen (HCB): thuoäc nhoùm thuoác tröø saâu vaø caùc saûn phaåm phuï phaùt thaûi trong coâng nghieäp khi saûn xuaát nhöïa, bò caám söû duïng roäng raõi. Chlordane (Chlorotox, Octachlor, Pentichlor...): naèm trong danh saùch thuoác tröø saâu bò caám söû duïng roäng raõi. Noù ñöôïc söû duïng nhö moät loaïi hoaù chaát ñeå dieät coân truøng vaø moái. Taát caû nhöõng hôïp chaát höõu cô naøy ñeàu beàn vöõng, toàn taïi laâu daøi trong moâi tröôøng (hay coøn goïi laø caùc hôïp chaát höõu cô beàn, goïi taét laø POPs), coù khaû naêng tích luõy sinh hoïc trong noâng saûn, thöïc phaåm vaø nguoàn nöôùc gaây ra haøng loaït beänh nguy hieåm ñoái vôùi con ngöôøi, vaø caàn chuù yù ñeán nhieàu nhaát laø beänh ung thö. Ñaëc bieät, trong 12 loaïi hoaù chaát keå treân, coù 4 loaïi hoaù chaát goàm PCBs, DDT, Dioxin vaø Furans laø nhöõng loaïi hoaù chaát ñöôïc ñaëc bieät chuù yù vaø nghieân cöùu saâu vì möùc ñoä ñoäc tính cao, taùc haïi ñoái vôùi con ngöôøi vaø moâi tröôøng nghieâm troïng. 2.2.2. Nguoàn goác phaùt sinh caùc hôïp chaát POPS Caùc chaát oâ nhieãm höõu cô beàn xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn khaùc nhau, coù theå keå ñeán nhö: Caùc hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp, kho löu tröõ thuoác tröø saâu (ñaëc bieät laø caùc loaïi thuoác tröø saâu trong nhoùm POPs heát haïn söû duïng) vaø moät soá loaïi thuoác tröø saâu ñang söû duïng. Kho chöùa PCBs ôû caùc khu coâng nghieäp, daàu thaûi, hoaù chaát trong ngaønh coâng nghieäp giaáy (giaáy photocopy, möïc in,), trong thöïc phaåm, caùc thieát bò cuûa ngaønh ñieän (ñeøn huyønh quang, tuï ñieän, daàu bieán theá), caùc chaát phuï gia trong ngaønh coâng nghieäp sôn, myõ phaåm, chaát deûo, chaát laøm taêng ñoä deûo cuûa caùc saûn phaåm coâng nghieäp (chuû yeáu trong ngaønh saûn xuaát nhöïa). Daàu môõ trong caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp vaø sinh hoaït, hoaït ñoäng khai thaùc daàu, chaát thaûi cuûa ngaønh coâng nghieäp loïc daàu. Caùc quaù trình ñoát chaùy hôû, baõi raùc, nguoàn ñoát chaát thaûi töø khu daân cö, chaát ñoäc hoaù hoïc thaûi vaøo moâi tröôøng trong chieán tranh ôû mieàn Nam Vieät Nam (Dioxin). Khí thaûi töø caùc hoaït ñoäng giao thoâng vaän taûi vaø moät soá ngaønh coâng nghieäp. Caùc nhaø maùy saûn xuaát hoaù chaát. Chaát oâ nhieãm trong chuoãi thöùc aên. Loø ñoát chaát thaûi. Phoøng thí nghieäm nghieân cöùu. Do hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa, chaùy röøng. Loø hôi CN vaø caùc hoaït ñoäng ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch. Hoaït ñoäng khai thaùc daàu, raùc thaûi cuûa ngaønh CN loïc daàu. 2.2.3. Phaân loaïi POPS chính döïa vaøo chuûng loaïi nguoàn phaùt sinh Hieän taïi coù nhieàu caùch phaân loaïi POPs. Döïa treân con ñöôøng POPs ñi vaøo moâi tröôøng laø moät trong nhöõng caùch phaân loaïi POPs, tuy nhieân caùch phaân loaïi naøy khoâng phaûi laø duy nhaát. Treân cô sôû caên cöù vaøo con ñöôøng POPs ñi vaøo moâi tröôøng, coù theå phaân chia POPs thaønh ba loaïi nhö sau: a/ Nhoùm 1- Caùc hoaù chaát baûo veä thöïc vaät Hoaù chaát baûo veä thöïc vaät coù theå hieåu moät caùch ñôn giaûn laø nhöõng hoaù chaát duøng ñeå dieät tröø nhöõng loaøi coù haïi vaø cuõng vì theá chuùng ñi vaøo moâi tröôøng, coù aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng, ñeán nhöõng ñoái töôïng tieáp xuùc tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp. Thuoác baûo veä thöïc vaät (TBVTV) laø loaïi hoaù chaát baûo veä caây troàng hoaëc nhöõng saûn phaåm baûo veä muøa maøng, laø nhöõng chaát ñöôïc taïo ra ñeå choáng laïi vaø tieâu dieät loaøi gaây haïi hoaëc caùc vaät mang maàm beänh virut hoaëc vi khuaån. Chuùng cuõng goàm caùc chaát ñeå ñaáu tranh vôùi caùc loaïi soáng caïnh tranh vôùi caây troàng cuõng nhö naám beänh caây. Thuaät ngöõ hoaù chaát baûo veä thöïc vaät thöôøng coù nghóa laø caùc chaát toång hôïp goàm nhieàu loaïi vaø ñöôïc aùp duïng cho nhöõng muïc ñích cuï theå trong noâng nghieäp. Baûng 2: Phaân loaïi TBVTV theo nhoùm toång hôïp STT NHOÙM CHÍNH NHOÙM PHUÏ VÍ DUÏ 01 Thuoác tröø saâu - Caùc chaát höõu cô - Caùc chaát voâ cô - Hidrocacbon, Clo höõu cô, Photpho höõu cô. DDT, Aldrin, BHC (Benzen hexa chlorit), Hg, As, Pb… 02 Caùc chaát dieät saâu beänh khaùc - Chaát saùt khuaån - Thuoác tröø reäp Aphplate, metepa, tepa- Ethyl hexenediol 03 Thuoác ñaëc hieäu dieät kyù sinh vaät - Dieät naám - Khoâng dieät naám - Clo höõu cô - Hôïp chaát dinitro Tetradifon, Cyhexatin, Binapacryl 04 Thuoác ñieät naám - Xöû lyù baèng hoaù chaát, khaùng sinh Cyclohexamide 05 Caùc chaát xoâng hôi - Khöû truøng ñaát - Dieät giun troøn - Halogen - Cacbonat Methylbrom, Formadehit, Cacbofuran, 06 Dieät coû - Voâ cô - Höõu cô Sodium chiorate, Nitrofen, Bromofenoxim 07 Caùc chaát laøm ruïng laù, cheát caây Cacbodylic axit, benzonitrit 08 Thuoác ñieät oác seân - Loaïi thuoác töø thöïc vaät - Cacbamat Sunfat ñoàng, metadehit, mexacabat, methiocard (Nguoàn: Leâ Huy Baù – Laâm Minh Trieát, ‘Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng’) Tuy vaäy xeùt veà quan ñieåm cuûa khaùi neäm “Caùc hôïp chaát oâ nhieãm höõu cô beàn – POPs” theo coâng öôùc Stockholm thì nhoùm naøy bao goàm 9 hoaù chaát nhö danh saùch trình baøy taïi muïc 2.1 (ngoaïi tröø 3 chaát ñaàu laø PCB, Dioxin vaø Furan). b/ Nhoùm 2 – Caùc hoùa chaát söû duïng trong coâng nghieäp POPs phaùt taùn vaøo moâi tröôøng phoå bieán vaø ñöôïc chuù yù nhieàu nhaát trong nhoùm 2 laø caùc hoaù chaát trong daàu nhôùt vaø caùc loaïi hoaù chaát söû duïng cho caùc quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp hoaëc nhöõng saûn phaåm cuûa caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp, ñieån hình laø PCBs. PCBs ñöôïc söû duïng trong caùc ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp treân 50 naêm nay do coù tính caùch nhieät cao vaø khoâng chaùy vaø öùng duïng chuû yeáu trong caùc ngaønh coâng nghieäp ñieän (maùy bieán theá, acquy, boùng ñeøn huyønh quang, daàu chòu nhieät, daàu bieán theá) chaát laøm maùt trong truyeàn nhieät, trong caùc dung moâi cheá taïo möïc in, ngaønh coâng nghieäp saûn xuaát sôn…Ñaëc bieät hôn, PCBs ñöôïc hình thaønh trong quaù trình saûn xuaát cuûa nhieàu ngaønh coâng nghieäp, ñoâi luùc noù laø saûn phaåm phuï khoâng mong muoán cuûa nhieàu ngaønh coâng nghieäp vaø caùc quaù trình thieâu ñoát, nguoàn naøy cuõng laø moät trong nhöõng nguoàn saûn sinh ra Dioxin. Khi phaân loaïi PCB theo phaïm vi öùng duïng, noù ñöôïc phaân thaønh ba loaïi sau: PCBs trong caùc duïng cuï kín Caùc öùng duïng cuûa PCBs trong caùc duïng cuï ñieän kín nhö caùc loaïi maùy bieán theá, caùc loaïi acquy, tuï ñieän cuûa boùng ñeøn huyønh quang. Trong caùc thieát bò ñieän naøy, daàu chöùa PCB ñöôïc haøn kín, khoâng cho chaûy hoaëc roø ræ trong quaù trình saûn xuaát, vaän chuyeån, baûo quaûn vaø söû duïng, thaäm chí trong caùc söï coá nhö hoaû hoaïn, va chaïm cô hoïc. Daàu PCB khoâng roø ræ vì theá khaù an toaøn trong thôøi gian söû duïng. PCBs trong caùc duïng cuï nöûa kín (kín töøng phaàn) Caùc loaïi daàu chöùa PCBs ñöôïc söû duïng nhö caùc chaát loûng truyeàn taûi nhieät, daàu khoaùng söû duïng trong caùc thieát bò thuûy löïc vaø trong caùc loaïi bôm. Trong taát caùc caùc thieát bò keå treân do söû duïng nhö chaát loûng chuyeån ñoäng trong caùc thieát bò vôùi caùc loaïi nhôùt neân raát deã roø ræ trong quaù trình saûn xuaát, söû duïng vaø baûo quaûn. PCBs trong caùc duïng cuï hôû Caùc loaïi daàu khoaùng chöùa PCBs ñöôïc söû duïng nhö caùc chaát boâi trôn, caùc loaïi sôn phuû, caùc loaïi möïc in. Trong caùc loaïi vaät lieäu naøy, PCBs ñöôïc phaân taùn vôùi soá löôïng nhoû vaø cöïc kyø mòn vaø vì theá heát söùc khoù khaên trong vieäc xöû lyù. Cho ñeán nay, khoâng coù coâng ngheä vaø thieát bò xöû lyù naøo xöû lyù caùc loaïi vaät lieäu chöùa PCBs naøy. Bieän phaùp duy nhaát laø ngöôøi saûn xuaát phaûi ñaàu tö nghieân cöùu vaø phaùt trieån caùc loaïi vaät lieäu môùi khoâng chöùa PCBs. Baûng 3: Phaân loaïi caùc thieát bò nhieãm PCBs ÑÒNH NGHÓA VÍ DUÏ NOÀNG ÑOÄ PCBs - Caùc thieát bò khoâng chöùa PCBs, khoâng caàn kieåm soaùt löôïng PCBs Caùc maùy bieán aùp khoâng nhieãm PCBs < 50ppm - Nhieãm PCBs Caùc maùy bieán aùp nhieãm PCBs >50ppm,<500ppm - Chöùa PCBs Caùc maùy bieán aùp chöùa PCBs > 500ppm (Nguoàn: Laâm Minh Trieát, Leâ Thanh Haûi “Giaùo trình quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi”) Ngoaøi ra moät soá taùc giaû cuõng xeáp HCB (Hecxaclobenzen) vaøo nhoùm naøy do HCB cuõng laø moät loaïi hoùa chaát ñöôïc söû duïng trong saûn xuaát coâng nghieäp. c/ Nhoùm 3 – Caùc saûn phaåm phuï khoâng mong muoán (unwanted by-products) phaùt sinh ra töø quaù trình ñoát chaùy Caùch phaân loaïi trong nhoùm 3 laø nhöõng saûn phaåm phuï cuûa nhieàu quaù trình saûn xuaát khaùc nhau hoaëc quaù trình ñoát chaùy. Nguoàn phaùt sinh Dioxin chuû yeáu töø caùc nhaø maùy saûn xuaát hoaù chaát, quaù trình ñoát caùc saûn phaåm chaùy coù chöùa clo, quaù trình taåy traéng boät giaáy, caùc chaát oâ nhieãm tích tuï trong chuoãi thöùc aên, trong caùc phoøng thí nghieäm nghieân cöùu veà chaát thaûi nguy haïi vaø trong caùc loø ñoát chaát thaûi, cuï theå nhö Hexachlorobenzene (HCB), Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs), Dioxin vaø Furans. Trong moät phaïm vi giôùi haïn, nhöõng hoãn hôïp naøy coù theå ñöôïc hình thaønh do quaù trình töï nhieân nhöng theo thôøi gian chuùng seõ maát daàn ñi tính beàn vöõng trong moâi tröôøng. Söï nguy hieåm cuûa nhoùm POPs naøy laø sau khi ñaõ giaûi phoùng vaøo moâi tröôøng chuùng tích tuï laïi vaø sau ñoù