Nghệ thuật thể hiện nhận vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan

TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS - TS. NGUYỄN HỮU SƠN THÁI NGUYÊN - 2009 . LỜI CẢM ƠN Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành và sâu sắc đối với PGS. TS Nguyễn Hữu Sơn ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, dìu dắt và động viên tơi trong quá trình nghiên cứu và hồn thành luận văn này. Tơi xin chân thành cảm ơn các thầy cơ giáo trong khoa Sau Đại học và khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Thái Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy và chỉ bảo cho tơi trong suốt khố cao học vừa qua. Cuối cùng tơi xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luơn động viên tơi trong quá trình học tập và hồn thành luận văn này. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009 Học viên: Phạm Thị Hồng Xiêm . MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài......................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.......................................................................... 2 3. Phạm vi đề tài............................................................................................ 12 4. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ 13 5. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................... 13 6. Những đĩng gĩp của luận văn................................................................... 14 7. Cấu trúc của luận văn................................................................................ 14 NỘI DUNG Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử 1. Tác giả Lê Hoan......................................................................................... 15 2. Tác phẩm Việt Lam tiểu sử........................................................................ 23 2.1. Tên gọi.................................................................................................... 23 2.2. Vấn đề xác định tác giả Việt Lam tiểu sử............................................... 25 3. Vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................................... 30 3.1. Khái niệm tiểu thuyết chƣơng hồi.......................................................... 30 3.2. Hồn cảnh ra đời..................................................................................... 30 3.3. Đặc điểm thể loại................................................................................... 34 3.4. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử đƣợc viết theo lối kết cấu chƣơng hồi........................................................................................ 36 3.4.1. Thể loại tiểu thuyết lịch sử................................................................. 36 3.4.2. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết cấu chƣơng hồi............................................................................................. 36 Tiểu kết......................................................................................................... 39 . Chƣơng 2: Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - từ nguyên mẫu đến hình tƣợng văn học 2.1. Con đƣờng từ hiện thực đến các hình tƣợng văn học............................. 40 2.2. Các nhân vật nguyên mẫu trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................ 43 2.2.1. Lê Lợi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học....................... 44 2.2.2. Hồ Quý Ly từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............... 47 2.2.3. Nguyễn Trãi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............. 51 2.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật trong lịch sử.................................................... 55 2.3.1. Những nét tƣơng đồng giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự tƣơng đồng......... 56 2.3.2. Những nét khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự khác biệt............. 60 Tiểu kết.......................................................................................................... 68 Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử 3.1. Khái niệm nhân vật và vai trị của nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi.................................................................................................... 70 3.1.1. Khái niệm nhân vật.............................................................................. 70 3.1.2. Vai trị của nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi.............................. 71 3.2. Giới thuyết chung về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi................................................................................................... 72 3.2.1. Vai trị của nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi..................................................................................................... 72 3.2.2. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi............... 73 3.2.3. Một số thủ pháp thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi....... 74 3.3. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan........................................................................................................ 74 3.3.1. Nghệ thuật thể hiện hành động nhân vật và sự kiện.......................... 75 3.3.2. Nghệ thuật thể hiện tính cách nhân vật.............................................. 90 . 3.3.3. Nghệ thuật thể hiện ngơn ngữ nhân vật............................................. 98 Tiểu kết....................................................................................................... 108 KẾT LUẬN................................................................................................. 109 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................ 111 Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Việt Lam tiểu sử (hay cịn gọi Việt Lam xuân thu) là cách đặt tên của Lê Hoan. Đây là một cuốn tiểu thuyết chữ Hán đƣợc viết theo kiểu chƣơng hồi, cĩ quy mơ rộng lớn, phản ánh những biến cố lịch sử quan trọng trong những thời điểm lịch sử đặc biệt ở thế kỷ XV. Đĩ là sự nghiệp của đức Lê Thái Tổ gắn liền với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, ngƣời lãnh đạo nhân dân ta trƣờng kỳ kháng chiến chống giặc Minh xâm lƣợc. Tƣ tƣởng chủ đạo của cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử vừa thể hiện đƣợc khát vọng độc lập, tơn phị chính thống, đề cao chính nghĩa, vừa khẳng định sức mạnh đồn kết chiến đấu chống giặc ngoại xâm. 1.2. Sự ra đời của cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử cùng với những đĩng gĩp về giá trị nội dung và nghệ thuật đã gĩp phần làm nên giá trị của văn học trung đại nĩi riêng, thúc đẩy quá trình phát triển của văn xuơi Việt Nam nĩi chung. Xuất hiện trong vai trị là đại biểu cuối cùng của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam, Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan đã đánh dấu những bƣớc phát triển về mặt thể loại của tiểu thuyết chƣơng hồi, để chuẩn bị cho sự ra đời của tiểu thuyết hiện đại cĩ nguồn gốc từ phƣơng Tây. 1.3. Đọc Việt Lam tiểu sử, ấn tƣợng lớn nhất của tác phẩm chính là ở chỗ tác giả đã rất thành cơng trong việc đƣa các nhân vật lịch sử vào tác phẩm văn học thành những hình tƣợng nghệ thuật. Các nhân vật trong tác phẩm vừa bảo lƣu những đặc điểm vốn cĩ thật trong lịch sử vừa đƣợc hƣ cấu, sáng tạo thành những nhân vật văn học chứ khơng đơn thuần là những nhân vật lịch sử. Trong con mắt của các nhà nghiên cứu lịch sử thì những nhân vật này là con ngƣời của lịch sử, cịn đối với các nhà nghiên cứu văn học thì đĩ lại là những nhân vật văn học thực sự. Điều gì làm nên những ấn tƣợng ấy nếu nhƣ khơng phải là tài năng và tâm huyết, vốn sống của nhà văn Lê Hoan. Xét một cách Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 tồn diện, Việt Lam tiểu sử là một tác phẩm văn học đặc sắc. Trên thực tế, các tài liệu nghiên cứu, các bài viết về thiên tiểu thuyết này vẫn chƣa nhiều. Vì thế, tìm hiểu nghiên cứu tác phẩm trên phƣơng diện nghệ thuật thể hiện nhân vật là một việc làm cần thiết, nhằm cĩ cái nhìn sâu sắc, thấu đáo và đúng đắn hơn những thành tựu, những đĩng gĩp của tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử. Đĩ là những lý do thơi thúc ngƣời viết tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan. 2. Lịch sử vấn đề Tác phẩm Việt Lam tiểu sử cịn cĩ nhiều ý kiến chƣa thống nhất xung quanh vấn đề tác giả, văn bản. Căn cứ vào lời tựa của Việt Lam tiểu sử, những ý kiến đĩng gĩp khoa học của các nhà nghiên cứu, chúng tơi cho rằng đây là tác phẩm của nhà văn Lê Hoan. Nhƣ đã nĩi ở trên, mặc dù Việt Lam tiểu sử là tác phẩm cĩ nhiều giá trị nhƣng do nhiều yếu tố khách quan nên chƣa đƣợc quan tâm một cách đúng mức. Gần đây, Việt Lam tiểu sử đã thu hút đƣợc sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Qua khảo sát một số các bài viết, các cơng trình nghiên cứu, chúng tơi thấy các tác giả đã bắt đầu đi sâu nghiên cứu tìm hiểu về tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử, nhƣng tài liệu nghiên cứu và những bài viết về tác phẩm ở phƣơng diện là một tác phẩm văn học thì vẫn cịn hạn chế. Cĩ thể dẫn ra một số bài nghiên cứu sau. Trong Tạp chí Hán Nơm số 3 - 1997, nhà nghiên cứu Trần Nghĩa khi lập danh mục và phân loại tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam đã xác định Việt Lam tiểu sử là cuốn tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết cấu chƣơng hồi do Vũ Xuân Mai biên soạn, Lê Hoan nhuận sắc. Khơng chỉ khẳng định về mặt thể loại, tác giả Trần Nghĩa cịn tập trung dịch cuốn sách này trên cơ sở tham khảo nhiều ý kiến và các bản dịch khác nhau, để giúp bạn đọc cĩ dịp tiếp cận với tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử dƣới dạng hồn chỉnh và đầy đủ nhất của nĩ đồng thời mong muốn cho nhiều bạn đọc đƣợc thƣởng thức một cuốn tiểu Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 thuyết viết về giai đoạn lịch sử oai hùng của dân tộc mà trung tâm là cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Trên Tạp chí Văn học số 8 - 1999, nhà nghiên cứu Chƣơng Thâu cĩ bài viết “Đọc Việt Lam xuân thu bản duy tân nghĩ về người khắc in, cơng bố và một vài nhân vật thời đại”. Trong bài nghiên cứu, tác giả Chƣơng Thâu khơng cĩ chủ định phân tích cuốn Việt Lam tiểu sử xem giá trị sử học của nĩ nhƣ thế nào. Bởi vì, vấn đề này từ lâu giới nghiên cứu đã từng đề cập và xác định tác phẩm là một cuốn tiểu thuyết cĩ nhiều phần hƣ cấu. Mục đích chính của nhà nghiên cứu cũng khơng phải đi tìm xem ai là tác giả của cuốn sách vì muốn xác định một cách chính xác thì cần phải cĩ nhiều chứng cứ và nhiều thời gian, vấn đề ở chỗ ngƣời viết cịn băn khoăn về ngƣời cho khắc in và cơng bố cuốn Việt Lam tiểu sử. Dƣ luận mấy chục năm gần đây vẫn cho Lê Hoan là một ngƣời phản bội, đứng trong hàng ngũ xâm lƣợc để chống lại tổ quốc. Nĩi đến Lê Hoan, ngƣời ta nhớ đến việc đàn áp cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Đã cĩ câu thơ “Giặc nhờ Đề Thám nổi cơng lao”. Câu thơ này ở trong một bài thơ trào phúng của Nguyễn Thiện Kế Vịnh Tổng đốc Hải Dương đã đƣợc triều đình phong đến chức Khâm sai, và hạ thêm lời kết luận rất gay gắt: Khâm sai mà vẫn hùa theo Pháp Nhục ấy cịn vinh ở chỗ nào? Đĩ là những định kiến đã ăn sâu vào nếp nghĩ của nhân dân và đƣợc lƣu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Ngƣời ta cũng khơng phải dè dặt gì để xếp Lê Hoan vào hàng ngũ con ngƣời đứng về phía chống lại tổ quốc Việt Nam. Tác giả bài viết cũng cho biết rằng hiện nay chƣa thấy một tài liệu lịch sử và sử gia nào đánh giá nhân vật này một cách chính thức, nhƣng dƣ luận nhƣ vậy cứ thế truyền đi và cho đến bây giờ thì gần nhƣ đối với Lê Hoan vấn đề đã đƣợc an bài. Theo PGS. Chƣơng Thâu, chúng ta khơng cĩ điều kiện và khơng thể đi ngƣợc lại những định kiến hầu nhƣ khĩ lay động, nhƣng khi đã Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 gặp một tác phẩm nhƣ Việt Lam tiểu sử, phải chăng chúng ta nên đặt ra một câu hỏi khác hơn? Từ đĩ, nhà nghiên cứu đã khơng đánh giá tác phẩm Việt Lam tiểu sử nhƣ một tác phẩm sử học mà chỉ xem nĩ đơn thuần là một cuốn “tiểu thuyết lịch sử”. Theo tác giả, bút pháp chủ yếu của Việt Lam tiểu sử là: “Theo kiểu chương hồi, cách diễn thuật miêu tả khơng hợp với nghệ thuật tiểu thuyết hiện đại, nhưng chủ đề, chủ ý của tác giả thì rõ ràng là rất được chân trọng. Tác giả muốn tơ đậm cho những cử chỉ nghĩa khí, những sự tích anh hùng. Tư tưởng dân tộc, lịng tự hào, chí bất khuất, niềm tha thiết với vận mệnh tổ quốc là điều rõ ràng khơng thể nào phủ nhận được” [63,38]. Quan điểm này của Chƣơng Thâu gĩp phần nhấn mạnh, Việt Lam tiểu sử là một tác phẩm văn chƣơng thực sự. Dù nghệ thuật chƣa đạt đến đỉnh cao của tiểu thuyết hiện đại nhƣng nội dung rất cĩ giá trị và đáng đƣợc chân trọng vơ cùng. Tác giả của bài viết cũng bày tỏ những suy nghĩ của mình khi nghĩ đến những ngƣời hoạt động quốc sự ở nƣớc ta vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tình hình đất nƣớc lúc đĩ khiến cho các tờng lớp sĩ phu trở nên phân hĩa sâu sắc. Một lớp đơng đảo đã đứng hẳn vào hàng ngũ đối lập với kẻ thù, cũng cĩ một số vì hồn cảnh vì nhiều điều kiện này nọ phải hợp tác với kẻ địch. Trong số những con ngƣời phải ra hợp tác với chính quyền thực dân và đƣợc “mẫu quốc” dành cho khá nhiều sự ƣu đãi đến mức gây nhiều điều tiếng cho nhân dân nổi lên hai nhân vật là Hồng Cao Khải và Lê Hoan. Thế nhƣng theo Chƣơng Thâu, Hồng Cao Khải lại là tác giả của một số bài thơ hay và tƣ tƣởng, nhất là tƣ tƣởng yêu nƣớc thì lại rất rõ ràng, rất đáng đƣợc ghi nhận. Với Lê Hoan cũng vậy, nhà nghiên cứu cho rằng khi xem tác phẩm Việt Lam tiểu sử, chúng ta cũng nên chú ý lời tựa của Lê Hoan khi cho khắc in và cơng bố tác phẩm này. Đây là lời tác giả Việt Lam tiểu sử ca ngợi Lê Lợi “... Cần phải tường tận bản sắc anh hùng của Lê Thái Tổ. Khi thời cơ chưa đến thì thuận theo đạo trời yên tâm với mệnh, thương kẻ sĩ, yêu dân lành, giả cách Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ đến thì dùng người hiền tài, dựa vào kẻ cĩ năng lực, điều binh khiển tướng, tiêu diệt giặc Minh, khơi phục nước nhà. Trong 10 năm trù hoạch kinh dinh, khơng cĩ một việc làm nào của ngài chứng tỏ ngài khơng phải là một vị quốc vương cĩ trí, cĩ nhân, cĩ dũng. Nếu khơng phải ơng vua độ lượng cĩ thể như thế được chăng? Cuốn sách qua 60 hồi đã khái quát được quá trình Lê Thái Tổ dành lại đất nước. Tơi say sưa đọc đi đọc lại mấy lần, tưởng chừng như thấy hình bĩng ngài hiện ra trên trang sách. Bất giác tơi cảm thấy phục lăn phục lĩc” [63,66]. Thơng qua lời tựa này, tác giả bài viết cho rằng chắc chắn Lê Hoan phải là một ngƣời cĩ tâm huyết thì mới cĩ thể nĩi lời kính phục thành thật và chất phát đến nhƣ vậy. Cũng trong bài viết, nhà nghiên cứu cịn bày tỏ thái độ ngạc nhiên về trình độ và tƣ tƣởng của Lê Hoan khi theo dõi quá trình cơng bố cuốn sách này. Theo Chƣơng Thâu, chúng ta khơng thể nĩi Lê Hoan là ngƣời ít học bởi khi cơng bố Việt Lam tiểu sử Lê Hoan cĩ nĩi rõ là ơng tìm thấy đƣợc bản Việt Lam tiểu sử đầu tiên ở một gia đình (khơng nĩi rõ gia đình nào). Nhƣng ơng cho rằng tác phẩm “chưa thật tinh xảo diệu kỳ” nên ơng đã gia cơng “sửa sang trau chuốt”, phần sửa sang của ơng cũng đƣợc nêu rõ ở một số điểm chú thích, xét ra phần lớn là hợp lý hợp tình, và chúng ta cũng phải thừa nhận Lê Hoan cĩ một trình độ văn học nhất định. Thêm vào đĩ, chúng ta cĩ thể chú ý câu cuối cùng của bài tựa. Lê Hoan viết rõ là ơng “đặt tên sách là Việt Lam tiểu sử để phân biệt với chính sử”. Nhƣ vậy, ta lại thấy ơng cĩ cái nhìn đúng đắn với cuốn sách, với việc mình làm. Ơng khơng cho đây là việc chép sử. Rõ ràng, Lê Hoan biết phân biệt lịch sử với tiểu thuyết, với sáng tác văn học. Ngồi ra, chúng ta cịn cĩ thể kết hợp quan tâm cả đến quá trình chỉnh lý cuốn sách này, bởi khi sửa chữa Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan đã tìm ra cách đƣa thêm một số tác phẩm của ngƣời đƣơng thời (lúc nhà Trần, Hồ mất,... Lê Lợi khởi nghĩa). Ơng chọn những bài thật là tiêu biểu nhƣ bài Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 Thuật hồi của Đặng Dung, hoặc bổ sung một số câu thơ từ Bình Ngơ đại cáo của Nguyễn Trãi ở hồi thứ 39, để thêm phần hấp dẫn cho bản nguyên tác. Rõ ràng là ngƣời chỉnh lý, biên soạn, thực sự đồng cảm với tác giả. Con ngƣời nếu mang bản chất vơ cảm, vơ tình, hoặc quá nữa là “vơ tổ quốc” thì khơng thể cĩ cách thẩm văn và xử lý nhƣ vậy đƣợc. Kết thúc bài viết, tác giả Chƣơng Thâu bày tỏ suy nghĩ của mình. Ơng cho rằng vấn đề cĩ liên quan đến Lê Hoan chƣa thể kết luận một cách chính xác nhƣng phải chăng cĩ thể đƣa ra một suy nghĩ để giúp cho sự nghiên cứu, sự bình luận đƣợc “văn hành cơng khí hơn”. Ý kiến của Chƣơng Thâu đã lƣu ý ngƣời đọc rằng việc đánh giá nhân vật lịch sử của chúng ta khơng thể cứ theo một định kiến, một thĩi quen, mà điều trƣớc nhất là phải cĩ thật nhiều thật dồi dào tƣ liệu lịch sử. Cơng bằng hay bất cơng, chỉ cĩ tƣ liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đốn định. Và nhân vật Lê Hoan chính là một nhân vật lịch sử ở trong trƣờng hợp ấy. Trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 58 (1 - 1964), nhà sử học Phan Huy Lê cĩ bài viết “Tác phẩm Việt Lam xuân thu cĩ giá trị về mặt sử liệu hay khơng?”. Vấn đề chính mà tác giả bài viết đề cập đến là bàn về giá trị sử liệu của tác phẩm Việt Lam tiểu sử. Nhà nghiên cứu sau khi đọc tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã bày tỏ ấn tƣợng của mình: “Tơi cĩ ấn tượng rằng tác giả là người đọc rộng biết nhiều. Để viết tác phẩm này, tác giả khơng những đã tham khảo nhiều sử sách trong nước, nhiều tập truyện trong dân gian, mà cịn tham khảo cả một số sử sách Trung Quốc nữa” [31,34]. Sở dĩ tác giả bài viết cĩ đƣợc những ấn tƣợng này là do trong quá trình theo dõi tác phẩm Việt Lam tiểu sử ơng đã phát hiện ra một số nhân vật nhƣ Lê Thiện, Lê Trãi hồn tồn khơng cĩ trong chính sử của nƣớc ta mà chỉ thấy trong Minh sử, Minh sử kỷ sự bản mạt, Việt kiệu thư,... hay những định danh nhƣ Nghĩa An, Sinh Quyết,... cũng thƣờng ít dùng trong chính sử của ta, nhƣng lại đƣợc sử dụng Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 phổ biến trong các bộ sử nhà Minh,... Ngồi ra một vài đoạn mơ tả về vài vị trí, thành lũy nào đĩ, tuy thấy khơng ghi chép trong thƣ tịch xƣa của ta hay của nhà Minh, nhƣng lại phù hợp với địa thế và di tích ngày nay. Điều đĩ chứng tỏ tác giả Việt Lam tiểu sử cịn sử dụng một số kiến thức về địa lý của mình để xây dựng tác phẩm. Tuy nhiên theo nhà sử học Phan Huy Lê, tác giả Lê Hoan cĩ lẽ khơng phải là một nhà sử học và nhất là khơng nhằm viết một tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, nên tác giả chỉ vay mƣợn một số cứ liệu lịch sử nào đĩ cho tác phẩm cĩ cốt cách, màu sắc lịch sử mà thơi. Những cứ liệu lịch sử đĩ đã bị cắt xén, sắp xếp tuỳ ý theo một bố cục và cách trình bày xây dựng theo sự hƣ cấu của nhà văn. Rõ ràng trong Việt Lam tiểu sử, chỉ cĩ một số tình tiết lịch sử nào đĩ nhƣ một số tên ngƣời, tên đất, một số năm tháng và số liệu là đƣợc tơn trọng nhƣng lại bị sắp xếp trong những tƣơng quan và diễn biến hồn tồn do tác giả sáng tạo ra. Chính bởi vậy mà những tình tiết lịch sử cũng mất hết giá trị sử liệu của nĩ. Từ đĩ, tác giả bài viết cĩ nhận định: “Đây là một bộ tiểu thuyết lịch sử về căn bản xây dựng theo sự hư cấu, theo trí tưởng tượng của tác giả, trong đĩ những tình tiết lịch sử chỉ được tơn trọng về mặt chi tiết mà thơi” [31,34]. Sau khi nghiên cứu, đối chiếu và so sánh những sự việc trong Việt Lam tiểu sử với những tác phẩm lịch sử cĩ giá trị, tác giả bài viết đã đi đến kết luận phủ định giá trị sử liệu của tác phẩm. Theo nhà sử học, Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử cĩ thể cĩ những giá trị về mặt văn học nhƣng về mặt sử học thì tác phẩm khơng cĩ giá trị về mặt sử liệu, khơng thể dùng làm căn cứ cho những cơng trình nghiên cứu sử học. Ý kiến của ơng cũng nhắc nhở ngƣời đọc, khi tiếp cận tiểu thuyết này khơng nên quá chú trọng đến giá trị về mặt sử liệu mà phải xét nĩ đúng nhƣ một tác phẩm văn chƣơng đích thực, đầy sáng tạo. Những lời nhận xét của Phan Huy Lê cĩ ý nghĩa rất lớn trong việc giúp cho độc giả cĩ cái nhìn khách quan, thấu đáo Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 hơn về quá trình hình thành cơng phu cũng nhƣ chất “tiểu thuyết” ở Việt Lam tiểu sử. Trong phần phụ lục của tác phẩm Việt Lam tiểu sử, tác giả Trần Nghĩa cĩ trích dẫn bài viết của PGS. Tạ Ngọc Liễn với nhan đề “Việt Lam xuân thu qua các bản dịch”. Tác giả bài viết sau khi đọc ba bản dịch Việt Lam tiểu sử với các tên gọi khác nhau, khơng cĩ ý định đem đối chiếu các bản dịch với nguyên văn chữ Hán để xem các bản dịch cĩ chính xác khơng bởi lẽ tác giả khơng biết các dịch giả đã dựa vào bản chữ Hán nào để dịch. Vấn đề cơ bản gợi sự chú ý của tác giả là vấn đề văn bản học trong sách Việt Lam tiểu sử - một vấn đề mà các dịch giả khơng thể khơng sử lý khi tiến hành dịch nghĩa, giới thiệu cơng bố tác phẩm này. Chẳng hạn, vấn đề ai là tác giả Việt Lam tiểu sử và quá trình biến động của văn bản từ văn bản đầu chép tay (cựu bản) đến văn bản đã đƣợc Lê Hoan sửa chữa, khắc in mang tên là Việt Lam tiểu sử (tân bản). Để làm sáng tỏ hơn về vấn đề này, nhà nghiên cứu đã thẩm định lại ba bản dịch. Bản dịch thứ nhất của Phƣơng phủ Nguyễn Hữu Quỳ. Trong bản dịch của mình, Nguyễn Hữu Quỳ cĩ ghi tác giả Hồng Việt xuân thu là “vơ danh thị tức” là tác phẩm khuyết danh. Đọc ý kiến của dịch giả sách Hồng Việt xuân thu, tác giả Tạ Ngọc Liễn cĩ nhận xét: “Chúng ta thấy dường như Nguyễn Hữu Quỳ khơng hề biết cĩ cuốn Hồng Việt xuân thu, tức Việt Lam xuân thu được Lê Hoan khắc in vào năm 1908” [26,400]. Bản dịch thứ hai là của Đơng Châu Nguyễn Hữu Tiến. Trong bản dịch này, Đơng Châu viết trong nhời của ngƣời dịch sách rằng, nguyên bản chữ Nho trong Việt Lam tiểu sử đã cĩ từ lâu lắm, nhiều ngƣời tƣơng truyền là của ơng Nguyễn Trãi làm ra và đến năm Duy Tân Mậu Thân đƣợc Phú Hồn tử Lê tƣớng cơng đề thêm một bài tựa và khắc bản in ra. Nhƣ vậy với bản dịch của Đơng Châu ngƣời đọc đƣợc biết tác giả của Việt Lam tiểu sử cĩ thể là Nguyễn Trãi và Lê Hoan nhƣng cĩ một điều đáng nĩi là trong bản của Đơng Châu dịch lại khơng cĩ bài tựa của Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Lê Hoan. Từ đĩ tác giả bài viết cho rằng: “Nếu chỉ đọc nhời của người dịch sách của Nguyễn Đơng Châu thơi, thì độc giả hẳn sẽ hiểu rằng tác phẩm Việt Lam xuân thu hiện hành, ngay