Nghệ thuật trào phúng trong thơ Tú Mỡ trước 1945

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH NGUYEÃN THAÙI BÌNH NGHEÄ THUAÄT TRAØO PHUÙNG TRONG THÔ TUÙ MÔÕ TRÖÔÙC 1945 Chuyeân ngaønh: VAÊN HOÏC VIEÄT NAM Maõ soá: 5.04.33 LUAÄÄN VAÊÊN THAÏÏC SÓ NGÖÕÕ VAÊÊN Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc: PGS, TS Traàn Höõu Taù TP Hoà Chí Minh – Naêm 2004 MUÏC LUÏC Trang PHAÀN DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi............................................................................................... 1 2. Lòch söû vaán ñeà ................................................................................................... 3 3. Phaïm vi nghieân cöùu. ........................................................................................ 11 4. Muïc ñích nghieân cöùu vaø ñoùng goùp cuûa luaän vaên ............................................ 14 5. Giôùi haïn noäi dung tö lieäu nghieân cöùu .............................................................. 15 6. Caáu truùc luaän vaên ........................................................................................... 16 Chöông 1: Tuù Môõ trong doøng chaûy cuûa thô traøo phuùng daân toäc.............................. 18 1.1 Chaân dung ngöôøi tieáp noái tieáp doøng thô traøo phuùng....................................... 18 1.2 Noäi dung traøo phuùng trong thô Tuù Môõ........................................................... 32 Chöông 2: Keát caáu vaø gioïng ñieäu traøo phuùng trong thô Tuù Môõ .............................. 42 2.1 Keát caáu traøo phuùng trong thô Tuù Môõ ............................................................. 42 2.1.1 Keát caáu ngaén goïn ñöa ra ñeán ñaâu cöôøi ngay ñeán ñoù .......................... 43 2.1.2 Keát caáu theo kieåu baøi binh boá traän ñeå keát thuùc ñoät ngoät, gaây cöôøi baát ngôø ................................................................................................. 49 2.2 Gioïng ñieäu traøo phuùng trong thô Tuù Môõ ........................................................ 56 2.2.1 Gioïng haøi höôùc boâng lôn ..................................................................... 57 2.2.2 Gioïng chaâm bieám cay ñoäc .................................................................. 65 2.2.3 Gioïng töï traøo hoùm hænh ....................................................................... 80 Chöông 3: Ngoân ngöõ .................................................................................................... 88 3.1 Caùc bieän phaùp ngheä thuaät ............................................................................. 88 3.1.1 So saùnh ................................................................................................ 89 3.1.2 Phoùng ñaïi ............................................................................................. 97 3.1.3 Chôi chöõ.............................................................................................. 100 3.2 Ngoân ngöõ ngheä thuaät .................................................................................. 108 3.3 Theå thô ........................................................................................................ 109 Keát luaän ................................................................................................. 124 1 DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi. Trong thaønh töïu cuûa vaên hoïc Vieät Nam ôû theá kyû XX, thô Tuù Môõ chieám moät vò trí noåi baät. Tuù Môõ ñöôïc coi laø“ caây buùt hoaït keâ cöï phaùch”, laø “ngoïn côø ñaàu ” cuûa thô traøo phuùng Vieät Nam hieän ñaïi. Qua hai chaëng ñöôøng saùng taùc vaên hoïc tröôùc vaø sau coät moác naêm 1945, oâng ñaõ coáng hieán cho nöôùc nhaø moät söï nghieäp vaên chöông saùng giaù. Trong ñoù, thô traøo phuùng laø phaàn tinh tuùy nhaát, thaønh coâng nhaát maø oâng ñaõ gaët haùi ñöôïc sau bao naêm caàn maãn caàm buùt saùng taïo ngheä thuaät vaên chöông. Hôn nöõa, döôøng nhö, ñaây môùi laø choã hôn ngöôøi cuûa caây buùt gaây cöôøi “raát coù duyeân” naøy. Vaø do vaäy, ñaây cuõng laø phaàn chaéc chaén seõ coøn soáng laâu vôùi thôøi gian, mang ñöôïc tieáng cöôøi môùi ñoùng goùp cho kho taøng vaên hoïc nöôùc nhaø. Töø nhieàu naêm qua, thô Tuù Môõ ñaõ hieån nhieân trôû thaønh“ moät söï kieän khaùch quan” trong neàn vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Noù thu huùt söùc maïnh söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc vaø gaây nhieàu höùng thuù cho giôùi nghieân cöùu pheâ bình vaên hoïc. Khi tìm hieåu veà thô Tuù Môõ, caùc nhaø nghieân cöùu, pheâ bình ñaùnh giaù cao noäi dung tö töôûng vaø caû ngheä thuaät traøo phuùng trong thô oâng. Song, ôû moãi giai ñoaïn saùng taùc, Tuù Môõ höôùng ñeán nhöõng ñeà taøi khaùc nhau, coù caûm höùng vaø ñöùng treân laäp tröôøng saùng taùc khaùc nhau, do ñoù, thô oâng noùi chung, vaø ngheä thuaät traøo phuùng trong thô oâng ôû töøng chaëng saùng taùc noùi rieâng coù söï thaønh coâng ôû nhöõng ñænh cao khaùc nhau. Ñaëc bieät, ôû chaëng saùng taùc tröôùc 1945, nhöõng vaàn thô traøo phuùng cuûa Tuù Môõ thaû ñaêng treân tuaàn baùo Phong Hoùa, Ngaøy Nay duø naèm trong löôùi kieåm duyeät gaét gao cuûa chính quyeàn thöïc daân, nhöng noäi dung nhöõng vaàn thô naøy coù giaù trò pheâ phaùn hieän thöïc xaõ hoäi saâu saéc chính laø do Tuù Môõ theå hieän noù baèng nhöõng hình thöùc ngheä thuaät ñoäc ñaùo, ñaït ñeán ñænh cao veà ngheä thuaät traøo phuùng. ÔÛ ñoù, Tuù Môõ coù söï tieáp 2 bieán tieáng cöôøi trong vaên hoïc truyeàn thoáng, thoâng qua caùc ñoøn buùt gaây cöôøi tinh teá vaø ñieâu luyeän ñeå taïo ra nhöõng neùt haøm tieáu ñaëc vò kieåu Tuù Môõ, laøm cho hai taäp thô Gioøng nöôùc ngöôïc trôû thaønh moät theá giôùi ngheä thuaät thô vöøa phong phuù vaø ña daïng, vöøa môùi laï vaø haáp daãn. Vôùi nhöõng höôùng tieáp caän khaùc nhau, giôùi nghieân cöùu, pheâ bình vaên hoïc ñaõ coâng boá nhöõng coâng trình tìm hieåu coâng phu veà khu vöïc noäi dung thô Tuù Môõ saùng taùc ôû chaëng tröôùc naêm 1945. Beân caïnh nhöõng kieán giaûi saéc saûo veà noäi dung hai taäp thô, giôùi nghieân cöùu chuyeân moân ñaõ coù nhöõng kieán giaûi khaù saâu saéc veà khu vöïc ngheä thuaät thô. Tuy vaäy, trang vieát neâu veà ngheä thuaät chöa ñöôïc toaøn dieän vaø chuyeân bieät, maø theo chuùng toâi ñaây laø lónh vöïc ñeå laïi daáu aán phong caùch ñaäm nhaát cuûa Tuù Môõ. Vì theá, vieäc tieáp tuïc tìm hieåu “Ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ tröôùc 1945” laø caàn thieát vaø coù yù nghóa caû trong hoïc thuaät vaø treân thöïc teá. Vì raèng, nghieân cöùu vaán ñeà naøy töùc laø ñeà caäp, höôùng ñeán khaùm phaù phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa chaân dung vaên hoïc Tuù Môõ ñeå qua ñoù thaáy ñöôïc nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cuûa oâng trong tieán trình phaùt trieån cuûa vaên hoïc Vieät Nam ôû giai ñoaïn 1930 – 1945. Ngoaøi lyù do treân, chuùng toâi choïn ñeà taøi naøy ñeå nghieân cöùu coøn laø vì, töø laâu nay thöïc traïng nghieân cöùu Tuù Môõ coøn nghieâng veà phöông dieän noäi dung thô maø chöa ñöôïc giôùi chuyeân moân chuù troïng, môû roäng phaïm vi tìm hieåu veà hình thöùc ngheä thuaät trong ñoù coù vaán ñeà ngheä thuaät traøo phuùng cuûa thô oâng maø cuï theå laø phaàn thô saùng taùc ôû thôøi kyø tröôùc naêm 1945. Luaän vaên ra ñôøi hi voïng coù theå goùp ñöôïc moät phaàn nhoû beù vaøo söï nghieäp nghieân cöùu chung veà Tuù Môõ, ñoàng thôøi cuõng hi voïng coù theå giuùp ngöôøi ñoïc coù ñöôïc caùch nhìn toaøn dieän hôn veà thô Tuù Môõ ôû chaëng ñöôøng ñònh hình moät phong caùch thô “traøo loäng ñaëc bieät Vieät Nam”. 3 2. Lòch söû vaán ñeà 2.1. Thôøi kyø tröôùc naêm 1945,“Maáy vaàn thô loã moã” doài daøo caûm xuùc traøo phuùng cuûa Tuù Môõ trong Gioøng nöôùc ngöôïc ñaêng treân tuaàn baùo Phong Hoùa, Ngaøy Nay coù söùc thu huùt maïnh söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc vaø giôùi nghieân cöùu, pheâ bình vaên hoïc. Noù nhö laø maûnh ñaát maøu môõ coù söùc haáp daãn maïnh meõ ñoái vôùi nhöõng ai quan taâm vaø muoán khai thaùc. Ñeán nay,“caùc baøi tieåu luaän, nghieân cöùu, pheâ bình, giôùi thieäu, bình luaän … veà thô vaø caùc taùc phaåm khaùc cuûa Tuù Môõ ñaõ leân ñeán daêm traêm trang” [ 73 - 117]. Theá nhöng, chöa ai daùm xaùc nhaän raèng ñoái töôïng naøy giôø ñaây ñaõ ñöôïc tìm hieåu thaáu ñaùo, vaø khai thaùc trieät ñeå. Traùi laïi, caùc baøi vieát veà noù ngaøy moät khaùch quan hôn keå caû veà tính chaát, laãn caáp ñoä, vaø qui moâ cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá. Trong söï phong phuù cuûa nguoàn tö lieäu vieát veà Tuù Môõ, chuùng toâi chuù yù nhieàu ñeán nhöõng yù kieán baøn veà vaán ñeà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ: Tröôùc 1945, trong coâng trình Nhaø vaên hieän ñaïi, Vuõ Ngoïc Phan coù neâu nhaän xeùt ñaùng chuù yù veà gioïng ñieäu ngheä thuaät cuûa Tuù Môõ qua hai taäp Gioøng nöôùc ngöôïc: “hai taäp thô coù caùi gioïng bình daân raát trong saùng chuùng ta voán öa thích xöa nay . Gioïng ñuøa côït laúng lô cuûa Hoà Xuaân Höông, gioïng nhaïo ñôøi cuûa Traàn Teá Xöông, gioïng thuø öùng yù nhò cuûa Nguyeãn Khaéc Hieáu , gioïng giao duyeân tình töù cuûa Traàn Tuaán Khaûi , töøng aáy gioïng thô , ngaøy nay ta thaáy caû trong hai taäp thô traøo phuùng cuûa Tuù Môõ ” [ 79 – 737 ]. Thöïc chaát ôû ñaây nhaø nghieân cöùu muoán noùi ñeán gioïng thô gieãu nhaïi, vaø khaû naêng tieáp thu, hoïc taäp ngheä thuaät gaây cöôøi cuûa caùc baäc thaày ôû Tuù Môõ. Tuy nhieân, nhaø nghieân cöùu hoï Vuõ chöa lyù giaûi moät caùch thaáu ñaùo ñaùnh giaù cuûa mình vôùi yù nghóa laø moät khía caïnh trong ngheä thuaät gaây cöôøi cuûa Tuù Môõ. 4 Sau “Nhaø vaên Vieät Nam hieän ñaïi”, laø cuoán “Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu” cuûa Döông Quaûng Haøm. Khi ñaùnh giaù caùc vaên gia Töï Löïc Vaên Ñoaøn, Döông Quaûng Haøm coù aán töôïng maïnh ñoái vôùi loái vaên “vui veõ, hoaït baùt” cuûa Tuù Môõ: “OÂng chuyeân vieát nhöõng baøi vaên coù tính caùch khoâi haøi, traøo phuùng, oâng ñaõ kheùo ñem moät loái vaên vui veû, buoàn cöôøi, hoaït baùt, nhí nhaûnh maø chaâm bieám nhöõng caùi dôû, thieân kieán cuûa ta” [ 28 _ 455 ]. Maëc duø, ñaùnh giaù cuûa nhaø nghieân cöùu daønh cho ngoøi buùt cuûa Tuù Môõ chæ vaén taét trong moät vaøi doøng raát ñaïi löôïc, nhöng laïi neâu baät ñöôïc ñaëc ñieåm, sôû tröôøng cuûa Tuù Môõ. Ra ñôøi cuøng thôøi vôùi “Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu” cuûa Döông Quaûng Haøm, coøn coù “Nghieân cöùu vaø pheâ bình vaên hoïc” cuûa Leâ Thanh. Tìm hieåu “Vaên nghieäp Tuù Môõ”, Leâ Thanh nhaän thaáy taùc giaû “ Gioøng nöôùc ngöôïc” ñaõ ñaït ñeán choã ñaùng mong öôùc cuûa “ moät nhaø thô coù ngheä thuaät ”. Ñaùnh giaù cao ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ, Leâ Thanh khaúng ñònh :“ Vôùi vaøi neùt phaùc oâng ñaõ trình baøy ñöôïc caû moät nhaân vaät veà hình theå vaø tinh thaàn ( … ). Vôùi moät ñoaïn thô oâng coù theå dieãn ñaït laïi ñöôïc caû moät caûnh hoaït ñoäng vôùi taát caû nhöõng maøu saéc cuûa vaät, cöû chæ cuûa nhaân vaät. Ñoïc thô oâng ta coù caûm töôûng nhö xem moät ñoaïn phim maøu daøn xeáp moät caùch raát kheùo”[ 4 _ 122 ]. Tieáp ñoù, Leâ Thanh kieán giaûi:”Caùi giaù trò cuûa nhöõng böùc tranh ( …) aáy, phaàn nhieàu laø nhöõng chöõ choïn raát kheùo, nhöõng chöõ taû hình daïng, keå vieäc moät caùch baát ngôø ” [ 4 – 124 ]. Tieác raèng yù kieán cuûa Leâ Thanh chæ môùi döøng laïi ôû möùc ñoä khaùi quaùt maø chöa coù söï phaân tích, lyù giaûi ñaày ñuû. Ñaây cuõng laø neùt chung ôû nhöõng coâng trình tröôùc naêm 1945 coù yù kieán baøn veà ngheä thuaät traøo phuùng trong “Gioøng nöôùc ngöôïc” cuûa Tuù Môõ . 