khueách ñaïi trong chuoãi thöïc phaåm, trong moâ môõ. Maëc duø Dioxin khoâng laøm phaù vôõ AND nhöng chuùng seõ hoaït hoaù AND ñaõ bò suy thoaùi bôûi nhöõng chaát khaùc neân gaây nhieàu beänh hieåm ngheøo cho con ngöôøi, coù theå thaáy nhieàu nhaát laø beänh ung thö, hoûng chöùc naêng heä thaàn kinh phoâi thai vaø quaùi thai. 2.2.4. Con ñöôøng vaän chuyeån vaø bieán ñoåi POPS trong moâi tröôøng vaø cô theå con ngöôøi Caùc chaát thaûi ñi vaøo moâi tröôøng baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau, neáu noàng ñoäng vaø haøm löôïng quaù cao, vöôït ngöôõng cho pheùp vaø chòu ñöïng cuûa moâi tröôøng thì noù seõ trôû neân ñoäc haïi vaø trôû thaønh taùc nhaân gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. Khi ñöôïc ñöa vaøo moâi tröôøng, chaát oâ nhieãm chòu taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá töï nhieân coù theå trôû thaønh caùc taùc nhaân oâ nhieãm thöù caáp coù ñoäc thaáp hoaëc cao hôn so vôùi ban ñaàu. Khi caùc chaát oâ nhieãm, ñaëc bieät hôn laø chaát oâ nhieãm höõu cô tieáp xuùc vôùi ñoäng-thöïc vaät vaø vi sinh trong moâi tröôøng nhö caây coû, ñoäng vaät, con ngöôøi, vi sinh vaät…seõ gaây taùc ñoäng sinh hoïc qua con ñöôøng haáp thuï, phaân boá, chuyeån hoaù vaø töông taùc vôùi caùc thaønh phaàn sinh hoaù nhaïy caûm daãn ñeán nguy cô beänh taät cho caùc cô theå trong moâi tröôøng. a/ Con ñöôøng vaän chuyeån cuûa POPS trong moâi tröôøng Nguoàn oâ nhieãm Di chuyeån Thaønh phaàn höõu sinh Taùc nhaân oâ nhieãm Thaønh phaàn voâ sinh Taùc ñoäng sinh hoïc cuûa chaát oâ nhieãm Bieán ñoåi vaø taùc ñoäng cuûa chaát oâ nhieãm trong heä sinh thaùi Taùc ñoäng vaät lyù cuûa chaát oâ nhieãm Suy giaûm Heä sinh thaùi Taùc ñoäng moâi tröôøng Hình 5: Söï bieán ñoåi vaø taùc ñoäng cuûa caùc chaát oâ nhieãm trong moâi tröôøng POPs ñi vaøo cô theå ngöôøi qua nhieàu con ñöôøng khaùc nhau, qua da, qua heä tieâu hoaù, qua ñöôøng hoâ haáp vaø xuyeân qua lôùp maøng teá baøo baûo veä cô theå. Toác ñoä khueách taùn phuï thuoäc vaøo tính chaát hoaù, lyù cuûa hoaù chaát oâ nhieãm ñieån hình nhö ñoä tan trong nöôùc, tính thaân môõ, pH, thaønh phaàn cuûa chuoãi thöïc phaåm, khaû naêng lieân keát protein, thôøi ñieåm chaát ñoäc tieáp xuùc vaø khaû naêng tieáp nhaän cuûa cô theå. Ñoä tan phuï thuoäc vaøo tính phaân cöïc cuûa hôïp chaát. Caùc chaát coù ñoä phaân cöïc cao thì deã tan trong nöôùc vaø caùc chaát coù ñoä phaân cöïc thaáp hoaëc khoâng phaân cöïc thì deã tan trong môõ (nhö caùc hôïp chaát clo höõu cô). Qua ñöôøng hoâ haáp Qua da Qua ñöôøng tieâu hoaù Phoåi Pheá nang Maùu vaø heä thoáng baïch huyeát Daï daøy ruoät Gan Maät Thaän Baøng quang Chaát loûng ngoaøi teá baøo Löu tröõ trong xöông, môõ vaø caùc cô quan khaùc Khí thôû ra Nöôùc tieåu Phaân b/ Con ñöôøng vaän chuyeån cuûa POPs trong cô theå ngöôøi Hình 6: Con ñöôøng vaän chuyeån vaø bieán ñoåi trong cô theå ngöôøi 2.2.5. Haáp thuï, toàn löu, bieán ñoåi POPS trong cô theå ngöôøi vaø moâi tröôøng Noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm tích luõy trong cô theå phuï thuoäc vaøo löôïng hoaù chaát, thôøi gian tieáp xuùc, thôøi ñieåm tieáp xuùc, khaû naêng haáp thuï vaø bieán ñoåi caùc hôïp chaát oâ nhieãm höõu cô beàn cuï theå nhö sau: Khaû naêng haáp thuï Con ngöôøi coù khaû naêng haáp thuï POPs. Khaû naêng haáp thuï laø quaù trình hoaù chaát thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm nhaäp vaøo maùu, quaù trình haáp thuï chaát ñoäc thoâng thöôøng qua caùc con ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoaù (qua chuoãi thöùc aên) vaø qua da. Söï toàn löu Söï toàn löu vaø phaân boá cuûa POPs trong cô theå sinh vaät laø quaù trình vaän chuyeån caùc loaïi POPs vaøo cô theå sinh vaät, xaâm nhaäp vaøo maùu roài ñi ñeán caùc cô quan trong cô theå. Trong cô theå sinh vaät, POPs seõ tích luõy laïi trong caùc cô quan cuûa cô theå. Khaû naêng toàn löu naøy phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm hoaù hoïc, caáu truùc phaân töû, tính chaát vaät lyù vaø caáu truùc cuûa cô quan tieáp nhaän maø hieäu öùng gaây ñoäc seõ khaùc nhau. Trong caùc loaïi POPs, caùc hoaù chaát coù tính thaân môõ cao, deã daøng taäp trung trong caùc moâ môõ nhö DDT, PCB, Chlordane… seõ taäp trung trong caùc moâ môõ. Ñieån hình, sau khi POPs ñi vaøo moâi tröôøng qua vieäc phun thuoác baûo veä thöïc vaät,hoaù chaát bieán maát daàn theo ñoäng hoïc baäc moät qua thôøi gian baùn phaân huyû cuûa thuoác. Moät chaát caøng toàn löu laâu trong heä sinh thaùi caøng coù nhieàu cô hoäi tích tuï vaøo cô theå sinh vaät vaø ngöôïc laïi, neáu chuùng phaân huyû nhanh seõ khoâng coù ñuû thôøi gian gaây ra hieän töôïng tích tuï sinh hoïc. Caùc chaát oâ nhieãm höõu cô beàn laø daïng chaát oâ nhieãm coù khaû naêng tích luõy sinh hoïc. Baûng 4: Thôøi gian baùn phaân huyû cuûa nhoùm thuoác tröø saâu thuoäc POPs STT LOAÏI THUOÁC TRÖØ SAÂU THÔØI GIAN BAÙN PHAÂN HUÛY 01 Aldrin 5 – 10 naêm 02 Toxaphene 3thaùng – 12naêm 03 Chlordane 2 – 4naêm 04 DDT 10 – 15naêm 05 Dieldrin 5naêm 06 Endrin Treân 12naêm 07 HCB 3 – 6naêm 08 Heptachlor Treân 2 naêm 09 Mirex Treân 10naêm (Nguoàn: Caùc yeáu toá laøm thay ñoåi tính toàn löu trong cô theå sinh vaät Haáp thuï: chaát oâ nhieãm ñi vaøo trong moâi tröôøng ñöôïc laø do khaû naêng ngaám vaøo caùc chaát coù theå haáp thu ñöôïc nhö buøn ñaùy, sinh khoái trong moâi tröôøng nöôùc, ñaát ñai vaø caën lô löûng trong khoâng khí. Hai tröôøng hôïp maø söï haáp phuï trôû neân quan troïng laø söï haáp phuï ôû theå khí hoaëc theå loûng trong ñaát hoaëc trong buøn ñaùy. Tieán trình haáp phuï naøy bò aûnh höôûng bôûi nhieàu yeáu toá nhö: caáu taïo cuûa hoaù chaát, pH cuûa moâi tröôøng, nhieät ñoä, thôøi gian tieáp xuùc, khaû naêng chuyeån hoaù… Söï ._.bay hôi: caùc hoaù chaát coù tính tan vaø ñoä phaân cöïc thaáp seõ boác hôi khoûi moâi tröôøng nöôùc nhanh choùng hôn so vôùi caùc hôïp chaát coù ñoä hoaø tan cao hôn. Nhöõng chaát oâ nhieãm höõu cô coù phaân töû löôïng cao thì deã daøng boác hôi do khaû naêng hoaït ñoäng trong dung dòch vaø phaân boá trong nhöõng vuøng phaân cöïc. Ñieån hình, trong moâ môõ ôû caùc ñoäng vaät vuøng cöïc thaáy noàng ñoä khaù cao cuûa caùc hôïp chaát clo hoaù. Quaù trình bieán ñoåi POPs Daây chuyeàn thöïc phaåm laø con ñöôøng daãn chuyeàn chaát dinh löôõng, naêng löôïng ñeán cô theå sinh vaät, ñoàng thôøi cuõng laø con ñöôøng daãn chuyeàn hoaù chaát ñeán cô theå, cöù nhö theá trong cô theå sinh vaät toàn taïi trong moâi tröôøng neáu moät maéc xích naøo ñoù coù nhieãm hoaù chaát, ñaëc bieät laø POPs, thì hoaù chaát naøy seõ ñöôïc chuyeàn sang cho ñoäng vaät khaùc trong daây chuyeàn thöïc phaåm. Cuï theå, trong heä sinh thaùi nöôùc, daây chuyeàn thöïc phaåm baét ñaàu baèng sinh vaät saûn xuaát baäc nhaát. Sinh vaät saûn xuaát baäc nhaát naøy bao goàm caùc loaïi thöïc vaät nhö taûo, beøo, chuùng söû duïng naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi vaø caùc chaát dinh döôõng trong nöôùc ñeå toång hôïp caùc chaát voâ cô thaønh toå chöùc soáng. Vaø sinh vaät saûn xuaát naøy laø nguoàn cung caáp naêng löôïng vaø dinh döôõng cho caùc loaøi phieâu sinh ñoäng vaät (sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát). Caùc loaøi sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát naøy laø nguoàn thöùc aên cho sinh vaät tieâu thuï baäc hai (loaøi aên ñoäng vaät). Sau ñoù, sinh vaät tieâu thuï baäc hai laø nguoàn thöùc aên cho sinh vaät tieâu thuï baäc ba,…cöù lieân tuïc nhö vaäy hoaù chaát seõ toàn löu trong cô theå sinh vaät vaø cuoái cuøng ñoái töôïng ñoái töôïng chòu aûnh höôûng ñoù laø con ngöôøi, quaù trình naøy goïi laø quaù trình khueách ñaïi sinh hoïc, minh hoaï qua hình veõ sau: Aùnh saùng maët trôøi ùnh sa ng ma t trôøi h saùng maët trôøi Sinh vaät saûn xuaát (taûo, rong, reâu, beøo) oû) Sinh vaät tieâu thuï baäc 1 (phieâu sinh vaät) Sinh vaät tieâu thuï baäc 2 (caù nhoû) Sinh vaät tieâu thuï baäc 3 (caù trung bình vaø lôùn) Sinh vaät tieâu thuï baäc 4 (con ngöôøi) Khí quyeån (CO) 2, NH3, PO4) Thuûy quyeån Ñòa quyeån Vi sinh vaät phaân huûy Sinh vaät tieâu thuï baäc 1 Hình7:Khaû naêng nhieãm ñoäc qua daây chuyeàn thöïc phaåm trong heä sinh thaùi nöôùc AÛnh höôûng cuûa POPs ñoái vôùi con ngöôøi vaø moâi tröôøng a/ AÛnh höôûng cuûa caùc hôïp chaát thuoäc nhoùm thuoác tröø saâu Haàu heát caùùc hoaù chaát nhoùm thuoác tröø saâu thuoäc POPs ñaõ bò caám söû duïng töø naêm 1970 nhöng noù vaãn coøn ñöôïc söû duïng ôû moät soá nöôùc noâng nghieäp coù neàn kinh teá chaäm phaùt trieån vaø ñoái töôïng ñöôïc löu yù nhaát phaûi keå ñeán DDT. DDT laø moät saûn phaåm cuûa hidrocacbon thôm maïch voøng, trong ñoù moät soá nguyeân töû hidro ñaõ ñöôïc thay theá baèng nguyeân töû clo. Do caáu truùc maïch voøng neân chuùng raát beàn vöõng vaø tích luõy trong chuoãi thöùc aên. Döôùi daïng buïi boät hoaëc khí DDT coù theå ñöôïc haáp thuï qua ñöôøng tieâu hoaù vaø ñöôøng hoâ haáp. ÔÛ daïng dung dòch DDT haáp thuï qua da. DDT ñöôïc söû duïng baèng caùch phun döôùi daïng söông muø hay buïi vaø tröïc tieáp ñi vaøo ñaát, töø ñaát chuùng di chuyeån vaøo khí quyeån vaø nöôùc roài phaân huûy taïi ñoù. Söï toàn löu cuûa chuùng ño baèng thôøi gian chaát ñoù phaân huûy 95%, thöôøng khoaûng thôøi gian naøy raát laâu, ñoâi khi ñeán 70– 80naêm. Con ngöôøi raát nhaïy caûm vôùi moâi tröôøng xung quanh cuõng nhö caùc chaát ñoäc haïi. Hôn nöõa theo caùc nhaø khoa hoïc, heä soá haáp thu naêng löôïng cuûa con ngöôøi thaáp hôn ñoäng vaät, nghóa laø ngöôõng chòu ñoäc cuûa con ngöôøi luoân thaáp hôn. Con ngöôøi chæ coù theå chaáp nhaän ñöôïc