khi mới được viết ra đã hồn thiện và hay như vậy, chứ khơng biết đĩ là văn bản đã được Lê Hoan gia cơng sửa chữa khá nhiều” [26,401]. Bản dịch thứ ba là của Trần Nghĩa. Trong bản dịch này, Trần Nghĩa đã chính thức ghi tên đầu sách là Việt Lam xuân thu do Vũ Xuân Mai soạn Lê Hoan nhuận sắc. Đƣợc biết tác giả Trần Nghĩa đã dựa theo ý kiến của cụ Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách Hán Nơm tập 2, nĩi rằng Việt Lam tiểu sử “tương truyền là của Vũ Xuân Mai” để đi tới kết luận Vũ Xuân Mai là ngƣời soạn Việt Lam tiểu sử nhƣ đã đề trên đầu sách nhƣng tác giả Tạ Ngọc Liễn vẫn phân vân cho rằng Vũ Xuân Mai cĩ lẽ khơng phải là ngƣời khởi thảo bộ tiểu thuyết chƣơng hồi này. Sau khi đã thẩm định qua một số bản dịch, Tạ Ngọc Liễn đƣa ra ý kiến riêng cho rằng Việt Lam tiểu sử vẫn là tác phẩm khuyết danh, chính Lê Hoan là ngƣời phát hiện rồi bỏ nhiều cơng sức, sửa chữa khắc in cũng khơng nĩi ai là tác giả. Cĩ thể nĩi, trong bài viết này, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn đã rất cố gắng phân tích và lý giải để giúp cho ngƣời đọc thấy đƣợc vai trị to lớn của Lê Hoan trong việc bỏ ra khơng ít tâm lực “sửa sang trau chuốt” để hồn chỉnh, nâng cao tác phẩm Việt Lam tiểu sử và khắc in cơng bố. Theo Tạ Ngọc Liễn nếu chỉ đọc truyện Việt Lam xuân thu mà khơng đọc lời tựa của phú Hồn nam Lê Hoan thì độc giả sẽ khơng biết đƣợc phần cơng lao và vai trị đáng kể của Lê Hoan đối với số phận cuốn tiểu thuyết lịch sử khá hấp dẫn này. Kết thúc bài viết, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn đánh giá cao bản dịch của Trần Nghĩa. Bởi vì, Trần Nghĩa đã coi trọng việc giải quyết vấn đề văn bản học khi tiến hành dịch Việt Lam tiểu sử. Ơng đã cung cấp cho độc giả những dữ kiện chính yếu về tình hình văn bản sách Việt Lam tiểu sử, về các phần mà Lê Hoan tham gia sửa chữa, bổ sung vào, Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 cũng nhƣ cung cấp một bản dịch đƣợc dịch từ văn bản chữ Hán hồn chỉnh, đầy đủ nhất trong số mƣời mấy dị bản Việt Lam tiểu sử hiện cĩ. Với bài viết “Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời trung đại - quá trình hình thành, phát triển và đặc trưng nghệ thuật” in trong Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam, (Nxb Giáo dục, Hà Nội - 2006), Tác giả Nguyễn Đăng Na đã phân tích khá kỹ về con đƣờng hình thành, nội dung, nghệ thuật, những mặt tích cực và hạn chế của thiên tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử. Theo Nguyễn Đăng Na: “Việt Lam tiểu sử lấy bối cảnh nước ta ba chục năm đầu thế kỷ XV làm nền. Vào thời điểm ấy hàng loạt biến cố trọng đại của dân tộc đã diễn ra: “Nhà Trần mất vai trị lãnh đạo và bị nhà Hồ thay thế; cuộc xâm lược của người Trung Hoa vào quốc gia Đại Việt với quy mơ lớn chưa từng cĩ và mang tính chất khốc liệt; Cuộc chiến tranh tồn dân vơ cùng gian khổ hy sinh dưới sự lãnh đạo của người anh hùng Lê Lợi, đã dành thắng lợi vẻ vang, giải phĩng nước nhà, lập nên triều Lê - một triều đại đánh dấu bước ngoặt lịch sử vĩ đại của dân tộc. Ba chục năm ấy chứa đầy chất sử thi, cuộc đời mỗi nhân vật lịch sử của thời đại là một bản hùng ca” [43,543]. Từ đĩ tác giả bài viết thừa nhận rằng, tác giả Việt Lam tiểu sử là một nhà văn cĩ con mắt tinh đời, khi chọn thời gian và khơng gian nhƣ vậy làm bối cảnh cho tác phẩm. Hơn nữa cho tới cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chƣa cĩ một bộ tiểu thuyết chƣơng hồi nào phản ánh giai đoạn lịch sử này. Cho nên sự ra đời của Việt Lam tiểu sử đã đáp ứng kịp thời nhu cầu thời đại và lấp một mảng trống trong văn học. Cũng trong bài viết này, nhà nghiên cứu khi tìm hiểu về quá trình hình thành Việt Lam tiểu sử đã phát hiện ra điểm mới. Đĩ là, lần đầu tiên cĩ một tiểu thuyết gia - Lê Hoan vận dụng phƣơng pháp thực địa nghiên cứu di tích lịch sử để dựng lại khơng gian chiến trận thời quá khứ. Đồng thời, tác giả bài viết cũng chỉ ra trong ba nguyên nhân dùng để sáng tác Việt Lam tiểu sử thì, sử liệu Trung Hoa là cái cớ “nĩi cĩ sách” để chốt lại nội dung, dã Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 sử là hƣơng men quyến rũ ngƣời đọc và thực địa là tang chứng củng cố nội dung. Chính bằng con đƣờng đĩ, tác giả Việt Lam tiểu sử đã tạo ra chất thực thực hƣ hƣ cho tác phẩm. Nĩi về nghệ thuật xây dựng tính cách nhân vật, tác giả bài viết đánh giá cao sự cố gắng của tác giả Việt Lam tiểu sử. Theo Nguyễn Đăng Na, nếu Ngơ Giáp Đậu “lơ là” trong việc xây dựng tính cách nhân vật, thì ngƣợc lại tác giả Việt Lam tiểu sử lại rất quan tâm. Các nhân vật chẳng hạn: Lê Lợi, Lê Thiện, Nguyễn Trãi, Đồn Phát, Trần Hiến, Hồng Phúc, Hồ Quý Ly, Bùi Bá Kỳ, Phạm Đán, Đặng Tất, Lê Nhị, Lê Khâm,... mỗi ngƣời cĩ một tính cách khơng ai giống ai. Từ đĩ, tác giả bài viết cho rằng lẽ ra nhờ những ƣu thế đĩ Việt Lam tiểu sử phải trở thành tác phẩm xuất sắc, đánh dấu bƣớc phát triển mới của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam, nhƣng do tác giả Việt Lam tiểu sử cịn cĩ một số vấn đề tạo nên sự phản cảm nên dẫn đến tác phẩm chƣa đƣợc đánh giá thực chất. Để làm sáng tỏ hơn về điều này, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na đã nêu và lý giải những vấn đề tạo nên sự phản cảm cho tác phẩm đồng thời chỉ ra những mặt hạn chế về nội dung và hình thức của tác phẩm này. Tuy nhiên khi chỉ ra những hạn chế trên, nhất là hạn chế về nội dung, tác giả Nguyễn Đăng Na cũng giúp cho độc giả phát hiện ra một ẩn ý khĩ nĩi của tác giả Việt Lam tiểu sử. Khi ngƣời Minh sang xâm lƣợc nƣớc ta, họ gƣơng cao ngọn cờ diệt Hồ phù Trần để hấp dẫn ngƣời Việt. Đến cả Lý Tự Thành - một thái giám già đời dƣới triều Trần cũng phải động lịng khi nghe Trƣơng Phụ nĩi rằng “đến cõi bắt kẻ hung tàn để lập con cháu nhà Trần” thế là Tự Thành vội vàng giãi bày tâm sự với Trƣơng Phụ. Nhƣng sau phút bồng bột đĩ, Lý Tự Thành cũng chột dạ nên trong bức thƣ gửi cho con rể Lê Thiện, ơng đã nhắc nhở con tuy hợp sức giết kẻ thù nhƣng phải nghĩ mình mà thờ chúa cũ. Phải chăng nhân vật Lý Tự Thành đã thay mặt tác giả để lại bức thơng điệp mà thời cuộc lúc bấy giờ khơng cho phép nĩi thẳng: Hãy cảnh giác khi bắt tay với ngƣời Pháp. Cịn với nhân vật Lê Lợi, mặc dù giúp Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 Trƣơng Phụ đánh thắng nhà Hồ nhƣng đến khi bắt đƣợc kẻ hung tàn Lê Lợi nhắc đến việc “lập lại họ Trần” thì Trƣơng Phụ lại giả vờ đánh trống lảng “hơm nay tiệc mừng hãy cứ uống rượu”. Đến lúc đĩ Lê Lợi mới vỡ lẽ ra rằng tƣớng Minh muốn chiếm giữ nƣớc ta. Đấy phải chăng là sự vỡ lẽ của tác giả Việt Lam tiểu sử? Dẫu sao tác giả Việt Lam tiểu sử chĩt làm việc với ngƣời Pháp, biết “ăn nĩi làm sao bây giờ?”. Một con ngƣời dù chĩt lỗi lầm nhƣng đã biết hối hận, cĩ nghĩa là ở họ cịn cĩ lƣơng tri. Từ đĩ, tác giả bài viết đã bày tỏ sự cảm thơng sâu sắc đối với tác giả Việt Lam tiểu sử: “Hiểu được những mâu thuẫn giằng xé trong con người cá nhân thời ấy, thấm thía cái giá mà dân tộc phải trả cho cuộc sống tự do, hạnh phúc hơm nay, ta mới thơng cảm được với các tác giả Việt Lam tiểu sử. Và, càng cảm thơng với nỗi khổ tâm của thế hệ ấy, ta càng trân trọng chút ánh sáng lương tri mà họ gửi gắm một cách “mờ mờ nhân ảnh” trong tác phẩm” [43,554]. Nhƣ vậy, tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đƣợc các nhà nghiên cứu tiếp cận và khẳng định ở từng luận điểm cụ thể phục vụ cho các mục đích nghiên cứu khác nhau. Tuy nhiên, nhữn._.g bài viết về nghệ thuật thể hiện nhân vật vẫn cịn hạn hẹp. Đây cũng chính là một gợi ý, một cơ hội để ngƣời viết thực hiện đề tài. Tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu sử giúp ngƣời đọc thấy đƣợc một khía cạnh giá trị của tác phẩm, qua đĩ cĩ cái nhìn thấu đáo hơn về ý nghĩa của tác phẩm Việt Lam tiểu sử. 3. Phạm vi đề tài Để thực hiện đề tài này, chúng tơi đã tiến hành đọc và tham khảo một số tác phẩm sau: - Đọc tác phẩm Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan. - Đọc tham khảo (để đối chiếu so sánh) một số tác phẩm thuộc thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi nhƣ: + Nam triều cơng nghiệp diễn chí (Nguyễn Khoa Chiêm). Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 + Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung). - Ngồi ra chúng tơi cịn đọc và tham khảo bộ sử: + Đại Việt sử ký tồn thư (Ngơ Sĩ Liên). 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Luận văn cố gắng gĩp phần làm sáng tỏ những vấn đề cĩ liên quan đến tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử. 4.2. So sánh nhân vật trong Việt Lam tiểu sử với những nguyên mẫu trong lịch sử để lý giải những tƣơng đồng và khác biệt giữa nguyên mẫu và các hình tƣợng văn học. 4.3. Chỉ ra những nét đặc sắc trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử để thấy đƣợc một phần tƣ tƣởng của tác giả, đồng thời khẳng định những đĩng gĩp, những thành tựu của tác phẩm Việt Lam tiểu sử đối với thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phƣơng pháp khảo sát thống kê và tổng hợp Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết cĩ thể khái quát đƣợc những nét cơ bản nhất trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử thơng qua việc khảo sát các nhân vật trong tác phẩm. Phƣơng pháp khảo sát, thống kê và tổng hợp cũng là cơ sở tạo dữ liệu để chúng tơi thực hiện các bƣớc tiếp theo là phân tích - bình giá. Đây cũng là một phƣơng pháp rất quan trọng, giúp ngƣời nghiên cứu rút ra đƣợc những kết luận chính xác khoa học đồng thời làm tăng thêm tính thuyết phục cho những kết luận khoa học ấy. 5.2. Phƣơng pháp phân tích tác phẩm và phân tích nhân vật theo loại hình Mỗi một thể loại văn học đều cĩ những đặc trƣng riêng biệt. Do đĩ khi nghiên cứu, chúng tơi quan tâm sử dụng phƣơng pháp phân tích tác phẩm theo đặc trƣng thể loại, nhằm đảm bảo tính chính xác khoa học khi phân tích văn học, tránh áp đặt chủ quan. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 5.3. Phƣơng pháp so sánh văn học Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết nhằm để đối chiếu giữa các nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật nguyên mẫu cĩ trong lịch sử để thấy đƣợc những nét tƣơng đồng, khác biệt, đồng thời thấy đƣợc tài năng và sáng tạo của nhà văn Lê Hoan trong quá trình đƣa từ các nguyên mẫu lịch sử thành các hình tƣợng văn học. 6. Những đĩng gĩp của luận văn - Lần đầu tiên tìm hiểu một cách hệ thống về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan. - Tìm tịi khám phá những vẻ đẹp cịn tiềm ẩn trong Việt Lam tiểu sử - một tác phẩm cĩ giá trị nghệ thuật nhƣng bấy lâu nay chƣa đƣợc nhiều ngƣời biết đến. - Làm rõ tài năng sáng tạo của Lê Hoan trong việc nhào nặn từ các nguyên mẫu lịch sử thành nhân vật văn học. 7. Cấu trúc của luận văn Ngồi phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc triển khai thành ba chƣơng sau đây. Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử. Chƣơng 2: Nhân vật trong Việt Lam tiểu sử từ nguyên mẫu đến hình tƣợng văn học. Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu sử. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 NỘI DUNG CHƢƠNG MỘT TÁC GIẢ, TÁC PHẨM VÀ VẤN ĐỀ THỂ LOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ 1. Tác giả Lê Hoan Lê Hoan (1856 - 1915) tự là Ƣng Chi, hiệu là Mục §×nh, thụy là Vân Nghị. Ơng sinh ngày 28 tháng 12 năm Bính Thìn (1856). Ngƣời thơn Cự Lộc, xã Nhân Mục Mơn, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đơng, nay là phƣờng Thƣợng Đình, quận Đống Đa, Hà Nội. Ơng vừa là quan lại vừa là một nhà văn. Theo Thanh Trì Lê Lựu thị thế phả, Lê Hoan từng giữ các chức Binh bộ thƣợng thƣ kiêm Đơ sát viên Hữu đơ ngự sử, Tổng đốc Ninh - Thái - Hải - Yên, tƣớc Phú Hồn nam. Theo cách nhìn nhận của những ngƣời hoạt động chính trị, ngƣời nghiên cứu lịch sử mấy chục năm gần đây thì Lê Hoan là ngƣời khơng dành đƣợc bao nhiêu thiện cảm với quốc dân. Ơng đã từng hợp tác với kẻ thù và đàn áp những cuộc khởi nghĩa, làm hại ngƣời yêu nƣớc và phản bội lại sự nghiệp giành độc lập của dân tộc Việt Nam. Trong tiểu sử của Lê Hoan, cịn cĩ nhiều những ý kiến xuyên tạc cho rằng ơng là một kẻ võ biền khơng cĩ học hành gì. Trải qua sự biến thiên của lịch sử những điều tiếng về tác giả Lê Hoan đã ăn sâu vào tiềm thức của nhân dân Việt Nam. Trên thực tế, lịch sử khơng chỉ giản đơn nhƣ vậy, xung quanh vấn đề tiểu sử Lê Hoan cịn cĩ nhiều uẩn khúc khiến cho chúng ta khơng khỏi băn khoăn và đặt ra nhiều câu hỏi. Đặc biệt là gần đây, các nhà nghiên cứu đã thu thập đƣợc một số những tƣ liệu quan trọng cĩ liên quan tới cuộc đời nhà văn Lê Hoan. Đây chính là những căn cứ khoa học gĩp phần giúp cho chúng ta cĩ những cách nhìn nhận mới hơn về nhân vật này. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 Theo sử sách, viên khâm sai đại thần Lê Hoan là một ngƣời đƣợc thực dân Pháp giao dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Nhƣng trong “Từ điển thư mục tác giả, tác phẩm tổng quát, cổ điển và hiện đại về Đơng Dương thuộc Pháp” của A.Brebion cĩ viết: “Năm 1909, khi cịn là Tổng đốc Hải Dương, ơng lại được bổ nhiệm làm khâm sai và ngày 4 tháng 8 ơng ta đã chỉ huy bốn trăm thân binh để tìm cách bắt liên lạc với các tốn phỉ ở Yên Thế, trong đĩ cĩ tốn phỉ của Đề Thám. Cuối năm đĩ ơng ta bị kết tội làm những điều hại đến thanh danh và hùm theo trùm phỉ và cuối cùng là tội phản bội” [2,230]. Năm 1998, GS. Lê Thành Khơi cĩ chuyển cho báo Xưa và Nay một bức thƣ của nhà sử học Charles Fourniau. Ngay sau khi nhận đƣợc bức thƣ này, báo Xưa và Nay đã kịp thời đăng tải đƣợc tới bạn đọc. Trong thƣ gửi cho Lê Thành Khơi đề ngày 18 - 7 - 1998, Charles Fourniau cĩ nĩi rõ là khi trở lại nghiên cứu về Doumer, ơng đã tìm lại đƣợc những tài liệu cĩ liên quan tới Lê Hoan. Fourniau cho biết trong một báo cáo của viên chỉ huy Pháp Penequin cho tổng chỉ huy quân đội Pháp đề ngày 13 - 10 - 1897 (nằm trong hồ sơ số 19243 ở Aixcote: CAUM - Indo GGI - Gouvernement general del Indochine) nĩi ơng ta nắm trong tay bức thƣ của Lê Hoan viết năm 1892 gửi cho Đề Kiều nĩi rằng: “Lúc này chống với quân Pháp phỏng cĩ ích gì, vì họ mạnh hơn. Chúng ta hãy làm như đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ can thiệp với Pháp thơi. Chúng ta phải kiên trì rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập hợp chống lại chúng và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến, tốt hơn hết hãy ru ngủ chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta” [50,29]. Rồi Pennequin kết luận: “Chúng ta đang bị khối quan lại và nho sĩ căm ghét, họ khơng từ bỏ việc đánh đuổi chúng ta đâu” [50,29]. Cũng trên Tạp chí Xưa và Nay số 55 tháng 9 năm 1998, cĩ đăng tải tài liệu về Lê Hoan do bà Phan Thị Minh Lễ gửi về từ Pháp. Trong thƣ, bà Phan Minh Lễ nĩi rằng từ lâu nhân tìm tịi những nhân vật cách mạng chống Pháp Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 từ đầu thế kỷ XX, bà cĩ tìm thấy trong hồ sơ mật thám Pháp hai bài báo “Le Journal de Paris” viết về nhân vật Lê Hoan cĩ liên quan tới Đề Thám cùng tồn quyền Đơng Dƣơng. Tiến sĩ Phan Minh Lễ cũng gửi hai bài báo đã đọc đƣợc tại cục lƣu trữ cơ quan mật thám của Pháp, bài thứ nhất “Ơng Picquíe chống Lê Hoan” đăng trên báo Le Journal de Paris số ra ngày 1- 4-1910. Bài báo cĩ đoạn viết: “Vụ khâm sai Lê Hoan đã diễn biến một cách kỳ quặc, ơng Picquíe tồn quyền Đơng Dương lâm thời, người đã ra lệnh chấm dứt quyền hành đặc biệt của viên quan khâm sai ngày 1 tháng 3 vừa qua, vừa ra lệnh mở cuộc điều tra về hành vi nhận hối lộ của viên khâm sai, cùng với những người xung quanh ơng ta” [32,31]. Bài thứ hai Lê Hoan cĩ phải là kẻ phản bội hay khơng? số ra ngày 24 - 4 - 1910. Bài báo cĩ đoạn viết: “Cuộc điều tra về Lê Hoan đang tiếp tục. Chúng tơi nĩi những gì về con người này. Ngày nay, ai cũng biết rằng Lê Hoan được nước Pháp giao trách nhiệm săn đuổi và bắt Đề Thám, lại trao đổi thư từ với Đề Thám một cách hồn tồn thân mật. Bản gốc của những thư từ này được tìm thấy tại vị trí NUI LANG (chỗ này bản chụp lại mờ khơng cĩ dấu – ND) do Đề Thám để lại sau một trận đánh quyết liệt khiến cho bốn mươi lính Pháp phải thiệt mạng” [32,31]. Cả hai bài báo này đều là những tài liệu quan trọng đƣợc cắt ra và lƣu vào hồ sơ về Lê Hoan của mật thám Pháp. Gần đây nhất, trên báo Xưa và Nay số 110 (2 - 2002), cĩ đăng bài Quanh việc đánh giá nhân vật Lê Hoan trong lịch sử cận đại của thạc sĩ sử học Gerard Sarger Đại học Cambridge. Thạc sĩ Gerard Sagrer cho biết: “Ngay sau khi bắt tay vào việc nghiên cứu những cuộc nổi dậy và bạo động của nơng dân Trung du Bắc Bộ vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX tơi gặp phải những vấn đề cĩ liên quan đến viên đại thần Lê Hoan” [52,34]. Khi bắt đầu tiếp xúc với những tƣ liệu trong Cục lƣu trữ Hải ngoại của Pháp và Cục lƣu trữ Quốc gia Việt Nam, Gerard Sarger phát hiện ra một số vấn đề nổi bật trong các tài Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 liệu của Pháp nĩi về Lê Hoan là các quan chức Pháp khơng hề tin tƣởng ơng ta “Các quan chức ở mọi cấp từ địa phương đến tồn quyền đều tỏ ra nghi ngờ lịng trung thành của Lê Hoan đối với chế độ thuộc địa. Ngay cả cho tới năm 1909 khi Lê Hoan được bổ nhiệm làm khâm sai cĩ trách nhiệm dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên thế, Thống sứ Pháp Bắc Kỳ buộc phải cấm Lê Hoan tiếp xúc với báo giới người Âu để tổ chức phỏng vấn cơng khai vì sợ ơng ta chỉ trích hay gây rối cho chính quyền. Trong một bức thư gửi cho Cơng Sứ Hải Dương nơi Lê Hoan làm tổng đốc, viên Thống sứ Pháp Simoni viết: “Đề nghị báo cho tổng đốc biết rằng ơng ta khơng được trả lời phỏng vấn cơng khai nhất là các cuộc phỏng vấn mà ơng ta cĩ thể chỉ trích chính quyền hay chính sách của chính phủ” [52,34]. Theo thạc sĩ Gerard Sarger, mọi sự khơng tin tƣởng này khơng phải là khơng cĩ cơ sở. Trong khi Lê Hoan mở chiến dịch chống Hồng Hoa Thám vào 1896, thủ lĩnh nghĩa quân này bố trí giết hai tên Pháp. Cuộc điều tra ngay sau đĩ cho thấy cĩ thể Lê Hoan đã liên kết với Hồng Hoa Thám nhƣng do chƣa cĩ bằng chứng hồn tồn chính xác nên chính phủ Pháp chỉ chuyển Lê Hoan khỏi vị trí hoạt động và giáng chức xuống hai cấp. Ngồi ra, Gerard Sarger cịn cung cấp thêm một số thơng tin khác khá quan trọng. Đĩ là đến thời điểm xảy ra vụ âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở Hà Nội năm 1908 thì Lê Hoan đã đƣợc hồi phục chức vụ của mình và đƣợc bổ nhiệm làm Tổng đốc tỉnh Hải Dƣơng. Năm1909 khi Lê Hoan đƣợc bổ nhiệm làm chỉ huy một đội cảnh sát đi dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế với vai trị quan trọng, Lê Hoan khơng những chỉ huy lực lƣợng cảnh sát chính quy tuần tiễu khắp vùng trung tâm Bắc Bộ mà cịn cĩ quyền thuê thám tử bí mật và cấp cho họ giấy tờ xác nhận. Loại giấy tờ này cho phép họ đi lại tự do khắp vùng. Cuối năm 1909 xảy ra vụ hai ơng Đỗ Văn Huỳnh và Vũ Ngọc Thụy bị bắt. Điều đáng nĩi là cả hai ngƣời này đều mang tờ chứng minh họ là mật thám Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 của Lê Hoan “Huỳnh mang giấy tờ của cháu ơng ta là Nguyễn Tư Trung, cĩ hai bộ giấy tờ căn cước cho phép anh ta an tồn khi ở nhà, trong khi ơng bác lại sử dụng giấy căn cước đĩ để đi lại như con thoi giữa Yên Thế và Hà Nội. Về phần mình Thụy là gián điệp chính thức của Lê Hoan” [52,35]. Vụ việc này đã khiến ngƣời Pháp đặt ra câu hỏi vì sao Huỳnh và Thụy cĩ thể đi lại tự do khắp Bắc Kỳ lâu đến nhƣ vậy? Tuy nhiên trong vụ việc này, khơng chỗ nào cĩ bằng chứng cho thấy Lê Hoan biết về hoạt động của các điệp viên của mình. Lê Hoan cĩ thể phủ nhận một cách hợp lý mọi sự liên quan và đƣa vụ việc xuống chỉ cịn là một sự thất bại đáng tiếc trong việc đánh giá cấp dƣới, vì khơng cĩ chứng cớ nên ngƣời Pháp đành chấp nhận lời giải thích này và đƣa ra những lời nhận xét chua cay của phịng nhì nĩi với cơng sứ Pháp: “Những sự kiện thực tế này thể hiện rõ ràng là chúng ta chỉ cĩ thể đặt rất ít niềm tin vào các điệp viên Việt Nam và càng giải thích thêm vì sao mà chúng ta lại rất khĩ khăn trong việc phát hiện ra nơi ẩn náu của nghĩa quân, sau mỗi lần giao chiến” [52,35]. Sự việc diễn ra khiến ngƣời ta đánh giá Lê Hoan đã hỗ trợ bí mật cho chính ngƣời mà phía Pháp đã cử Lê Hoan đi để phá hoại. Thêm vào đĩ ngày 23 tháng 3 năm 1909, ngay sau khi bắt đầu chiến dịch cuối cùng chống Hồng Hoa Thám, Thống sứ Simoni ở Hà Nội nhận đƣợc một bức thƣ lạ của cơng sứ lạng sơn tên là Du Vaure giải thích rằng vào tháng 8 năm 1908 ơng ta đã bắt giữ một trong số thủ lĩnh chính của Đề Thám tên là Dƣơng Bang, cùng với 13 ngƣời khác. Trong cuộc thẩm vấn, Dƣơng và những ngƣời của ơng ta đã xác nhận là kế hoạch âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở Hà Nội là do một nhĩm quan lại cao cấp của triều đình vạch ra dƣới sự lãnh đạo của Lê Hoan. Tuy nhiên với sự khơn khéo thơng minh của Lê Hoan, mọi lời cáo buộc của ngƣời Pháp đều trở nên vơ căn cứ và khơng đƣợc bảo đảm. Nghiên cứu những vấn đề cĩ liên quan đến Lê Hoan, thạc sĩ sử học Gerard Sarges đặt ra câu hỏi: “Vậy Lê Hoan cĩ phải là nhà yêu nước hay Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 khơng? Phải chăng trong lúc Lê Hoan vừa là một đầy tớ trung thành của chế độ thực dân Pháp ơng ta lại hợp tác với Hồng Hoa Thám và những người khác để đuổi Pháp ra khỏi Việt Nam? Kết luận này là một cách để giải thích những sự kiện trên. Dù cĩ một sự nghiệp dài và nổi bật nhưng Lê Hoan chưa bao giờ được người Pháp tin tưởng một cách tuyệt đối” [52,40]. Khi tìm hiểu và đánh giá về tác giả Lê Hoan, ngồi căn cứ từ những tài liệu quan trọng đƣợc các nhà nghiên cứu trong và ngồi nƣớc sƣu tầm chúng ta khơng thể khơng chú ý đến hồn cảnh lịch sử xã hội Việt Nam những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Sau bao nhiêu năm lăm le dịm ngĩ, ngày 31 - 8 - 1858 thực dân Pháp nổ súng vào cửa bể Đà Nẵng mở đầu cuộc xâm lƣợc chính thức nƣớc ta. Ngày 10 tháng 2 năm 1859 từ Vũng Tầu chúng pháo kích các cơng sự bảo vệ con đƣờng thuỷ vào Gia Định và 8 ngày sau chúng chiếm thành Gia Định. Từ giữa thế kỷ trƣớc trong cuộc chiến đấu chống Pháp, Miền Nam đã đi đầu trong tồn quốc. Thực dân Pháp phải trải qua một thời gian non bốn mƣơi năm mới đặt đƣợc ách thống trị trên đất nƣớc ta. Trong thời gian ấy, chúng lần lƣợt đánh chiếm ba tỉnh miền Đơng rồi tiến đánh ba tỉnh miền Tây. Sau khi chiếm đƣợc tồn bộ Nam Kỳ thực dân Pháp bắt đầu đánh ra Trung Kỳ và Bắc Kỳ. Thắng lợi của thực dân Pháp đánh dấu bằng những hàng ƣớc của triều đình Huế ký kết với chúng. Hàng ƣớc năm 1862 nhƣờng ba tỉnh Biên Hịa, Gia Định, Định Tƣờng và đảo Cơn Lơn cho thực dân Pháp. Điều ƣớc và thƣơng ƣớc 1883 và 1884 thì cơng nhận sự đơ hộ của thực dân Pháp trên tồn cõi Việt Nam. Đến đầu thế