5 2.2. Do hoaøn caûnh lòch söû cuûa ñaát nöôùc, töø sau 1960 trôû laïi ñaây vaán ñeà thô Tuù Môõ trong ñoù coù vaán ñeà ngheä thuaät traøo phuùng môùiù thaät söï ñöôïc quan taâm nhö moät bình dieän khoa hoïc nhaân vaên. Ta coù theå thaáy roõ qua loaït yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu sau : Trong giaùo trình Vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945, taäp II (Nxb Giaùo duïc, 1961), nhaø nghieân cöùu Phan Cöï Ñeä khaúng ñònh taùc giaû Gioøng nöôùc ngöôïc: “ laø ngöôøi ñaït ñeán moät ngheä thuaät traøo phuùng cao nhaát so vôùi caùc nhaø thô khaùc ñöông thôøi ”[ 37 – 138 ]. Nhaø nghieân cöùu phaân tích, lí giaûi, chæ ra söï thaønh coâng trong ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ:“ Thô Tuù Môõ sôû dó thaønh coâng ( … ) laø do oâng chuû yeáu bieát vaïch ra maâu thuaãn cuûa nhaân vaät vaø bieát vaän duïng saùng taïo ngheä thuaät cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc. ÔÛ Hoà Xuaân Höông, oâng hoïc ñöôïc loái thanh maø tuïc, tuïc maø thanh ( … ) . ÔÛ Tuù Xöông, oâng hoïc ñöôïc loái chaâm bieám saâu cay, chua chaùt, loái töï traøo maø hoùa ra chöûi ñôøi ( … ). ÔÛ Yeân Ñoå, Tuù Môõ hoïc ñöôïc loái cöôøi thanh cao ( … ), loái chaâm bieán kín ñaùo ( … ). Ngoaøi ra Tuù Môõ coøn hoïc taäp ôû ngheä thuaät traøo phuùng cuûa ca dao , chuyeän tieáu laâm , chuyeän khoâi haøi ”[ 37 _ 143,144 ]. Maëc duø, Phan Cöï Ñeä khaúng ñònh thô Tuù Môõ coù söï thöøa tieáp ngheä thuaät traøo phuùng cuûa vaên hoïc daân toäc khaù phong phuù vaø ña daïng, nhöng theo caùi nhìn thöïc chöùng cuûa Phan Cöï Ñeä thì Tuù Môõ vaãn coù neùt “ ñaëc vò rieâng”: “ Tuù Môõ coù moät loái chô chöõ hoùm hænh, neân caâu vaên caâu thô raát yù nhò, duyeân daùng, ñoù laø ñaëc vò “ haït muoái “ kieåu Tuù Môõ” [ 37 – 144, 145 ]. Theo Phan Cöï Ñeä: “Tuù Môõ hoïc ñöôïc ôû Tieáu laâm loái keát thuùc baát ngôø, caâu keát baøi thô traøo phuùng nhö moät quaû phaùo ñuøng to, keát thuùc moät traøng phaùo teùp, noù caøng ñoät ngoät caøng gaây caûm xuùc maïnh , caøng ñeå laïi nhöõng aán töôïng saâu saéc, laâu daøi cho ngöôøi ñoïc” [ 37 – 147 ].Vaø, “ ñeå gaây tieáng cöôøi”, “Tuù Môõ coøn thöôøng söû duïng “ loái thô nhaïo”, ngoøi buùt döïng ngöôøi, döïng caûnh taøi tình , sinh ñoäng ” [ 37 – 149]. 6 Chæ ra haïn cheá trong ngoøi buùt ngheä thuaät cuûa Tuù Môõ, Hoaøng Nhö Mai luaän giaûi vaø ñöa ra ñaùnh giaù xaùc ñaùng: “Nhöõng baøi ñoái vôùi ñoäc giaû ñöông thôøi cho laø coù giaù trò traøo phuùng coù giaù trò troäi nhaát laø nhöõng baøi ñuøa bôõn caùi huõ vaên cuûa thi só Taûn Ñaø, chaâm choïc caùi buùi toùc cuûa cuï Nguyeãn Vaên Toá, vieáng loõm baùo Phuï nöõ thôøi ñaøm… Nghieân cöùu kyõ nhöõng baøi naøy, chuùng ta seõ thaáy tieáng cöôøi phaùt ra khoâng phaûi töï baûn thaân söï vieäc maø do nhöõng phaàn theâm thaét, beû ngay ra queïo ( … ) cuûa taùc giaû. Tröôùc ñaây caùi “taøi” cuûa Tuù Môõ maø nhieàu ñoäc giaû thaùn phuïc laø choã ôû ñoù. Thöïc ra, chính ñoù laø choã yeáu trong ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ. Laø vì yeáu toá traøo phuùng khoâng naèm ngoaøi baûn chaát cuûa söï vieäc, vaø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy hoaëc do taùc giaû khoâng nhìn thaáy, khoâng khai thaùc ñöôïc noù hoaëc do söï vieäc töï noù khoâng coù yeáu toá traøo phuùng.Nhö vaäy, moät maët chuùng ta thöøa nhaän söï saùng taïo cuûa taùc giaû, nhöng maët khaùc chuùng ta vaãn thaáy tính chaát chuû quan ( … ) cuûa phöông phaùp ngheä thuaät aáy ” [ 37 – 233 ]. Ñaây laø yù kieán raát ñaùng tham khaûo ñeå giôùi nghieân cöùu coù theå ñieàu chænh cho söï thaåm ñònh, ñaùnh giaù cuûa mình ñöôïc thaät söï thaän troïng vaø khaùch quan hôn veà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ. Trong coâng trình bieân soaïn veà “Thô vaên traøo phuùng Vieät Nam” [42], Vuõ Ngoïc Khaùnh nhaän xeùt khaùi quaùt veà ngheä thuaät gaây cöôøi cuûa Tuù Môõ: “ Tuù Môõ coù nuï cöôøi haû heâ vaø hoùm hænh ( … ). Tuù Môõ coøn sôû tröôøng caû nhöõng loái thô haøi höôùc, thô nhaïi vaø raát nhaïy beùn vôùi nhöõng vieäc xaûy ra chung quanh, khai thaùc voán lieáng ôû nhieàu nguoàn ñeå laøm baät ra tieáng cöôøi thoaûi maùi ”. Theo Vuõ Ngoïc Khaùnh: “ Choã saéc saûo nhaát cuûa taùc giaû Gioøng nöôùc ngöôïc coù leõ laø ôû nhöõng neùt phaùc thaûo nhaân vaät vaø boùc traàn nhöõng hieän töôïng rôûm ñôøi. Ñieåm maët töø quan to, quan nhoû, cho tôùi boïn taân hoïc nhoá nhaêng ( … ), ngoøi buùt cuûa Tuù Môõ thöôøng raát sinh ñoäng, thoâng minh ( … ), Tuù Môõ tieáp thu ñöôïc chaát traøo phuùng cuûa daân toäc ñeå noái goùt Tuù Xöông trong thôøi ñaïi môùi [ 42 – 374 ]. 7 Trong baøi vieát “ Thô traøo phuùng ñaùnh giaëc cuûa Tuù Môõ töø sau caùch maïng thaùng Taùm “, Ñaëng Quoác Nhaät ghi nhaän cao coâng lao “ñoùng goùp veà ngheä thuaät thô traøo phuùng vaø caû lyù luaän traøo phuùng cuûa Tuù Môõ”, vaø chæ ra ñieåm maïnh trong ngoøi buùt traøo phuùng cuûa taùc giaû “Gioøng nöôùc ngöôïc”: “Nhöõng trang thô hoïa leân buø nhìn cuûa Tuù Môõ coù söùc soáng, noù nhö moät böùc tranh, maãu kòch, moät ñoaïn muùa roái vaø roõ hôn laø moät caûnh ñôøi. Nhaø thô thöôøng ñeå laïi caùi baát ngôø nhö taám maøn haï nhanh ñeå khaùn giaû bung ra nhöõng tieáng cöôøi khoaùi traù” [ 80 – 161 ]. Vaø “ ñieåm maïnh cuûa Tuù Môõ laø vieäc vaän duïng saùng taïo voán ca dao tuïc ngöõ ( … ), vieäc phoùng ñaïi taàm côõ ñoái töôïng, loái keát thuùc baát ngôø, vaän duïng so saùnh ñoái laäp taùo baïo cuûa nhöõng truyeän tieáu laâm daân gian” [ 83 – 167, 169 ]. Nguyeãn Vaên Long chuù yù lí giaûi söï chuyeån bieán trong ngoøi buùt gaây cöôøi cuûa Tuù Môõ: “ Tröôùc kia Tuù Môõ phaûi duøng caùch noùi boùng gioù mæa mai , nhöõng ñoøn ngaàm , nhöõng caùch chô chöõ laét leùo , nhöõng caùch noùi ngoït maø loït ñeán xöông ñeå laùch löôõi dao traøo phuùng vaøo thöïc traïng xaõ hoäi ” [ 37 – 263 ] . (…)“coøn sau naøy, Tuù Môõ chuù troïng phaùt huy caùch chôi chöõ ( … ) ñeå ñieåm huyeät khieán cho ngöôøi ñoïc khoâng theå queân ñöôïc ( … ) , nhaø thô thöôøng bieát caùch ñöa daãn söï vieäc moät caùch coù duyeân, linh hoaït vaø nhieâu khi taïo ñöôïc nhöõng baát ngôø lyù thuù nhö moät lôùp kòch nhoû ( … ). Tuù Môõ cuõng thöôøng daønh ñöôïc caùi ñoät ngoät, caùi choát traøo phuùng, cho ñoaïn cuoái, caâu cuoái ñeå tieáng cöôøi vôõ ra saûng khoaùi luùc keát thuùc nhö moät quaû phaùo ñuøng to sau traøng phaùo teùp vaïây ” [ 37 – 268, 269 ]. Taùc giaû Nguyeãn Traùc ñaùnh giaù cao “kyõ thuaät traøo phuùng” cuûa Tuù Môõ qua caùch “xaây döïng hình aûnh”, “hoïc taäp coâng phu voán cuõ ngöôøi xöa“. Taùc giaû nhaän ñònh: “Tuù Môõ söû duïng thaønh coâng ngheä thuaät gaây cöôøi, oâng bieát khai thaùc nhöõng maët maâu thuaãn, nhöõng caùi ngöôïc ñôøi traùi töï nhieân ñeå laøm baät ra yù nghóa mæa mai traøo loäng ( … ) laøm ngöôøi ta xuùc caûm maïnh “ [ 57 – 328, 329 ]. 8 Veà xaây döïng hình aûnh: “ OÂng coù loái taû khoâng nhöõng veõ ñöôïc boä daïng beân ngoaøi maø coøn noùi ñöôïc tö caùch ñaïo ñöùc beân trong”. Veà tieáp thu voán cuõ : “OÂng bieát hoïc taäp ôû truyeän daân gian, truyeän khoâi haøi, tieáu laâm loái ñaû kích khi phuõ phaøng, khi hoùm hænh ( … ). ÔÛ caùc nhaø vaên Phaùp oâng hoïc taäp ( … ) loái ñaû kích vaøo cheá ñoä thoái naùt cuûa thôøi ñaïi trong thô chaâm bieán cuûa Voân-Te, loái ñi saâu vaøo taâm lyù con ngöôøi trong “ tính caùch ” cuûa La-Bô- Ruy-e, loái chaâm bieán thôøi söï chính trò hoùm hænh vaø saâu saéc cuûa Buy-Giô-Lanh [ 57 – 331 ]. YÙ kieán cuûa taùc giaû Nguyeãn Traùc raát xaùc ñaùng, tuy nhieân taùc giaû chæ neâu leân nhaän xeùt maø chöa ñi saâu vaøo phaân tích, lí giaûi ngoïn ngaønh. Vieát veà Tuù Môõ trong cuoán “Nhaø thô Vieät Nam hieän ñaïi”, Vuõ Quaàn Phöông chæ ra choã saéc beùn trong ngoøi buùt ngheä thuaät cuûa Tuù Môõ: ”ngoøi buùt Tuù Môõ beàn bó taùch boùc laøm hieän leân nhöõng neùt haøi höôùc, nhöõng maët traùi ñôøi ñaùng leân aùn (…) naâng noù leân thaønh neùt phoå bieán cuûa luõ ngöôøi haõnh tieán (…) naâng noù leân thaønh hình töôïng ngheä thuaät baèng caùch chuyeàn nghóa boùng sang nghóa ñen (…) ñeå loït ñöôïc löôùi kieåm duyeät (…) ñaû kích laøm cho ñoái töôïng ñoû maët vaäy xaáu hoå chöù khoâng nôõ choân soáng ngöôøi ta” [ 33 – 92 ]. Hai nhaø nghieân cöùu ñeà caäp tröïc tieáp vaø coù nhöõng ñaùnh giaù bao quaùt veà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ laø Haø Minh Ñöùc vaø HaøVaên Ñöùc. Khi vieát veà Tuù Môõ trong cuoán “Nhaø vaên Vieät Nam” taäp 1 [17], Haø Minh Ñöùc coù caùi nhìn khaù thaáu ñaùo veà ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ qua hai chaëng ñöôøng saùng taùc: “Tröôùc caùch maïng thaùng Taùm, Tuù Môõ kheùo choïn ñöôïc nhöõng chi tieát tieâu bieåu, vaän duïng moät caùch linh hoaït vaø thoâng minh moïi hình thöùc ñeå ñaõ kích vaøo ñoái thuû” [17 – 496,497 ]. “ Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng ( … ), Tuù Môõ coù nhöõng ñoåi thay raát cô baûn trong theá giôùi quan ( … ). Ngoøi buùt cuûa nhaø thô khoâng phaûi laø ngoøi buùt hoa myõ, maø laø ngoøi buùt chieán ñaáu. Tuù 9 Môõ bieát naém laáy nhöõng maâu thuaãn cuûa keû ñòch vaø phôi baøy nhöõng maâu thuaãn ñoù ra ñeå laøm loä roõ thöïc chaát cuûa boïn thöïc daân phaûn ñoäng” [ 17 – 500, 501 ]. Haø Minh Ñöùc ñaõ bao quaùt vaø lyù giaûi ñöôïc söï chuyeån bieán tích cöïc veà tö töôûng vaø ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ töø khi nhaø thô ñi theo caùch maïng. Ñaùnh giaù veà maët ngoân ngöõ vaø kyõ thuaät söû duïng caâu chöõ coù tính chaát traøo loäng trong thô Tuù Môõ, Haø Minh Ñöùc khaúng ñònh: “Tuù Môõ söû duïng thaønh coâng moät voán töø phong phuù caùc khaåu ngöõ, thaønh ngöõ daân gian. Tuù Môõ söû duïng thaønh thuïc, choïn ñuùng choã, naém chaéc yù töù, haï ñuùng töø ngöõ, laøm cho caâu chöõ trong nhieàu baøi thô vöøa chaët cheõ möïc thöôùc, vöøa phoùng tuùng taøi hoa, vöøa thôøi söï hieän ñaïi, laïi vöøa coù maøu saéc daân gian quen thuoäc” [17 – 59]. Lyù giaûi söï thaønh coâng trong ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ, Haø Minh Ñöùc cho raèng: “Tuù Môõ naém ñöôïc bieän phaùp gaây cöôøi vaø söû duïng moät caùch thaønh coâng. Tuù Môõ bieát vaän duïng nhöõng yeáu toá cöôøng ñieäu moät caùch coù möùc ñoä khoâng bieán ñoái töôïng thaønh caùi gì quaù xaáu xa nhem nhuoác vaø trôû thaønh kyø quaëc voâ lí. Tuù Môõõ toâ veõ theâm thaét nhöng vaãn giöõ tính khaùch quan trong nhaän xeùt ñeå ñoái töôïng töï trôû thaønh loá bòch” [17 – 511, 512]. Ñaùnh giaù cuûa Haø Minh Ñöùc veà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ laø khaù xaùc thöïc. Nhöõng yù kieán naøy khoâng chæ ghi nhaän söï thaønh coâng cuûa thô Tuù Môõ ôû khía caïnh ngheä thuaät maø coøn bao quaùt khaù troïn veïn giaù trò thô Tuù Môõ trong caùi nhìn lieân heä bieän chöùng giöõa tö töôûng vaø ngheä thuaät theo phong caùch saùng taïo cuûa nhaø thô. Trong giaùo trình “Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1945” [19], vieát