moät löôïng nhaát ñònh naøo ñoù goïi laø ngöôõng tôùi haïn, neáu vöôït qua quaù giôùi haïn seõ aûnh höôûng ñeán söùc khoûe. Vaø khi con ngöôøi nhieãm phaûi löôïng thuoác tröø saâu do moãi loaïi thuoác tröø saâu coù ñoäc tính khaùc nhau, thuoác coù ñoäc tính caøng cao thì chæ caàn moät löôïng nhoû cuõng coù theå gaây ñoäc ñoái vôùi cô theå ngöôøi. Khi chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå noù phaù huûy nghieâm troïng caùc chöùc naêng cuûa cô theå, thaäm chí coù theå laøm cho cô theå cheát ñi. Taùc ñoäng cuûa thuoác tröø saâu ñeán cô theå con ngöôøi coøn phuï thuoäc vaøo theå traïng cuûa con ngöôøi tieáp xuùc, tính beàn vöõng cuûa thuoác trong cô theå con ngöôøi. Ñoäc tính trong cô theå con ngöôøi coù söï taùc ñoäng töông hoã vôùi nhau. Noù coù theå chuyeån hoùa laøm taêng hay giaûm ñoäc tính. b/ Aûnh höôûng cuûa caùc hôïp chaát thuoäc nhoùm hoaù chaát coâng nghieäp. Hoaù chaát söû duïng cho quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp hoaëc nhöõng saûn phaåm cuûa caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp phaùt taùn vaøo moâi tröôøng phoå bieán nhaát trong nhoùm 2 laø Polychlorinated Biphenyls (PCBs), daàu nhôùt. Hôïp chaát PCBs ñeán 210 ñoàng phaân khaùc nhau, thöông phaåm chöùa nhieàu taïp chaát, trong ñoù coù dibenzofuran. Khi cô theå ngöôøi tieáp xuùc vôùi PCB nhieãm ñoäc ôû caáp ñoä caáp tính seõ gaây ra nhöõng roái loaïn trong cô theå, cô theå chaùn aên, buoàn noân, ñau vuøng buïng, phuø tay vaø maët. ÔÛ caáp ñoä maõn tính, PCB gaây ra chöùng ban ñoû treân maët, tai, coå, vai caùnh tay, ngöïc, buïng, da trôû neân khoâ,raùt vaø ngöùa. Beänh toaøn thaân coù caùc bieåu hieän vieâm gan, roái loaïn tieâu hoaù, boûng maét, baát löïc vaø gaây bieán ñoåi gen. Neáu tieáp xuùc khoâng lieân tuïc vôùi PCB seõ gaây toån thöông gan coù theå phuïc hoài nhöng chöùng ban coù theå dai daúng ñeán 15 naêm, nghieâm troïng hôn PCB gaây ung thö ôû ngöôøi. PCB giöõ vai troø hoaït ñoäng töông töï hormon nöõ tính (Estrogen), ñaëc bieät ôû caùc tuyeán thaän, tuyeán giaùp. Khi nhöõng nguyeân toá vi löôïng phaù huyû söï caân baèng veà hormon coù khaû naêng gaây caùc chöùng beänh sinh quaùi thai, dò daïng, ung thö vuù, ung thö maøng töû cung (nöõ), suy giaûm chaát löôïng löôïng tinh truøng (nam), ñoàng thôøi laøm teo laïi boä phaän sinh duïc moät caùch baát bình thöôøng (chöùng minh ñöôïc ôû loaøi eách, khæ vaø caù khi tieâm ñoäc toá vi löôïng vaøo cô theå chuùng). c/ Aûnh höôûng cuûa caùc hôïp chaát thuoäc nhoùm Dioxin, Furans. ÔÛ nhoùm 3 cuûa POPs xuaát hieän chuû yeáu ôû nhöõng saûn phaåm phuï cuûa nhieàu quaù trình saûn xuaát hoaëc saûn phaåm phuï sinh ra trong quaù trình chaùy, cuï theå PCDD vaø PCDFS. Caû hai laø nhöõng chaát ñoäc haïi, coù nguoàn goác phaùt sinh lieân quan ñeán caùc quaù trình saûn xuaát hoùa chaát, quaù trình nhieät vaø ñoát chaùy vaø quaù trình sinh hoïc. Trong caùc cô sôû coâng nghieäp, PCDD/PCDFS toàn taïi döôùi daïng nguyeân lieäu thoâ hoaëc saûn phaåm. PCDD/PCDFS coù theå phaùt thaûi vaøo khoâng khí, nöôùc, ñaát, coù laãn trong saûn phaåm vaø trong caùc loaïi chaát thaûi. Do tính chaát khoù phaân huûy, PCDD/PCDFS tieáp tuïc lan truyeàn vaø phaùt taùn raát laâu trong moâi tröôøng, gaây neân nhieàu taùc haïi cho söùc khoeû con ngöôøi vaø moâi tröôøng. CHÖÔNG 3 GIÔÙI THIEÄU TOÅNG QUAN VEÀ NGAØNH DEÄT NHUOÄM ÑAËC ÑIEÅM VEÀ NGAØNH DEÄT NHUOÄM Khuynh höôùng tröôùc ñaây thöôøng chuù yù tôùi thò tröôøng xuaát khaåu. Tuy nhieân gaàn ñaây coâng nghieäp thôøi trang trong nöôùc phaùt trieån maïnh vaø thu huùt söï quan taâm cuûa caùc taàng lôùp xaõ hoäi. Ñieàu naøy ñaõ taùc ñoäng ñeán xu höôùng phaùt trieån cuûa ngaønh may maëc laø dòch chuyeån daàn töø thò tröôøng xuaát khaåu sang thò tröôøng noäi ñòa. Muïc tieâu quy hoaïch saép tôùi cuûa ngaønh laø giaûm tyû leä gia coâng haøng hoùa cho caùc coâng ty nöôùc ngoaøi, keát hôïp ngaønh deät vaø ngaønh thôøi trang ñeå ña daïng hoùa maãu maõ, saûn phaåm. Döï kieán toác ñoä phaùt trieån cuûa ngaønh vaøo khoaûng 12%/naêm. Ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm ñang trong thôøi kyø taêng toác phaùt trieån maïnh meõ vaø laø ngaønh coù kim ngaïch xuaát khaåu lôùn, lieân tuïc ôû toáp daãn ñaàu trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ñoàng thôøi coù toác ñoä taêng tröôûng cao. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc, ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm cuõng coù nhieàu thay ñoåi, beân caïnh nhöõng nhaø maùy xí nghieäp quoác doanh, ngaøy caøng coù nhieàu xí nghieäp môùi ra ñôøi. Keát quaû khaûo saùt cho thaáy haàu heát caùc nhaø maùy ñeàu nhaäp thieát bò, hoaù chaát töø nhieàu nöôùc khaùc nhau : Thieát bò : Myõ, Ñöùc, Nhaät, Ba Lan, AÁn Ñoä, Ñaøi Loan … Thuoác nhuoäm : Nhaät, Ñöùc, Thuî Só, Anh … Hoùa chaát cô baûn : Trung Quoác, AÁn Ñoä, Ñaøi Loan, Vieät Nam … Vôùi khoái löôïng lôùn hoùa chaát söû duïng, nöôùc thaûi ngaønh deät nhuoäm coù möùc oâ nhieãm cao. Tuy nhieân trong nhöõng naêm gaàn ñaây khi neàn kinh teá phaùt trieån maïnh ñaõ xuaát hieän nhieàu nhaø maùy, xí nghieäp vôùi coâng ngheä hieän ñaïi ít gaây oâ nhieãm moâi tröôøng . Hieän nay maët haøng deät may chieám tyû troïng töø 20-25% trong cô caáu caùc maët haøng xuaát khaåu noùi chung. Ngaønh deät may chieám 12.7% giaù trò saûn löôïng coâng nghieäp Vieät Nam vaø chieám 25% giaù trò coâng nghieäp xuaát khaåu. Ngaønh deät nhuoäm hieän nay coù khoaûng 200 xí nghieäp quoác doanh, gaàn 500 xí nghieäp tö nhaân vaø treân 100000 hoä tieåu thuû coâng nghieäp vôùi hôn nöûa trieäu lao ñoäng. Trong ñoù rieâng ngaønh “deät nhuoäm” hieän coù khoaûng 150 cô sôû vôùi nhieàu quy moâ khaùc nhau. Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu cô sôû khoâng phaûi deät may maø chæ nhaän gia coâng, nhuoäm hoaøn taát vaûi vaø quaàn aùo. COÂNG NGHEÄ SAÛN XUAÁT CUÛA NGAØNH DEÄT NHUOÄM Caùc loaïi nguyeân lieäu cuûa ngaønh deät nhuoäm Nguyeân lieäu cho caùc ngaønh deät nhuoäm chuû yeáu laø caùc loaïi sôïi töï nhieân (sôïi Cotton, sôïi toång hôïp (sôïi Poly Ester) vaø sôïi pha, trong ñoù : Sôïi Cotton ( Co ) : ñöôïc keùo töø sôïi boâng vaûi coù ñaëc tính huùt aåm cao, xoáp, beàn trong moâi tröôøng kieàm, phaân huûy trong moâi tröôøng axít. Vaûi deät töø loaïi sôïi naøy thích hôïp cho khí haäu noùng muøa heø. Tuy nhieân, sôïi coøn laãn nhieàu sôïi taïp chaát nhö saùp, maøy loâng vaø deã nhaên . Sôïi toång hôïp ( PE ) : laø sôïi hoùa hoïc daïng cao phaân töû ñöôïc taïo thaønh töø quaù trình toång hôïp caùc chaát höõu cô. Noù coù ñaëc tính laø huùt aåm keùm, cöùng, beàn ôû traïng thaùi öôùt. Sôïi pha (sôïi Poly ester keát hôïp vôùi sôïi cotton) : sôïi pha naøy khi taïo thaønh seõ khaéc phuïc ñöôïc nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa sôïi toång hôïp vaø sôïi töï nhieân. Nhu caàu nguyeân lieäu vaø phaïm vi söû duïng thuoác nhuoäm: Baûng döôùi ñaây cho thaáy löôïng hoaù chaát söû duïng trong ngaønh deät nhuoäm raát lôùn. Coù nghóa laø nöôùc thaûi cuõng seõ chöùa moät löôïng raát lôùn caùc hoaù chaát vaø seõ laø taùc nhaân gaây oâ nhieãm moâi tröôøng nghieâm troïng. Ñaëc bieät nhö deät Haø Noäi moãi naêm söû duïng 1300 taán thuoác nhuoäm töông öùng seõ thaûi ra raát nhieàu hoaù chaát trong nöôùc thaûi. ÔÛ Tp.HCM coù deät Thaéng Lôïi coù quy moâ saûn xuaát raát lôùn vaø löôïng hoaù chaát söû duïng cuõng thuoäc loaïi lôùn nhaát khu vöïc phía Nam (2690 taán/ naêm). Baûng 5: Nhu caàu nguyeân lieäu vaø löôïng hoaù chaát thuoác nhuoäm söû duïng trong caùc nhaø maùy coù quy moâ lôùn ôû Vieät Nam. Teân coâng ty Ñòa ñieåm Nhu caàu (taán sôïi/ naêm) Hoaù chaát thuoác nhuoäm (taán/ naêm) Co PE PE/ Co Deät Haø Noäi Deät Hueá Deät Nha Trang Deät Phong Phuù Deät Thaéng Lôïi Deät VieätThaéng Deät Phöôùc Long Haø Noäi Mieàn Trung Mieàn Trung Tp. Hoà Chí Minh Tp. Hoà Chí Minh Tp. Hoà Chí Minh Tp. Hoà Chí Minh 4000 1500 4500 3600 1500 2400 1200 5200 2500 4500 1400 2000 1200 600 1300 2000 100 465 2690 394 140 (Nguoàn: Toång coâng ty deät may Vieät Nam) Quy trình coâng ngheä toång quaùt Chuaån bò nguyeân lieäu Chuaån bò nguyeân lieäu Hoà sôïi Hoà sôïi Deät , giuõ hoà, naáu taåy, giaët, laøm boùng In Nhuoäm In Nhuoäm Caàm maøu Giaët Hoà vaêng Kieåm gaáp Ñoùng kieän Caàm maøu Giaët Hoà vaêng Kieåm gaáp Ñoùng kieän Hình 8: Quy trình coâng ngheä toång quaùt cuûa nhaø maùy deät nhuoäm Chuaån bò nguyeân lieäu Laøm saïch nguyeân lieäu: xô cotton phaûi ñöôïc laøm saïch ñeå loaïi boû caùc taïp chaát nhö phaàn vuïn cuûa caây boâng, voû haït, ñaát caùt ra khoûi xô. Khaâu laøm saïch ñöôïc thöïc hieän trong caùc böôùc lieân tieáp töø thoâ cho ñeán tinh. Laøm saïch sô boä ñeå loaïi boû caùc taïp chaát kích thöôùc lôùn vaø laøm saïch tinh ñeå loaïi boû caùc taïp chaát baån raát nhoû. Sôïi cotton ñöôïc ñöa qua boä phaän raêng cuûa thieát bò ñaùnh xeù, vieäc caøi ñaët maùy moùc, toác ñoä vaø ñoä saïch coù theå thay ñoåi ñöôïc cho phuø hôïp vôùi möùc ñoä laøm saïch mong muoán. Nguyeân lieäu thöôøng ñöôïc ñoùng döôùi daïng caùc kieän boâng thoâ chöùa caùc sôïi boâng coù caùc kích thöôùc khaùc nhau cuøng vôùi caùc taïp chaát töï nhieân nhö buïi, ñaát… Nguyeân lieäu boâng thoâ ñöôïc ñaùnh tung, laøm saïch vaø troän ñeàu. Sau quaù trình laøm saïch boâng döôùi daïng caùc taám boâng phaúng ñeàu. Chaûi: caùc sôïi boâng ñöôïc chaûi song song taïo thaønh sôïi thoâ. Keùo sôïi ñaùnh oáng, maéc sôïi: sôïi thoâ ñaõ ñöôïc taïo ra trong khaâu keùo duoãi ñöôïc laép vaøo maùy sôïi con, nôi dieãn ra quaù trình xe sôïi. Ñaàu tieân, sôïi ñöôïc ñöa qua moät boä phaän con laên keùo sôïi khaùc ñeå