kỷ XX thực dân Pháp thực sự tiến hành khai thác thuộc địa về mặt kinh tế, nhân dân lầm than cơ cực, xã hội cĩ sự phân hĩa giai cấp sâu sắc. Tƣơng lai của Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX cịn mờ mịt, phong trào yêu nƣớc giải phĩng dân tộc đang tạm thời bị thất bại. Trƣớc tình hình đĩ một bộ phận khơng nhỏ trong hàng ngũ quan lại triều đình Huế hoang mang. Theo Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 Pháp thì sợ bị lên án, nhƣng khơng theo lại sợ Pháp, đƣơng đầu với Pháp cũng khơng dám, đã cĩ một số cá nhân mạnh bạo đứng hẳn vào hàng ngũ đối lập với kẻ địch, dứt khốt sống mái với kẻ thù để bảo vệ non sơng, cĩ ngƣời đầu hàng địch làm tay sai phản bội lại tổ quốc. Cĩ một số vì hồn cảnh và một số lý do khác nhau phải hợp tác với kẻ địch. Một trong số những ngƣời đã nhận quan tƣớc của triều đình là Lê Hoan, mà triều đình lại đặt dƣới sự bảo hộ của Pháp, do đĩ dù muốn hay khơng muốn Lê Hoan vẫn phải hành động theo sự chỉ huy của ngƣời Pháp. Vì vậy, ơng đƣợc liệt vào hàng ngũ bán nƣớc hại dân. Thực ra, Lê Hoan cũng nhƣ một số quan lại của triều đình cũng cĩ khi bị ép buộc, cĩ ngƣời do bát cơm manh áo ràng buộc, cũng cĩ ngƣời ngây thơ chính trị cả tin Pháp tƣởng họ là những ngƣời khai sáng văn minh, chỉ sau khi làm việc với ngƣời Pháp họ mới vỡ lẽ ra rằng mình bị lừa, đến lúc ân hận muốn từ bỏ con đƣờng quan tƣớc để trở lại dân thƣờng. Nhƣng mặc cảm tội lỗi đè nặng hai vai họ cũng khơng đủ dũng khí để làm lại cuộc đời. Vả lại, chính ngƣời Pháp cũng khơng để cho họ cơ hội làm lại cuộc đời. Cĩ lẽ cũng bởi những mặc cảm tội lỗi khơng thể thốt ra đƣợc cạm bẫy nên Lê Hoan đã kín đáo gửi gắm tâm sự của mình trong lời tựa của tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử: “Cần phải tường tận bản sắc anh hùng Lê Thái Tổ. Khi thời cơ chưa đến thì thuận theo đạo trời, an tâm với mệnh, thương kẻ sĩ yêu dân lành, giả cách nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ tới thì dùng người hiền tài, dựa vào kẻ cĩ năng lực, điều binh khiển tướng tiêu diệt giặc Minh, khơi phục nước nhà. Trong mười năm trù hoạch kinh dinh khơng cĩ một việc làm nào của ngài chứng tỏ ngài khơng phải là vị quốc vương cĩ trí, cĩ nhân, cĩ dũng. Nếu khơng phải là một ơng vua độ lượng liệu cĩ thể như thế được chăng?” [26,15]. Cĩ thể nĩi rằng, nếu Lê Hoan khơng phải là ngƣời cĩ tâm huyết thì khĩ lịng mà cĩ đƣợc sự đánh giá về Lê Lợi khá tồn diện và nĩi lời kính phục Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 thành thật, chất phát đến nhƣ vậy. Việc lựa chọn chủ đề nĩi chuyện về vua Lê Thái Tổ lãnh đạo nhân dân ta đánh thắng quân Minh giải phĩng đất nƣớc khỏi ách thống trị của ngoại bang vào thế kỷ XV và sau đĩ lập ra triều đại hậu Lê trong cuốn Việt Lam tiểu sử cĩ vẻ nhƣ hơi lạ đối với một ngƣời đã từng phục vụ một cƣờng quốc ngoại bang muốn xâm lƣợc Việt Nam. Trong lời tựa của cuốn Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan nĩi rằng ơng cảm thấy cần phải xuất bản bản thảo đĩ để các thế hệ ngƣời Việt Nam sau này cĩ thể học về một ngƣời anh hùng dân tộc này và áp dụng một số bài học cho một số tình huống khĩ khăn mà họ cĩ thể gặp phải. Những dẫn chứng và các kết quả mà các nhà nghiên cứu tìm đƣợc mới chỉ là gián tiếp khĩ cĩ thể đánh giá một cách chắc chắn về Lê Hoan và vai trị của ơng trong lịch sử Việt Nam. Nhƣng qua những tài liệu mật những cuộc điều tra tranh cãi, giúp chúng ta cĩ thể nhìn nhận mới hơn về nhân vật này. Đúng nhƣ GS. Chƣơng Thâu đã nĩi: “Vấn đề rõ ràng là chưa thể kết luận. Nhưng phải chăng cĩ thể đưa ra một suy nghĩ để giúp cho sự nghiên cứu, sự bình luận được “văn hành cơng khí hơn”. Đĩ là sự đánh giá nhân vật lịch sử của chúng ta khơng thể cứ theo một định kiến, một thĩi quen mà điều trước mắt là phải cĩ thật nhiều, thật dồi dào tư liệu lịch sử. Cơng bằng hay bất cơng chỉ cĩ tư liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đốn định” [63,397]. Về nhân vật Lê Hoan, các nhà nghiên cứu cịn phải tốn kém khá nhiều thời gian để chứng minh tranh luận nhƣng cĩ một điều ai cũng phải thừa nhận đĩ là cơng lao của Lê Hoan đĩng gĩp cho sự nghiệp văn học nƣớc nhà qua việc năm 1905 ơng tổ chức cuộc thi thơ Đề Thanh Tâm Tài Nhân và một số tác phẩm đƣợc các nhà nghiên cứu sƣu tầm cơng bố nhƣ tiểu thuyết chữ Hán Việt Lam tiểu sử (cịn cĩ tên Việt Lam xuân thu hơn 400 trang), Lê Lựu Thanh Trì thị thế phả và các văn bút văn bia, câu đối,... Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 2. Tác phẩm Việt Lam tiểu sử Việt Lam tiểu sử là một trong những sáng tác ra đời vào buổi xế chiều của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam thời trung đại. Khơng chỉ cĩ nhiều uẩn khúc trong vấn đề tác giả mà cuốn tiểu thuyết này cịn nhiều vấn đề khá phức tạp khác cần đƣợc quan tâm xem xét. 2.1. Tên gọi Cho đến nay Việt Lam tiểu sử cĩ 3 tên gọi: Hồng Việt xuân thu, Việt Lam xuân thu, và Việt Lam tiểu sử. Để xác định tên gọi đích thực của tác phẩm này, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na chúng ta cần phải phân loại theo hai tiêu chí: Loại hình thể loại và nội dung. Trƣớc hết là theo loại hình thể loại, dựa vào những chữ chỉ thể loại tác phẩm đứng cuối nhan đề của sách ta cĩ thể chia chúng làm hai loại: Loại hình lịch sử và loại hình phi chức năng lịch sử. Loại hình lịch sử gồm các nhan đề Hồng Việt xuân thu và Việt Lam xuân thu, chính hai chữ “xuân thu” cuối sách đã chỉ rõ rằng chúng thuộc loại hình lịch sử. Bởi vì từ xƣa ngƣời ta đã dùng thuật ngữ xuân thu để chỉ các bộ sử biên niên của Trung Hoa. Điều này xuất phát từ thuyết cho rằng Khổng Tử đã san định bộ sử biên niên nƣớc Lỗ mà đời sau gọi là xuân thu. Sách xuân thu đƣợc liệt vào một trong năm bộ kinh của Nho gia (kinh thi, kinh thu, kinh lễ, kinh dịch, kinh xuân thu). Loại hình phi chức năng lịch sử chính là nhan đề Việt Lam tiểu sử. Sở dĩ gọi là tiểu sử theo lời Lê Hoan giải thích trong lời tựa Việt Lam tiểu sử là để phân biệt với chính sử. Theo nội dung, dựa vào nhan đề sách ta cĩ thể chia nội dung tác phẩm thành hai loại: Loại viết về một thời đại khơng xác định và loại viết về thời đại xác định. Loại viết về thời đại lịch sử khơng xác định là Hồng Việt xuân thu. “Hồng Việt” là khái niệm dùng để chỉ các triều vua nƣớc Việt nĩi chung khơng giới hạn ở một triều vua nào nhất định. Loại viết về một thời đại xác Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 định gồm Việt Lam xuân thu và Việt Lam tiểu sử. “Lam” là chữ Lam sơn viết tắt. “Việt” là Việt Nam. Với nhan đề là Việt Lam xuân thu, Việt Lam tiểu sử, dù tác phẩm thuộc loại hình văn học nào thì nội dung của chúng cũng chỉ nĩi về thời kỳ Lam Sơn khởi nghĩa của ngƣời Việt. Hiện nay các thƣ viện Hà Nội cịn lƣu trữ ít nhất tám văn bản tác phẩm. Nội dung của chúng tuy cĩ xuất nhập nhƣng về cơ bản khơng khác nhau nhiều. Văn bản đầy đủ nhất cĩ 60 hồi thì 51 hồi (từ hồi 10 đến hồi 60) viết về phong trào khởi nghĩa do Lê lợi lãnh đạo, 9 hồi cịn lại (từ hồi 1 đến hồi 9) tuy khơng trực tiếp phản ánh khởi nghĩa Lam Sơn nhƣng tạo dựng khơng khí tiền khởi nghĩa. Bởi vậy, nhan đề Hồng Việt xuân thu khơng thật sự phù hợp với nội dung tác phẩm dù trên thực tế nhan đề đĩ vẫn tồn tại và chiếm một tỉ lệ khá lớn. Hiện nay tám bản cịn lƣu trữ tại các thƣ viện quốc gia, viện sử học và viện nghiên cứu Hán Nơm thì cĩ tới sáu bản ghi tên tác phẩm là Hồng Việt xuân thu. Đĩ là các bản mang số hiệu HVv 2085, VHv 1683, A13, A 3215. VH 141 và R451. Cịn lại văn bản ghi tên tác phẩm là Việt Lam xuân thu, Việt Lam tiểu sử chỉ cĩ hai đĩ là bản VHv1819 và HV 84. Điều đáng chú ý là các sách mang nhan đề Hồng Việt xuân thu đều là bản chép tay cịn sách cĩ tên Việt Lam xuân thu, Việt Lam tiểu sử đều là bản in và đƣợc in vào năm Mậu Thân 1908 thời Duy Tân. Bên cạnh đĩ trong lời đề tự cho Hồng Việt long hưng chí viết 1804, Ngơ Giáp Đậu vẫn gọi tác phẩm kia là Hồng Việt xuân thu Ơng viết: “Các truyện chí của nước Nam thời nào cũng cĩ người sáng tác. Sách Hồng Việt xuân thu thuật lại duyên cớ phế hưng qua qua các đời” [43,332] (trích lại theo Nguyễn Đăng Na). Lời đề tựa của Ngơ Giáp Đậu cho thấy Hồng Việt xuân thu là nhan đề vốn cĩ của tác phẩm và tới năm 1904 nĩ vẫn cịn. Thế nhƣng trong cả 8 văn bản nhất là văn bản đủ 60 hồi đều chỉ kể về thời Lam Sơn chứ khơng thuật lại duyên cớ phế hƣng qua các đời. Cũng bởi đầu thế kỷ XX lịch Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 sử Việt Nam cĩ cái gì đĩ na ná nhƣ những năm đầu thế kỷ XV. Vì thế, ngƣời ta đã sử dụng Hồng Việt xuân thu để gửi gắm tâm sự cá nhân và cắt xén một phần nào đĩ đúng nhƣ lời nhận xét của GS. Phan Huy Lê khi đọc Việt Lam xuân thu: “Những cứ liệu lịch sử đĩ đã bị tác giả cắt xén một cách rất tuỳ tiện”. Bởi vậy, Việt Lam xuân thu khơng đủ tƣ cách là tác phẩm thuộc loại hình lịch sử mà thuộc loại hình phi lịch sử. Nghĩa là tác phẩm đã đƣợc chuyển từ văn học chức năng hành chính sang chức năng nghệ thuật qua sự “hư cấu” và “sáng tạo” của tác giả. Khi đã gia cơng nhào nặn thành “một bộ tiểu thuyết lịch sử về cơ bản xây dựng theo sự hư cấu, theo trí tưởng tượng của tác giả” thì hai chữ xuân thu khơng cịn phù hợp với nhan đề của tác phẩm nữa. Do đĩ, Lê Hoan mới đặt nhan đề cho sách là Việt Lam tiểu sử để phân biệt với chính sử. Nhƣ vậy dựa vào nội dung cũng nhƣ nghệ thuật của tác phẩm, đặt nhan đề Việt Lam tiểu sử nhƣ Lê Hoan là hợp lý. Đây cũng là căn cứ để khi nghiên cứu thiên tiểu thuyết này, chúng tơi đã chọn tên gọi là Việt Lam tiểu sử. 2.2. Vấn đề xác định tác giả Việt Lam tiểu sử Tác phẩm Việt Lam tiểu sử khơng phải ngay từ khi sinh ra nĩ đã hồn chỉnh và cĩ tên gọi nhƣ vậy. Cho đến nay vấn đề ai là tác giả của Việt Lam tiểu sử vẫn cịn nhiều ý kiến khác nhau chƣa đi đến thống nhất. Theo học giả Trần Văn Giáp xác định trong Tìm hiểu kho sách Hán Nơm (tập 2) thì tác giả tƣơng truyền là Vũ Xuân Mai, Tri huyện Phúc Thọ (Hà tây). Ngƣợc lại với ý kiến của Trần Văn Giáp, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn lại cho rằng Vũ Xuân Mai khơng phải là ngƣời khởi thảo bộ tiểu thuyết lịch sử chƣơng hồi Việt Lam tiểu sử. Vũ Xuân Mai sống cùng thời với Lê Hoan, nếu Vũ Xuân Mai là tác giả của Việt Lam tiểu sử thì chắc chắn Lê Hoan Phải biết, phải nĩi tới họ Vũ khi sửa chữa khắc in thành Việt Lam tiểu sử. Ngƣợc lại, Vũ Xuân Mai cũng biết việc làm của Lê Hoan và khơng thể khơng cĩ phản ứng gì Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 để “bảo vệ quyền tác giả”. Theo Tạ Ngọc Liễn: “Việt Lam xuân thu vẫn là tác phẩm khuyết danh, chính Lê Hoan là người đã phát hiện rồi bỏ nhiều cơng sức sửa chữa khắc in cuốn Việt Lam xuân thu cũng khơng nĩi ai là tác giả” [26,402]. Năm 1914, khi bắt đầu dịch và cho cơng bố bản dịch Việt Lam tiểu sử, Nguyễn Đơng Châu viết trong nhời của ngƣời dịch sách rằng: “Nguyên bản chữ nho truyện Việt Lam xuân thu này đã cĩ từ lâu lắm khơng biết đích xác là ai làm nhưng cĩ nhiều người truyền là của Nguyễn Trãi làm ra. Đến năm Duy Tân Mậu Thân (1908) quan Tổng Đốc Hải Dương Phú Hồn tử Lê tướng cơng cĩ đề thêm bài tựa và khắc in ra, ai ai cũng được đọc và cũng lấy làm hay lắm. Chúng tơi thấy sách hay nên dịch ra quốc âm để chư vị dễ xem, khơng chỉ mua vui trong mười lăm phút đồng hồ mà ai xem sách này cịn biết được sự tích nước mình” [5,1]. Nhƣ vậy, nếu theo bản dịch của Đơng Châu thì tác giả