veà Tuù Môõ, Haø Vaên Ñöùc heát söùc chuù yù ñeán tính chaát chaâm bieám cuûa thô Tuù Môõ, nhaø nghieân cöùu coi ñoù laø “neùt chuû ñaïo xuyeân suoát” trong saùng taùc cuûa nhaø thô: “Ngoøi buùt chaâm bieám cuûa Tuù Môõ taïo ra nhöõng tieáng cöôøi maïnh meõ, saâu saéc, coù 10 phaàn naøo mæa mai chua chaùt. Neùt chuû ñaïo, xuyeân suoát trong thô traøo phuùng cuaû Tuù Môõ laø tính chaát chaâm bieám ñaït tôùi moät ngheä thuaät saéc saûo, nhaïy beùn vaø tinh teá, ñaït tôùi moät möùc ñoä pheâ phaùn gay gaét” [19 – 516]. Khoâng rieâng gì Haø Vaên Ñöùc, maø khaù nhieàu nhaø nghieân cöùu tröôùc ñaây ñaõ nhaän ra neùt chuû ñaïo trong ngheä thuaät traøo phuùng cuûa Tuù Môõ, nhöng Haø Vaên Ñöùc coù söï phaân tích, lí giaûi ngoïn ngaønh: “neùt chuû ñaïo” naøy ñaõ cho thô Tuù Môõ coù nhöõng “tieáng cöôøi ña daïng ñuû saéc thaùi khaùc nhau. Beân caïnh tieáng cöôøi ñaû kích coù söùc coâng phaù lôùn laø tieáng cöôøi mæa mai gieãu côït laéng ñoïng vaøo trong, coù caùi cöôøi haû heâ saûng khoaùi, nhöng cuõng coù caùi cöôøi ra nöôùc maét. Nhieàu tieáng cöôøi chaâm bieám khoâng coøn laø tieáng cöôøi nheï nhaøng hoaëc saâu cay nöõa vaø söï pheâ phaùn ñaõ ñaït ñeán moät möùc ñoä raát cao, raát quyeát lieät ( . . . ).Tuù Môõ ñaõ taëng tieáng cöôøi vaøo ñuùng ñoái töôïng, ñaùnh ñuùng vaøo caùi ñaùng cöôøi, ñaùng chaâm bieám (…) Tieáng cöôøi traøo phuùng cuûa Tuù Môõ mang maøu saéc daân toäc, ñöôïm söùc soáng vaø tinh thaàn ñaáu tranh cuûa nhaân daân, nhaát laø nhöõng ngöôøi bình daân” [16 – 518]. Theo Haø Vaên Ñöùc: “Tieáng cöôøi trong thô Tuù Môõ thöôøng baät leân ôû caâu keát baøi thô. Trong khaù nhieàu tröôøng hôïp, Tuù Môõ ñöa ñoái töôïng leân cao roài ñoät ngoät quaúng noù xuoáng choã thaáp taän cuøng, taïo leân söï thuù vò baát ngôø ôû ñoäc giaû. Vieäc vaän duïng thuû phaùp naøy vöøa phuø hôïp vôùi tính chaát chaâm bieám, vöøa gaây cho ngöôøi ñoïc, ngöôøi nghe coù ñöôïc aán töôïng saâu saéc” [19 – 519]. Theo chuùng toâi ñaây laø nhöõng yù kieán raát ñaùng tham khaûo, noù coù giaù trò gôïi môû ñeå nhöõng ai quan taâm coù theå tieáp tuïc ñi saâu vaøo phöông dieän ngheä thuaät thô Tuù Môõ. Ñieåm qua caùc yù kieán ñaùnh giaù, nhaän ñònh veà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ, ñieàu deã nhaän thaáy laø caùc yù kieán nhaän ñònh naøy dieãn ra khaù thuaän chieàu, coù nhöõng yù kieán nhaän ñònh toaùt leân söï saéc saûo tinh teá, coù nhöõng yù kieán truøng laép, laëp laïi, coù yù kieán neâu ra cuõng caàn ñöôïc kieåm chöùng laïi, vaø 11 hieám coù yù kieán maâu thuaãn noå ra tranh luaän gay gaét. Tuy vaäy, chuùng toâi thaáy cuõng caàn khaúng ñònh: Moät laø, haàu heát caùc yù kieán nhaän ñònh cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà ngheä thuaät thô cuûa Tuù Môõ ñöôïc ñeà caäp treân ñaây laø xaùc ñaùng, vöøa bao quaùt khaù ñaày ñuû veà maët ngheä thuaät gaây cöôøi cuûa Tuù Môõ, vöøa chæ ra ñöôïc nhöõng haïn cheá vaø thaønh coâng trong ngoøi buùt ngheä thuaät cuûa nhaø thô . Hai laø, caùc nhaø nghieân cöùu bò cuoán huùt vaøo tieáng cöôøi ma löïc cuûa Tuù Môõ. Vaø, hoï ñaõ neâu leân ñöôïc nhöõng nhaän ñònh laøm noåi baät ñöôïc ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ, nhöng nhöõng yù kieán naøy chöa ñöôïc ñaët trong caùi nhìn toaøn dieän, heä thoáng cuûa moät coâng trình khoa hoïc ñoäc laäp. 3. Phaïm vi nghieân cöùu. 3. 1. Tuù Môõ ñöôïc coi laø caây buùt traøo phuùng saùng taùc thaønh coâng trong caû hai giai ñoaïn tröôùc vaø sau naêm 1945. Thô cuûa oâng noùi chung vaø hai taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc” (taäp I vaø taäp II) ñöôïc saùng taùc ôû thôøi kyø tröôùc naêm 1945 noùi rieâng ñeàu coù noäi dung hieän thöïc sinh ñoäng vaø hình thöùc gaây cöôøi ñoäc ñaùo. Do vaäy, khi nghieân cöùu veà söï thaønh coâng trong hai taäp thô naøy, chuùng ta khoâng neân xem nheï baát kyø phöông dieän naøo duø laø noäi dung hay hình thöùc. Tuy nhieân, do khuoân khoå cuûa moät luaän vaên, söï giôùi haïn cuûa thôøi gian, tö lieäu vaø taàm hieåu bieát cuûa ngöôøi vieát luaän vaên. Vì vaäy, luaän vaên cuûa chuùng toâi chæ coù ñieàu kieän tìm hieåu söï thaønh coâng veà “Ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ tröôùc naêm 1945”. Hôn nöõa, chuùng toâi chæ xin taäp trung vaøo caùc khía caïnh chuû yeáu nhö: keát caáu traøo phuùng, gioïng ñieäu traøo phuùng, ngoân ngöõ thô, caùc thuû phaùp ngheä thuaät. Theo chuùng toâi, ñaây laø nhöõng khía caïnh maø qua ñoù coù theå thaáy ñöôïc nhöõng ñoùng goùp xuaát saéc cuûa Tuù Môõ cho “ngheä thuaät thô traøo phuùng” Vieät Nam hieän ñaïi vaø thaáy ñöôïc phong caùch saùng taïo cuûa nhaø thô. 12 Trong quaù trình thöïc hieän luaän vaên, chuùng toâi cuõng yù thöùc ñöôïc raèng nhöõng ñieàu maø chuùng toâi ñeà caäp ñeán chöa phaûi laø toaøn boä caùc vaán ñeà caàn khaûo saùt. Song, trong khaû naêng hieåu bieát coù haïn cuûa mình, chuùng toâi chæ xin döøng laïi ôû moät soá vaán ñeà nhö treân. 3.2. Beân caïnh vieäc giôùi haïn noäi dung nghieân cöùu, chuùng toâi xin ñöôïc giôùi haïn cuï theå soá löôïng baøi thô khaûo saùt ñeå laøm cô sôû cho tæ leä thoáng keâ maø khoâng phaûi lí giaûi trôû laïi trong caùc chöông sau. Trong hai taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc” coù caû thaûy 218 baøi thô. ÔÛ taäp I coù 105 baøi, chuùng toâi xin khoâng khaûo saùt 6 baøi cuûa caùc taùc giaû khaùc (goàm nhöõng baøi: Göûi cho Tuù Môõ, Giaän anh Tuù Môõ laø do Tuù Xôn vieát; caùc baøi: Thö ñaùp laïi ngöôøi tình nhaân môùi quen bieát, Meï Moác cho quaø chuøa Höông, Göûi ngöôøi tình nhaân môùi quen bieát – do Phaïm Thò Caû Moác vieát; vaø baøi: Moät taám loøng vaøng – do Gaùi queâ Taân Thôøi vieát). ÔÛ taäp 2: coù 113 baøi, chuùng toâi khoâng khaûo saùt 6 baøi (goàm caùc baøi: Taûn Ñaø coác töû, Nhaén Tuù Môõ, laø nhöõng baøi do Taûn Ñaø vieát; baøi: Böùc thö ngoû cuûa Lyù Toeùt-do Tuù Môõ chuyeån ñaït; baøi: Bi quan – do Vuõ Ñình Lieân vieát, baøi: Vaán keá Tuù Môõ- do Löõ Khaùch vieát; vaø baøi: Nhaén anh Tuù Môõ – do Phaïm Thò Caû Moác vieát). Sau khi loaïi ra nhöõng baøi khoâng do Tuù Môõ vieát, “Gioøng nöôùc ngöôïc”, taäp I coøn laïi: 99 baøi thô, taäp II coøn laïi 107 baøi. Nhö vaäy, toång soá baøi thô cuûa hai taäp thô ñöôïc khaûo saùt laø 206 baøi. Chuùng toâi xin ñöôïc giôùi haïn khaûo saùt 206 baøi thô trong 2 taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc”, vaø laáy soá löôïng 206 baøi thô ñeå tính vaøo tæ leä thoáng keâ soá lieäu trong ñeà taøi. Do chöa coù ñieàu kieän vaø söùc am hieåu coøn haïn cheá, chuùng toâi xin taïm gaùc laïi nhöõng baøi thô Tuù Môõ vieát tröôùc naêm 13 1945 maø khoâng naèm trong hai taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc” (taäp I vaø taäp II ), vaø loaïi ra nhöõng baøi thô cuûa caùc taùc giaû khaùc vieát ñöôïc xeáp trong hai taäp thô naøy. 3.3. Ngoaøi ra, ñeå vieäc tìm hieåu ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ höôùng vaøo troïng taâm vaø coù cô sôû lí luaän, chuùng toâi nghó raèng vieäc xaùc ñònh noäi haøm cuûa thuaät ngöõ “Traøo phuùng” ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân trong luaän vaên cuõng laø ñieàu caàn thieát. Thuaät ngöõ “Traøo phuùng” ñöôïc söû duïng phoå bieán trong saùng taùc vaø nghieân cöùu vaên hoïc. Tuy nhieân, vaán ñeà veà lí luaän traøo phuùng ñang coøn ñöôïc nghieân cöùu, quan nieäm veà thuaät ngöõ “Traøo Phuùng” vaãn coøn nhöõng baát ñoàng nhaát ñònh, chöa ñaït ñöôïc caùi nhìn thoáng nhaát trong giôùi nghieân cöùu vaø lí luaän. Nghieân cöùu veà thuaät ngöõ “Traøo phuùng”, coù ngöôøi xem traøo phuùng nhö moät loaïi hình vaên hoïc, hoaëc thuoäc veà theå loaïi, hoaëc nhö moät nguyeân taéc ñaëc bieät mieâu taû hieän thöïc coù maët ôû moïi theå loaïi vaên hoïc, hoaëc thuoäc veà theå loaïi, hoaëc nhö moät nguyeân taéc ñaëc bieät phaûn aùnh hieän thöïc. Iventov cho raèng: “Traøo phuùng laø moät nguyeân taéc ñaëc bieät mieâu taû hieän thöïc, coù maët ôû moïi theå loaïi vaên hoïc, trong nhieàu thaønh toá caáu truùc theå loaïi, trong tröõ tình, söû thi vaø kòch. Töø tröõ tình xuaát hieän: Thô ngaén traøo phuùng, tieåu phaåm tröõ tình, thô boùc traàn tröõ tình (…), vaø laø moät phöông phaùp ñaëc thuø theå hieän noåi baät nhöõng maâu thuaãn cuûa theá giôùi hieän thöïc” [93 – 7] (saùch ñaõ daãn). L.i. Timoâpheâep quan nieäm “Traøo phuùng laø loaïi ñaëc bieät cuûa saùng ._.taùc vaên hoïc gaàn guõi vôùi tröõ tình, söû thi vaø kòch trong nhöõng tröôøng hôïp cuï theå” [29 –306]. Khaùc vôùi quan nieäm cuûa Timoâpheâep, G.M.Poxpelox xem “Traøo phuùng nhö moät bieán daïng cuûa caûm höùng, töùc laø caàn phaûi noùi veà traøo phuùng nhö moät phöông dieän cuûa saùng taïo ngheä thuaät ” [93 – 9]. 14 Dung hoøa caùc quan nieäm treân, caùc nhaø bieân soaïn “Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc” [29] ôû nöôùc ta ñöa ra quan nieäm: “Traøo phuùng laø moät loaïi ñaëc bieät cuûa saùng taùc vaên hoïc, ñoàng thôøi cuõng laø moät nguyeân taéc phaûn aùnh ngheä thuaät, trong ñoù caùc yeáu toá cuûa tieáng cöôøi mæa mai, chaâm bieám, phoùng ñaïi, khoa tröông, haøi höôùc . . . ñöôïc söû duïng ñeå cheá nhaïo, chæ trích, toá caùo, phaûn khaùng . . . nhöõng caùi tieâu cöïc, xaáu xa, loãi thôøi, ñoäc aùc trong xaõ hoäi”. Cuõng theo saùch naøy, “Traøo phuùng laø duøng lôøi leõ boùng baåy, kín ñaùo ñeå cöôøi nhaïo, mæa mai keû khaùc. Song trong lónh vöõc vaên hoïc, traøo phuùng gaén lieàn vôùi phaïm truø mó hoïc vaø caùi haøi vôùi cung baäc u mua, chaâm bieám” [ 29 – 306]. Trong khi vaán ñeà thuaät ngöõ “Traøo phuùng” coøn ñang ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ñöa ra moät quan nieäm coù tính thoáng nhaát, chuùng toâi chuû yeáu döïa vaøo quan nieäm cuûa caùc nhaø bieân soaïn Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc ñeå laøm cô sôû lí luaän cho vieäc ñi saâu vaøo lí giaûi caùc vaán ñeà cuûa ñeà taøi. 4. Muïc ñích nghieân cöùu vaø ñoùng goùp khoa hoïc cuûa luaän vaên. Töø nhöng lyù do ñaõ neâu luaän vaên höôùng ñeán caùc muïc ñích sau : Ñöa caùi nhìn heä thoáng vaøo ñeå tìm hieåu caùc yeáu toá thuoäc bình dieän ngheä thuaät trong thô traøo phuùng cuûa Tuù Môû tröôùc 1945. Goùp theâm moät tieáng noùi vaøo vieäc tìm hieåu, khaùm phaù moät phong caùch thô ñoäc ñaùo trong vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XX. Khaúng ñònh nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cuûa taøi naêng Tuù Môõ trong vieäc baûo toàn, phaùt huy truyeàn thoáng daân toäc, tinh thaàn traøo loäng Vieät Nam trong quaù trình hieän ñaïi hoaù neàn vaên hoïc daân toäc. Tìm hieåu phong caùch ngheä thuaät cuûa moät taùc giaû laø nghieân cöùu thi phaùp cuûa moät ngheä só, laø tìm hieåu caùch thöùc hoï “ruùt ruoät tang taèm ñeå… nhaû thô” cho ñôøi. Ñaây laø moät vaán ñeà lôùn khoù theå bao quaùt ñöôïc trong moät vaøi coâng trình, chuùng toâi chæ coù theå böôùc ñaàu heä thoáng nhöõng yeáu toá thuoäc bình dieän ngheä thuaät traøo phuùng 15 maø Tuù Môõ ñaõ söû duïng ôû hai taäp thô Gioøng nöôùc ngöôïc saùng tröôùc 1945. Tìm hieåu quaù trình ñònh hình phong caùch thô Tuù Môõ nhö laø moät khuoân maët môùi laï cuûa vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XX, nhö laø moät chieán só tieân phong trong vieäc phaùt huy noäi löïc daân toäc baèng söùc maïnh cuûa vaên hoaù . 