tieáp tuïc keùo daøi vaø daõn sôïi hôn nöõa. Sau ñoù chuùng ñöôïc gaøi vaøo moät coïc sôïi quay toác ñoä cao baèng moät khuyeát daãn sôïi di chuyeån leân xuoáng doïc theo coïc sôïi. Toác ñoä dòch chuyeån khaùc nhau giöõa khuyeát daãn sôïi di chuyeån leân xuoáng doïc theo coïc sôïi. Toác ñoä dòch chuyeån khaùc nhau giöõa khuyeát daãn sôïi vaø coïc sôïi xaùc ñònh soá löôïng voøng xoaén ñaët leân sôïi. Keùo sôïi thoâ ñeå giaûm kích thöôùc sôïi, taêng ñoä beàn, quaán sôïi vaøo caùc oáng sôïi thích hôïp cho vieäc deät vaûi. Sôïi con trong caùc oáng nhoû ñöôïc ñaùnh oáng thaønh caùc quaû to ñeå chuaån bò deät vaûi. Maéc sôïi laø doàn caùc quaû oáng ñeå chuaån bò cho coâng ñoaïn hoà sôïi. 3.2.4. Hoà sôïi Hoà sôïi baèng hoà tinh boät vaø hoà bieán tính ñeå taïo maøng hoà bao quanh sôïi, taêng ñoä beàn, ñoä trôn vaø ñoä boùng cuûa sôïi ñeå coù theå tieán haønh deät vaûi. Ngoaøi ra coøn coù duøng caùc loaïi hoà nhaân taïo nhö polyvinyl alcohol ( PVA ), polyacrylat … Deät Ñöôïc chia laøm hai loaïi: Deät thoi Deät thoi laø phöông phaùp phoå bieán nhaát ñöôïc söû duïng ñeå saûn xuaát vaûi. Quaù trình naøy ñöôïc thöïc hieän vôùi hai loaïi sôïi baèng caùch keát caùc sôïi theo chieàu daøi( sôïi doïc) vôùi caùc sôïi theo chieàu roäng (sôïi ngang) laïi vôùi nhau. Ñeå giuùp sôïi khoâng bò ñöùt trong quaù trình deät ngöôøi ta thöôøng hoà caùc sôïi naøy tröôùc khi ñem deät, nhaèm taêng ñoä beàn keùo vaø ñoä nhaün cuûa sôïi. Chaát hoà thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát ôû ñaây laø caùc loaïi tinh boät töï nhieân, maëc duø ngöôøi ta vaãn duøng caùc hôïp chaát nhö coàn polyvinyl alcohol (PVA), daãn xuaát cenlulose tan trong kieàm, vaø chaát hoà gelatin. Hôïp chaát hoà khoâ ñi treân beà maët sôïi vaø trôû thaønh moät phaàn cuûa taám vaûi cho ñeán khi bò taùch ra trong caùc böôùc coâng ngheä sau naøy. Nhöõng hoaù chaát khaùc nhö laø daàu boâi trôn, caùc taùc nhaân laøm chaát ñaåy thöôøng ñöôïc theâm vaøo ñeå taêng theâm tính naêng cuûa vaûi. Deät kim Trong quaù trình deät kim, vaûi ñöôïc hình thaønh thoâng qua haøng loaït caùc maét sôïi caøi vaøo nhau. Caùc haøng voøng sôïi ñöôïc taïo thaønh sao cho haøng naøy ñöôïc moùc vaøo moät haøng tröôùc noù vaø thöôøng ñöôïc thöïc hieän maùy moùc phöùc taïp coù toác ñoä cao. Laøm boùng Quaù trình naøy nhaèm naâng cao chaát löôïng vaûi boâng . Sau quaù trình laøm boùng vaûi seõ coù ñoä boùng hôn. Coâng ñoaïn laøm boùng chæ söû duïng cho vaûi boâng. Veà maët lyù thuyeát quaù trình laøm boùng coù theå thöïc hieän treân daây chuyeàn lieân tuïc, tuy nhieân trong thöïc teá, ngöôøi ta thöôøng thöïc hieän coâng ñoaïn naøy treân moät maùy chuyeân duøng rieâng (maùy laøm boùng). Do ñoù coù theå xem coâng ñoaïn laøm boùng ñöôïc thöïc hieän treân daây chuyeàn giaùn ñoaïn hay baùn lieân tuïc. Quaù trình laøm boùng laø cho vaûi ôû traïng thaùi keùo caêng taùc duïng vôùi dung dòch kieàm ñaäm ñaëc (190 ÷ 300 g/l) ôû nhieät ñoä 16 ÷ 20oc trong moät khoaûng thôøi gian raát ngaén (40 ÷50 giaây). Sau ñoù giaët saïch phaàn kieàm vaûi ñaõ haáp thuï. Tuy nhieân, caàn chuù yù luoân cho vaûi ôû traïng thaùi keùo caêng, vöøa ñeå choáng co vöøa ñeå vaûi coù ñoä boùng maø tính chaát naøy khoâng bò maát ñi trong caùc quaù trình gia coâng sau. Coù theå laøm boùng vaûi moäc, vaûi taåy traéng hoaëc vaûi ñaõ nhuoäm maøu, tuy nhieân toát hôn caû laø laøm boùng vaûi ñaõ qua naáu (coøn chöùa 70 ÷80% aåm). Hieäu quaû laø vaûi sau khi laøm boùng ngoaøi söï gia taêng caùc öu ñieåm treân coøn coù theå tieát kieäm 10 ÷ 15% thuoác nhuoäm (maøu nhaït) ñeán 25 ÷ 30% (maøu ñaäm) so vôùi vaûi chöa ñöôïc laøm boùng. Maøu saéc vaûi seõ töôi hôn, aùnh hôn, ñoä beàn maøu cao hôn so vôùi vaûi chöa laøm boùng nhuoäm cuøng maøu. Chuaån bò nhuoäm Ñaây laø coâng ñoaïn tieàn xöû lyù vaø quyeát ñònh caùc quaù trình nhuoäm veà sau. Vaûi moäc ñöôïc tieàn xöû lyù toát môùi ñaûm baûo ñöôïc ñoä traéng caàn thieát, ñaûm baûo cho thuoác nhuoäm baùm ñeàu leân maët vaûi vaø giöõ ñöôïc ñoä beàn treân ñoù. Caùc coâng ñoaïn chuaån bò nhuoäm bao goàm : ñoát loâng, giuõ hoà, naáu taåy … Ñoát loâng: nhaèm loaïi boû nhöõng loâng tô con, nhöõng ñaàu xô naèm nhoâ leân maët vaûi (trong quaù trình xe sôïi vaø deät). Laøm cho vaûi nhaün ñeïp vaø thuaän lôïi trong quaù trình nhuoäm vaø in sau naøy. Duøng trong daây chuyeàn xöû lyù vaûi boâng, vaûi viscose xô ngaén, vaûi pha. Tuy nhieân coù moät soá loaïi vaûi khoâng caàn phaûi qua coâng ñoaïn naøy nhö: vaûi gai, khaên loâng, khaên maët, vaûi caøo boâng… Tröôùc khi ñoát loâng vaûi ñöôïc chaø maïnh baèng choåi caøo loâng laøm loâng tô noåi leân treân maët vaûi, laøm cho quaù trình ñoát ñöôïc hieäu quaû hôn. Ngöôøi ta coù theå söû duïng caùc loaïi thieát bò ñoát loâng khaùc nhau: maùy ñoát tröïc tieáp baèng khí gas (ñöôïc söû duïng nhieàu) hay maùy ñoát giaùn tieáp baèng maùng nung (hieän ít söû duïng). Ta coù theå ñoát loâng moät maët hay hai maët tuyø theo yeâu caàu cuûa saûn phaåm. Quaù trình naøy thöôøng thöïc hieän tröôùc khi nhuoäm, tuy nhieân trong moät soá tröôøng hôïp vaûi pha (ví duï: vaûi polyeste/ cotton) ngöôøi ta coù theå thöïc hieän quaù trình ñoát loâng sau khi nhuoäm. Hieäu quûa laø sau quaù trình ñoát loâng vaûi seõ saïch, nhaün – ñeïp hôn, vaûi khoù baét buïi, vaûi nhuoäm – in seõ ñöôïc ñeàu maøu hôn, tieát kieäm hoaù chaát ôû caùc coâng ñoaïn sau. Giuõ hoà: ta bieát raèng, haàu heát caùc maët haøng vaûi deät thoi tröôùc khi deät sôïi doïc thöôøng phaûi qua coâng ñoaïn hoà sôïi (ñeå naâng cao hieäu suaát cuûa quaù trình deät). Maøng hoà naøy bao quanh sôïi laøm cho vaûi bò cöùng, khoù thaám nöôùc vaø caùc loaïi dung dòch khaùc. Vì vaäy, trong quaù trình chuaån bò vaûi tröôùc khi nhuoäm hoaëc in… ta caàn phaûi qua coâng ñoaïn giuõ hoà. Moät soá maët haøng tröôùc khi deät sôïi khoâng caàn phaûi hoà nhö: vaûi duøng sôïi baám nhieät, vaûi duøng sôïi xe, sôïi chaäp, vaûi deät kim… tuy nhieân ngöôøi ta vaãn coù theå söû duïng coâng ñoaïn giuõ hoà nhaèm loaïi tröø taïp chaát treân vaûi. Vaûi caøng ñöôïc giuõ hoà kyõ thì caøng taêng tính hieäu quaû cho caùc coâng ñoaïn sau (nhö: giaët, taåy…). Coâng ñoaïn naøy coù theå söû duïng cho taát caû caùc maët haøng vaûi (neáu coù yeâu caàu), coù theå thöïc hieän treân caùc daây chuyeàn giaùn ñoaïn, lieân tuïc, baùn lieân tuïc… coù theå thöïc hieän rieâng reõ hay thöïc hieän cuøng vôùi coâng ñoaïn khaùc nhö: caét ñaàu xô (khi söû duïng enzymer), giaët (cho maët haøng vaûi toång hôïp). Duøng hoaù chaát hoaëc nöôùc noùng phaù huyû maøng hoà bao quanh sôïi thaønh daïng phaân töû thaáp roài giaët saïch noù ra khoûi vaûi. Ñoái vôùi vaûi boâng: hieän nay, ñeå hoà sôïi boâng ngöôøi ta thöôøng duøng tinh boät hoaëc daãn xuaát cuûa tinh boät. Do ñoù, quaù trình giuõ hoà cuûa loaïi vaûi naøy chuû yeáu laø quaù trình thuyû phaân tinh boät döôùi taùc duïng cuûa caùc taùc nhaân khaùc nhau. Trong quaù trình giuõ hoà khoâng chæ tinh boät bò phaù huyû maø moät soá taïp chaát khaùc cuûa xô nhö pectin, nitrogen… cuõng seõ bò phaù huyû moät phaàn. Ñaàu tieân, ngöôøi ta cho vaûi ngaám nöôùc hoaëc caùc dung dòch hoaù chaát khaùc, sau ñoù uû trong moät thôøi gian nhaát ñònh. Trong thôøi gian uû, tinh boät daàn nôû ra, bò thuyû phaân, chuyeån thaønh daïng hoaø tan töøng phaàn, vaø ñöôïc taùch ra khoûi vaûi trong quaù trình giaët tieáp theo. Giaët vaûi hay naáu vaûi: muïc ñích cuûa naáu vaûi laø quaù trình quyeát ñònh chaát löôïng chuaån bò vaûi tröôùc khi in – nhuoäm. Quaù trình naøy nhaèm loaïi boû trieät ñeå caùc taïp chaát, chaát hoà coøn laïi sau khi giuõ hoà… Ñaây laø coâng ñoaïn khoâng theå thieáu ñöôïc trong daây chuyeàn chuaån bò cho vaûi boâng. Ngöôøi ta coù theå thöïc hieän noù treân caùc daïng daây chuyeàn khaùc nhau vôùi caùc thieát bò töông öùng vôùi töøng loaïi saûn phaåm. Tröôùc tieân, vaûi ñöôïc ngaám eùp baèng caùc dung dòch töông öùng hoaëc dung dòch giaët ñöôïc ñöa vaøo trong maùy ñuùng möùc quy ñònh (daây chuyeàn giaùn ñoaïn), trong khoaûng thôøi gian, nhieät ñoä, aùp suaát, ñoä pH ñuùng quy ñònh cho töøng loaïi vaûi. Luùc naøy vaûi caàn ñöôïc di chuyeån töø töø qua dung dòch (daây chuyeàn lieân tuïc) hoaëc dung dòch ñöôïc bôm tuaàn hoaøn lieân tuïc qua caùc lôùp vaûi (daây chuyeàn giaùn ñoaïn), vaûi ñöôïc giaët laïi baèng nöôùc noùng, nöôùc laïnh. Sau quaù trình giaët vaûi coù ñoä saïch, ñoä traéng hôn, coù ñoä thaám nöôùc vaø mao daãn cao, deã haáp thu thuoác nhuoäm do xô bò nôû to hôn, haùo nöôùc hôn. Taåy vaûi: quaù trình taåy traéng vaûi nhaèm muïc ñích laøm cho vaûi traéng hôn, loaïi boû taïp chaát hoaëc loaïi boû chaát maøu maø vaûi haáp thu trong dung dòch naáu (tröôøng hôïp vaûi boâng). Neáu vaûi döï ñònh nhuoäm maøu ñaäm (ñen, xanh ñen…) thì coù theå khoâng caàn qua coâng ñoaïn taåy traéng. Ñöôïc söû duïng cho taát caû caùc loaïi vaûi vôùi caùc daây chuyeàn vaø thieát bò töông öùng döïa treân caùc tieâu chuaån sau: Loaïi vaûi (deät thoi, deät kim…) vaø nguyeân lieäu xô – sôïi söû duïng. Yeâu caàu veà möùc ñoä traéng caàn thieát cho saûn phaåm. Vaûi bò phaù huyû ít nhaát. Daây chuyeàn coâng ngheä vaø thieát bò linh hoaït, deã thay ñoåi maët haøng. Söû duïng thieát bò vaø hoaù chaát ñôn giaûn, deã kieám, reû tieàn nhaèm haï giaù thaønh saûn phaåm . Quaù trình taåy traéng laø duøng bieän phaùp hoaù hoïc vaø quang hoïc ñeå vöøa phaù huyû maøu thieân nhieân voán coù cuûa vaûi (vaûi boâng), hoaëc laøm cho vaûi giaûm ñöôïc aùnh vaøng, taêng ñoä traéng bieác (taêng traéng quang hoïc). Ñeå taêng traéng quang hoïc ngöôøi ta duøng caùc chaát taêng traéng quang hoïc. Caùc