của Việt Lam tiểu sử cĩ thể là Nguyễn Trãi và Lê Hoan. Nhƣng trong Việt Lam tiểu sử bản Nguyễn Đơng Châu khơng cĩ bài tựa của Lê Hoan. Điều đáng nĩi là, nếu đọc nhời của ngƣời dịch sách của Nguyễn Đơng Châu thì chúng ta sẽ thấy rằng tác phẩm Việt Lam tiểu sử hiện hành ngay khi mới đƣợc viết ra đã hồn thiện và hay nhƣ vậy chứ khơng biết đƣợc là văn bản đã đƣợc Lê Hoan gia cơng sửa chữa khá cơng phu. Bác bỏ ý kiến cho rằng Việt Lam tiểu sử là của Nguyễn Trãi làm ra, nhà sử học Phan Huy Lê khi tìm hiểu tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đƣa ra ý kiến: “Căn cứ vào thể văn và nội dung của tác phẩm tơi nghĩ rằng chúng ta đã đủ căn cứ để bác bỏ ý kiến cho rằng đây là tác phẩm của thế kỷ XV do Nguyễn Trãi viết” [31,33]. Năm 1999 khi dịch và cơng bố tác phẩm Việt Lam tiểu sử, tác giả Trần Nghĩa đã dựa theo ý kiến của học giả Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách Hán Nơm (tập 2) và đi đến kết luận Việt Lam tiểu sử do Xuân Mai biên soạn, Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 Lê Hoan nhuận sắc. Theo Trần Nghĩa: “Từ trước đã cĩ văn bản Việt Lam xuân thu rồi đến năm Mậu Thân (Duy Tân 1908) Lê Hoan đã đưa vào đĩ để biên tập lại thành “Tân bản” với hi vọng nâng cao về nội dung cũng như nghệ thuật một tác phẩm tiểu thuyết lịch sử trình bày dưới dạng chương hồi” [26,14]. Gần đây nhất năm 2006, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na cĩ bài viết “Việt Lam tiểu sử tác giả, tác phẩm, và phương pháp sáng tác” in trong Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam. Trong bài viết, Nguyễn Đăng Na đã đƣa ra những căn cứ và lý giải về vấn đề ai là tác giả Việt Lam tiểu sử. Theo Nguyễn Đăng Na, Việt Lam tiểu sử thốt thai từ Hồng Việt xuân thu. Bởi vậy, muốn biết ai là tác giả phải bắt đầu từ Hồng Việt xuân thu. Ngƣời đầu tiên đề cập tới Hồng Việt xuân thu cĩ lẽ là Ngơ Giáp Đậu - tác giả Hồng Việt long hưng chí. Ơng khơng chỉ cho biết nội dung Hồng Việt xuân thu mà cịn gợi ý thời điểm ra đời của nĩ cĩ thể trƣớc Việt Nam quốc chí của Nguyễn Khoa Chiêm. Bởi vì, Việt Nam quốc chí đƣợc ra đời năm 1917. Nếu Hồng Việt xuân thu ra đời trƣớc thì tác phẩm này phải đƣợc viết chậm nhất là năm 1719. Điều này hợp với ý kiến của Nguyễn Đơng Châu: “Việt Lam xuân thu đã cĩ lâu lắm, khơng biết đích xác ai làm nhưng cĩ nhiều người tương truyền là của Nguyễn Trãi” [5,1]. Nếu cho rằng Việt Lam xuân thu là của Nguyễn Trãi thì khơng đúng bởi ơng sinh ở thế kỷ XV mà sách ra muộn nhất là thế kỷ XVIII, nhƣng khẳng định sách đã cĩ lâu lắm là hồn tồn đúng. Tuy nhiên, với các minh chứng nĩi trên, ta mới kết luận đƣợc rằng Hồng Việt xuân thu ra đời chậm nhất là năm 1719. Câu trả lời ai là tác giả vẫn cịn đang bỏ ngỏ. Sau Ngơ Giáp Đậu là Trần Văn Giáp tuy nhiên Trần Văn Giáp cũng chỉ khảo về Việt Lam tiểu sử. Ơng cho biết tác phẩm “tương truyền” là của Vũ Xuân Mai ngƣời phƣờng Xuân Yên tỉnh Hà Nội, đậu cử nhân khoa kiến phúc Giáp Thân 1884. Tuy nhiên để lƣu ý ngƣời đọc về lời truyền đĩ ơng nhấn Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 mạnh “lời truyền này chưa tìm thấy ghi trong sách nào cả”. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na, để kết luận ai là tác giả của Việt Lam tiểu sử chúng ta cần phải cĩ những chân lý xác thực chứ khơng thể dựa vào những cảm nhận “cĩ lẽ đúng”, những “suy đốn” hay “tương truyền”. Từ đĩ, Nguyễn Đăng Na cũng đƣa ra ba chứng cớ để cho phép ta nghi ngờ một cách khoa học rằng tác giả Việt Lam tiểu sử khơng ai khác ngồi Lê Hoan. ._.m làm vua” [26,259]. Từ chối lời đề nghị của mọi ngƣời khơng phải vì ơng sợ gánh nặng trách nhiệm mà ơng khơng muốn mang tiếng là kẻ bất nghĩa chiếm ngơi của nhà Trần. Với Lê Lợi, khát vọng trừ bạo cứu dân luơn là một lý tƣởng cao nhất để ơng hƣớng tới. Nĩi đến Nguyễn Trãi là nĩi đến một vị quân sƣ tài trí mƣu lƣợc. Bởi vậy khi thể hiện nhân vật, tác giả Lê Hoan rất chú ý lựa chọn ngơn ngữ để thể hiện đƣợc bản chất của con ngƣời này. Vốn là ngƣời yêu thƣơng dân chúng, những lời nĩi của Nguyễn Trãi đối với ngƣời trên kẻ dƣới đều xứng danh là một bậc hiền sĩ. Chẳng hạn lúc “vén màn xơng vào” gặp Lê Lợi, Nguyễn Trãi làm Lê Lợi giật mình định rút gƣơm ra chém nhƣng nhờ những lời nĩi hết sức giõng rạc lƣu lốt Nguyễn Trãi khơng những khơng bị Lê Lợi sử tội chết mà cịn đƣợc kính mộ “thần là tiến sĩ triều Trần, người Nhị Khê, họ Nguyễn tên Trãi, bởi tướng nhà Minh bạo ngược nên phải lẩn lút tha phương. Nghe minh cơng là bậc trưởng giả khoan dung, thần đặc biệt muốn tới đây xin theo, Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 nhưng khơng cĩ cách gì đề đạt nguyƯn vọng. May gặp lúc minh cơng ra tiếp dân, thần hân hạnh được biết dung nhan, muốn vái chào nhưng sợ đường đột. Vì vậy mà liều lĩnh đi theo trốn vào gĩc phịng” [26,252]. Chỉ thơng qua một vài câu nĩi rất ngắn gọn khi đối đáp với Lê Lợi, Nguyễn Trãi đã bộc lộ tất cả sự khơn ngoan khéo léo của mình. Cũng vì những lời nĩi khơn khéo này mà ơng nhanh chĩng chiếm đƣợc cảm tình của Lê Lợi. Bản chất lanh lợi cộng với sự thẳng thắn khiến cho Nguyễn Trãi khơng ngại nĩi ra những suy nghĩ của mình với bất cứ ai kể cả với Lê Lợi. Thấy Lê Lợi một mực từ chối lên làm chúa, Nguyễn Trãi nĩi: “Mệnh trời ở lịng người, lịng người theo về đâu tức mệnh trời ở đĩ. Nay mệnh trời đã ở minh cơng đúng như người ta nĩi: “Mệnh trời quy về kẻ cĩ đức”. Nếu khơng cĩ đức sao nhân tâm lại hướng về? Minh cơng dù muốn tránh cũng khơng được” [26,259]. Những lời nĩi của Nguyễn Trãi thể hiện sự am hiểu sâu rộng về “mệnh trời” về lịng ngƣời. Qua cách nĩi ấy cịn thấy đƣợc ở Nguyễn Trãi một vị quân sƣ cĩ tầm nhìn xa trơng rộng, một con ngƣời sáng suốt am hiểu lịng dân. Nguyễn Trãi thật khơng hổ danh là một vị quân sƣ “văn võ song tồn” đƣợc Lê Lợi hết sức tin cậy. Dẫu khơng phải là một yếu nhân lịch sử nhƣng Đồn Phát cũng đƣợc tác giả Lê Hoan chú ý miêu tả ngơn ngữ để làm nổi bật đƣợc phẩm chất thẳng thắn cƣơng trực của nhân vật này. Ví dụ khi cịn là một tƣớng nhà Hồ, ngƣời đọc rất ấn tƣợng với những lời nĩi rất ngay thẳng dứt khốt của Đồn Phát. Lúc Dân Hiến bị Phạm Đán lừa tổ chức tiệc tùng khao quân ăn uống, Đồn Phát khơng hề sợ hãi “hớt ha hớt hải” từ ngồi vào lớn tiếng mắng rằng: “Nay hai nước đang giằng co chưa biết hươu chết vào tay ai, vậy mà Nguyên Nhung khơng biết lo xa, đam mê chơi bời” [26,92]. Những lời nĩi này đã chứng tỏ đƣợc khí chất khẳng khái của Đồn Phát. Với con ngƣời này, mọi lời nĩi đều tỏ ra ngay thẳng khơng biết vịng vèo uốn lƣợn. Tuy đã bị bắt nhƣng Đồn Phát khơng hề nhún mình, thấy Lê Thiện hạ mình pha trà liền gạt đổ cốc Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 nƣớc rồi mắng Lê thiện rằng: “Ngươi là kẻ khơng cĩ lương tâm cùng sinh ở cõi nước Nam lại thơng đồng với giặc Bắc, cùng chung một tổ quốc mà lại bỏ rơi dân mình, sống ở nước nhà mà dở mặt phản chúa, ta mặt mũi nào đi uống trà cùng ngươi? mau mau chém ta đi” [26,116]. Những lời nĩi lƣu lốt thẳng thắn của Đồn Phát làm cho Lê Thiện càng mến mộ và quyết tìm mọi lý lẽ để thuyết phục. Khi đã phân biệt đƣợc chính ngụy, Đồn Phát về phị tá cho Lê Lợi trƣớc sau vẫn là con ngƣời thẳng thắn dám nghĩ dám làm. Vừa biết tin triều Minh chiếm giữ lãnh thổ, Đồn Phát khơng quản giĩ mƣa tức tốc đến gặp Lê Lợi nĩi: “Kế sách bây giờ là hãy tiêu diệt bọn tướng tá nhà Minh rồi tơn Minh cơng lên làm chúa... nếu chúng đến là đánh chứ đâu cĩ chuyện non sơng ta cứ để bọn chúng ngang nhiên muốn làm gì thì làm” [26,162]. Thấy Lê Lợi khơng chịu lên làm chúa, Đồn Phát khơng ngại nĩi ra những suy nghĩ của mình: “Người ta theo minh cơng là để chung lo việc đánh kẻ cĩ tội, cứu vớt dân lành. May được chút cơng lao, trên cĩ thể làm vẻ vang tiên tổ, dưới cĩ thể làm hiển hách họ hàng. Nếu Minh cơng khơng làm theo ý nguyện của dân thì lịng người sẽ trễ biếng, cịn ai cộng sự với minh cơng nữa” [26,258]. Dám nĩi ra những suy nghĩ của mình khơng phải Đồn Phát khơng kính nể ngƣời khác mà xuất phát từ bản chất thật thà ngay thẳng. Từng lời nĩi của Đồn Phát đều là lời nĩi của một con ngƣời trung nghĩa thật đáng để cho ngƣời sau phải ngƣỡng mộ nể phục. Để lột tả bộ mặt xấu xa nham hiểm của Trƣơng Phụ - một tƣớng giặc của nhà Minh, tác giả Việt Lam tiểu sử khơng chỉ bằng hành động mà cịn tái hiện qua ngơn ngữ của nhân vật này. Vừa thấy Trần Thiên Bình sang cầu cứu nhà Minh, Phụ đã tâu với Minh Thành Tổ “Quý Ly phản phúc bạo ngược đủ điều, tội ác khơng gì lớn hơn. Nay nhân cơ hội trong nước biến loạn, phúc tộ họ Trần đã hết, ta nên đưa quân đi bắt cha con họ Hồ đem về đây rồi đặt nước họ vào chế độ quận huyện để dứt mối lo về sau” [26,27]. Lời nĩi của Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 Trƣơng Phụ ngay từ đầu đã bộc lộ rõ ý định thơn tính phƣơng Nam, bắt phƣơng Nam thuần phục và biến cả đất nƣớc ấy thành quận huyện nhỏ, thuộc quyền cai trị của phƣơng Bắc. Khi đảm nhiệm làm một tƣớng giặc đƣa quân sang xâm lƣợc Nam Việt, Trƣơng Phụ luơn tỏ ra kiêu căng tự phụ. Mặc dù mọi chiến thắng nhà Hồ phần lớn là nhờ cơng lao của Lê Thiện nhƣng thấy nhiều ngƣời tán dƣơng Lê Thiện, Phụ khĩ chịu nĩi: “Hạng tép riu ấy thì làm nên trị trống gì. Chẳng qua là dựa vào cái thế của ta để hành động mới được như vậy” [26,120]. Những lời nĩi của Trƣơng Phụ cịn bộc lộ đƣợc cả bản chất lạnh lùng thâm độc của hắn. Khi thấy Tiết Thạch và Nhiếp Hạnh giết bọn Hiến, Nhạc, trả thù cho cha, Trƣơng Phụ thản nhiên nĩi: “Ngươi trả thù cho cha một cách ngoạn mục, chỉ tiếc là giết khi người ta đang bị trĩi, giết như thế thì chưa khối lắm” [26,121]. Chỉ với ngần ấy câu nĩi cũng đã đủ vẽ nên những nét tính cách cơ bản của Trƣơng Phụ - một kẻ tàn bạo khơng cĩ tính ngƣời. Những ngày tháng đƣa quân sang xâm lƣợc Nam Việt, chính Trƣơng Phụ đã nhiều lần hồn siêu phách lạc, biết bao nhiêu tƣớng sĩ nhà Minh phải bỏ mạng ở nƣớc Nam, nhân dân đất Việt thì lầm than nheo nhĩc. Vậy mà cho đến phút cuối khi Minh Tuyên Tơng đƣa tờ biểu cầu hịa của Lê Lợi cho Trƣơng Phụ đọc để ngầm xem ý Phụ thế nào, Phụ vẫn một mực nĩi: “Khơng thể như thế được. Tướng sĩ vất vả suốt bao nhiêu năm trời mới cĩ được đất ấy. Tờ biểu này là do sự xảo quyệt của Lê Lợi mà ra. Ta nên đưa thêm quân sang để giết tên giặc đĩ” [26,375]. Tất cả mọi lời nĩi của Trƣơng Phụ đều chứa chất những mƣu đồ xảo quyệt nham hiểm. Mỗi lời nĩi mà Y thốt ra đều làm sáng tỏ bản chất của một kẻ hiếu chiến luơn khát chinh chiến và xâm lăng. Với con mắt nhìn tinh tế của tác giả, chỉ thơng qua một vài câu nĩi của nhân vật thì tính cách của nhân vật đã hiện lên một cách rõ rệt, cụ thể và đầy đủ nhất. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 Cĩ thể thấy khi xây dựng nhân vật, tác giả Lê Hoan rất chú trọng đến ngơn ngữ nhân vật. Thực chất ngơn ngữ cũng là một dạng hành động của nhân vật, chỉ cĩ điều đặc biệt hơn đây là hành động với chất liệu là ngơn từ. Việc tách riêng ngơn ngữ ra khỏi hành động cũng là nhằm đi sâu hơn vào hệ thống này để tìm hiểu đặc trƣng rất riêng của nĩ. Từ đĩ hiểu hơn về nhân vật, chủ thể của ngơn ngữ đĩ. Các nhân vật trong Việt Lam tiểu sử do đƣợc xây dựng chủ yếu trên bút pháp tƣợng trƣng, ƣớc lệ cho nên ngơn ngữ của nhân vật cũng chịu ảnh hƣởng bởi bút pháp này. Ngơn ngữ của các nhân vật nhiều khi bị quy định chặt chẽ bởi lối cơng thức, nhiều sáo ngữ hoa mĩ, diễn tả bằng nhiều câu biền ngẫu, đăng đối nhịp nhàng. Ta cĩ thể dễ dàng bắt gặp trong Việt Lam tiểu sử những đoạn đối thoại giữa ngƣời trên kẻ dƣới, giữa bề tơi và tƣớng lĩnh. Các nhân vật bề tơi đều cĩ một thái độ rất khiêm nhƣờng, lời lẽ của họ bao giờ cũng thể hiện sự tơn kính. Lời nĩi của các nhân vật thƣờng chứa những cụm từ cĩ tính chất hoa mĩ, giàu hình ảnh, ngƣời nĩi thƣờng so sánh mình với những sự vật nhỏ nhoi thấp hèn đã trở thành cơng thức kiểu nhƣ: “Gắng sức ngựa hèn”, “tài hèn học cạn, ít trí nghèo mưu”, “cá bơi trong chậu”,… Chẳng hạn nhƣ lời nĩi của Trần Thiên Bình với vua Minh Thành Tổ: “Nay hồng thượng thừa kế đại Tống, tơn trọng nếp xưa cúi mong bệ hạ lấy đức sinh thành của trời đất cha mẹ mà thương sĩt kẻ bề tơi bé mọn này, làm cho đời đời được giữ đất phương Nam chăm lo triều cống” [26,24]. Hoặc lời nĩi của Lê Thiện với Mai Sĩ sứ giả nhà Hồ: “Coi như anh em Thiện đây chỉ là hạng trí mọn tài sơ khơng xứng đáng để triều đình sai phái” [26,36]. Cĩ thể nĩi, ngơn ngữ đối thoại trong Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan là một hiện tƣợng khá lý thú. Dù nhân vật là ngƣời cĩ trình độ học vấn cao hay chỉ là kẻ bề tơi hèn mọn khơng biết chữ, dù là bậc khanh tƣớng hay những con ngƣời bình thƣờng thì ngơn ngữ của họ bao giờ cũng rất sang trọng thể hiện tầm nhận thức cao của những ngƣời cĩ học thức. Đấy là cách nĩi cĩ hình ảnh, Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 thƣờng hay so sánh ví von với những ngƣời nổi tiếng trong sử sách khiến cho ngƣời đối thoại cĩ ấn tƣợng sâu sắc. Ví nhƣ lời nĩi của Mai Sĩ sứ giả nhà Hồ lúc đem thƣ của Hồ Quý Ly đến gặp Lê Lợi: “Ngày nay trên cĩ thánh chúa sáng suốt, khắp bốn biển khơng ai khơng xưng bề tơi. Giúp triều đình giữ mối hịa hiếu với các nước vĩnh viễn loại bỏ nạn xâm chiếm từ bên ngồi, vin theo mình rồng, tựa vào cánh phượng vốn khơng thiếu chi người. Riêng cĩ hạng hiền sĩ câu ở sơng Vị, cày ở núi Sằn thì cịn đang khát khao mong ngĩng. Nếu quý ngài chịu tung chí hồng hộc, trổ tài kỳ lân ra mà duy trì thế đạo giúp chúa làm lợi cho dân khiến cơng danh lưu sử sách thì hay biết mấy” [26,36]. Rõ ràng thơng qua ngơn ngữ nhân vật, tác giả đã nĩi lên đƣợc rất nhiều điều. Chỉ cần qua những ngơn ngữ này chúng ta cĩ thể thấy Mai Sĩ là một ngƣời cĩ trình độ học vấn cao. Để cố gắng thuyết phục đƣợc anh em nhà họ Lê về với Hồ Quý Ly, Mai Sĩ đã lựa chọn những ngơn ngữ hết sức giàu hình ảnh, cĩ sức thuyết phục mạnh mẽ. Nhƣng thật khơng may cho Mai Sĩ ngƣời đối thoại với ơng lại là Lê Thiện một con ngƣời tài trí vốn thơng kim bác cổ. Nếu nhƣ ngơn ngữ của Mai Sĩ đã rất sắc bén thì những lời nĩi của Lê Thiện cịn sắc bén hơn. Đáp lại những lời nĩi của Mai Sĩ, Lê Thiện cũng dùng những lời nĩi ví von gắn liền với những điển tích điển cố “Trên đã cĩ bậc vua hiền như Nghưu Thuấn, dưới lại cĩ bề tơi giỏi như Trác, Tiết, Vũ, Cao, dù bên ngồi triều đình cĩ hàng trăm Sào Phủ, Hứa Do đi chăng nữa thì cũng khơng ảnh hưởng đến nền thịnh trị của đời Đường, cịn như anh em Thiện đây…” [26,36]. Những lời nĩi của Lê Thiện khơng chỉ thể hiện đƣợc sự hiểu biết sâu rộng về tri thức mà qua đĩ ơng cũng kín đáo gửi gắm lời từ chối hợp tác với họ Hồ. Đây cũng là một cách từ chối rất khéo léo, chắc chắn rằng ngƣời cĩ hiểu biết nhƣ Mai Sĩ khơng những khơng bực tức mà cịn phải kính nể. Hay nhƣ lời biện bạch của ngƣời đàn bà họ Đinh ở vùng Liêu Đơng nĩi với chồng về bài thơ tức cảnh trên vách cũng xứng danh là một ngƣời Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 thơng thạo chữ nghĩa “thiếp từ tuổi cịn thơ đã nâng khăn sửa túi cho chàng, khơng hề thay lịng đổi dạ, trước sau vẫn một niềm chung thuỷ, nào cĩ chuyện chăng giĩ như Tiểu Ngọc, sỗ sàng như Văn Quân? Bài thơ kia là để vịnh cái bĩng của thiếp đĩ thơi” [26,45]. Cho đến khi tự tử biến thành yêu tinh nƣơng náu trên cây ngơ đồng ngàn năm mà lời nĩi của ngƣời đàn bà họ Đinh vẫn một mực là con nhà dịng dõi. Lúc nĩi chuyện với Quý Ly, luận về đức trị của vua thị nĩi: “Nhà trần hết phúc cho nên đức khơng thắng được yêu tinh, cịn nay là triều thánh yêu tinh khơng thắng được đức. Huống chi bệ hạ đạo như Nghiêu Thuấn, đức giống Vũ Thang, lấy lễ làm nhạc đánh xe, lấy nhạc làm cỗ xe chở, dùng người làm cái mộc, dùng nghĩa làm cái khiên. Như thế kẻ xa sẽ tới, người gần sẽ đẹp lịng” [26,47]. Chỉ là một ngƣời phụ nữ bình thƣờng thơi nhƣng mọi lời nĩi đều hết sức chau chuốt bĩng bẩy. Ngƣời đàn bà họ Đinh trong khi đối thoại thƣờng hay so sánh ví von với các nhân vật nổi tiếng cĩ trong sử sách. Cách nĩi ấy vừa thể hiện đƣợc trình độ hiểu biết sâu sắc lại vừa gây đƣợc thiện cảm đối với ngƣời nghe. Các nhân vật trong Việt Lam tiểu sử khi đối thoại khơng chỉ so sánh ví von với các nhân vật cĩ trong điển tích điển cố mà đơi lúc họ cịn sử dụng những lời nĩi hết sức văn hoa bĩng bẩy kiểu nhƣ lời nĩi của Trƣơng Phụ (đại tƣớng nhà Minh) với thái giám nhà Trần là Lý Tự Thành: “Lan sinh ở khe sâu khơng cĩ ý khoe thơm mà hương thơm ngào ngạt, trăng mọc ở nơi biển thẳm khơng cố tình phơ sắc mà ánh sáng lung linh. Cần gì phải ngắm mình trước gương, đứng đầu ngọn giĩ rồi mới biết?” [26,75]. Để thuyết phục đƣợc Lý Tự Thành sớm khuyên con rể ra hợp tác với mình, Trƣơng Phụ đã dùng những lời nĩi thật bay bƣớm khen chàng rể Lê Thiện khiến cho Lý Tự Thành ít nhiều cũng phải xiêu lịng. Điểm dễ nhận thấy nhất với các nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử là trong những cuộc đối thoại giao tiếp, tác giả Lê Hoan thƣờng để cho các Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 nhân vật viện dẫn các điển tích điển cố trong sử sách Trung Quốc khiến cho tính chất của lời nĩi trở nên sắc sảo, mạnh mẽ và dễ hiểu hơn đối với ngƣời đối thoại. Chẳng hạn khi đối thoại với Đồn Phát, luận về tội ác của họ Hồ, Lê Thiện nĩi: “Họ Hồ tàn hại muơn vật giết hại dân lành ác như Kiệt Trụ, giết vua cướp nước tội quá Vương Tào. Huống hồ dân là dân nhà Trần, chúa là chúa nhà Trần. Việc dấy quân của Thiện này khơng nhằm lợi ích bản thân, mà chính là trên là vì nước dưới thì vì dân” [26,117]. Để thu phục đƣợc Đồn Phát một vị tƣớng giỏi trung nghĩa của nhà Hồ, Lê Thiện đã rất khéo léo viện dẫn những điển tích, điển cố rất quen thuộc để vạch ra tội ác tày trời của nhà Hồ giúp Đồn Phát nhanh chĩng phân biệt đƣợc chính ngụy. Những câu đối đáp ngắn gọn của Lê Thiện vừa thể hiện sự hiểu biết về lẽ đời, khả năng đối đáp linh hoạt lại vừa làm cho ngơn ngữ trở nên trang trọng, giàu khả năng biểu cảm. Ngồi ra, chúng ta cịn cĩ thể dễ dàng bắt gặp các điển tích điển cố đƣợc các nhân vật trích dẫn trong khi giao tiếp nhƣ lời của Cảnh Dị lúc đối đáp với vua Trần: “Nhị đế nhường ngơi cho người hiền, Tam Vương nhường ngơi cho con mình. Trần Tể tướng đức, nghĩa, nhân, hiếu đều nổi tiếng ở đời, bệ hạ nhường ngơi cho ơng ấy ý đồ cũng giống như vua Nghiêu, vua Thuấn cĩ gì mà khơng được” [26,183]. Hay nhƣ lời của Phùng Quý nĩi với Đỗ Dung: “Ta là tơi con của thiên triều, đứng vào hàng danh giá chỉ muốn sống như Hứa Viễn, Trương Tuần, chứ khơng thể làm theo Lý Lăng, Vệ Luật. Nguyện làm cái lưỡi của Nhan Thường Sơn, cái đầu của Nghiêu tướng quân, đĩ là tố trí của đấng trượng phu” [26,294]. Việc tác giả Việt Lam tiểu sử để cho các nhân vật vận dụng các điển tích điển cố trong sử sách Trung Quốc và Việt Nam, vừa nhằm mục đích tơ điểm cho ngơn ngữ của nhân vật cĩ sắc thái trang trọng vừa thể hiện đƣợc sự hiểu biết sâu sắc của ngƣời nĩi làm cho ngƣời đối thoại nhanh chĩng bị thuyết phục trƣớc ngơn ngữ đầy hàm xúc nhƣ vậy. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 Cĩ thể nĩi rằng, ngơn ngữ đối thoại giữa các nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử là một đặc điểm khá lý thú. Cùng với lối nĩi ví von hình ảnh, viện dẫn các điển tích, điển cố, các nhân vật trong Việt Lam tiểu sử nhiều lúc cịn sử dụng lối chơi chữ trong khi giao tiếp thể hiện đƣợc trình độ học vấn của ngƣời nĩi, đồng thời khiến cho lối diễn đạt phù hợp với cấu trúc câu văn biền ngẫu. Chẳng hạn, nhân cơ hội Phạm Đán vào rừng bắt đƣợc đơi chồn đen mang tới dâng nộp cho Lê Thiện, ơng đã mƣợn hình ảnh đơi chồn đen này để chơi chữ nĩi về Hồ Hán Thƣơng “Chồn tức là Hồ, đen tức là Thương. Hán Thương sắp đi đời rồi sao?” [26,88]. Lối chơi chữ của Lê Thiện càng gĩp phần thể hiện đƣợc trình độ uyên thâm của ơng. Vốn là ngƣời “trên thơng thiên văn, dưới tường địa lý” những lời mà Lê Thiện nĩi ra đều xuất phát từ sự am hiểu sâu sắc về thời thế. Bởi vậy, dựa vào đơi chồn đen Phạm Đán vừa săn đƣợc, Lê Thiện đã chơi chữ luận giải ý nghĩa sau đĩ sai ngƣời nộp cho Dân Hiến khiến hắn bị mắc mƣu gĩp phần dẫn đến sự thất bại của nhà Hồ sau này. Nhìn chung trong Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan đã vận dụng rất cĩ hiệu quả việc tái hiện lại những lời nĩi của các nhân vật nhƣ một phƣơng tiện để làm nổi bật những nét tính cách cơ bản của nhân vật. Cĩ thể khẳng định rằng, ngơn ngữ nhân vật trong Việt Lam tiểu sử đã thực hiện tốt chức năng của mình là một trong những yếu tố quan trọng để tạo nên tính cách nhân vật. Ngơn ngữ đối thoại của các nhân vật trong tác phẩm đã tạo nên đƣợc một phần giá trị nghệ thuật của tác phẩm Việt Lam tiểu sử nĩi riêng và tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam chữ Hán nĩi chung. Chính nhờ cĩ ngơn ngữ làm cho các nhân vật trong Việt Lam tiểu sử sống động hơn so với các nhân vật trong sử sách. Ngơn ngữ nhân vật cĩ thể đƣợc đánh giá là một trong những thành cơng của Việt Lam tiểu sử. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 Tiểu kết Với sự kết hợp một cách hài hịa các thủ pháp xây dựng nhân vật, tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã rất thành cơng trong nghệ thuật thể hiện nhân vật. Sở dĩ tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử cĩ nhiều trang viết gây đƣợc ấn tƣợng đối với ngƣời đọc chính là nhờ vào nghệ thuật thể hiện nhân vật của Lê Hoan. Một mặt, tác giả Việt Lam tiểu sử vẫn tuân theo những cơng thức của bút pháp truyền thống, mặt khác nhà văn cũng luơn cố gắng sáng tạo theo cách riêng của mình và đã để lại những dấu ấn khá đậm nét. Trong quá trình thể hiện nhân vật, tác giả Lê Hoan khơng tránh khỏi những hạn chế nhƣ: Tính cách của nhân vật đa dạng nhƣng chƣa thật sự cĩ chiều sâu, nhà văn chƣa chú ý miêu tả nội tâm nhân vật, hoặc do ảnh hƣởng của tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Quốc đặc biệt là tiểu thuyết Tam quốc diễn nghĩa nên nhiều nhân vật cịn mang dáng dấp nhân vật của tiểu thuyết này: Lê Lợi giống Lƣu Bị, Lê Thiện giống Khổng Minh, Đồn Phát giống Từ Thứ,... Song với những gì mà tác giả Lê Hoan thể hiện, chúng ta khơng thể khơng khẳng định rằng nhờ nghệ thuật thể hiện nhân vật, Lê Hoan đã giúp cho Việt Lam tiểu sử đạt đến giá trị văn học đích thực. Nhân vật từ nguyên mẫu lịch sử trở thành hình tƣợng văn học sống động lung linh hơn, giúp cho tác phẩm cĩ một sức sống lâu dài và bền bỉ hơn. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 KẾT LUẬN 1. Việt Lam tiểu sử là cuốn tiểu thuyết chữ Hán viết theo lối kết cấu chƣơng hồi ra đời vào buổi xế chiều của nền văn học trung đại Việt Nam. Tác phẩm đã dựng lên đƣợc một bức tranh hồnh tráng rộng lớn của dân tộc trong vịng 30 năm đầu thế kỷ XV. Đây là giai đoạn cĩ nhiều biến cố lịch sử trọng đại, đặc biệt là sự kiện Lê Lợi lãnh đạo nghĩa quân Lam Sơn đánh thắng quân Minh đem lại độc lập tự do cho dân tộc. Bằng tài năng của mình, tác giả Việt Lam tiểu sử đã đem đến cho ngƣời đọc cái cảm giác đƣợc sống lại những giây phút hào hùng, những phen biến đổi sơn hà. Qua đĩ, đem đến cho độc giả cảm hứng tự hào về truyền thống đấu tranh giữ nƣớc vĩ đại của dân tộc. Chúng ta ghi nhận tâm huyết và sự cố gắng của nhà văn Lê Hoan trong việc tái tạo lại những năm tháng vừa đau thƣơng vừa hùng tráng ấy. Tìm hiểu giá trị của Việt Lam tiểu sử ta cĩ thêm cơ sở để khẳng định, cùng với truyện ngắn, ký, tiểu thuyết chƣơng hồi đã hồn chỉnh hình thức văn xuơi tự sự trung đại. Từ đây, văn xuơi tự sự trƣởng thành vƣợt bậc, đủ sức phản ánh những vấn đề lịch sử xã hội rộng lớn với tầm khái quát hĩa cuộc sống trên quy mơ tồn quốc. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 2. Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử lấy nhân vật và sự kiện lịch sử làm nịng cốt. Từ nguyên mẫu lịch sử đi vào tác phẩm văn học để trở thành hình tƣợng nghệ thuật là cả một quá trình. Tuy vậy trong khi sáng tạo nghệ thuật, nhà văn Lê Hoan luơn cố gắng thốt khỏi cách ghi chép lạnh lùng của các sử gia, đồng thời chú ý khai thác những yếu tố mà các nhà sử học ít khi chú ý tới. Đĩ là những chi tiết cụ thể trong hành động, ngơn ngữ tính cách của nhân vật, đặc biệt là sử dụng các yếu tố hƣ cấu để làm nên chất huyền thoại và tạo nên hƣơng men quyến rũ cho ngƣời đọc. 3. Một trong những thành cơng của Việt Lam tiểu sử chính là nghệ thuật thể hiện nhân vật. Nhân vật trong Việt Lam tiểu sử khơng chú trọng miêu tả về đặc điểm tâm lý mà đƣợc chú ý nhiều hơn ở phƣơng diện hành động, ngơn ngữ. Chính ở phƣơng diện này, nhân vật cĩ khả năng tự bộc lộ những phẩm chất và tính cách của mình một cách khách quan và nhiều chiều nhất. Nghệ thuật thể hiện nhân vật cĩ thể xem là một yếu tố quan trọng giúp chúng ta khẳng định tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử là một tác phẩm văn học cĩ nhiều giá trị trong nền văn học truyền thống của dân tộc. 4. Mặc dù đạt đƣợc nhiều thành tựu nhƣng tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử vẫn mắc phải những hạn chế nhƣ: Việc phản ánh sai lệch sự kiện tiến trình lịch sử (sáng tạo ra việc Lê Lợi bắt tay với giặc Minh đánh nhà Hồ); khắc họa hình ảnh Lê Lợi, Nguyễn Trãi, mờ nhạt bên cạnh Lê Thiện. Tuy nhiên, những hạn chế đĩ cũng bắt nguồn từ nhiều lý do cá nhân của tác giả. Những hạn chế ấy cũng cĩ thể xem nhƣ là những “hạt sạn” trong nội dung Việt Lam tiểu sử và ít nhiều cĩ gây nên một số phản cảm tâm lý ở ngƣời đọc, nhƣng chúng ta khơng thể phủ nhận những thành tựu to lớn trong nội dung và nghệ thuật mà tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đạt đƣợc. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học (tái bản), Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 2. A.Brebion (1935), Từ điển thư mục tác giả, tác phẩm tổng quát, cổ điển và hiện đại về Đơng Dương thuộc Pháp (Trung tâm dịch thuật dịch), Nxb Thế giới, Hà Nội. 3. M. Baktin (2003), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (Phạm Vĩnh Cƣ tuyển chọn và dịch), Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội. 4. Trần Lê Bảo (1991), “Cái kỳ trong tổ chức nghệ thuật Tam quốc chí diễn nghĩa của La Quán Trung”, Tạp chí Văn học, số 3. 5. Nguyễn Đơng Châu (1914), Nhời của người dịch sách, sách Việt Lam xuân thu, Đơng kinh ấn quán, Hà Nội 6. Phạm Tú Châu (1981), “Đọc văn bản Hồng Lê nhất thống chí”, Tạp chí Văn học, số 2. 7. Phạm Tú Châu (1997), Hồng Lê nhất thống chí – văn bản, tác giả và nhân vật, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 8. Phạm Tú Châu (2001), Tiểu thuyết Minh Thanh và diễn tiến tiểu thuyết Hán Nơm ở nước ta, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 9. Nguyễn Huệ Chi (2002), “Con đƣờng giao tiếp văn học cổ trung đại Việt Nam trong mối liên hệ khu vực”, Tạp chí Văn học, số 5. 10. Nguyễn Huệ Chi (2003), “Mấy đặc trƣng loại đặc biệt của nền văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX”, Tạp chí Văn học, số 4. 11. Nguyễn Phƣơng Chi (1980), “Tiểu thuyết “Trùng Quang tâm sử” nghĩ về đề tài lịch sử chống Trung Quốc xâm lƣợc qua một số sáng tác hiện nay”, Tạp chí Văn học, số 4. 12. Nguyễn Khoa Chiêm (1994), Nam Triều cơng nghiệp diễn chí (Ngơ Đức Thọ – Nguyễn Thuý Nga giới thiệu dịch và chú thích), Nxb Hội Nhà văn Hà Nội. 13. Nguyễn Đình Chú (2002), “Hiện tƣợng Văn - Sử - Triết bất phân trong văn học Việt Nam thời trung đại”, Tạp chí Văn học, số 5. 14. Quỳnh Cƣ - Đỗ Đức Hùng (2006), Các triều đại Việt Nam, Nxb Thanh Niên, Hà Nội. 15. Đỗ Đức Dục (1968), “Tính cách điển hình trong Hồng Lê nhất thống chí”, Tạp chí Văn học, số 4. 16. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 17. Trần Xuân Đề (2001), Tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 18. Trần Xuân Đề (2003), Tác giả, tác phẩm văn học phương Đơng (Trung Quốc), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 19. Hà Minh Đức (1971) Nhà văn và tác phẩm văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 20. Hà Minh Đức (Chủ biên) (2006), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội 21. Trần Văn Giáp (1990), Tìm hiểu kho sách Hán Nơm, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 22. Vũ Thanh Hà (2005), “Hồng Lê nhất thống chí và thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi trong văn học trung đại Việt Nam”, Tạp chí Văn học, số 6. 23. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2004), Từ điển thuật ngữ văn học (tái bản), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 24. Đỗ Đức Hiểu - Nguyễn Huệ Chi - Phùng Văn Tửu - Trần Hữu Tá (Đồng chủ biên) (2004), Từ điển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới, Hà Nội. 25 Nguyễn Xuân Hồ (1998), Ảnh hưởng của tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc đến tiểu thuyết cổ Việt Nam, Nxb Thanh Hố. 26. Lê Hoan (1999), Việt Lam xuân thu, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 27. Nguyễn Văn Hồn (1973), “Phong trào khởi nghĩa nơng dân và văn học Việt Nam thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX”, Tạp chí Văn học, số 4. 28. Nguyễn Huy Khánh (1991), Khảo luận tiểu thuyết cổ điển Trung Hoa, Nxb Văn học, Hà Nội. 29. M. B. Khrarchenko (2002), Những vấn đề lý luận và phương pháp nghiên cứu văn học (Trần Đình Sử tuyển chọn và giới thiệu), Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 30. N. I. Konrat (1997 ), Phương Đơng và phương Tây (Trịnh Bá Đĩnh dịch), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 31. Phan Huy Lê (1964), “Tác phẩm Việt Lam xuân thu cĩ giá trị về mặt sử liệu hay khơng?”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 58. 32. Phan Thị Minh Lễ (1998), “Thƣ gửi từ Pháp”, Tạp chí Xưa và Nay, số 55. 33. Ngơ Sĩ Liên (2006), Đại Việt sử ký tồn thư (tái bản), Tập 1 (Cao Huy Giu dịch), Nxb Văn hố - Thơng tin, Hà Nội. 34. Ngơ Sĩ Liên (2006), Đại Việt sử ký tồn thư (tái bản), Tập 2 (Cao Huy Giu dịch), Nxb Văn hố - Thơng tin, Hà Nội. 35. Đồn Ánh Loan (2000), “Ảnh hƣởng của quan niệm thẩm mĩ cổ phƣơng Đơng trong việc sử dụng điển cố”, Tạp chí Văn học, số 3. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 36. Nguyễn Lộc (1997), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến hết thế kỷ thứ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 37. Bùi Văn Lợi (1999), “Mối quan hệ giữa tính chân thực lịch sử và hƣ cấu nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX”, Tạp chí Văn học, số 9. 38. Phƣơng Lựu (chủ biên) (2002), Lý luận văn học, Tập 1, Nxb Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 39. Phƣơng lựu (2005), Lý luận văn học cổ điển phương Đơng, Tập 1, NXb Giáo dục, Hà Nội. 40. Đặng Thai Mai (1961), “Mối quan hệ lâu đời và mật thiết giữa văn học Việt Nam và văn học Trung Quốc”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 7. 41. Nguyễn Đăng Mạnh (1983), Nhà văn, tư tưởng và phong cách (tái bản), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 42. Nguyễn Đăng Na (2000), Văn xuơi tự sự Việt Nam thời trung đại, Tập 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 43. Nguyễn Đăng Na (2006), Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 44. Trần Nghĩa (chủ biên) (1997), Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, Tập 1, Nxb Thế giới, Hà Nội. 45. Trần Nghĩa (1997), “Tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, danh mục và phân loại”, Tạp chí Hán Nơm, số 3. 46. Trần Nghĩa (1997), Nguồn gốc tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam sách Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, Tập 1, Nxb Thế giới, Hà Nội. 47. Trần Nghĩa (1997), “Tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, nội dung và nghệ thuật”, Tạp chí Hán Nơm, số 4. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 115 48. Trần Nghĩa (1999), “Chỗ khác nhau giữa tiểu thuyết Hán Nơm Việt Nam và tiểu thuyết cổ các nƣớc trong khu vực”, Tạp chí Văn học, số 4. 49. Bùi Văn Nguyên (1987), Lịch sử văn học Việt Nam, Tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 50. Charles Fourniau (1998), “Thƣ gửi từ Pháp”, Tạp chí Xưa và Nay, số 55. 51. G. N. Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu khoa học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 52. Nguyễn Hữu Sơn (1988), “Đặc điểm văn học Việt Nam thế kỷ XVI – các bƣớc nối tiếp và phát triển”, Tạp chí Văn học, số 5. 53. Nguyễn Hữu Sơn (1990), “Khảo sát cái nhìn đạo lý trong văn học cổ điển dân tộc”, Tạp chí Văn học, số 6. 54. Nguyễn Hữu Sơn (2000), “Về thi pháp và việc nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam”, Tạp chí Văn học, số 7. 55. Nguyễn Hữƣ Sơn ( 2005), Văn học trung đại Việt Nam - Quan niệm con người và tiến trình phát triển, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 56. Trần Đình Sử (chủ biên) (1987), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 57. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 58. Trần Đình Sử (2005), Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 59. Gerard Sasger (2002), “Quanh việc đánh giá nhân vật Lê Hoan trong lịch sử cận đại”, Tạp chí Xưa và Nay, số 110. 60. Bùi Duy Tân (2005), Theo dịng khảo luận văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 61. Bùi Duy Tân (2006), “Mối quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Quốc và văn học Việt Nam thời trung đại: Tiếp nhận - cách tân - sáng tạo”, Tạp chí Văn học, số 1. Số hĩa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 116 62. Bùi Việt Thắng (2000), Bàn về tiểu thuyết, Nxb Văn hĩa thơng tin, Hà Nội. 63. Chƣơng Thâu (1999), “Đọc Việt Lam xuân thu (bản Duy Tân), nghĩ về ngƣời khắc in cơng bố và một vài nhân vật thời đại”, Tạp chí Văn học, số 8. 64. La Quán Trung (2006), Tam quốc diễn nghĩa, Tập 2 (Phan kế Bính dịch), Nxb Văn học, Hà Nội. 65. La Quán Trung (2006), Tam quốc diễn nghĩa, Tập 3 (Phan Kế Bính dịch), Nxb Văn học, Hà Nội. 66. Lê Trí Viễn (2000), Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam, Nxb Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh. 67. Trần Ngọc Vƣơng (2003), “Một số vấn đề liên quan đến tính đặc thù của văn học trung đại Việt Nam”, Tạp chí Văn học, số 5. 68. Trần Ngọc Vƣơng (chủ biên) (2007), Văn học Việt Nam thế kỷ X - XIX, những vấn đề lý luận và lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội. ._.