5. Phöông phaùp nghieân cöùu. Ñeå vieäc nghieân cöùu ñaït keát quaû, luaän vaên seõ trieät ñeå vaän duïng caùc phöông phaùp sau: 5.1 Phöông phaùp lòch söû cuï theå. Luaän vaên tìm hieåu ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ töùc laø ñeà caäp ñeán thi phaåm cuûa nhaø thô. Maø thi phaåm cuûa nhaø thô laïi laø moät saûn phaåm cuûa moät hoaøn caûnh lòch söû cuï theå, vaø naèm trong tieán trình phaùt trieån cuûa vaên hoïc daân toäc. Do ñoù, taát yeáu chuùng toâi phaûi vaän duïng phöông phaùp naøy ñeå tìm hieåu söï töông taùc giöõa moâi tröôøng vaên hoùa, thôøi ñaïi vôùi nhaø thô. Cuï theå laø ñeå tìm hieåu nguyeân nhaân naøo khieán nhaø thô coù theå saùng taïo neân nhöõng thi phaåm coù giaù trò vaên hoïc ca, giuùp oâng ghi vaøo neàn vaên hoïc daân toäc moät daáu aán thô ca ñoäc ñaùo. 5.2. Phöông phaùp heä thoáng. Vaän duïng phöông phaùp heä thoáng ñeå khaûo saùt ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ caàn thieát phaûi xeáp caùc yeáu toá cuûa vaán ñeà ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ vaøo moät heä thoáng vaø phaân tích, lí giaûi moái lieân heä giöõa caùc yeáu toá ñoù ñeå thaáy ñöôïc tính chænh theå cuûa vaán ñeà caàn khaûo saùt. Nhöng ñoàng thôøi cuõng ñaët vaán ñeà caàn khaûo saùt vaøo trong moät heä thoáng lôùn hôn ñoù laø hình thöùc ngheä thuaät, keát hôïp vôùi noäi dung thô ñeå qua ñoù thaáy ñöôïc phong caùch traøo phuùng cuûa Tuù Môõ. Vaän duïng phöông phaùp heä thoáng, chuùng toâi coù 16 theå trình baøy, lí giaûi caùc vaán ñeà thuoäc phaïm vi ñeà taøi moät caùch cuï theå vaø thaáu ñaùo hôn. 5.3. Phöông phaùp so saùnh vaên hoïc. Trong khi tìm hieåu ñeà taøi, chuùng toâi khoâng nhöõng neâu leân caùi nhìn so saùnh ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ giöõa hai giai ñoaïn saùng taùc tröôùc vaø sau naêm 1945, maø coøn so saùnh ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ vôùi nhöõng ñaëc ñieåm ngheä thuaät traøo phuùng cuûa caùc nhaø thô maø Tuù Môõ chòu aûnh höôûng ñeå thaáy neùt rieâng trong ngoøi buùt gaây cöôøi cuûa Tuù Môõ. 5.4. Phöông phaùp phaân loaïi thoáng keâ. Vieäc nghieân cöùu“Ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ tröôùc 1945” caàn phaûi söû duïng phöông phaùp thoáng keâ ñeå chæ ra taàn soá xuaát hieän cuûa caùc chi tieát ngheä thuaät, daáu hieäu ngheä thuaät, laáy ñoù laøm caên cöù cho söï lí giaûi veà nhöõng vaán ñeà ñaõ phaûn aùnh theo tính chaát, möùc ñoä, yù nghóa baùo hieäu ñieàu gì? Keát quaû cuûa caùc soá lieäu thoáng keâ seõõ goùp phaàn taêng theâm tính chính xaùc vaø söùc thuyeát phuïc cuûa luaän vaên. Nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu ñöôïc ñeà caäp beân treân coù moái lieân heä chaët cheõ vôùi nhau vaø seõ ñöôïc vaän duïng keát hôïp trong quaù trình thöïc hieän luaän vaên. 6. Caáu truùc cuûa luaän vaên. Ngoaøi phaàn môû ñaàu, keát luaän vaø phaàn tö lieäu tham khaûo, luaän vaên goàm coù ba chöông: Chöông 1: Tuù Môõ trong doøng chaûy cuûa traøo phuùng daân toäc Noäi dung cuûa chöông naøy höôùng ñeán xaùc ñònh khaùi quaùt veà chaân dung nhaø thô vaø heä thoáng ñeà taøi trong hai taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc” ñeå thaáy ñöôïc 17 giaù trò cuûa hai taäp thô laøm neân vò trí vaên hoïc söû cuûa nhaø thô, vaø cô sôû hieän thöïc phong phuù trong saùng taùc cuûa taùc giaû. Hôn heát laø coù theå nhaän ra söï töông hôïp giöõa noäi dung vaø hình thöùc ngheä thuaät maø nhaø thô theå hieän ñeå taïo neân giaù trò ñaëc saéc cho“Gioøng nöôùc ngöôïc”. Chöông 2: Keát caáu vaø gioïng ñieäu traøo phuùng trong thô Tuù Môõ Trong chöông 2, luaän vaên ñi vaøo tìm hieåu keát caáu vaø gioïng ñieäu traøo phuùng trong thô Tuù Môõ ñeå chæ ra nhöõng phöông thöùc gaây cöôøi ñieâu luyeän cuûa taùc giaû. Hay noùi khaùc hôn laø ñi tìm nhöõng hình thöùc gaây cöôøi mang tính ngheä thuaät cuûa nhaø thô thoâng qua“ ñoøn buùt” traøo phuùng vöøa thoâng minh, linh hoaït, vöøa saéc saûo vaø ñieâu luyeän, laïi vöøa mang daáu aán“ ñaëc vò kieåu Tuù Môõ”. Chöông 3: Ngoân ngöõ Nhieäm vuï cuûa chöông 3 laø khaûo saùt caùc thuû phaùp ngheä thuaät, ngoân ngöõ thô, theå thô maø nhaø thô söû duïng vôùi yù nghóa laø phöông tieän dieãn ñaït coù hieäu quaû ngheä thuaät cao ñeå thaáy ñöôïc ñoøn buùt taïo tieáng cöôøi phong phuù vaø ña daïng cuûa nhaø thô. 18 Chöông 1 TUÙ MÔÕ TRONG DOØNG CHAÛY CUÛA THÔ TRAØO PHUÙNG DAÂN TOÄC 1.1. Chaân dung ngöôøi tieáp noái doøng thô traøo phuùng. Tuù Môõ teân thaät laø Hoà Trong Hieáu. OÂng sinh ngaøy 14-3-1900 trong moät gia ñình ngheøo ôû soá 24, phoá Haøng Hoøm, Haø Noäi. Song thaân cuûa oâng phaûi lao ñoäng baèng nhieàu ngheà ñeå lo côm, aùo, gaïo, tieàn cho gia ñình vaø naêm con maø Tuù Môõ laø con tröôûng. Thöông song thaân, töø thuôû thieáu thôøi, Troïng Hieáu ñaõ noã löïc hoïc taäp ñeå laäp thaân, buoåi ñaàu Troïng Hieáu hoïc vôõ loøng nho hoïc do oâng noäi daïy, roài sau chuyeån haún sang hoïc chöõ Quoác ngöõ vaø Phaùp ngöõ ôû tröôøng tö thuïc Haøng Voâi. Gaàn möôøi naêm ñeøn saùch, naêm 1914 caäu thieáu sinh Hoà Troïng Hieáu ñaõ laøm ngôõ ngaøng giôùi hoïc sinh toaøn Baéc Kyø baèng danh hieäu thuû khoa kyø thi cô thuûy laáy baèng sô hoïc Phaùp – Vieät ñeå coù theå vaøo hoïc baäc thaønh chung ôû tröôøng Böôûi. Trong boán naêm hoïc ôû tröôøøng naøy, caù tính “thích pha troø”, “hay ñuøa nhaû” cuûa Tuù Môõ – Hoà Troïng Hieáu ngaøy moät troãi daäy maïnh meõ. Troïng Hieáu thöôøng hay “pha troø” vôùi baïn cuøng lôùp, thænh thoaûng laïi coøn cheá gieãu maáy oâng giaùo Taây, thaày giaùm thò haùch dòch coù nhöõng chöùng taät rieâng baèng nhöõng vaàn thô nghòch ngôïm : Boïn suù ba giaêng coù moät anh Maët suøi da coùc, raén nhö saønh. Ñoá ai, ai bieát laø ai ñoù. Quyønh! 19 Nhöõng vaàn thô tinh nghòch vieát ôû thôøi kyø ñi hoïc, tuy chöa coù giaù trò gì ñaëc saéc, vaø cuõng chæ coù theå löu truyeàn trong phaïm vi maáy lôùp hoïc, nhöng phaàn naøo noù ñaõ cho thaáy ôû caây buùt nghòch tinh naøy coù thöøa naêng khieáu traøo tieáu. “Saùng taùc theo kieåu aáy ñöôïc moät vaøi thaùng thì . . . bôõn quaù hoùa thaät, toâi ñaâm ra thích laøm thô” [37 – 395]. Do loøng yeâu thích thoâi thuùc, Troïng Hieáu tìm ñeán ngöôøi baïn cuøng lôùp laø Hoaøng Ngoïc Phaùch ñeå thoï giaùo pheùp laøm thô. Veà sau hoài coá laïi, Tuù Môõ thaàm caûm ôn oâng “baïn coâ le” hoï Hoaøng ñaõ taän tình chæ daãn mình trong böôùc ñaàu caàm buùt saùng taùc thô . Do meâ thô Taûn Ñaø vaø aûnh höôûng ñieäu saàu cuûa thôøi ñaïi thô môùi ñang lan traøn, neân töø moät caäu hoïc sinh tinh nghòch ñeán luùc trôû thaønh anh “Kyù coùp”, Troïng Hieáu cuõng coù nhöõng vaàn thô “Töông tö”, “Saàu tình”, “Mô maøng baïn ngoïc” nhö taùc giaû “Khoái tình con”. Tuù Môõ ñaõ bieân soaïn nhöõng baøi thô ñoù laïi thaønh moät taäp, ñaët nhan ñeà laø: “Caâu cöôøi tieáng khoùc”, kyù buùt danh laø Nguyeân Tröïc - Hoà Troïng Hieáu. Nhan ñeà taäp thô ñöôïc ruùt ra töø caâu thô: “Cuoäc nhaân theá caâu cöôøi, tieáng khoùc” cuûa Taûn Ñaø- Nguyeãn Khaéc Hieáu. Ñaây laø gioïng “saàu tình” maø Troïng Hieáu “thoån thöùc”, noù chaúng khaùc gì “gioïng cuûa thi só soâng Loâ, nuùi Taûn”: Vì ai neân noãi nhôùù cuøng thöông, Moät moái tô tình daï vaán vöông. Saùu khaéc mô maøng tình baïn ngoïc, Naêm canh tô töôûng boùng ngöôøi vaøng Ruoät taàm chín khuùc voø tô roái. Giaác ñieäp naêm canh dieãn khaéc tröôøng Muoán nhaén cuøng ai, ai nhaén hoä Moøn ñuoâi con maét giaûi soâng Töông. 20 (Töông Tö) Hay: Loøng coøn ñeo naëng khoái tình con, Ñoái ngoïn ñeøn khuya gôïi moái buoàn. Ngoïn buùt tình naøy khoân taû noãi, Bieát cuøng ai giaûi taám loøng son. (Saàu tình) Tuy nhieân, nhöõng ñieäu “saàu tình” coù phaàn chöa thoaùt khoûi khuoân saùo nhö treân laïi khoâng phuø hôïp vôùi tieáu tính voán coù cuûa Tuù Môõ, vì theá nhöõng kieåu thô “mô maøng nhö baïn ngoïc” chæ nhaït nheõo thoaûng qua maø ít khi ñaùo laïi trong ngoøi buùt cuûa Tuù Môõ sau naøy. Tuù Môõ laø ngöôøi say meâ vaên chöông, oâng ñeán vôùi vaên chöông töø raát sôùm, töø tröôùc khi oâng baát ñaéc dó ñeo ñuoåi ngheà thö kyù vaø phaûi gaén boù vôùi noù suoát töø naêm 1918 ñeán naêm 1947, haún chaúng coù lyù do naøo khaùc ngoaøi chuyeän phaûi lo côm aùo gaïo tieàn cho gia ñình, maø tröôùc laø meï giaø, baø coâ, naêm em nhoû, sau laø vôï vaø con. Tuù Môõ laäp gia ñình cuõng vaøo naêm 1918. Töø ñoù, toå aám aáy cöù sinh soâi leân ñeán “con ñaøn, chaùu ñoáng”, theo oâng toång keát con chaùu coù ñeán: Con khoân lôùn naêm trai ba gaùi, Noäi ngoïai vöøa hai baûy chaùu ngoan. Ñoái vôùi gia ñình, Tuù Môõ laø moät truï coät coù traùch nhieäm. OÂng luoân chaêm lo chu ñaùo cho toå aám thaân thöông aáy trong moïi hoaøn caûnh soáng. Tröôùc caùch maïng thaùng taùm naêm 1945, Tuù Môõ ra söùc lao ñoäng baèng ngheà thö kyù vaø baèng caû ngoøi buùt ngheä thuaät ñeå coù thu nhaäp oån ñònh, caûi thieän cuoäc soáng gia ñình. Naêm 1936, nhôø nhuaän buùt xuaát baûn tuyeån taäp “Gioøng nöôùc ngöôïc” Tuù Môõ mua 21 ñaát caát nhaø ñeå gia ñình ñöôïc soáng tieän nghi hôn. Ngoâi nhaø aáy coù vöôøn roäng ñaày hoa bao quanh, noù ôû caïnh ñöôøng Bôø Hoà- Caàu Giaáy. Naêm 1946 khi toaøn quoác ñi vaøo khaùng chieán, Tuù Môõ ñöa gia ñình taûn cö leân Baéc Giang. Thu xeáp cho gia ñình coù choã ôû oån ñònh, oâng khoùac ba loâ leân vai ñi vaøo khaùng chieán. Hoøa bình laäp laïi naêm 1954, caû gia ñình trôû veà tu taïo ngoâi nhaø cuõ bò chieán tranh taøn phaù. Theo hoài öùc cuûa con chaùu, khoâng khí gia ñình hoài oâng baø Tuù Môõ coøn soáng luoân roän raõ, ñoâng vui. OÂng baø, vôï choàng, con chaùu soáng beân nhau ñaàm aám. Coù luùc hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình laø nguoàn caûm höùng cho maïch tröõ tình cuûa thô Tuù Môõ. Baø Tuù thænh thoaûng ñöôïc oâng ñeà caäp ñeán trong vai troø cuûa baø noäi trôï ñaûm ñang, hay ñeå ñoái laäp vôùi caùc thöù quan baø: “Tuûi cho baø Tuù Môõ”, hoaëc noùi ñeán baèng caùch goïi bình daân, moäc maïc maø cuõng raát ñoãi hoùm hænh nhö: môï kyù, môï haøn, meï ñó, . . . Khi baø qua ñôøi, oâng “khoùc vôï hieàn” baèng 114 caâu thô noàng naøn nghóa tình thuyû chung . ÔÛ ñoù, duø chan chöùa noãi ngaäm nguøi, tieác thöông, nhöng baát cöù ai cuõng coù theå baét gaëp ñöôïc neùt hoùm trong caùch baøy toû noãi loøng xuùc ñoäng cuûa Tuù Môõ vaø thaáy roõ moät taám loøng saéc son veà tình nghóa vôï choàng. ÔÛ tuoåi “thaát thaäp”, Tuù Môõ hoøa nhaäp vaøo theá giôùi thô ngaây cuûa ñaøn chaùu nhoû. OÂng vieát veà chuùng baèng taát caû tình thöông yeâu cuûa ngöôøi oâng daønh cho chaùu. Taäp thô “OÂng vaø chaùu” vöøa laø nhöõng nuï cöôøi tíu tít, hoàn nhieân cuûa treû thô, vöøa laø lôøi keâu goïi moïi ngöôøi haõy quan taâm chu ñaùo ñoái vôùi treû em Vieät Nam, nhöõng chuû nhaân töông lai cuûa ñaát nöôùc. Vôùi maûng thô vieát veà gia ñình, Tuù Môõ ñaõ taïo cho maïch tröõ tình voán coù trong ngoøi buùt cuûa oâng trôû leân phong phuù, doài daøo. Moãi vaàn thô oâng vieát ñeàu laø nhöõng tieáng noùi yeâu thöông baät leân töø nhaïc loøng caûm xuùc saâu thaúm cuûa moät traùi tim nghóa tình giaøu loøng yeâu thöông. 