chaát naøy coù khaû naêng phaùt huyønh quang. Nhöõng chaát taêng traéng quang hoïc duøng cho xô – sôïi cenllulose ñöôïc xem laø thuoác nhuoäm tröïc tieáp, coøn ñoái vôùi xô sôïi toång hôïp vaø nhaân taïo khaùc thì caùc chaát taåy traéng quang hoïc cho noù ñöôïc xem laø thuoác nhuoäm phaân taùn traéng. Cuõng nhö quaù trình naáu vaûi, trong quaù trình taåy traéng vaûi cuõng ñöôïc ñi qua hay dòch chuyeån dung dòch taåy traéng trong moät thôøi gian, nhieät ñoä, aùp suaát, ñoä pH… ñuùng quy ñònh. Ñeå haïn cheá söï thaát thoaùt trong dung dòch ngöôøi ta thöôøng theâm vaøo trong dung dòch caùc chaát oån ñònh vaø ñeå deã daøng taùch chaát baån ra khoûi vaûi khi giaët laïi sau naøy ngöôøi ta coù theå theâm vaøo dung dòch taåy caùc chaát hoaït ñoäng beà maët khoâng mang ion. Sau khi taåy traéng, vaûi ñöôïc xöû lyù laïi trong moâi tröôøng hôi nöôùc khoaûng 1 giôø (daây chuyeàn lieân tuïc), hoaëc giaët laïi treân thieát bò töông öùng vôùi dung tyû 1:10 trong thôøi gian thích hôïp (daây chuyeàn giaùn ñoaïn). Hieäu quaû laø vaûi ñaït ñoä traéng cao (83 ÷ 84%), mòn maët hôn, taïo ñieàu kieän deã daøng cho quaù trình in – nhuoäm sau naøy. Coâng ñoaïn nhuoäm Nhuoäm laø quaù trình gia coâng nhaèm taïo maøu cho xô, sôïi hay vaûi sao cho maøu ñoù ñeàu, saâu vaø beàn. Ngöôøi ta duøng thuoác nhuoäm ñeå taïo maøu trong coâng ngheä nhuoäm, öùng vôùi moãi loaïi vaät lieäu ta coù theå duøng moät hoaëc vaøi lôùp thuoác nhuoäm ñeå nhuoäm maøu. Quaù trình nhuoäm laø quaù trình kyõ thuaät ñöôïc hình thaønh bôûi caùc yeáu toá: vaät lieäu nhuoäm (loaïi vaûi nhuoäm), thuoác nhuoäm söû duïng, nhieät ñoä, caùc chaát phuï trôï, nhieät ñoä, aùp suaát, dung tyû nhuoäm (löôïng nöôùc söû duïng so vôùi khoái löôïng vaûi), thieát bò vaø phöông phaùp tieán haønh nhuoäm. Moãi loaïi vaät lieäu, saûn phaåm seõ coù moät quy trình vaø coâng thöùc nhuoäm rieâng toái öu cho loaïi vaät lieäu, saûn phaåm ñoù. Cô cheá nhuoäm: quaù trình nhuoäm laø quaù trình chuyeån thuoác nhuoäm töø dung dòch nhuoäm vaøo xô, sôïi vaø coá ñònh maøu treân noù. Chia laøm ba giai ñoaïn: Giai ñoaïn 1: thuoác nhuoäm ñöôïc haáp thuï bôûi beà maët xô. Quaù trình haáp thuï thöïc teá xaûy ra raát nhanh khi nhuoäm. Ta phaûi taïo ñieàu kieän theá naøo ñeå cho khoâng nhöõng chæ coù maët ngoaøi maø caû maët trong xô cuõng haáp thuï ñöôïc thuoác nhuoäm. Vì theá nhieäm vuï cuûa quùa trình nhuoäm laø phaûi taïo ñieàu kieän toát cho caùc phaân töû thuoác nhuoäm deã daøng chuyeån töø dung dòch nhuoäm vaøo xô sôïi. Giai ñoaïn 2: ñaây laø giai ñoaïn khueách taùn dung dòch vaøo xô cuõng nhö caáu taïo vaø tính chaát cuûa thuoác nhuoäm coù aûnh höôûng ñeán toác ñoä khueách taùn, xô nôû caøng to thì söï khueách taùn thuoác nhuoäm vaøo xô caøng deã do khoaûng troáng giöõa caùc phaân töû taêng leân, khaû naêng nôû cuûa xô coøn ñöôïc ñaëc tröng bôûi ñoä huùt aåm. Nhöõng xô naøo coù ñoä huùt aåm cao thì trong dung dòch nhuoäm xô deã nôû vaø do ñoù seõ deã nhuoäm (vì duï: xô boâng, xô toång hôïp). Giai ñoaïn 3:ñaây laø giai ñoaïn coá ñònh maøu cuûa thuoác nhuoäm treân xô. Trong giai ñoaïn naøy giöõa thuoác nhuoäm vaø xô phaùt sinh ra caùc löïc taùc duïng töông hoã. Nhôø ñoù maø thuoác nhuoäm ñöôïc giöõ chaët treân xô. Tuyø theo yeâu caàu veà maøu saéc, daïng vaät lieäu deät saün vaø coù yeâu caàu gia coâng sau khi nhuoäm maø ngöôøi ta coù theå nhuoäm vaät lieäu ôû daïng xô, sôïi, chæ vaø vaûi (deät kim, deät thoi, coù theå nhuoäm vaûi ôû daïng môû khoå hoaëc daïng daây xoaén). Cuõng tuyø theo daïng vaät lieäu deät vaø ñieàu kieän cuï theå maø ngöôøi ta duøng caùc thieát bò nhuoäm khaùc nhau thuoäc hai nhoùm: Kyõ thuaät nhuoäm theo meû: dòch nhuoäm vaø vaûi ñöôïc ñaët trong cuøng moät beå vaø taïi ñaây ngöôøi ta seõ caáp theâm vaøo moät löôïng thuoác nhuoäm caàn thieát. Coâng ngheä lieân tuïc: thuoác nhuoäm ñöôïc hoaø tan hoaëc phaân taùn trong dung dòch vaø moät löôïng dòch nhuoäm xaùc ñònh ñöôïc taùc duïng cuïc boä leân taám vaûi. Sô löôïc veà thuoác nhuoäm: Khaùi nieäm: Thuoác nhuoäm coù teân chung cuûa caùc hôïp chaát höõu cô coù maøu, raát ña daïng veà maøu saéc, chuûng loaïi, coù khaû naêng nhuoäm maøu baèng caùch baét maøu hay gaén maøu tröïc tieáp leân vaûi. Coù caùc loaïi thuoác nhuoäm sau: Thuoác nhuoäm Pigment: laø moät soá thuoác nhuoäm höõu cô khoâng hoaø chung trong nöôùc vaø coù moät soá chaát voâ cô khoâng maøu. Pigment thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå in hoa. Thuoác nhuoäm Azo :loaïi thuoác nhuoäm naøy hieän nay ñang ñöôïc saûn xuaát raát nhieàu, chieám treân 50% löôïng thuoác nhuoäm. Ñaây laø loaïi thuoác nhuoäm coù chöùa moät hay nhieàu nhoùm Azo: - N = N -. Thuoác nhuoäm phaân taùn : nhoùm thuoác nhuoäm naøy coù caáu taïo phaân töû töø goác azo vaø antraquinon vaø caùc nhoùm amin (NH2, NHR, NR2, NR-OH), duøng chuû yeáu ñeå nhuoäm caùc loaïi sôïi toång hôïp (sôïi axetat, sôïi polyeste…) khoâng öa nöôùc. Thuoác nhuoäm hoaøn nguyeân : goàm 2 nhoùm chính: Nhoùm ña voøng coù chöùa nhaân antraquinon vaø nhoùm indigoit coù chöùa nhaân indigo. Coâng thöùc toång quaùt laø R= C= 0; trong ñoù, R laø caùc hôïp chaát höõu cô nhaân thôm, ña voøng. Caùc nhaân thôm ña voøng trong loaïi thuoác nhuoäm naøy cuõng laø taùc nhaân gaây ung thö, vì vaäy khi khoâng ñöôïc xöû lyù, thaûi ra moâi tröôøng, coù theå aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Thuoác nhuoäm bazô: laø nhöõng hôïp chaát maøu coù caáu taïo khaùc nhau, haàu heát laø caùc muoái clorua, oxalate hoaëc muoái keùp cuûa caùc bazô höõu cô. Khi axít hoaø tan, chuùng phaân ly thaønh caùc cation mang maøu vaø anion khoâng mang maøu. Thuoác nhuoäm axít: laø caùc muoái sunfonat cuûa caùc hôïp chaát höõu cô khaùc nhau coù coâng thöùc laø R-SO3Na khi tan trong nöôùc phaân ly thaønh nhoùm R-SO3 mang maøu. Caùc thuoác nhuoäm naøy thuoäc nhoùm mono, diazo vaø caùc daãn xuaát cuûa antraquinon, triaryl metan… Thuoác naøy thöôøng duøng ñeå nhuoäm len vaø tô taèm. Thuoác nhuoäm tröïc tieáp: laø nhoùm thuoác nhuoäm baét maøu tröïc tieáp vôùi xô sôïi khoâng qua giai ñoaïn xöû lyù trung gian, thöôøng söû duïng ñeå nhuoäm sôïi 100% cotton, sôïi protein (tô taèm) vaø sôïi poliamid, phaàn lôùn thuoác nhuoäm tröïc tieáp coù chöùa azo (mono, di vaø poliazo) vaø moät soá laø daãn xuaát cuûa dioxazine. Ngoaøi ra, trong thuoác nhuoäm coøn coù chöùa caùc nhoùm laøm taêng ñoä baét pigment nhö triazin vaø salicilic axit coù theå taïo phöùc vôùi caùc kim loaïi ñeå taêng ñoä beàn maøu. Thuoác nhuoäm hoaït tính : coù coâng thöùc toång quaùt: S – F – T = X F: phaàn töû mang maøu S: phaân nhoùm tan trong nöôùc ( SO3Na, COONa…) T: goác mang phaân töû ( Clo, vinyl…) X: nhoùm coù khaû naêng phaûn öùng Nhöõng hôïp chaát maøu cuûa loaïi thuoác nhuoäm naøy trong phaân töû coù chöùa caùc nhoùm nguyeân töû coù theå thöïc hieän caùc moái lieân keát hoaù trò vôùi xô. Loaïi thuoác nhuoäm naøy khi thaûi vaøo moâi tröôøng coù khaû naêng taïo thaønh caùc amin thôm ñöôïc xem laø taùc nhaân gaây ung thö. Thuoác nhuoäm löu huyønh: laø nhöõng hôïp chaát maøu khoâng tan trong nöôùc nhöng tan trong dung dòch kieàm Na2S. Gioáng nhö thuoác nhuoäm hoaøn nguyeân, thuoác nhuoäm coù aùi löïc vôùi xô cenllulose, ñoàng thôøi deã bò phaân huyû vaø oxy hoaù vaø daïng khoâng tan ban ñaàu. Chuùng ñöôïc söû duïng roäng raõi trong coâng nghieäp deät ñeå nhuoäm vaûi töø xô xenlulo, khoâng nhuoäm ñöôïc len vaø tô taèm vì dung dòch nhuoäm coù tính kieàm maïnh . Chaát taåy traéng quang hoïc: laø nhöõng hôïp chaát höõu cô trung tính, khoâng maøu hoaëc khoâng coù maøu vaøng nhaït, coù aùi löïc vôùi xô. Ñaëc ñieåm cuûa chuùng laø khi naèm._. naêm 127.5 taán sp/ naêm ´ 100 μg TEQ/ taán sp = 12750 μg TEQ/ naêm 127.5 taán sp/ naêm ´ 0.1 μg TEQ/ taán sp = 12.75 μg TEQ/ naêm Coâng ty TNHH SX TM XNK Song Thuyû 238840 kg vaûi / thaùng = 2866080 kg/ naêm = 2866.08 taán/ naêm 2866.08 taán sp/ naêm ´ 100 μg TEQ/ taán sp = 286608 μg TEQ/ naêm 2866.08 taán sp/ naêm ´ 0.1 μg TEQ/ taán sp = 286.608 μg TEQ/ naêm Coâng ty DN Traàn Hieäp Thaønh 3000 taán/ naêm 3000 taán sp/ naêm ´ 100 μg TEQ/ taán sp = 300000 μg TEQ/ naêm 3000 taán sp/ naêm ´ 0.1 μg TEQ/ taán sp = 300 μg TEQ/ naêm Coâng ty TNHH may maëc XNK Yeân Chi 25000 saûn phaåm/thaùng = 3125 kg/ thaùng = 37500 kg/naêm = 37.5 taán/ naêm 37.5 taán sp/ naêm x 100 μg TEQ/ taán sp = 3750 μg TEQ/ naêm 37.5 taán sp/ naêm x 0.1 μg TEQ/ taán sp = 3.75 μg TEQ/ naêm Coâng ty TNHH Lecien Vieät Nam 400000 saûn phaåm/ thaùng = 50000 kg/ thaùng = 600000 kg/ naêm = 600 taán/ naêm 600 taán/ naêm x 100 μg TEQ/ taán sp = 60000 μg TEQ/ naêm 600 taán/ naêm x 0.1 μg TEQ/ taán sp = 60 μg TEQ/ naêm Coâng ty TNHH Ñöùc Boån 3000000 saûn phaåm/ naêm = 375000 kg/ thaùng = 4500000 kg/ naêm = 4500 taán/ naêm 4500 taán/ naêm x 100 μg TEQ/ taán sp = 450000 μg TEQ/ naêm 4500 taán/ naêm x 0.1 μg TEQ/ taán sp = 450 μg TEQ/ naêm Coâng ty deät nhuoäm Vaïn Phuùc Thaønh 450 taán/ naêm 450 taán/ naêm x 100 μg TEQ/ taán sp = 45000 μg TEQ/ naêm 450 taán/ naêm x 0.1 μg TEQ/ taán sp = 45 μg TEQ/ naêm DN tö nhaân Hoaøng Duõng 60 taán/ naêm 60 taán/ naêm x 100 μg TEQ/ taán sp = 6000 μg TEQ/ naêm 60 taán/ naêm x 0.1 μg TEQ/ taán sp = 6 μg TEQ/ naêm Tính löôïng PCDD/ PCDFS phaùt thaûi töø ngaønh deät nhuoäm cho Tp. HCM: Döïa vaøo coâng suaát cuûa caùc coâng ty ôû baûng treân ta chi thaønh 3 nhoùm coâng suaát: Coâng suaát lôùn goàm coù Coâng ty TNHH SX TM XNK Song Thuyû; Coâng ty DN Traàn Hieäp Thaønh; Coâng ty TNHH Ñöùc Boån. Coâng suaát trung bình goàm coù DNTN dòch vuï vaø thöông maïi Bình Hieäp; Coâng ty TNHH