22 Sinh thôøi, Tuù Môõ coù nguyeän voïng ñöôïc chuyeân taâm hoïat ñoäng vaên chöông, nhöng vì gaùnh naëng nghóa tình oâng ñaõ löïa choïn moät ngheà oån ñònh hôn caùi nghieäp thi só , ñoù laø ngheà thaày kyù ñeå coù theå caûi thieän cuoäc soáng gia ñình. Song, khaùt voïng ñöôïc caàm buùt saùng taùc trong oâng khoâng heà vôi khuyeát, noù luoân thoâi thuùc Tuù Môõ. Sau khi nhaän chaân thö kyù ôû sôû Taøi chính Ñoâng Döông (Finance), oâng tranh thuû thôøi gian ñeå hoïc taäp, saùng taùc thô vaên baèng thaùi ñoä nghieâm tuùc, caàn maãn. OÂng tìm mua nhöõng saùch coâng cuï nhö: Vieät khaûo Haùn vaên” cuûa Phan Keá Bính ñeå tham khaûo, nghieân cöùu caùc theå thô vaên cuûa daân toäc. Tuù Môõ coøn mua thô cuûa Xuaân Höông, Tuù Xöông, Yeân Ñoå, Taûn Ñaø, . . . ñeå hoïc ñaëc taøi ôû moãi taùc giaû. Trong nhöõng thi só baäc thaày naøy, Tuù Môõø taâm ñaéc vaø yeâu thích bieät taøi cuûa nhaø thô Soâng Vò. Cuõng xin noùi theâm raèng, do coù thi nhaân mang teân Tuù Xöông maø neàn vaên chöông Vieät Nam hieän ñaïi chöùng kieán hieän töôïng töông sinh moät loaït buùt danh hoï Tuù nhö: Tuù Môõ, Tuù Naïc, Tuù Sôn, Tuù Poanh, . . . trong nhöõng buùt danh nhaän hoï vôùi Tuù Xöông duy chæ coù Tuù Môõ coøn chòu ñöôïc söï thöû thaùch cuûa thôøi gian vaø söï saøng loïc cuûa coâng chuùng. Vôùi caùi teân Tuù Môõ ñaõ noùi neân chuû yù cuûa caây buùt naøy muoán cöôøi côït, vaø muoán keá thöøa khieâm toán söï nghieäp cuûa nhaø thô Tuù Xöông. Tuù Môõ khoâng chæ hoïc ñaëc taøi ôû caùc thi nhaân daân toäc, oâng coøn hoïc ôû kho taøng vaên hoïc daân gian, hoïc qua ca dao, tuïc ngöõ, thaønh ngöõ, tieáu laâm, vaø coøn hoïc ôû thô vaên cuûa caùc taùc giaû vaên hoïc Phaùp nhö : Moâlie, Voânte, Labuyre, . . . Vieäc “Hoïc vaø haønh” ñöôïc Tuù Môõ xaùc ñònh nghieâm tuùc : “Hoïc phaûi coù coâng phu vaø haønh phaûi coù yù thöùc, coù saùng taïo”. Vì: “coù saùng taïo ra môùi coù baûn saéc roõ reät” [35 – 404, 405]. Xuaát phaùt töø phöông thöùc hoïc ñi ñoâi vôùi haønh, neân ngoøi buùt traøo phuùng cuûa Tuù Môõ chuyeån bieán khaù nhanh. Thô oâng cöùng caùp veà buùt phaùp theå hieän, coù nhieàu saéc duyeân hôn so vôùi nhöõng vaàn thô saùng taùc thuôû coøn laø moät caäu hoïc sinh tinh nghòch. Baèng gioïng traàn tình hoùm hænh, oâng côït 23 nhaû cuoäc soáng buoàn teû, voâ vò cuûa caùc thaày kyù, thaày thoâng trong xaõ hoäi Vieät Nam nöûa thöïc daân phong kieán: Laøm ngheà thaày kyù vôùi thaày thoâng Soáng ôû treân ñôøi coù boán caùi mong : Mong thaùng choùng qua, tieàn choùng lónh, Mong giôø mau heát, vieäc mau xong Mieàn ñay mong ñöôïc daêm möôøi chieác, Löông boång mong taêng saùu baûy ñoàng. Haõy taïm thôøi nay mong theá thoâi, Coøn bao nhieâu nöõa xeáp beân loøng. (Boán caùi mong cuûa thaày phaùn). Veà sau, cuoäc ñôøi thaày kyù ñi vaøo thô oâng nhö moät chaát lieäu ñeå gaây cöôøi. Taïi Sôû taøi chính, Tuù Môõ cuøng caùc ñoàng söï sính vaên chöông cho ra ñôøi taäp thô cheùp tay: “Ngoïn buùt laøng ta”, maø Tuù Môõ vöøa ñoùng goùp baøi, vöøa laø thö kyù ghi laïi raát coâng phu. Baøi “Phuù thaày phaùn” cuûa Tuù Môõ ra ñôøi trong thôøi gian naøy. Cuõng chính nôi ñaây, Tuù Môõ coù cuoäc hoäi ngoä vôùi moät ñoàng söï coù voán hoïc roäng vaø taàm nhìn xa, ñoù laø Nguyeãn Tröôøng Tam. Ñoïc taäp “Ngoïn buùt laøng ta”, Nguyeãn Tröôøng Tam phaùt hieän ra baøi “Phuù thaày phaùn” coù hôi thô cuûa Tuù Xöông. OÂng xin taùc giaû cho göûi ñaêng baùo. Baøi phuù ñöôïc ñaêng treân Nam Phong taïp chí döôùi daïng thô khuyeát danh. Khoâng ít ngöôøi ñoïc cho noù laø thô cuûa Tuù Xöông. Vaøi naêm sau söï laàm töôûng ñoù coøn laëp laïi trong quyeån tuyeån thô teát cuûa oâng chuû hieäu saùch Nam Kyù. Khi aáy, Tuù Môõ ñaõ ngoài vöõng treân “Gioøng nöôùc ngöôïc”, goùc baùo daønh cho thô traøo phuùng cuûa tôø Phong Hoùa. OÂng lieàn vieát baøi “Xöông hay Môõ” ñaêng treân tôø Phong Hoùa ñeå caûi chính. 24 Thaáy thô mình coù theå taïo ra söï laàm töôûng khoù ngôø nhö theá, Tuù Môõ coù theâm nieàm tin veà khaû naêng saùng taùc cuûa mình. OÂng ra söùc trau doài ngoøi buùt vöôït qua muïc ñích vui ñuøa, tieán tôùi laøm thô ñaêng baùo. Naêm 1925, ñoäc giaû thaáy nuï cöôøi cuûa Tuù Môõ xuaát hieän trong caùc soá baùo cuûa taïp chí Vieät Nam Thanh Nieân, vaø Töù Daân. Treân tôø “Töù Daân”, Tuù Môõ ñaõ khai sinh ra “Lyù Toeùt”, moät hình töôïng vaên hoïc ñieån hình coù giaù trò pheâ phaùn hieän thöïc saâu saéc. Tuù Môõ coäng taùc vôùi taïp chí Töù Daân chaúng bao laâu thì baùo naøy cuõng bò ñònh baûn nhö Vieät Nam Thanh Nieân. Duyeân nôï giöõa Tuù Môõ vôùi naøng thô gaëp traéc trôû, naøng: Cong côùn, nguyùt daøi, ñi maát huùt, Maëc anh kyù coùp ngaån ngô hoaøi. (Naøng thô cuûa toâi – GNN.III ) Maõi ñeán naêm 1932, nuï cöôøi cuûa Tuù Môõ ñaêng ñaøn vaên hoïc trôû laïi. Tuù Môõ – Hoà Troïng Hieáu voán keát giao vôùi Nhaát Linh – chuû töôùng cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn luùc coøn laøm thö kyù ôû sôû taøi chính Ñoâng Döông, laø Nguyeãn Töôøng Tam ñaõ bieát Troïng Hieáu laø caây buùt coù bieät taøi veà traøo phuùng, neân khi laäp baùo tieáng Cöôøi, roài Töï löïc Vaên Ñoaøn, Nhaát Linh ñaõ nhaän Tuù Môõ laøm thaønh vieân saùng laäp. Vaø giao cho oâng giöõ nhieäm vuï phuï traùch “Gioøng nöôùc ngöôïc”. Chính con maét tinh ñôøi cuûa Nhaát Linh laø nhaân toá quyeát ñònh ñöa Tuù Môõ ñeán vôùùi thô traøo phuùng ñeå oâng coù theå ngoài vaøo haøng gheá vinh döï cuûa tao ñaøn vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi maø khoâng beûn leõn vôùi caùc caây buùt taøi naêng ñaõ teà töïu töø tröôùc ñoù . Thaùng 7 - 1932, tôø Phong Hoùa do Töï Löïc Vaên Ñoaøn tieáp quaûn xuaát baûn soá baùo ñaàu tieân. Döôùi muïc “Gioøng nöôùc ngöôïc”, buùt danh Tuù Môõ ñöôïc oâng kyù laàn ñaàu tieân ra maét ñoäc giaû. Töø ñoù trôû ñi, tieáng cöôøi cuûa Tuù Môõ xuaát hieän 25 thöôøng xuyeân treân caùc soá baùo cuûa tôø Phong Hoùa, sau nöõa laø tôø Ngaøy Nay (ra ñôøi naêm 1936) thu huùt ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc. Ñöôïc taäp hôïp trong hai taäp “Gioøng nöôùc ngöôïc”, thô Tuù Môõ saùng taùc tröôùc naêm 1945 laø nhöõng böùc chaân dung sinh ñoäng veà boïn quan laïi, nghò vieân ôû nöôùc ta thôøi thuoäc Phaùp. Chuùng laø nhöõng “quan lôùn”, “quan beù”, “quan nghò” trong vieän daân bieåu buø nhìn do Phaùp laäp ra ñöôïc ngoøi buùt traøo phuùng saéc nhoïn cuûa Tuù Môõ veõ raát soáng ñoäng: AÙo sa, khaên nhieãu, giaày ban, Kính traéng, goïng vaøng, tay caép caäp da. AÁy laø oâng nghò vuøng ta Suùng sa suùng sính ñi ra hoäi ñoàng. (Nhaén nhuû oâng nghò – GNN.I) Nhöng khi vaøo hoïp hoäi ñoàng, oâng nghò laïi boäc loä boä daïng: con roái khaù haøi höôùc: Gaät guø, nghe ñoïc dieãn vaên. Vì daân giaùng söùc maáy laàn voã tay. Traêm coâng, nghìn vieäc,naëng thay ! Vì daân neân phaûi ñeâm ngaøy mieân man. . . (…) Vì daân phaûi xuoáng Khaâm Thieân giaûi saàu (…) Vì daân khai trí maáy chaàu toå toâm. (OÂng nghò ñi hoäi ñoàng veà - GNN.I) Lôøi leõ thì ñaày tinh thaàn traùch nhieäm, nhöng caùc quan noùi moät ñöôøng, laïi laøm moät neûo, chæ soáng vì söï vinh thaân, coøn daân thì “soáng cheát maëc bay”. 26 Hai taäp thô “Gioøng nöôùc ngöôïc” khoâng chæ coù nhöõng böùc chaân dung sinh ñoäng veà caùc oâng nghò trong boä maùy cai trò cuûa chính quyeàn thöïc daân, maø coøn laø nhöõng chuyeän ñôøi bi haøi trong xaõ hoäi Vieät Nam ôû cuoái doøng phong kieán suy taøn, ñang töøng böôùc tröôït daøi treân con ñöôøng phaûn ñoäng. Coù theå noùi nhöõng naêm Tuù Môõ thaû thô treân chuyeân muïc “Gioøng nöôùc ngöôïc” laø thôøi kyø phaùt loä roõ neùt taøi thô traøo phuùng cuûa Tuù Môõ, ngöôøi coù chí höôùng keá tuïc doøng cöôøi cuûa vaên hoïc daân toäc töø thöôïng nguoàn vaên hoïc daân gian qua caùc phong caùch thô lôùn nhö: Xuaân Höông, Tuù Xöông, Nguyeãn Khuyeán,... Tuy chöa heà ñeo theo nghieäp khoa cöû ñeå ñoã tuù taøi vaø thaân hình xem ra cuõng chaúng coù môõ laø maáy, theá nhöng caùi teân Tuù Môõ vaãn cöù laø moät hình dung quen thuoäc ñoái vôùi theá heä ñoäc gæa “hoâm qua vaø hoâm nay”. Tieáng cöôøi cuûa Tuù Môõ chaúng nhöõng chieám ñöôïc caûm tình cuûa ngöôøi ñoïc maø coøn trôû thaønh ñoái töôïng saên ñuoåi cuûa chính quyeàn thöïc daân. Naêm 1939, teân Cazoâ (Cazaux) giaùm ñoác Sôû Taøi Chính Ñoâng Döông buoäc Tuù Môõ “phaûi laøm tôø cam ñoan töø nay khoâng ñöôïc coäng taùc vôùi moät tôø baùo naøo nöõa”. Vì naëng gaùnh gia ñình, Tuù Môõ ñaønh vieát cam ñoan. Tuy nhieân, Tuù Môõ vaãn bí maät saùng taùc taïi gia. Sau thaùng 3-1945, Nhaät haát caúng Phaùp ra khoûi Ñoâng Döông, ñoäc giaû thaáy Tuù Môõ ñaêng ñaøn vaên hoïc trôû laïi. Treân soá baùo Ngaøy Nay, Tuù Môõ ñaû kích maïnh meõ vaøo boïn thöïc daân vaø boïn vieät gian baùn nöôùc (Vaên teá baûo hoä, Taây khoe, Vònh töôïng boân be, Tieãn chaân anh loã veà taây, Hòch caûnh caùo boïn Vieät gian, Taåy tröø veát tích noâ leä, . . .), nhöng oâng chöa daùm chóa ngoøi buùt vaøo boïn Phaùt Xít Nhaät. Cuõng vaøo thôøi gian naøy, tình hình chính trò trong vaø ngoaøi nöôùc coù nhieàu bieán ñoäng. Chieán tranh theá giôùi noå ra taùc ñoäng ñeán laøn soùng ñaáu tranh chính trò cuûa quaàn chuùng, vaø caùch maïng. Nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn nhö: 27 Nhaát Linh, Khaùi Höng, Hoaøng Ñaïo lao vaøo con ñöôøng chính trò. Töï Löïc Vaên Ñoaøn tan raõ töø ñoù. Sau thaùng 8-1945, Tuù Môõ tham gia chính quyeàn caùch maïng. OÂng laøm vieäc trong Boä taøi chính. Nhieàu laàn Nguyeãn Töôøng Tam khuyeân Tuù Môõ vieát muïc traøo phuùng cho baùo Thieát Thöïc. Tuù Môõ bieát ñoù laø tôø baùo choáng phaù chính quyeàn Vieät Minh neân oâng ñaõ kheùo töø choái. ÔÛ giai ñoaïn naøy, Tuù Môõ baét ñaàu nhaïy beùn vôùi lyù töôûng chính trò, nhaän ñöôïc höôùng ñi coù yù nghóa cho cuoäc ñôøi. Naêm 1946, khi caû nöôùc böôùc vaøo cuoäc khaùng chieán tröôøng kyø, Tuù Môõ ñöa gia ñình taûn cö leân Boá Haï – Baéc Giang, coøn oâng thì leân chieán khu Vieät Baéc cuøng Boä taøi chính. Cuoäc ñôøi caùch maïng cuûa oâng môû ra töø ñaáy, khoâng quaûn gian lao, coi thöôøng khoù nhoïc, Tuù Môõ hoøa mình vaøo ñôøi soáng khaùng chieán, ñi nhieàu nôi treân chieán tröôøng, luùc thì ôû Boá Haï, Nhaõ Nam, luùc qua Bình Phuù,Yeân Theá, khi thì veà Phuø Löu, Höõu Muïc, . .ñeå phuïc vuï kòp thôøi theo yeâu caàu coâng taùc. Ñeán thaùng 7-1947, oâng xin nghæ coâng vieäc vieân chöùc, chuyeån qua coâng taùc ôû sôû Thoâng tin tuyeân truyeàn khu XII, roài khu I, vaøo coäng taùc cho baùo cöùu quoác vaø caû baùo Trung öông, ñeå laøm thô traøo phuùng ñaùnh ñòch. “ Tuù Môõ nhaän nhieäm vuï aáy, haøng tuaàn moät, haøng giôø moät doäi cho quaân thuø nhöõng ñoøn neân thaân. Luùc ñaàu thô anh giaûn dò khieâm toán ñaêng trong moät baûn tin in ñaát, in ñaù cuûa Sôû thoâng tin khu I cuõ vôùi bí danh buùt chieán ñaáu (Nhaân vieân sôû thoâng tin khu I vaãn goïi Tuù Môõ laø Baùc Ñaáu). Nhaø thô coá gaéng phuïc vuï vaø chaúng bao laâu, thô buùt chieán ñaáu ñaõ ra khoûi baûn tin khu I, vaøo baùo cöùu quoác khu I, lan ra lieân khu Vieät Baéc, vaøo baùo cöùu quoác trung öông, coù tieáng taêm trong toaøn quoác” [15 – 496 ]. Traûi qua bao caùch trôû, Tuù Môõ môùi thaät söï chuyeân taâm vôùi coâng vieäc saùng taùc thô ca, thöïc hieän ñöôïc taâm nguyeän maø oâng thöôøng mong öôùc tröôùc ñoù: 28 Thôøi duø no ñoùi göôm keà coå Cuõng cöù vöôn theo ñeán baïc ñaàu. (Laïc naøng thô – GNN. II) Tham gia vaøo traän tuyeán vaên ngheä cuûa Ñaûng, Tuù Môõ ñöôïc tri ngoä roài laïi tao ngoä vôùi nhieàu vaên ngheä só ñaõ giaùc ngoä caùch maïng nhö: Ngoâ Taát Toá, Nguyeân Hoàng, Nguyeãn Coâng Hoan, Nguyeãn Tuaân, . . . Ñaëc bieät, cuoäc gaëp trong ngaû veà daân toäc khoâng heïn maø neân giöõa: Tuù Môõ, Theá Löõ vaø Xuaân Dieäu caøng laøm cho haønh trình ñeán vôùi yù Ñaûng, loøng daân, cuûa caû ba vì tinh tuù trong tao ñaøn cuõ coù theâm nieàm vui thuù vò veà tình baïn tri kyû, tình ñoàng chí cao caû. Khoaùc ba loâ leân vai ñi vaøo khaùng chieán, Tuù Môõ mang theo nieàm tin maõnh lieät vaøo töông lai töôi saùng, veà khaùng chieán taát thaéng. OÂng caát cao gioïng thô tuyeân theä veä quoác, phaûng phaát giai ñieäu haøo huøng cuûa nhaïc khuùc quaân haønh: Khaùng chieán buøng leân. Bieät thuû ñoâ Leân ñöôøng deûo böôùc khoaùc ba loâ Mang theo yù chí ngöôøi daân Vieät. Thaø cheát khoâng laøm vong quoác noâ Vaø khi saùng taùc thô vaên, Tuù Môõ caûm nhaän ñöôïc theá phoùng buùt hieân ngang, töï do maø caùch maïng ñaõ giaûi phoùng cho oâng: Ngoïn buùt töø nay heát buoäc raøng Tung hoaønh ñaõ ñeán luùc hieân ngang Phoùng teân traøo loäng coâng ñoàn ñòch Khoaùi hoaït taâm can ngoùn sôû tröôøng (Töï thuaät cuûa Tuù Môõ) 29 Treân maët traän vaên ngheä cuûa Ñaûng, Tuù Môõ hoùa thaân thaønh Buùt chieán ñaáu. OÂng xoâng xaùo ñi tieân phong trong phong traøo saùng taùc thô vaên coå vuõ nhaân daân ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp. Ngoøi buùt cöùng nhoïn, chaéc khoûe cuûa Tuù Môõ vieát raát mau leï, deûo dai trong ñeà taøi ñaùnh ñòch, nhieàu baøi thô do Tuù Môõ vieát ra ñöôïc nhaân daân, chieán só ñoùn nhaän baèng tình caûm yeâu thích saâu saéc nhö: Noài caù laøm vaï cho giaëc, Con traâu khaùng chieán, Keá hoaïch Na-Va “thöôïng thoø haï thuïc”, Caâu chuyeän töôùng thua töôùng ñi æa, Tam khí Ñôø-Taùt-Xi-Nhi, . . . Khoâng chæ saéc saûo trong nhöõng baøi thô ñaùnh ñòch, Tuù Môõ coøn haøo höùng trong nhöõng baøi thô ngôïi ca nhöõng göông “Anh huøng voâ taän”, “tinh thaàn khaùng chieán” cuûa nhaân daân ta. OÂng vieát veà nhöõng baøi thô naøy nhö nhöõng baøi chính khí ca môùi. Treân baùo cöùu quoác ôû muïc “Anh huøng voâ taän”, Tuù Môõ caûm khaùi veà nhöõng taám göông anh duõng cuûa nhaân daân : Laøng Loâi chaâu huyeän Lang Taøi Laõo ñoàng chí Töïu tuoåi ngoaøi saùu möôi. (…)OÂi! Cuï Töïu lính giaø anh duõng, Moät taám göông saùng loäng quaân daân. Nghìn thu coøn maõi tinh thaàn. Keùm chi phuï laõo ñôøi Traàn khi xöa. (Laõo ñoàng chí Töïu) Hay: Göông Minh Nguyeät cao ngôøi saùng quaéc, Nhö vöøng traêng vaèng vaëc ñeâm thanh. Nghìn naêm Tröng Trieäu uy linh, Ngaøy nay con chaùu tinh anh vaãn coøn. 30 (Nöõ caùn boä Ngoâ Minh Nguyeät) Tuù Môõ ñaõ vaän duïng ñöôïc loái veø cuûa vaên hoïc daân gian trong loái keå chuyeän laøm cho thô oâng taêng tính moäc maïc, deã ñoïc, deã nhôù. Neáu noùi ñeán nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cuûa vaên ngheä ñoái vôùi cuoäc khaùng chieán giaønh ñoäc laäp, nhaát laø maët giaùo duïc tö töôûng yeâu nöôùc vaø ngôïi ca tinh thaàn ñaáu tranh kieân cöôøng cuûa nhaân daân, thì söï nghieäp saùng taùc cuûa Tuù Môõ ñöôïc coi laø taám göông tieâu bieåu, xöùng ñaùng ñöùng ôû vò trí haøng ñaàu. Hoøa nhaäp vaøo cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc cuûa daân toäc, Tuù Môõ thaät söï trôû thaønh nhaø thô bình daân, ôû trong loøng nhaân daân. Buùt chieán ñaáu-Tuù Môõ khoâng neà haø coâng taùc dieãn ca nhöõng chuû tröông chính saùch cuûa nhaø nöôùc. OÂng vaãn caàn maãn vieát baèng tinh thaàn traùch nhieäm cao, vôùi hy voïng coù theå vaän ñoäng nhaân daân ñoùng goùp söùc ngöôøi söùc cuûa vaøo cuoäc khaùng chieán tröôøng kyø. Nhieàu baøi dieãn ca cuûa oâng nhö: Caàn kieäm lieâm chính dieãn ca, Ñòch vaän dieãn ca, Thueá noâng nghieäp dieãn ca, Caùch maïng thaùng taùm dieãn ca, . . ñaõ taùc ñoäng saâu roäng trong loøng quaàn chuùng. Ngoaøi saùng taùc thô, Tuù Môõ coøn vieát cheøo vaø dieãn cheøo raát thaønh coâng. Khoâng ít vôû cheøo (Nhaø sö gieát giaëc, Gieát giaëc tröø gian, Toå ba nhaø, Ba caùi soáng, ba caùi cheát, Löu Bình Döông Leã taân thôøi, Toång ñoäng vieân, . . ) ñöôïc oâng saùng taùc daøn döïng coâng phu. Khi coâng dieãn thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa quaàn chuùng. Cuõng chính vì muoán ñi thaâm nhaäp thöïc teá, naêm 1949 Tuù Môõ theo ñoaøn cheøo Quyeát Thaéng ñi löu dieãn ñeå hieåu theâm thöïc teá . Chaúng may , oâng bò loït vaøo voøng vaây cuûa giaëc Phaùp. Sau hai thaùng 17 ngaøy bò Phaùp baét giam, Tuù Môõ ñaõ tìm caùch vöôït khoûi söï giam giöõ cuûa giaëc ñeå trôû veà vôùi khaùng chieán, tieáp tuïc söï nghieäp buùt chieán ñaáu. 31 Baèng nhieät tình yeâu nöôùc vaø loøng ñam meâ ngheä thuaät, Tuù Môõ ñaõ ñoùng goùp vaø._.öõ taïo ra moät söï keát hôïp môùi coù veû truùc traéc khaäp kheãnh khaáp kheånh ñeå gaây cöôøi. OÂng ít duøng thaønh ngöõ, tuïc ngöõ ôû theå nguyeân daïng. Cuøng vôùi vieäc taùch töø taïo thaønh thaønh ngöõ môùi: baøy la lieät → baøy lieät baøy la taïo thaønh moät kieåu keát hôïp môùi laï. Ngöôøi ñoïc deã nhaän thaáy raèng Tuù Môõ duøng ñaïo quaân ngoân ngöõ nhö moät vieân töôùng taøi hoa. Ngheä thuaät vaän duïng ngoân töø heát söùc thaønh thuïc vaø ñieâu luyeän cuûa oâng giuùp oâng taïo tieáng cöôøi moät caùch chuû ñoäng. Nhôø chuû ñoäng, taøi hoa trong vieäc chæ huy ngoân töø aáy maø baøi thô naøo cuûa oâng cuõng coù caùi theá vöõng chaéc, caân ñoái haøi hoøa, saéc maøu sinh ñoäng vaø raát bieán hoùa . Khaû naêng lieân töôûng qua caùc kí hieäu, daáu hieäu ngoân ngöõ goïi laø beû chöõ → noùi traïi ñeå gaây cöôøi thaät kì laï, nhaïy beùn nhö: “taùn nhaêng phoù maùt”, chöõ Nam voâ boà taùt thaønh “Nam voâ boà taùt boà hoøn”. . . “Chôi maây chôi nöôùc, chôi non… chôi ngöôøi”. . . “Nam moâ a di ñaø. . . phieän”, … Thöôøng nhöõng caùch söû duïng ngoân ngöõ kieåu hôïp khaù ñaëc bieät nhö treân cuûa Tuù Môõ ñeàu raát gaây aán töôïng vaø laøm taêng theâm giaù trò bieåu ñaït, bieåu caûm cho lôøi thô cuûa oâng. Trong ”Quan phaùn chôi Saàm Sôn _ GNN.II” coù caùch noùi traïi, chôi chöõ khaù ñaét: Ngöùa moàm, xin nhaéc caùc baø phaùn: 119 Sang naêm ñöùc anh chöôøng coù taùn Xin ñi “phaûi gioù” taïi Saàm Sôn Lieäu ñaén ño roài haõy chaáp ñôn . . . Baøi “Khuyeân choàng oâng nghò khi ñi hoäi ñoàng _ GNN.II “ laøm theo kinh nghóa, Tuù Môõ haàu nhö duøng toaøn laø thaønh ngöõ, tuïc ngöõ. Ñaây laø moät ñoaïn nhö vaäy: “ÔÛ nhaø nhaát vôï, nhì choàng, ra nghò vieän chôù thua beø thua baïn vaäy.AÊn phaûi neân ñoïi noùi phaûi neân nhôøi, ñöøng aáp a aáp uùng, ñeå cho ngöôøi caû vuù laáp mieäng em. Nhuû naøy chaøng, nhuû naøy chaøng: noùi coù saùch maùch coù chöùng, caùc coâng kyø vieäc cho phaân minh, traùi thì caõi, phaûi thì theo, vì nöôùc vì daân cho heát daï. Nhôù laáy ñaáy, nghe laáy ñaáy; lieäu khi tung, khi höùng, khi cöùng khi meàm, hoaëc anh em coù beû hoïe cho nhôøi, thôøi bieän baïch cho ra goùc baùnh tröng ñeå toû loøng mieäng nhaø sang coù gang, coù theùp. ÔÛ nhaø leänh oâng coàng baø, ra hoäi ñoàng chôù keùm anh, keùm em vaäy. Caàu gì cho ñöôïc, öôùc gì cho thaáy, ñöøng maäp maø maäp môø, chaúng boõ chæ muùa dìu qua maét thôï. Khuyeân naøy chaøng, khuyeân naøy chaøng: xem baèng maët, baét baèng tay, choïn maët göûi vaøng cho xöùng ñaùng; hay thôøi cöû, giôû thôøi töôùc, duø tieàn duø baïc chôù thay loøng. Naëng vaäy thay, khoù vaäy thay: lieäu caâu ñoái ñaùp, caâu beû, caâu baùc, hoaëc quí quan coù sì soà chi tieáng, cöù phaân traàn cho ñöùt ñuoâi noøng noïc, cho bieát tay oâng nghò laø ñaù, laø ñanh . . .” Tieáng cöôøi traøo phuùng Tuù Môõ mang ñaäm maøu saéc daân toäc, ñöôïm söùc soáng vaø tinh thaàn ñaáu tranh cuûa nhaân daân, nhaát laø nhöõng ngöôøi bình daân. Nhaân daân thích thô cöôøi Tuù Môõ vì hoï ñöôïc noùi, ñöôïc nghe tieáng noùi haøng ngaøy cuûa chính mình. Ngoaøi vieäc vaän duïng saùng taïo voán lieáng tuïc ngöõ, thaønh ngöõ, chaát ca dao, Tuù Môõ coøn laø moät ngheä só lôùn trong lónh vöïc vaän duïng khaåu ngöõ, 120 nhöõng caùch noùi haøng ngaøy ñôøi thöôøng vaøo taùc phaåm taïo neân neùt töôi taén, noùng hoåi cho tieáng cöôøi cuûa mình: Non nöûa thaùng trôøi lo soát voù Ñi vay baïc trieäu veà phoøng thuû Sau naøy ñoùng goùp cheát cha daân! Khoán naïn chuùng oâng, chuùng noù! (Saùt khí_ GNN. II) Baøi “Cuøng anh Tuù Xôn_ GNN. I” coù nhöõng caâu ñuøa thaät aùc nhö khaåu ngöõ: “Hay vì hoâi naùch rình rình”. Nhieàu luùc lôøi thô cöù baät tuoân ra nhö lôøi noùi thöôøng, nhö caâu vaên xuoâi. Chaúng haïn: Treân vuõ ñaøi coù chuù, coù anh, Coøn hôn ñöùng moät mình trô troïi Thô ñaùp laïi maáy lôøi an uûi, Ñeå Tuù Xôn hôøn doãi sao ñaønh, Xin anh vuoát giaän laøm laønh. (Vuoát giaän Tuù Xôn – GNN.I) 3.2.2. Laø moät thi só lòch laõm, Tuù Môõ cuõng raát saønh veà moùn laåy Kieàu, taäp Kieàu. Raát nhieàu thi phaåm cuûa oâng coù tính chaát thô Kieàu. Caùch taäp Kieàu, laåy Kieàu cuûa oâng cuõng raát ñoäc ñaùo. OÂng khoâng bao giôø duøng nguyeân moät caâu Kieàu maø duøng moät soá töø ngöõ hình aûnh töø thô Kieàu ñeå taïo ra moät kieåu caáu truùc môùi. Ví duï: AÊn chi cao lôùn ñaãy ñaø? Daàu vöõng ñaäu raùn theá maø boå aâm . . . 121 (Nam voâ boà taùt boà hoøn . . . _ GNN.I) Noåi danh buoân baïc moät thì Xoân xao ngoaøi cöûa thieáu gì khaùch vay. (Döïng töôïng oâng cöûu nghò _ GNN. II) Coù khi Tuù Môõ nhaïi Kieàu, laáy hôi thô Kieàu ñeå taïo tieáng cöôøi dí doûm nhö oâng taû quang caûnh nhaø khai trí hoâm khai maïc hoäi ñoàng daân bieåu: Xe . . . hôi döøng baùnh cöûa ngoaøi Treân theàm reõ ñaùm ñoâng ngöôøi böôùc ra Moät oâng xaøm xaïm maøu da AÊn gì cao lôùn ñaãy ñaø laøm sao Tröôùc xe kính caån cuùi chaøo Baét tay cuï Thoáng böôùc vaøo taän nôi Beân thì maáy laõo . . . raâu daøi Beân thì ba boán chuïc ngöôøi treû trai Giöõa thì . . . baøn gheá haún hoi Treân treo böùc aûnh traéng ñoâi loâng maøy Haø thaønh khai trí laø ñaây Hoäi naøy thì laáy oâng naøy tieân sö! Caûnh laàu xanh cuûa Tuù Baø ñöôïc nhaïi ñeå noùi nôi khai maïc hoäi ñoàng daân bieåu, choán hoäi ñoàng aáy cuõng chæ laø moät choán “nhaø thoå” kieåu môùi maø thoâi. Caùi taøi xaây döïng aûnh, taïo döïng caûnh, ñieån hình hoùa ñoái töôïng cuûa Tuù Môõ thaät bieán hoùa. OÂng thöôøng ñaët caïnh nhau hai hình aûnh töông phaûn, hoaëc hai hình aûnh gaàn nhau nhöng caáp ñoä taêng tieán khoâng gioáng nhau . . . ñeå chuùng ñoái choïi nhau, toâ ñaäm söï vaät söï vieäc laøm baät tieáng cöôøi. Moät söï coù yù duïng 122 coâng nhöng ít ñeå laïi daáu veát. Ñieàu aáy laøm cho ta caûm thaáy nhaø thô laøm thô raát nheï nhaøng. Chaúng haïn: . . . Keû hö danh haïng baát taøi, Gioûi aên nhöng noùi chaúng neân lôøi, Xin ñöøng taáp teånh ra aên noùi, Chaúng boõ laøm bia mieäng theá cöôøi, Nhöõng keû loi choi ñaëc caùn mai Baám be “noâng”, uaåy tieáng taây boài. . . Xin ñöøng chaïy choït ra daân bieåu, Thay maët laøm daân nhoï maët thoâi! Nhöõng anh quoác ngöõ ñoïc chöa thoâng, Saùt haïch beâu ra tröôùc hoäi ñoàng Bieát coùc chi maø baøn vieäc nöôùc ÔÛû nhaø phoø vôï quaùch cho xong! (. . .) Sao cho maët nghò ra hoàn nghò Thieân haï troâng vaøo khoûi mæa mai! (Baàu nghò vieän – GNN. II) Ñaây laø moät ñoaïn trong baøi “Gaén boù vôùi quan nghò Ñieäu anh khoùa ôi _ GNN.II”: Naøy anh nghò ôi, Xa caùch nhau ñaèng ñaüng moät naêm giôøi, Baây giôø em môùi laïi gaëp ngöôøi tình nhaân Thaáy maët anh, em möøng rôõ voâ ngaàn, 123 Boõ khi mong nhôù taám loøng xuaân em naõo nuøng! Naøy anh nghò ôi, Keå töø hoâm anh laên loùc choán laàu hoàng, Moái tình dan díu, khieán cho loøng em caûm laên. Naøy, anh nghò ôi, Nöûa tuaàn traêng maät aùi aùi aân aân, Em tieác thay ngaøy vui ngaén nguûi coù ngaàn aáy thoâi. Vieäc nhaân daân nay ñaõ beá maïc roài. Tröôùc khi tieãn bieät, em coù maáy lôøi thôû than. Naøy, anh nghò ôi, Roài ñaây keû baéc, ngöôøi Nam, Daãu laø tình traêng gioù taám gan vaøng em cuõng quaën ñau! Hay baøi Haùch (GNN. II) sau: Coù hai oâng nghò ma buøn, Nghò caâm, nghò gaät, cuõng moân nghò heà Töôûng mình to gôùm to gheâ, Thieâng nhö thaàn ôû goác ñeà goác ña. Ñaët caïnh nhau caùc veá caâu, töø, hình aûnh ñoái xöùng laøm baät ra tieáng cöôøi laø thuû phaùp maø chuùng ta hay gaëp trong caùc baøi phuù cuûa Tuù Môõ. Baøi “Kinh teá khuûng hoaûng phuù _ GNN.I” laø moät böùc tranh toaøn caûnh aûm ñaïm ñeán . . . buoàn cöôøi: Boïn sinh vieân vöøa thi ñoã veânh vang, ñaønh baám buïng ñoùng vai voâ ngheä. 