Lecien Vieät Nam; Coâng ty deät nhuoäm Vaïn Phuùc Thaønh. Coâng suaát nhoû goàm coù Coâng ty TNHH Duõ Phaùt; Coâng ty TNHH Ñöùc Boån; DN tö nhaân Hoaøng Duõng. Baûng 25: Giaù trò trung bình theo töøng nhoùm coâng suaát STT Coâng suaát Giaù trò trung bình (taán/ naêm) 1 Coâng suaát lôùn (2866.08 + 3000 + 4500)/3 = 3455.36 2 Coâng suaát trung bình (127.5 + 600 + 450) /3 = 392.5 3 Coâng suaát nhoû (27+ 37.5 + 60) /3 = 41.5 Theo nieân giaùm thoáng keâ taïi Tp.Hoà Chí Minh coù toång caùc cô sôû deät nhuoäm laø 3388 cô sôû trong ñoù coù 500 cô sôû coù coâng suaát lôùn; 2500 cô sôû coù coâng suaát trung bình vaø 388 cô sôû coù coâng suaát nhoû. Khi ñoù löôïng vaûi saûn xuaát laø: Töø caùc cô sôû coâng suaát lôùn: 500 x 3455.36 = 1727680 (taán/ naêm) Töø caùc cô sôû coâng suaát trung bình: 2500 x 392.5 = 981250 (taán/ naêm) Töø caùc cô sôû coâng suaát nhoû: 388 x 41.5 = 16102 (taán/ naêm) Toång löôïng vaûi saûn xuaát trong moät naêm laø: 2725032 (taán/ naêm) Baûng 26: Löôïng PCDD/ PCDFS phaùt thaûi töø ngaønh deät nhuoäm taïi Tp. HCM Tính cho möùc treân Tính cho möùc döôùi 2725032 (taán/ naêm) x 100 µg TEQ/ taán sp = 272503200 µg TEQ/ naêm 2725032 (taán/ naêm) x 0.1 µg TEQ/ taán sp = 272503.2 µg TEQ/ naêm Keát luaän: qua quaù trình tính toaùn treân, toâi ruùt ra ñöôïc moät soá keát luaän sau: Soá saûn phaåm caøng lôùn thì löôïng phaùt thaûi PCDD/ PCDFS caøng cao. Löôïng PCDD/ PCDFS phaùt thaûi cho toaøn thaønh phoá töø ngaønh deät nhuoäm dao ñoäng trong khoaûng töø.: 272503.2 µg TEQ/ naêm ñeán 272503200 µg TEQ/ naêm. Do vaäy vôùi löôïng phaùt thaûi ñoù ít nhieàu gaây aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán moâi tröôøng xung quanh. CHÖÔNG 5 ÑEÀ XUAÁT CAÙC GIAÛI PHAÙP QUAÛN LYÙ PHUØ HÔÏP CAÙC HÔÏP CHAÁT POPS PHAÙT SINH TRONG NGAØNH DEÄT NHUOÄM ÔÛ TP. HOÀ CHÍ MINH CAÙC GIAÛI PHAÙP QUAÛN LYÙ NHAÈM GIAÛM THIEÅU SÖÏ PHAÙT TAÙN POPS VAØO MOÂI TRÖÔØNG TRONG NGAØNH DEÄT NHUOÄM Nhìn chung caùc coâng ñoaïn trong quaù trình saûn xuaát ta thaáy ngoaøi caùc hoaù chaát, thuoác nhuoäm ra coøn coù moät löôïng nöôùc thaûi töø coâng ñoaïn chuaån bò sôïi, chuaån bò vaûi, nhuoäm vaø hoaøn taát. Caùc loaïi thuoác nhuoäm ñöôïc ñaëc bieät quan taâm vì chuùng thöôøng laø phaùt sinh ra caùc kim loaïi, muoái vaø maøu trong nöôùc thaûi. Ngoaøi ra, ôû trong caùc coâng ty deät nhuoäm coøn coù moät löôïng chaát thaûi raén quaù lôùn qua caùc coâng ñoaïn saûn xuaát vaø chuaån bò sôïi. Ñoù chính laø nhöõng con ñöôøng ñeå POPS coù theå phaùt taùn vaøo moâi tröôøng xung quanh. Chính vì vaäy caàn coù caùc giaûi phaùp quaûn lyù cuï theå ñeå ngaên ngöøa vaø giaûm thieåu söï phaùt taùn naøy. 5.1.1. Quaûn lyù khí thaûi Caùc nguoàn gaây oâ nhieãm khí thaûi trong quaù trình deät nhuoäm chuû yeáu laø do khoùi töø loø hôi ñoát daàu vaø caùc daïng khí ñaëc tröng phaùt thaûi töø daây chuyeàn coâng ngheä. Coù moät thöïc teá chung laø caùc coâng ty deät nhuoäm phaùt thaûi nhieàu buïi vaøo khí quyeån. Trong caùc nhaø maùy hieän ñaïi, ngöôøi ta ñaõ laép ñaët heä thoáng tuaàn hoaøn vaø loïc khí nhöng khoâng phaûi quoác gia naøo cuõng coù nhaø maùy nhö theá. Söï phaùt thaûi caùc dung moâi höõu cô (do theâm daàu vaøo quaù trình xe sôïi vaø töø caùc dung moâi) laø raát lôùn vaø khoâng kieåm soaùt ñöôïc, caùc chaát höõu cô naøy ñöôïc söû duïng trong coâng ñoaïn gia nhieät, hoaøn taát, nhuoäm vaø in. Chính vì vaäy caùc bieän phaùp quaûn lyù khí thaûi trong caùc coâng ty deät nhuoäm ñöôïc ñöa ra laø: Caùc dung moâi höõu cô caàn phaûi ñöôïc kieåm soaùt. Duøng nhieân lieäu (than hoaëc daàu) coù haøm löôïng löu huyønh thaáp. Aùp duïng coâng ngheä tieân tieán. Trong caùc phaân xöôûng cuûa coâng ty deät nhuoäm caàn phaûi ñöôïc thieát keá ñaûm baûo thoâng thoaùng vaø ñaûm baûo cheá ñoä vi khí haäu beân trong coâng trình nhaát laø taïi nhöõng vò trí thao taùc cuûa ngöôøi coâng nhaân baèng caùch thieát laäp heä thoáng thoâng gioù töï nhieân, heä thoáng thoâng gioù huùt, thoâng gioù chung. Taïi caùc nguoàn phaùt sinh ra khí thaûi ñoäc haïi vaø buïi caàn laép ñaët caùc thieát bò xöû lyù khí, buïi coù coâng suaát phuø hôïp ñaûm baûo khí thaûi sau xöû lyù ñaït tieâu chuaån moâi tröôøng cho pheùp. Aùp duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät vaø quaûn lyù caàn thieát ñeå giaûm thieåu vieäc sinh buïi do hoaït ñoäng cuûa caùc phöông tieän vaän chuyeån. Caùc thieát bò caàn ñöôïc kieåm tra thöôøng xuyeân ñeå traùnh söï roø ræ, thaát thoaùt khí ra ngoaøi. Caùc coâng ty neân laép ñaët heä thoáng tuaàn hoaøn vaø loïc khí. Quaûn lyù chaát thaûi raén Chaát thaûi raén ñöôïc sinh ra töø caùc nguoàn sau: Chaát thaûi sinh hoaït cuûa coâng nhaân trong caùc coâng ty, nhaø maùy. Chaát thaûi dö thöøa sinh ra trong quaù trình saûn xuaát bao goàm vaûi pheá lieäu, buïi vaûi, boâng, thuøng nhöïa, chai loï thuyû tinh ñöïng hoaù chaát, buøn thaûi töø xöû lyù nöôùc. Caùc chaát thaûi lieân quan ñeán phaàn löu tröõ trong thuøng, caùc oáng cuoän chæ baèng caùt toâng vaø caùc oáng coân quaán sôïi ñeå nhuoäm hoaëc ñeå ñan.. Caùc giaûi phaùp ñöôïc ñöa ra laø: Xaây döïng kho, baõi theo tieâu chuaån ñeå chöùa vaø baûo quaûn chaát thaûi raén. Caùc chaát thaûi raén voâ cô beàn vöõng ít ñoäc haïi, bao bì, giaáy pheá thaûi coù theå thu gom vaø ñem baùn cho caùc dòch vuï, ñoái vôùi raùc thaûi sinh hoaït caàn coù bieän phaùp thu gom vaø xöû lyù taäp trung. Buøn thaûi xöû lyù nöôùc coù kim loaïi naëng, caùc chaát höõu cô khoù phaân huyû, phaûi xöû lyù theo quy cheá chaát thaûi ñoäc haïi. Ñoái vôùi caùc CTNH khoâng taùi söû duïng ñöôïc nhö caùc bao bì hay chai loï coù dính hoùa chaát, caùc hoùa chaát thaûi… thì phaûi coù ñòa ñieåm löu giöõ an toaøn vaø ñuùng quy ñònh tröôùc khi giao cho nhöõng coâng ty moâi tröôøng coù chöùc naêng xöû lyù. Quaûn lyù nöôùc thaûi Trong quaù trình saûn xuaát, löôïng nöôùc thaûi ra 12 – 300 m3/ taán vaûi, chuû yeáu töø coâng ñoaïn nhuoäm vaø naáu taåy. Nöôùc thaûi deät nhuoäm oâ nhieãm naëng moâi tröôøng soáng nhö ñoä maøu, pH, chaát lô löûng, BOD, COD, nhieät ñoä ñeàu vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp xaû vaøo nguoàn tieáp nhaän. Nöôùc thaûi deät nhuoäm nhìn chung raát phöùc taïp vaø ña daïng, ñaõ coù haøng traêm loaïi hoaù chaát ñaëc tröng nhö phaåm nhuoäm, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát ñieän ly, chaát taïo moâi tröôøng, tinh boät men, chaát oxy hoaù ñöôïc ñöa vaøo söû duïng. Caùc giaûi phaùp quaûn lyù: Ñoái vôùi nöôùc thaûi sinh hoaït thì coù heä thoáng thu gom rieâng vaø ñöa veà xöû lyù taäp trung vôùi nöôùc thaûi ñoâ thò. Ñoái vôùi nöôùc thaûi saûn xuaát: do ñöôïc xem laø coù möùc ñoä oâ nhieãm lôùn neân caàn phaûi ñaûm baûo caùc yeâu caàu khi saûn xuaát ñeå haïn cheá toái ña oâ nhieãm. Moãi coâng ty, nhaø maùy caàn phaûi coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi sô boä tröôùc khi thaûi ra heä thoáng thu gom chung. Heä thoáng xöû lyù naøy caàn coù caùc giai ñoaïn sau: Xöû lyù baèng hoùa chaát: nhaèm loaïi boû bôùt moät phaàn cuûa caùc chaát thaûi. Keo tuï baèng pheøn nhoâm coù theå khöû maøu hieäu quaû 50 – 90%, ñaëc bieät hieäu quaû ñoái vôùi thuoác nhuoäm sulfur. Phaân luoàng doøng thaûi bao goàm: caùc loaïi nöôùc saïch, nöôùc oâ nhieãm cô hoïc, nöôùc nhieãm baån hoaù chaát, chaát höõu cô vaø nöôùc nhieãm baån daàu môõ, chaát raén lô löûng… Ñaây laø bieän phaùp vöøa mang tính kyõ thuaät vöøa mang tính quaûn lyù raát höõu hieäu vaø kinh teá ñeå giaûm bôùt ñònh möùc tieâu hao nöôùc cho saûn xuaát, tieát kieäm naêng löôïng ñoàng thôøi giaûm ñi moät löôïng ñaùng keå nöôùc thaûi caàn xöû lyù. Tuaàn hoaøn taùi söû duïng nöôùc laøm laïnh seõ tieát kieäm ñöôïc moät löôïng lôùn nöôùc (toái thieåu giaûm 30% löôïng nöôùc thaûi). Khôi thoâng heä thoáng thoaùt nöôùc thaûi vaø boá trí hoá ga vaø ñaët gioû thu gom baõ thaûi raén. Nöôùc thaûi sau xöû lyù phaûi ñaït tieâu chuaån moâi tröôøng cho pheùp. 5.2. PHÖÔNG PHAÙP NGAÊN NGÖØA VAØ GIAÛM THIEÅU OÂ NHIEÃM TRONG NGAØNH DEÄT NHUOÄM 5.2.1. Phöông phaùp thay theá Dioxin vaø Furans chöa bao giôø ñöôïc phaùt sinh coù chuû yù trong moâi tröôøng coâng nghieäp. Thoâng tin veà söï phaùt thaûi Dioxin vaø caùc hôïp chaát POPS khaùc ñöôïc löu giöõ giôùi haïn do döõ lieäu chöa hoaøn taát vaø döõ lieäu phaùt thaûi khoâng chính xaùc. Ñeå giaûm löôïng phaùt sinh cuûa PCDD/ PCDFs vaøo moâi tröôøng trong ngaønh deät nhuoäm caàn coù söï ñieàu chænh veà vieäc söû duïng caùc hoaù chaát coù tích tuï PCDD/PCDFs. Ñeå thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy caàn thay theá caùc chaát hoùa hoïc söû duïng ôû caùc coâng ñoaïn khaùc nhau nhö: Thay theá xaø phoøng cheá töø caùc chaát beùo baèng chaát taåy röûa toång hôïp coù theå giaûm toái ña löôïng BOD laø 30%. Thay theá Na2CO3 baèng chaát taåy röûa toång hôïp laøm giaûm ñoä kieàm cao. Thay theá tinh boät baèng caùc chaát BOD thaáp nhö: carbonxymethyl cenlulose 3%, hydroxymethyl cenlulose 3%, polyacylic acid 1%, polyvinyl alcohol 1%. Thay theá acid acetid baèng muoái voâ cô nhö amonium sulfat… 5.2.2. Phöông phaùp giaûm thieåu Quaûn lyù saûn xuaát toát coù theå giaûm thieåu BOD töø 5-10%. Giaûm yeâu caàu söû duïng nöôùc baèng thöôøng xuyeân kieåm tra heä thoáng nöôùc caáp, traùnh roø ræ nöôùc. Söû duïng modun taåy, nhuoäm giaët hôïp lyù. Töï ñoäng vaø toái öu hoùa quaù trình giaët nhö giaët ngöôïc chieàu. Tuaàn hoaøn söû duïng laïi caùc doøng nuôùc giaët ít oâ nhieãm vaø nöôùc laøm nguoäi. Haïn cheá söû duïng hoùa chaát trôï, thuoác nhuoäm ôû daïng ñoäc hay khoù phaân huûy sinh hoïc. Neân söû duïng caùc hoùa chaát thuoác nhuoäm ít aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng coù ñoä taän trích cao vaø thaønh phaàn kim loaïi trong thuoác nhuoäm naèm trong giôùi haïn cho pheùp, khoâng gaây ñoäc haïi cho moâi tröôøng. Söû duïng nhieàu laàn dòch nhuoäm vöøa tieát kieäm hoùa chaát, thuoác nhuoäm vaø giaûm ñöôïc oâ nhieãm moâi tröôøng. Coù theå öùng duïng vaøo moät soá tröôøng hôïp cuï theå nhö: Thuoác nhuoäm acid ñoái vôùi maët haøng len vaø polyamit. Thuoác nhuoäm bazô ñoái vôùi maët haøng polyacrylonitril. Thuoác nhuoäm tröïc tieáp ñoái vôùi maët haøng boâng. Thuoác nhuoäm phaân taùn cho sôïi toång hôïp polyeste. Moät soá nhoùm thuoác nhuoäm do tính chaát bò thuûy phaân nhö thuoác nhuoäm hoaït tính hay bò oxy hoùa khöû nhö thuoác nhuoäm löu huyønh, thuoác nhuoäm hoaøn nguyeân trong quaù trình nhuoäm neân khoâng cho pheùp hoaëc haïn cheá söû duïng laïi nhieàu laàn. Vaán ñeà thu hoài thuoác nhuoäm töø dòch nhuoäm hoaëc töø nöôùc giaët thöôøng phöùc taïp. Cho ñeán nay ñaõ coù moät soá nöôùc thaønh coâng trong vieäc thu hoài thuoác nhuoäm indogo töø quaù trình nhuoäm sôïi boâng baèng phöông phaùp sieâu loïc. Sau khi nhuoäm thì phaàn thuoác nhuoäm khoâng gaén vaøo sôïi seõ ñi vaøo nöôùc giaët vôùi noàng ñoä 0,1 g/l, bình thöôøng nöôùc giaët naøy laø nöôùc thaûi. Ñeå thu hoài nöôùc nhuoäm ngöôøi ta duøng phöông phaùp sieâu loïc naâng noàng ñoä thuoác nhuoäm sau loïc leân 60-80 g/l ñeå coù theå ñöa vaøo beå nhuoäm söû duïng laïi. Giaûm chaát oâ nhieãm nöôùc thaûi trong quaù trình taåy. Caùc phaûn öùng phuï trong quaù trình taåy taïo caùc chaát höõu cô laøm taêng löôïng AOX trong nöôùc thaûi. Ñeå giaûm löôïng chaát taåy daïng chaát clo maø vaãn ñaûm baûo ñoä traéng cuûa vaûi boâng (ñoä traéng lôùn hôn 80 cuûa Berger), coù theå keát hôïp taåy hai caáp. Caáp I taåy baèng NaOCl coù boå sung NaOH, sau 10-15 phuùt boå sung H2O2 vaø ñun noùng ñeå thöïc hieän taåy caáp 2. Baèng caùch naøy coù theå giaûm AOX. 5.3. GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ COÂNG NGHEÄ MÔÙI TIEÂN TIEÁN VAØ THAÂN THIEÄN VÔÙI MOÂI TRÖÔØNG 5.3.1. Coâng ngheä nhuoäm ngaám eùp – cuoän uû Tröôùc ñaây, gaàn nhö chæ coù hai phöông phaùp coâng ngheä nhuoäm laø nhuoäm giaùn ñoaïn töøng meû hay coøn goïi laø nhuoäm “ngaâm” hay taän trích (exhaust method) vaø nhuoäm lieân tuïc ñöôïc tieán haønh trong caùc nhaø maùy, xí nghieäp ôû nöôùc ta. Chæ môùi 5 naêm laïi ñaây coâng ngheä nhuoäm nöûa lieân tuïc ngaám eùp – cuoän uû môùi ñöôïc ñöa vaøo thöïc nghieäm saûn xuaát laàn ñaàu tieân taïi coâng ty 28 cuûa Boä Quoác Phoøng ôû TP. Hoà Chí Minh. Ñaây thöïc söï laø coâng ngheä nhuoäm môùi ñoái vôùi nöôùc ta, nhöng khoâng coøn laø môùi vôùi theá giôùi. 47 naêm tröôùc ñaây, chæ moät vaøi naêm sau khi thuoác nhuoäm hoaït tính ra ñôøi ñaõ xuaát hieän phöông phaùp nhuoäm môùi naøy, coù teân ban ñaàu chính xaùc laø “ngaám eùp – cuoän uû laïnh” (cold pad batch) vôùi sô ñoà coâng ngheä raát ngaén goïn ñôn giaûn nhö sau: Ngaám eùp thuoác nhuoäm (kieàm vaø chaát trôï) cuoän uû giaët Hình 10: Coâng ngheä nhuoäm ngaám eùp – cuoän uû Ôû coâng ñoaïn 1, thuoác nhuoäm hoaït tính ñöôïc ngaám eùp vaøo vaûi sôïi xenluloza (boâng, vixco, lanh) ñeå thöïc hieän haáp phuï thuoác nhuoäm vaø khueách taùn moät phaàn vaøo xô sôïi xenluloza. Coâng ñoaïn 2 tieáp theo laø cuoän vaûi vaøo truïc vaø “uû” ôû nhieät ñoä bình thöôøng 25 – 30oc töø 6 ñeán 24 giôø (tuyø theo loaïi thuoác nhuoäm hoaït tính aùp duïng). Trong coâng ñoaïn naøy thuoác nhuoäm hoaït tính khueách taùn saâu vaøo xô sôïi vaø ñoàng thôøi xaûy ra phaûn öùng giöõa thuoác nhuoäm hoaït tính vôùi caùc nhoùm ñònh chöùc OH cuûa xenluloza taïo ra lieân keát coäng hoaù trò beàn vöõng laøm cho haøng nhuoäm coù ñoä beàn maøu öôùt cao. Cuoái cuøng laø coâng ñoaïn giaët saïch thuoác nhuoäm thuyû phaân baùm dính treân beà maët xô sôïi. Nhöõng öu ñieåm noåi baät cuûa phöông phaùp: Nhö ñaõ moâ taû ôû treân, ñeán nay trong nhuoäm khoâng coù moät coâng ngheä naøo ñôn giaûn hôn phöông phaùp naøy. Do vaäy noù ñöôïc aùp duïng ngay sau khi haõng thuoác nhuoäm ICI (Anh) luùc baáy giôø ñöa ra vaø phaùt trieån maïnh, roäng raõi ôû Chaâu Aâu suoát maáy thaäp kyû vöøa qua, vì leõ: Tieâu thuï naêng löôïng ít nhaát so vôùi coâng ngheä nhuoäm “taän trích” hay lieân tuïc hoaëc nöûa lieân tuïc khaùc, raát phuø hôïp vôùi saûn xuaát tieát kieäm naêng löôïng, haï giaù thaønh. Ñoøi hoûi toái thieåu veà thieát bò, noùi caùch khaùc ñaàu tö thaáp cuøng vôùi yeâu caàu nhaân löïc ít hôn haún phöông phaùp lieân tuïc. Chaát löôïng nhuoäm ñaït ñöôïc raát toát, nhuoäm saâu maøu, beàn maøu, haøng nhuoäm ñöôïc naâng cao, ñaït möùc ñoä nhuoäm laëp laïi cao giöõa caùc loâ haøng nhuoäm. Moät öu ñieåm noåi baät nöõa maø hieän nay ngöôøi ta hay nhaán maïnh, vaø cuõng laø tính “haáp daãn” cuûa phöông phaùp naøy, ñoù laø raát phuø hôïp nhuoäm ñôn haøng nhoû, töø vaøi traêm meùt trôû leân moãi maøu, ñaït hieäu quaû kinh teá cao baèng caùc thuoác nhuoäm hoaït tính cuûa nhieàu haõng saûn xuaát thuoác nhuoäm. Öu ñieåm nöõa phaûi keå ñeán laø tính aùp duïng, thích nghi roäng raõi cuûa phöông phaùp. Taát caû caùc maët haøng vaûi xô sôïi xenluloza vaø vaûi sôïi pha xenluloza ñeàu nhuoäm ñöôïc baèng phöông phaùp naøy (ñöông nhieân thaønh phaàn “toång hôïp” cuûa sôïi pha phaûi nhuoäm baèng coâng ngheä thích hôïp khaùc). Ñoù laø: Vaûi deät thoi, chuû yeáu laø vaûi ñaõ qua naáu taåy, ngaâm kieàm hay laøm boùng. Vaûi deät kim ôû daïng moäc, taåy traéng hay laøm boùng. Treân ñaây laø nhöõng öu ñieåm chính, noåi baät cuûa phöông phaùp coâng ngheä ngaám eùp – cuoän uû, tuy vaäy cuõng coù moät soá nhöôïc ñieåm nhaát ñònh: Nhuoäm theo coâng ngheä naøy caàn coù moät thôøi gian “cuoän uû” ñeå gaén maøu thuoác nhuoäm. Thôøi gian gaén maøu daøi hay ngaén tuyø thuoäc vaøo thuoác nhuoäm hoaït tính söû duïng vaø phöông phaùp gaén maøu. Nhö vaäy keát quaû nhuoäm khaùc vôùi nhuoäm taän trích hay lieân tuïc laø khoâng bieát ñöôïc ngay sau khi nhuoäm. Chænh maøu coù khoù khaên trong phöông phaùp nhuoäm cuoän uû, trong khi ñoù töông ñoái deã thöïc hieän ñoái vôùi nhuoäm “taän trích”. Vaø neáu phaûi söûa chöõa, chính maøu seõ laøm taêng giaù thaønh nhuoäm. Bôûi vaäy ñieàu ñaëc bieät quan troïng ñeå ñaûm baûo coù keát quaû nhuoäm laëp laïi trong nhuoäm cuoän uû laø tuaân thuû nghieâm ngaët, chính xaùc caùc thoâng soá nhuoäm ñaõ ñöôïc xaây döïng. Ñoù laø hai nhöôïc ñieåm roõ reät cuûa phöông phaùp nhuoäm naøy khieán moät soá nôi ôû nöôùc ta coù ñieàu kieän thieát bò nhöng ngaïi tieán haønh nhuoäm theo coâng ngheä treân. 5.3.2. Coâng ngheä nhuoäm Pigment tieán boä môùi Nhuoäm Pigment khoâng phaûi laø môùi, nhöng ôû ñaây ñeà caäp ñeán tieán boä môùi trong nhuoäm Pigment, moät phöông phaùp nhuoäm gaàn ñaây ñöôïc phaùt trieån maïnh do nhieàu nguyeân nhaân trong ñoù coù lyù do veà moâi tröôøng nöôùc thaûi. Nhuoäm Pigment coù öu ñieåm töông töï laø sau nhuoäm khoâng phaûi giaët – thuoäc loaïi nhuoäm khoâng coù nöôùc thaûi. Trong nhuoäm Pigment thì Pigment khoâng tan höõu cô hay voâ cô ñöôïc gaén vaøo vaät lieäu nhuoäm nhôø caùc chaát taïo maøng – keát dính, vì leõ Pigment laø nhöõng chaát keát tuï coù kích thöôùc ñeán moät μm khoâng coù aùi löïc vôùi chaát “neàn”. Moät vaán ñeà gay caán khaùc khaùc laø chaïy maøu trong quaù trình saáy. Söû duïng caùc chaát choáng maøu thích hôïp seõ ñöa laïi keát quaû nhuoäm toát. Nhö vaäy heä thoáng Pigment truyeàn thoáng laø thöôøng theâm chaát laøm meàm ñeå gaén maøu Pigment leân beà maët xô sôïi. Ngoaøi ra coøn coù caùc chaát trôï khaùc bao goàm chaát choáng chaïy maøu, chaát ngaám thaáu, chaát choáng boït vaø chaát oån ñònh ñeå giöõ oån ñònh dung dòch ngaám eùp. Gaàn ñaây haõng Ciba (Thuïy Só) cho ra thò tröôøng daõy saûn phaåm “Irgaphor SPD” – moät coâng ngheä môùi trong coâng ngheä nhuoäm Pigment. Chaát maøu Irgaphor SPD so saùnh vôùi Pigment truyeàn thoáng thì ñôn giaûn hôn nhieàu trong pha cheá dung dòch nhuoäm. Chæ vieäc hoaø troän vôùi nöôùc laø coù dung dòch söû duïng ñöôïc ngay. Vaûi sau khi ngaám eùp saáy sô boä ôû daøn saáy hoàng ngoaïi hoaëc saáy ôû buoàng saáy ñaàu tieân cuûa maùy saáy vaêng vôùi khoâng khí tuaàn hoaøn nheï. Sau ñoù vaûi ñöôïc gaén maøu baèng xöû lyù nhieät ôû 180oc, 60 giaây hay ôû nhieät ñoä thaáp hôn neáu vaûi hay bò vaøng ôû 180oc. Vaûi nhuoäm vôùi Irgaphor SPD coù ñöôïc ñoä meàm nhö ban ñaàu, khoâng bò cöùng maët (nhö nhuoäm Pigment truyeàn thoáng). Pigment môùi Irgaphor SPD coù 12 maøu cho ñoä beàn aùnh saùng cao. Moät öu ñieåm coâng ngheä nöõa cuûa heä thoáng nhuoäm môùi naøy laø khoâng daây baån maùng thuoác vaø caùc boä phaän khaùc cuûa maùy nhuoäm (hay saáy vaêng) vaø neáu maøu coøn daây laïi thì deã daøng ñöôïc loaïi boû baèng nöôùc, nhö theá coù theå thay maøu nhanh choùng. Quy trình nhuoäm hieäu quaû kinh teá vaø chaáp nhaän ñöôïc vôùi moâi tröôøng naøy môû ra nhieàu khaû naêng, cô hoäi ñoái vôùi vaûi sôïi boâng – coù theå nhuoäm vaûi thay quy trình nhuoäm sôïi raát daøi. 5.3.3. Heä thoáng enzym hieäu quaû cao ñeå giaët haøng nhuoäm baèng thuoác nhuoäm hoaït tính Ñoái vôùi nhöõng maøu ñaäm vaø raát ñaäm nhuoäm baèng caùc thuoác nhuoäm hoaït tính loaïi môùi, nöôùc giaët ra maøu vaãn ñaäm (do coøn 10 – 20% thuoác nhuoäm thuyû phaân, khoâng gaén maøu laøm ñaäm maøu nöôùc thaûi). Ngay caû khi coù ñaït ñoä gaén maøu 99% nhö ngöôøi ta cam keát ñoái vôùi moät vaøi loaïi thuoác nhuoäm hoaït tính nhuoäm theo coâng ngheä “cuoän uû” thì cuõng vaãn caàn phaûi giaët kyõ. Vì ñeå loaïi boû chaúng nhöõng % thuoác nhuoäm thuyû phaân, khoâng gaén maøu coøn laïi treân beà maët xô sôïi maø