124 (. . . )Neân thöông maïi khaùch thöa haøng eá Buoân thua, baùn loã, hieäu nhoû to vôõ nôï ñuøng ñuøng. Möôïn quît, vay löôøng, keû hôn thieät kieän nhau chí choùe Nhaø kyõ ngheä haøng khoâng troâi chaåy, giaûm bôùt nhaân coâng Boïn thôï thuyeàn vieäc ít naèm khaøn khoù tìm sinh keá Vieäc tuy khoâng saün mieäng, vaãn phaûi aên, Gaïo chaúng ai cung, haøm khoâng nheõ treã (. . . )Kinh teá khuûng, aùi tình cuõng khuûng, lo eá choàng phuï nöõ choång moâng gaøo. Söï nghieäp suoâng, loan phuïng ñaønh suoâng, hoaõn laáy vôï, nam nhi quay maët . . . keä! Caû ñeán xoùm hoa ñöa, lieãu ñoùn, vöøa ñoä naøo anh yeán xoân xao Cuõng traûi phen phaùch moác, ñaøn meo, nay ñaõ thaáy laøng chôi vaéng veû. (Kinh teá khuûng hoaûng phuù _ GNN.I ) 3.3. Theå thô Tuù Môõ laø nhaø thô bieát choïn loïc vaø duøng ñöôïc raát nhieàu theå thô daân toäc, ôû theå thô naøo oâng cuõng laøm haøi loøng ngöôøi ñoïc. Vì moãi loaïi thô nhö vaäy coù moät theá maïnh rieâng. Trong moät baøi baùo, Tuù Môõ ñaõ “Töï thuaät”: “Keå chuyeän thì neân duøng theå luïc baùt, coù tính chaát bình luaän thì neân duøng theå song thaát luïc baùt, coù tính chaát baùo caùo (nhö sôù cuûa Taùo Coâng) thì duøng veø boán chöõ, vònh söï vaät thì neân duøng theå baùt cuù, dieãn taû nhieàu tieát muïc thì neân duøng theå töù tuyeät tröôøng thieân, dí doûm thì neân duøng loái thô yeát haäu; mæa mai keû ñòch ñaõ bò ñaùnh guïc thì neân duøng theå vaên teá,…” [37,141]. 125 Trong thöïc teá tröôùc taùc cuûa mình, cuõng nhö nhieàu thi só ña taøi khaùc, Tuù Môõ cuõng “maïnh tay” söû duïng nhieàu theå thô: nguõ ngoân, töù ngoân, thaát ngoân töù tuyeät, thaát ngoân baùt cuù, luïc baùt, song thaát luïc baùt, thô töï do, phuù, vaên teá, haùt xaåm, haùt noùi… Vaø ôû theå taøi, theå ñieäu naøo oâng cuõng coù thu hoaïch, cuõng “cöôøi” ñöôïc Do khuoân khoå coù haïn cuûa luaän vaên, vaø vieäc söu taàm taøi lieäu coù nhieàu khoù khaên neân chuùng toâi xin ñöôïc khaûo saùt moät trong nhöõng theå thô daân toäc maø Tuù Môõ thöôøng duøng. Ñoù laø theå thô luïc baùt quen thuoäc. Chuùng toâi ñaõ thoáng keâ caùc theå thô trong hai taäp “Gioøng nöôùc ngöôïc I vaø II”, keát quaû cho thaáy soá baøi thô ñöôïc laøm theo theå luïc baùt truyeàn thoáng ôû laø 28 baøi taäp I, vaø 46baøi ôû taäp II, chieám soá löôïng lôùn ( 74 baøi/ 206 baøi ≈ 36% trong toång soá caùc baøi thô oâng saùng taùc). Vôùi theå thô quen thuoäc naøy, Tuù Môõ söû duïng thaønh thaïo raát nhuaàn nhuyeãn vaø coù nhöõng caùch taân saùng taïo raát thaønh coâng. Duø mang noäi dung traøo phuùng, thô Tuù Môõ vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc thuø baûn chaát cuûa noù: meàm maïi, uyeån chuyeån. Thô luïc baùt ñeán Tuù Môõ ñöôïc caùch taân, naâng cao khaû naêng bieåu hieän, khaû naêng dieãn ñaït. Trong nhieàu caâu luïc baùt khi muoán dieãn ñaït nhöõng thoâng tin coù yù nghóa nhaán maïnh, hoaëc caàn boâng ñuøa . . . nhaø thô thöôøng cheøn theâm vaøo giöõa caâu thô daáu chaám löûng (. . . ). Vaø cuøng vôùi nhöõng caâu keát baát ngôø (Tuù Môõ thöôøng duøng caùch keát thuùc naøy), nhöõng daáu chaám löûng aáy coù taùc duïng “saùt thöông” ñoái töôïng raát maïnh. Vaø quan troïng hôn nöõa, noù taïo theâm nhieàu neùt nghóa khaùc. Kích thích trí töôûng töôïng cuûa ngöôøi ñoïc. Giaù trò cuûa baøi thô ñöôïc naâng leân, môû roäng raát nhieàu. Döôùi ñaây laø moät soá caâu thô nhö vaäy: Ngöôøi sao chí thuù laï luøng! Coâ naøo chí thuù keùn choàng neát na 126 Ñöôïc nhö caäu noù môùi laø . . . (Caäu Phaùn chí thuù _ GNN. I) Caùc baø ñi leã cho ñoâng . . .!!! (Nam voâ boà taùt boà hoøn _GNN. I) Daây bìm döùt boû ñoáng dô Tieåu nhaân ñaéc chí bao giôø ai . . . (Daäu ñoå bìm leo _GNN. I) Baùnh xe haïnh phuùc ñang xoay töng böøng Maãu beøn lieäu ñoä caàm chöøng Laøm cho saùu baùnh xe ngöøng: Moät! Hai! Vöøa ra ñuùng soá oâng Mai Hoäi ñoàng xoå soá naøo ai coù ngôø . . . ! (OÂng phuû caàu taøi _ GNN. II) Daây kim toøng vöøa môùi keùo leân Ñaàu daây chæ thaáy . . . ñoàng keàn naêm xu. (Caùi daây kim toøng_ GNN. II) Thaàn linh phaûi ñeán saëc cöôøi Boû ñình, boû ñaùm tung trôøi maø . . . bay. (Phong thaàn Ñoã Höõu Vò _ GNN.II) Cuøng coâ phaät soáng maøy xanh, maù ñaøo, OÂng tu . . ., tu huù! Chöù sao! (Tu. . . huù _ GNN. II) Baø ra tay chöõa baây giôø hoùa hai! 127 Baø laøm caùi tính tröø sai . . . (Caùi tính tröø sai _ GNN. II) Thaùng löông nay boãng thaêng thieân OÂng cay oâng ñaéng oâng leân . . . trình coø. Thaèng naøo coù xaùc thì lo, OÂng maø toùm ñöôïc, oâng cho . . . ruõ tuø! (Ñoäi xeáp maát caép _ GNN. II) Nheï taâm hoàn huù hôù ñieàn vieân Moät ngaøy thö thaû laø tieân . . . (Cuï phaùn veà höu _GNN.II) Thaùnh baø neáu quaû linh thieâng Ñaõ laøm cho noù ñaûo ñieân ruïng rôøi . . .! Noùi chi ñeán vieäc theà boài Baøy troø che maét con ngöôøi theá gian! (Theà . . . ! _ GNN. II) Lo beânh suùc vaät nöïc cöôøi, Thaät laø caâu chuyeän môù ñôøi mæa mai . . . ! (Hoäi baûo trôï suùc vaät _ GNN.II) Vaø ñem caùi soùng khuynh thaønh Laøm cho ñoå . . . aùn, xieâu . . . hình nhö chôi! Bao giôø coâ . . . traïng ra ñôøi Giöông oai bieän hoä cho ngöôøi tröông phu? (Coâ . . . traïng _GNN.II). 128 Thô luïc baùt thöôøng duøng ñeå dieãn taû taâm tö tình caûm, ñeå noùi nhöõng ñieàu gì ñoù meàm maïi, uyeån chuyeån hoaëc nhöõng tình caûm bay boång, Tuù Môõ laïi duøng ñeå taïo tieáng cöôøi. OÂng ñaõ duøng theå thô nheï nhaøng naøy ñeå chieán ñaáu, ñeå ñaùnh guïc ñoái phöông moät caùch cuõng raát . . . nheï nhaøng “laït meàm buoäc chaët”. Caùch “buoäc” naøy oâng tieáp tuïc phaùt huy trong Gioøng nöôùc ngöôïc III, vaø trong nhöõng vaàn thô khaùng chieán. Neáu nhö ôû hai taäp Gioøng nöôùc ngöôïc_ I vaø II, ngöôøi ta khoâng theå queân chaân dung caùc nhaø sö tu . . . mu, tu . . . huù, coâ . . . traïng, quan phaùn quan nghò, … thì ôû taäp III, ngöôøi ta laïi nhôù ñeán quan thò Nguyeãn Tieán Laõng laø nhôù caùi “löng guø löôïn khuùc . . . toâm he”, nhôù oâng truøm Phaïm Leâ Boång laø nhôù caùi “Sô saøi beân trong” . . . ngoaøi caùi taám chaân trònh troïng nhö . . . ñoà phuø tang . . . Coøn trong Nuï cöôøi khaùng chieán, Nuï cöôøi chính nghóa”, ngöôøi ñoïc nhôù ñeán nhöõng teân thöïc daân, vaø boïn vieät gian baùn nöôùc laø nhôù ñeán: “Ngaøy nay coøn maët muõi naøo/ Maët mo laïi vaùc trôû vaøo Ñoâng Döông” ( NaVa, trong baøi”Ai thay töôùng NaVa” ), “Nhöõng thaéng buïng pheä ñaàu to/ Soï nhoài chính trò haøng pho saùch daøy ( Taïi sao ),“Maët trô, traùn boùng uø lì/ Thaèng vua bò thòt bieát gì laø eâ”( chaân dung Vónh Thuî, trong baøi “Sæ nhuïc” ). Caùi saâu saéc, goùc caïnh trong caùch nhìn söï vaät cuûa nhaø thô cuøng vôùi söï uyeån chuyeån meàm maïi “tröõ tình” cuûa caâu thô luïc baùt ñaõ laøm neân moät söùc maïnh ñoäc ñaùo trong noäi löïc traøo phuùng cho thô Tuù Môõ. TIEÅU KEÁT: Soáng trong tinh thaàn traøo loäng cuûa daân toäc, tieáp thu truyeàn thoáng ngheä thuaät traøo phuùng cuûa nhaân daân, hoïc taäp ngheä thuaät gaây cöôøi cuûa caùc baäc thaày Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Du, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông . . ., Tuù Môõ ñaõ taïo ra moät phong caùch ngheä thuaät traøo phuùng ñoäc ñaùo. OÂng duøng caùc bieän phaùp taïi tieáng cöôøi nhö so saùnh, phoùng ñaïi, chôi chöõ moät caùch hoùm hænh; duøng tuïc ngöõ 129 ca dao thaät dí doûm; taäp Kieàu, laåy Kieàu, nhaïi Kieàu thaät thaàn tình. Tuù Môõ söû duïng haàu heát caùc theå thô, caâu vaên, ñieäu haùt cuûa truyeàn thoáng, ñieäu theå naøo oâng cuõng thaønh thuïc, ñieäu theå naøo cuõng coù caùch taân saùng taïo vaø raát thaønh coâng. 130 PHAÀN KEÁT LUAÄN Qua vieäc khaûo saùt töông ñoái toaøn dieän “theá giôùi” ngheä thuaät trong thô traøo phuùng cuûa Tuù Môõ ôû hai taäp thô” Gioøng nöôùc ngöôïc” I vaø II saùng taùc tröôùc 1945, chuùng toâi nhaän thaáy noåi leân nhöõng vaán ñeà cô baûn caàn ñöôïc khaúng ñònh nhö sau: 1. Tröôùc heát phaûi khaúng ñònh raèng Tuù Môõ laø nhaø thô cuûa daân toäc. OÂng ñaõ tieáp thu moät caùch saùng taïo truyeàn thoáng cuûa daân toäc töø thöôïng nguoàn vaên hoïc daân gian ñeán caùc baäc thaày traøo phuùng xuaát saéc nhö: Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông . . . Khoâng böôùc treân con ñöôøng truyeàn thoáng, xa laï vôùi baûn saéc daân toäc, rôøi boû chieác noâi nhaân daân chaéc chaén seõ khoâng coù ñöôïc tieáng cöôøi traøo phuùng “boáp chaùt”, ” ñaëc vò haït muoái kieåu” Tuù Môõ. Vò trí cuûa Tuù Môõ trong vaên hoïc söû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XX laø khoâng theå thay theá. Caùch ñaây treân nöûa theá kyû, trong cuoán “Vaên nhaân, thi nhaân Vieät Nam hieän ñaïi” ( do Nxb Coäng Löïc , phaùt haønh 1942), nhaø nghieân cöùu Leâ Thanh, ngöôøi cuøng thôøi vôùi Tuù Môõ ñaõ döï ñoùan raèng: “Sau naøy, chuùng ta coù vieát boä vaên hoïc söû cuûa ta, trong chöông vaên thô khoâi haøi vaø traøo phuùng, noùi ñeán Cao Baù Quaùt, Yeân Ñoå, Tuù Xöông, ta seõ khoâng theå boû qua ñöôïc Tuù Môõ. Khoâng nhöõng theá ngay baây giôø trong caùc hoäi Tao Ñaøn Vieät Nam, beân nhöõng baäc tieàn boái, “Tuù Môõ coù theå chieám ñöôïc moät choã ngoài maø khoâng beõn leõn, vaø ñoù laø moät danh döï raát xöùng ñaùng vôùi caùi vaên nghieäp cuûa oâng” [4_ 134]. Ñuùng nhö vaäy. Ñöông thôøi nhieàu vaên nhaân, thi só haêm hôû ñi tìm nhöõng ñeà taøi, nhöõng meïo luaät môùi thì Tuù Môõ vaãn trung thaønh vôùi nhöõng theå thô daân 131 toäc, ñieäu haùt truyeàn thoáng. OÂng ñaõ keá tuïc moät caùch xuaát saéc ôû nhieàu phöông dieän ngheä thuaät taïo tieáng cöôøi cuûa cha oâng, vaø ñeå laïi daáu aán phong caùch rieâng cuûa mình. 2. Theá giôùi ngheä thuaät thô Tuù Môõ laø moät theá giôùi ña thanh, nhieàu maøu saéc, vaø saéc maøu naøo cuõng lung linh yù vò haøi höôùc. Taát caû laøm neân moät gioïng ñieäu traøo phuùng ñoäc ñaùo thaät Tuù Môõ. “Môõ maø chaúng . . . Môõ”. ÔÛ taùc phaåm cuûa mình, Tuù Môõ thöôøng söû duïng hai caùch keát caáu phoå bieán ñeå gaây cöôøi. Ñoù laø caùch keát caáu ngaén goïn noùi tôùi ñaâu cöôøi ngay ñeán ñoù, vaø kieåu keát thuùc baát ngôø. Kieåu keát caáu naøo cuõng taïo ra tieáng cöôøihoùm hænh. Khi nheï nhaøng maø ñau, boâng ñuøa vui töô hieàn dòu, khi “ñoùng daáu” vaøo ñoái töôïng. . . Vaø caùch kieåu keát caáu naøo cuõng chaët cheõ, vöõng chaõi. Tieáng cöôøi traøo phuùng cuûa Tuù Môõ laø moät tieáng cöôøi nhieàu beø, tieáng cöôøi ña gioïng ñieäu. Coù gioïng haøi höôùc boâng lôn nheï nhaøng, “maùt meû”, nhöng cuõng khoâng keùm phaàn chua cay. Gioïng “chieán ñaáu” – chaâm bieám cay ñoäc, gay gaét ñaày chaát theùp. Gioïng töï traøo hoùm hænh vui töôi theo tinh thaàn “moät nuï cöôøi baèng möôøi thang thuoác boå”. Tuù Môõ vaän duïng thaät saùng taïo caùc thuû phaùp ngheä thuaät taïo tieáng cöôøi: so saùnh, phoùng ñaïi, chôi chöõ. ÔÛ thuû phaùp so saùnh, Tuù Môõ coù sôû tröôøng ñoái baát ngôø do söï lieân töôûng raát xa taïo ra moät söï khaäp khieãng kieåu “löng guø löôïn khuùc . trong baøi. . tôm he”, hay so saùnh ví von dí doûm nhö ví Taûn Ñaø vôùi anh baùn huõ, vaên phaåm cuûa Taûn Ñaø laø “Maém saùch”. Thuû phaùp phoùng ñaïi ñöôïc Tuù Môõ duøng chöøng möïc, neân ñoái töôïng khoâng ñeán möùc meùo moù, “quaùi thai” laøm cho tieáng cöôøi cuûa oâng raát gaàn vôùi hieän thöïc, ñaäm chaát hieän thöïc, laø nhaø thô cuûa chuû nghóa hieän thöïc. Ñoäc ñaùo nhaát laø caùch chôi chöõ, caùch xaây döïng hình aûnh vaø ñieån hình hoùa ñoái töôïng trong thôøi thô traøo phuùng cuûa oâng. Kieåu chôi chöõ ngay töø tieâu 132 ñeà baøi thô ñaõ thu huùt ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc, laøm cho ngöôøi ta phaûi ñoïc ngay baøi thô nhö “Nam voâ boà taùt boà hoøn . . .”, Môõ maø chaúng . . . Môõ” . . . Ñaét nhaát laø kieåu chôi chöõ theo loái noùi laùi maø oâng hoïc ñöôïc töø tieáng cöôøi daân gian, tieáng cöôøi Xuaân Höông: “Roàng loän”, “Coá ñeo”, “loän voøng”, “Phaûi gioù”. ÔÛ ñòa haït ngoân ngöõ , Tuù Môõ vaän duïng moät caùch taøi tình lôøi aên, tieáng noùi cuûa nhaân daân. OÂng tieáp thu caùch noùi, khaåu ngöõ sinh ñoäng, duøng tuïc ngöõ, thaønh ngöõ giaøu hình aûnh thaät linh hoïat bieán hoùa. Caâu thô, caâu vaên cuûa oâng bao giôø cuõng caân ñoái, nheï nhaøng ñoïc thuaän mieäng xuoâi tai. Caùc saùng taùc cuûa oâng cuõng baøng baïc aâm höôûng ca dao tröõ tình. OÂng cuõng coù caùch laåy Kieàu, taäp Kieàu, nhaïi Kieàu cuûa rieâng oâng. Qua caùch choïn loïc ngoân töø töôûng nhö khoâng maáy vaát vaû cuûa oâng, chaát lieäu ñôøi soáng, chaát lieäu hieän thöïc cöù xaø vaøo thô oâng taïo ra nhieàu kieåu cöôøi ñoäc ñaùo. Tuù Môõ vaän duïng thaønh coâng nhieàu theå loïai thô, ñieäu haùt truyeàn thoáng vaø coù nhöõng caùch taân saùng taïo ñaùng chuù yù, nhaát laø theå loïai thô luïc baùt, phuù, vaø vaên teá. Coù theå noùi vieäc phaùt huy, phaùt trieån voán vaên hoùa quyù baùu cuûa daân toäc cuûa Tuù Môõ trong lónh vöïc ngheä thuaät traøo phuùng laø höôùng ñi thuaän doøng daân toäc. Phaûi khaúng ñònh theâm raèng neáu khoâng coù moät daân toäc traøo loäng, loái soáng laïc quan nhö daân toäc Vieät Nam seõ khoâng coù nhaø thô traøo phuùng Tuù Môõ. 3. Tìm hieåu ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ, nhö ñaõ noùi ôû phaàn daãn luaän, chuùng toâi muoán duøng caùi nhìn heä thoáng hoùa (böôùc ñaàu) ñeå thaâu toùm phong caùch ngheä thuaät taïo tieáng cöôøi khoâng theå troän laãn cuûa moät caây buùt raát möïc chung thuûy vôùi truyeàn thoáng daân toäc. Hôn theá nöõa , qua thô oâng, ta coù theå nhìn thaáy taâm hoàn Vieät Nam trong buoåi “gioù Mó, möa AÂu”. Ñoù laø ñieàu raát ñaùng quí, ñaùng traân troïng. 133 Trong röøng cöôøi hoài ñaàu theá kyû tröôùc vôùi nhöõng teân tuoåi ñaõ ñi vaøo lòch söû vaên hoïc nhö: Ñoà Phoàn, Nguyeãn Coâng Hoan, Vuõ Troïng Phuïng . . . Nam Cao, ta khoâng theå khoâng nhaän ra tieáng cöôøi cuûa oâng khoâng da dieát, khaéc khoûai thaâm traàm, khoâng “gieát ngöôøi khoâng göôm giaùo” nhö caùc baäc thaày Xuaân Höông, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông thuûa tröôùc. Ñeán vôùi thô cöôøi Tuù Môõ ta caûm thaáy nhö ñöôïc trôû veà vôùi nhaân daân, ñöôïc soáng vôùi tieáng yeâu thöông vaø loøng traân troïng con ngöôøi. OÂng pheâ phaùn , ñaû phaù nhöõng thoùi giaû doái, ñua ñoøi voâ nghóa lí. OÂng tuyeân chieán vôùi nhöõng loïai “moát” ñoù ngöôïc thuaàn phong mó tuïc cuûa daân toäc. OÂng thöùc tænh nhaân daân ra khoûi nhöõng söï u meâ baèng tieáng cöôøi xaây döïng, tieáng cöôøi “ñem thay cho nhöõng vaàn thô saàu thaûm, khoùc gioù than maây. Noù coù caùi coâng duïng nhöõng lieàu thuoác hoài sinh, chöõa laïi caùi tinh thaàn baïc nhöôïc” [ 4 _ 107] Chuùng toâi quan nieäm raèng: Phöông dieän ngheä thuaät khoâng taùch rôøi noäi dung, trong vaên chöông ngheä thuaät vaø noäi dung laïi caøng khoâng ñöôïc chia taùch nhö vaäy. Vôùi Tuù Môõ, nhaø thô raát daân toäc, thì vieäc tìm hieåu rieâng bình dieän ngheä thuaät taïo tieáng cöôøi chæ laø töông ñoái. Luaän vaên cuûa chuùng toâi muoán tieáp caän phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø thô nhö laø moät böôùc ñaàu tieân böôùc vaøo “theá giôùi traøo phuùng” cuûa oâng, khaúng ñònh moät phong caùch saùng taïo raát daân toäc. Hieän nay vieäc giaûi trí ñaõ coù raát nhieàu ngaønh coâng ngheä tieân tieán phuïc vuï, nhöng khoâng theå thay theá ñöôïc tính öu vieät cuûa ngheä thuaät ngoân töø. Vaû laïi, nhaân loïai bao giôø cuõng caàn tieáng cöôøi. Cöôøi ñeå ñoïan tuyeät vôùi caùi cuõ loãi thôøi, cöôøi ñeå pheâ phaùn theá thaùi nhaân tình, cöôøi ñeå höôùng thieän, cöôøi ñeå coù nieàm vui soáng, cöôøi ñeå xaây döïng, tieán leân . . . Vì theá, nghieân cöùu tieáng cöôøi, tìm hieåu ngheä thuaät taïo ra tieáng cöôøi, nhaát laø thô traøo phuùng luoân laø moät vaán ñeà lí thuù 134 vaø haáp daãn, nhöng cuõng laø moät vaán ñeà phöùc taïp. Do vaäy maø chuùng toâi muoán tìm ñeán vôùi ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ tröôùc 1945, moät phong caùch ñoäc ñaùo. Coáù nhieân, con ñöôøng tieáp caän phong phuù ngheä thuaät traøo phuùng trong thô Tuù Môõ, moät nhaø thô “khoâng theå boû qua ñöôïc” khi laøm vaên hoïc söû nöôùc nhaø ôû lónh vöïc vaên chöông khoâi haøi vaø traøo phuùng, vôùi chuùng toâi vaãn laø ñang ôû nhöõng böôùc doø daãm ban ñaàu, vaø chaéc chaén seõ khoâng traùnh khoûi coù nhöõng khi cheäch höôùng hoaëc sô saøi. Chuùng toâi hi voïng seõ tìm hieåu saâu hôn vaøo moät dòp thuaän tieän khaùc. Vaø cuõng hi voïng seõ coù nhieàu coâng trình cuûa caùc taùc giaû khaùc cuøng ñieåm xuaát phaùt nhö chuùng toâi. Vaán ñeà vaãn coøn ñang ñeå ngoû . . . /. 135 PHAÀN PHUÏ LUÏC I. THAØNH NGÖÕ ÔÛ TAÄP MOÄT 1. Ñôøi ngöôøi boùng ngöïa nhoùang qua cöûa soå 2. AÊn treân ngoài troùc 3. Chaân baét cheùo kheo 4. Maøu môõ rieâu cua 5. Ví tieàn roãng toaùc 6. Hyù hoaùi coäng coäng tröø tröø 7. Tuyu nguyûu, ngô ngô ngaùc ngaùc 8. Vöong laáy nôï nhö loâng löôn 9. Coi tieàn nhö coû raùc 10. Doát ñaëc caùn mai 11. Ruoäng saâu traâu naùi 12. Thieân hoâ baùt saùt 13. Laám leùt ruït reø nhö raén raùo muøng naêm 14. Baên khoaên, uû ruõ nhö dieàu haâuthaùng chaïp 15. Maët naëng baèng ñaù ñeo, gaét oûm maém tom, cau cau coù coù 16. Cöôøi roøn nhö naéc neû, côït côït boâng boâng 17. Giôû daïi giôû khoân 18. Nöõa môõ nöõa naïc 19. Nghòch noâ nhö quyû, taàm vaùo taàm veânh 20. Nhôùn nhô nhôùn nhaùc 21. Khinh khænh veânh vang cuøng xoùm maïc 22. Luûi thuûi loái coâng danh 136 23. Buoân thua baùn loã 24. Möôïn quòt, vay löôøng 25. Phuùc tinh giaùn theá 26. Khuùm nuùm co ro 27. Loùt tay laù chuoái 28. Ñaàu ñoâi vai mang 29. Giaáy traéng möïc ñen 30. Daèng dai nhö ñæa ñoùi 31. Yeân moà, ñeïp maû 32. Gaén boù keo sôn 33. Laém baïc nhieàu tieàn 34. Soi thaáu khuùc nhoâi 35. Thay taâm, ñoåi tính neát 36. Gaêp thaày gaëp thuoác 37. Ñoåi thòt, thay da 38. Ñoàng thanh töông öùng 39. YØ eøo tieáng nhoû tieáng to 40. Vaïn söï baát nhö nhaøn 41. Maùt meû ñeû con khoân 42. Ruoài nhieàu, ai ôi, maät ít 43. Hö vaên, ai ôi, xeáp xoù 44. Keùo saáp, loâi ngöûa 45. Ngöôøi hay keû dôû 46. AÊn chay nieäm nam voâ 47. Lao taâm khoå trí 137 48. Maét löôïn ti hí 49. Choù vôùi meøo 50. Ruø rì nhö theå nhaø nho 51. Ba sinh duyeân nôï 52. Saéc khuynh thaønh 53. OÙc moûi maét môø 54. Phi ñieáu baát thaønh quan 55. Voâ töûu baát thaønhleã giaû 56. Giai khoâng röôïu nhö côø khoâng gioù 57. Ñuïc nöôùc beùo coø 58. Daäu ñoå bìm leo 59. Ngaùn noåi con ñen loøng baïc beûo 60. Qua caàu tuùng baån laïi ngaân 61. Nhìn xuoâi nhìn ngöôïc 62. Ñöôïc thuacuõng toaïc ñaàu gaõy caúng 63. Thaày maït cuûa… Troø möôùp ñaéng 64. Thieân hoâ baùt saùt 65. Taùn höu taùn vöôïn 66. Con ñaøng chaùu ñoáng 67. Ñaøo leân troän xuoáng 68. Ñaët doïc xaây ngang 69. Cuõng coøn bia mieäng ñeå löu danh 70. Lôïi daân, ích nöôùc 71. Ñöøng caêm nhö heán 72. Gioûi ñoàn gaàn, doát ñoàn xa 138 73. AÊn phaûi neân ñoâi, noùi phaûi neân lôøi 74. Ñöøng aáp a aáp uùng ñeå cho ngöôøi caû vuù laáp mieäng em 75. Noùi coù saùch maùch coù tröùng 76. Lieäu khi tung, khi höùng, khi cöùng khi meàm 77. Mieäng nhaø sang coù gang coù theùp 78. Muùa dìu qua maét thôï 79. Xem baèng maët, baét baèng tay 80. Choïn maët göûi vaøng 81. Ñöùt ñuoâi noøng noïc 82. Muadanh baùn lôïi 83. Laêm le gaø queøaên quaån coái 84. Giaøo hoaït chi moàm 85. Huøng hoàn chi tieáng 86. Baùn gia taøi mua só dieän 87. Veânh vang danh haûo vôùi baø con 88. Giôû daïi giôû ngaây 89. Ngô ngaùc vòt ñieác nghe saám 90. Boû thì thöông, vöông thì toäi 91. Rieãu caøng teä, cheá cang giaø 92. Dai nhö ñæa 93. Baøn daïi laïi baøn khoân 94. Caù lôùn nuoát caù beù 95. Naùt hôn töông 96. Bao taây giang theùp ñöùng tranh huøng 97. Traêm moàm noùi traêm moàm phaûi 139 98. Ra luoàn vaøo cuoái 99. Vaïch aùo xem löng 100. Khoái oùc nhö thoø loø 101. AÊn no laïi nguû khoø 102. Laån thaån nhö ma soù 103. Noâm na maùch queù Taäp Hai 1. Thaém thòt, chôn loâng, beùo xuø 2. Veânh vang nhö theå oâng ngheø vinh quy 3. Laém keû loàng chim ngöôøi daï caù 4. Ngöôøi mua keû baùn 5. Nhanh nhö chôùp, nheï nhö teân 6. Thaáy gaùi nhö meøo thaáy môõ 7. Kyø cuøng, kieät löïc 8. Ñaõ ñaâm lao thì phaûi theo lao 9. Naèmquay cheát dôû 10. Kheånh caúng vuoát ve saâu 11. Nöûa ngöôøi, nöûa ngôïm 12. Töï cao töï daïi 13. Muïc haï voâ nhaân 14. Phaøm phu tuïc töû 15. Nhaát töï caùch truøng 16. Dôû daï töø bi 17. Mieäng hoa cung theùp cung gang 140 18. Voán ba töùc löôùi phaù tan baát hình 19. Thay teân ñoåi soå 20. Chaät nhö toå chuoät, toái hình hang dôi 21. traêm kheùo nghìn khoân 22. Ñi maây, cöôõi gioù 23. Laøm troø che maét theá gian 24. Toùc baïc da moài 25. Ngöôøi xem ngöôøi nhö kieán coû soân sao 26. Tieáng noi cöôøi oàn aøonhö vôõ nöôùc 27. Buoân taûo baùn taàn 28. Chaïy toaïc gaáu vaùy 29. Xe chaïy nhö ngöïa loàng 30. Khaùch ngoài nhö caù yù 31. Tieáng oàn nhö chôï vôõ 32. Ngöôøi keùo töï nöôùc troâi 33. Maët taàm vaùo taàm veânh 34. Ñöôïc ñaøng chaân laán coå, laán ñaàu 35. Raøo raøo nhö theå chôï phieân 36. Moät coâng maø löôõng tieän 37. Caû soâng ñoâng chôï 38. Côm ba baùt aùo ba manh 39. AÊn no, ngoài maùt 40. Taùn traêng taùn cuoäi 41. Theo tuïc theo leà, ñua thôm ñua thoùi 42. Traùi gioù giôû giôøi 141 43. Toân ti leà loái 44. Con cha chaùu oâng 45. Nhaát tieáu thieân kim 46. Toán chöùc thaêngquan 47. Chaân chaäm maét môø 48. Maët maøy trô traùo 49. Maët trô nhö thôùt 50. Nhö caù gaëp nöôùc, nhö soàng gaëp maây 51. Nhö gaém traùm, ñoå chì 52. Ñoû maët tía tai 53. Laêm le gaïc gioïc xoaù ngang 54. Chæ soi moùi bôùi loâng tìm veát 55. Chôi khaêm vaën yù thaønh queo 56. Beû haønh beû toûi 57. Thaáp tha thaáp thoûm 58. Ngôm ngôùp gôøm gôøm… xeùn thuû xeùn ñuoâi 59. Traêm khoân nghìn kheùo 60. Töù ñoùm tam khoanh 61. Döû vaøo troøng vaøo xieác 62. Keøn thoåi ngöôïc, Troáng ñaùnh xuoâi 63. OÙc ñaët caùn mai 64. AÊn no loøi keøn 65. Uoáng say nöùt ruoät 66. Giaøu to, danh lôùn 67. Vaãn saùo nhö vôø 142 68. Coâ ñoäc, coâ quaû 69. Caàu baát,caàu bô 70. Toaøn veïn thaàn xaùc 71. Ñaøo leân troän xuoáng 72. Ñaët doïc xoay ngang 73. Trôøi laømmoät traän laêng nhaêng 74. OÂng hoaù ra thaèng thaèng hoaù ra oâng ._.