ñieàu quan troïng hôn laø ñeå loaïi boû moät löôïng taïp chaát thuyû phaân coù ngay trong thuoác nhuoäm “goác” khi saûn xuaát thuoác nhuoäm. Nhö vaäy giaët sau nhuoäm hoaït tính laø coâng ñoaïn baét buoäc phaûi tieán haønh ñeå coù ñöôïc chaát löôïng ñoä beàn maøu noùi chung cao, ñoä beàn maøu öôùt vaø ñoä beàn maøu ma saùt noùi rieâng toát. Giaët sau nhuoäm hoaït tính thoâng thöôøng laø toán keùm, maát nhieàu thôøi gian, söû duïng nhieàu nöôùc, naêng löôïng hôi vaø ñieän, toán caû chaát giaët vaø thaûi ra nöôùc thaûi moät taûi löôïng thuoác nhuoäm, hoaù chaát vaø muoái ñaùng keå laøm oâ nhieãm moâi tröôøng caàn phaûi xöû lyù. 5.3.4. Xöû lyù giaët khöû sau nhuoäm polyeste thaân thieän vôùi moâi tröôøng Ñoä beàn maøu öôùt, nhaát laø ñoä beán maøu giaët maøu ñaäm haøng polyeste 100% hay thaønh phaàn polyeste trong vaûi pha, phuï thuoäc raát lôùn vaøo vieäc giaët khöû caùc phaân töû thuoác nhuoäm phaân taùn coøn baùm dính treân beà maët xô sôïi sau khi nhuoäm. Ñoä beàn maøu giaët cao laø yeâu caàu quan troïng, ñeå ñaûm baûo ñoä beàn maøu giaët cao thì ngoaøi vieäc löïa choïn söû duïng thuoác nhuoäm phaân taùn loaïi toát nhö thuoác nhuoäm laø Terasil WW (Ciba), thì ñoái vôùi caùc maøu ñaäm nhuoäm polyeste bieän phaùp tích cöïc ñöôïc aùp duïng phoå bieán treân theá giôùi vaø ngaønh nhuoäm nöôùc ta laø tieán haønh giaët khöû. Giaët khöû thoâng thöôøng hieän nay ñang laøm ôû caùc nôi laø xöû lyù trong dung dòch xuùt, hidrosunfit vaø chaát hoaït ñoäng beà maët thích hôïp (khoaûng 2 g/l NaOH + 1 g/l chaát hoaït ñoäng beà maët, trong 20 phuùt ôû nhieät ñoä 70oc). Vôùi quy trình naøy chæ ñuû “khöû” thuoác nhuoäm phaân taùn coøn baùm treân beà maët xô sôïi, coøn khoâng theå taùc ñoäng coù haïi ñeán thuoác nhuoäm ñeå gaén chaët vaøo beân trong polyeste. Coù theå giaët khöû ñoái vôùi thuoác nhuoäm phaân taùn maø phaàn lôùn nhaát chöùa nhoùm mang pigment azo. Nhoùm mang maøu azo deã daøng phaân giaûi thaønh hai nhoùm amin khi xöû lyù vôùi chaát khöû. Nhö vaäy laø thuoác nhuoäm phaân taùn coøn haáp phuï – baùm dính treân beà maët xô ñaõ bò phaù vôõ caáu truùc thaønh saûn phaåm khoâng maøu vaø hoaø tan toát trong nöôùc. Coù theå noùi raèng giaët khöû baèng hiñrosunfit ñaûm baûo ñöôïc ñoä beàn maøu giaët, ñoä beàn maøu ma saùt cuûa haøng polyeste vaø pha polyeste maøu ñaäm. 5.3.5. Coâng ngheä saûn xuaát saïch hôn – in thaêng hoa chuyeån maøu In thaêng hoa chuyeån maøu ñeán nay khoâng coøn laø coâng ngheä môùi, nhöng gaàn ñaây coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi vaø vaãn luoân laø moät coâng ngheä saûn xuaát saïch. Tröôùc heát xem xeùt veà thuoác nhuoäm chuyeân duøng cho in thaêng hoa – chuyeån maøu veà khía caïnh moâi tröôøng, sinh thaùi. Laáy moät maãu thuoác nhuoäm tieâu bieåu ñeå khaûo saùt, ñoù laø “Bafixan” cuûa BASF. Bafixan veà baûn chaát laø thuoác nhuoäm phaân taùn. Thuoác nhuoäm naøy ñöôïc in leân giaáy in, roài sau ñoù “thaêng hoa” chuyeån maøu sang haøng in trong quaù trình in hoa. Thuoác nhuoäm Bafixan (cuõng nhö thuoác nhuoäm cuûa caùc haõng khaùc) goàm hai thaønh phaàn chính laø “chaát maøu” vaø chaát khueách taùn. Chaát maøu: Nhö ñaõ bieát, trong in thaêng hoa chuyeån maøu khoâng coù coâng ñoaïn giaët. Keát quaû laø khoâng coù thuoác nhuoäm naøo ñi vaøo nöôùc thaûi. Chæ khi röûa löôùi in – khi in leân giaáy môùi coù moät löôïng nhoû thuoác nhuoäm vaøo nöôùc thaûi. Do ñoù oâ nhieãm nöôùc thaûi laø toái thieåu, khoâng ñaùng keå. Tuy vaäy cuõng caàn quan taâm ñeán caùc chæ tieâu sau: Khaû naêng loaïi boû: chaát maøu trong thuoác Bafixan raát ít tan trong nöôùc vaø loaïi boû ñöôïc phaàn lôùn baèng haáp phuï leân buøn hoaït tính trong xöû lyù nöôùc thaûi. Halogen höõu cô (AOX): Halogen höõu cô chæ coù trong moät vaøi thuoác Bafixan, bôûi vaäy AOX seõ khoâng coù trong “ñaàu ra” cuûa heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi. Amin thôm: thuoác Bafixan khoâng chöùa baát cöù moät amin thôm gaây ung thö naøo neân chuùng cuõng khoâng coù theå phaân giaûi ra caùc amin ñoù trong töï nhieân. Kim loaïi naëng: thuoác Bafixan khoâng chöùa moät löôïng ñaùng keå naøo caùc taïp chaát kim loaïi naëng. Chaát khueách taùn: Taát caû caùc chaát khueách taùn maø BASF söû duïng ñeàu khoâng chöùa halogen höõu cô, phenol vaø caùc hôïp chaát kim loaïi naëng. Thuoác Bafixan chæ chöùa moät löôïng nhoû chaát khueách taùn vaø do ñoù chæ moät phaàn raát nhoû coù theå ñi vaøo nöôùc thaûi. 5.3.6. In polyeste khoâng phaûi giaët vaø giaët nheï Trong in thaêng hoa ôû treân chæ coù thuoác nhuoäm laø thaêng hoa töø giaáy in sang vaûi hoà, caùc hoaù chaát khaùc khoâng thaêng hoa vaø naèm laïi treân giaáy, vì theá khoâng caàn thieát giaët. Nhöng coù theå boû qua coâng ñoaïn in treân giaáy khoâng? Caâu traû lôøi laø coù theå vöôït qua baèng vieäc in tröïc tieáp leân haøng, söû duïng hoà coù haøm löôïng toái thieåu vaø thuoác nhuoäm gaàn nhö nguyeân chaát. Caùc loaïi polyme troïng löôïng phaân töû cao nhö ñoàng truøng hôïp etylen, metyl vinyl ete taïo ra ñöôïc hoà in coù haøm löôïng khoâ raát thaáp. Thuoác nhuoäm phaân taùn thoâng thöôøng khoâng töông thích vôùi caùc polyme ñoù bôûi vì chöùa moät löôïng lôùn caùc chaát khueách taùn anion laøm aûnh höôûng baát lôïi ñeán ñoä nhôùt polyme. Heä thoáng bao goàm thuoác phaân taùn khoâng ion treân cuøng vôùi hoà polyme coù troïng löôïng phaân töû cao ñöôïc in leân vaûi sôïi polyeste, sau ñoù vaûi in ñöa saáy vaø xöû lyù gaén maøu baèng nhieät khoâ (khoâng khí noùng) hay chöng haáp hôi ôû nhieät ñoä cao (170 – 180oc), khoâng caàn phaûi giaët. Quy trình coâng ngheä treân ñaõ ñöôïc aùp duïng ôõ Chaâu Aâu vaø ít hôn ôû Myõ. Caùc öu ñieåm thaáy roõ laø: Loaïi boû ñöôïc coâng ñoaïn in treân giaáy, khoâng coù chaát thaûi raén laø giaáy sau khi in. Thuoác nhuoäm ñöôïc gaén maøu vaøo polyeste 100%, trong thöïc teá khoâng coù hoaù chaát treân haøng in. Ñoä beàn maøu cao. Öu ñieåm lôùn nhaát laø veà moâi tröôøng laø khoâng coù nöôùc thaûi vaø hoaù chaát thaûi ra moâi tröôøng. Chæ coù moät nhöôïc ñieåm laø hoa vaên, hoaï tieát coù haïn cheá hôn so vôùi in thaêng hoa – chuyeån maøu. Nhö vaäy ñeå ñaûm baûo ñoä beàn maøu cao vaø loaïi boû hoà vaø moät phaàn nhoû thuoác nhuoäm khoâng gaén maøu ñeå khoâng laøm daây maøu sang neàn traéng, trong in hoa vaûi sôïi polyeste baèng thuoác phaân taùn chaát löôïng cao, nhaø saûn xuaát thuoác nhuoäm vaãn khuyeán caùo tieán haønh giaët nheï, neân chæ thaûi ra löôïng nöôùc thaûi ít hôn nhieàu so vôùi giaët truyeàn thoáng vaø taûi löôïng oâ nhieãm cuõng thaáp hôn nhieàu. KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ KEÁT LUAÄN Töø quaù trình ñieàu tra, khaûo saùt veà hieän traïng moâi tröôøng taïi moät soá coâng ty veà deät nhuoäm, toâi coù moät soá nhaän xeùt vaø keát luaän nhö sau: Chöa coù moät chöông trình ñieàu tra cuï theå ñeå xaùc minh veà caùc coâng ty deät nhuoäm coù phaùt thaûi POPS hay khoâng (moät soá coâng ñoaïn phaùt thaûi thì chæ nghi ngôø ñöôïc khaû naêng laø coù phaùt thaûi POPS ). Vì vaäy caàn ñeà xuaát höôùng daãn cuï theå ñeå quaûn lyù vieäc phaùt thaûi caùc hôïp chaát POPS – ñaëc bieät laø söï phaùt thaûi cuûa Dioxin/ Furans trong ngaønh deät nhuoäm. Tuy lónh vöïc nghieân cöùu naøy coøn khaù môùi meû, raát ít taøi lieäu tham khaûo neân vieäc öôùc löôïng vaø tính toaùn löôïng phaùt thaûi cuõng bò haïn cheá ( heä soá phaùt thaûi chæ coù trong saûn phaåm laø chuû yeáu vaø chæ coù hai heä soá phaùt thaûi vaøo saûn phaåm nhö ñaõ ñeà caäp ôû trong baøi). Ñaõ ñieàu tra thoáng keâ ñöôïc 10 coâng ty ñaïi dieän cho nhoùm ngaønh coâng nghieäp deät nhuoäm (moãi moät coâng ty coù moät ñaëc thuø khaùc nhau nhöng vieäc tính toaùn chæ döïa vaøo coâng ty naøo chuû yeáu coù coâng ñoaïn taåy, nhuoäm, hoà sôïi, in hoa vaø hoaøn taát saûn phaåm laø chính vì ôû nhöõng coâng ñoaïn ñoù coù theå coù khaû naêng phaùt thaûi PCDD/ PCDFS laø nhieàu hôn). Veà hoaù chaát thì hieän nay Vieät Nam chöa töï saûn xuaát ra caùc loaïi hoaù chaát cho coâng ñoaïn taåy traéng vaø nhuoäm maø chuû yeáu ñeàu nhaäp töø Trung Quoác vaø Ñaøi Loan. Haàu heát caùc coâng ty, cô sôû nhoû leû thöôøng quan taâm tôùi ñaàu ra laø chuû yeáu, laøm sao tung ra thò tröôøng nhieàu loaïi maët haøng maø ít quan taâm tôùi vieäc hoaù chaát thaûi ra moâi tröôøng ra sao, thaäm chí khoâng coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi. KIEÁN NGHÒ Thieát laäp chöông trình haønh ñoäng quoác gia veà POPS cho Vieät Nam vaø khu vöïc Tp. HCM. Tham khaûo caùc chöông trình ñaõ ñöôïc xaây döïng taïi caùc quoác gia ñang phaùt trieån. Phaùt trieån chöông trình vaø naâng cao nhaän thöùc veà POPS cho caùc coâng ty, cô sôû deät nhuoäm taïi Tp. HCM noùi rieâng vaø caû nöôùc noùi chung thoâng qua caùc hình thöùc khaùc nhau. Kieåm tra giaùm saùt caùc ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng trong phaïm vi moãi coâng ty, cô sôû treân ñòa baøn Tp. HCM. Phaùt trieån caùc heä thoáng ngaên ngöøa vaø phoøng choáng söï coá trong moãi coâng ty. Caàn coù moät heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi cho caùc coâng ty deät nhuoäm. Moät soá coâng ty, cô sôû coù thaùi ñoä khoâng hôïp taùc vôùi coâng taùc ñieàu tra ñieàu ñoù daãn ñeán vieäc khai baùo caùc döõ lieäu khoù maø chính xaùc – vaø daãn ñeán vieäc öôùc löôïng, tính toaùn phaùt thaûi chæ mang tính töông ñoái. Vieäc ñieàu tra caàn thieát phaûi ñöôïc tieán haønh caäp nhaät haøng naêm veà soá löôïng cô sôû ngaønh deät nhuoäm vaø tình hình hoaït ñoäng cuûa moãi cô sôû ñoù cho ñeán khi toaøn boä soá cô sôû ngaønh deät nhuoäm ñöôïc ñieàu tra heát. ._.