Nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ

BOÄ GIAÙO DUÏC - ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP HOÀ CHÍ MINH --------------- NGUYEÃN NHÒ NÖÔNG NGHEÄ THUAÄT KÒCH LÖU QUANG VUÕ Chuyeân ngaønh : Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá: 602234 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ VAÊN HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS. TS. PHUØNG QUYÙ NHAÂM Thaønh phoá Hoà Chí Minh - 2006 LÔØI CAÛM ÔN Traân troïng bieát ôn Thaày höôùng daãn – PGS.TS Phuøng Quyù Nhaâm vaø quyù Thaày, Coâ ñaõ taän tình giaûng daïy cho lôùp Vaên hoïc Vieät Nam khoùa 14; caûm ôn quùy Thaày Coâ trong Hoäi ñoàng chaám luaän vaên; vaø caûm ôn gia ñình ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ toâi hoaøn thaønh chaëng ñöôøng hoïc taäp naøy. Nguyeãn Nhò Nöông 1 MÔÛ ÑAÀU 1.LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI: Naêm 2000, Löu Quang Vuõ ñöôïc truy taëng Giaûi thöôûng Hoà Chí Minh veà vaên hoïc ngheä thuaät. Döôùi aùnh maët trôøi, anh ñaõ coù moät choã ñöùng vinh döï maø baát kyø nhaø vieát kòch naøo cuõng ao öôùc. Qua nhöõng trang kòch sinh ñoäng, Löu Quang Vuõ ñaõ goùp söùc xaây ñôøi, taùc ñoäng tích cöïc vaøo xaõ hoäi, kieân quyeát choáng söï baûo thuû trì treä, söï loäng haønh cuûa caùi xaáu, caùi aùc. Chöùng kieán bao caûnh ñôøi chìm noåi thôøi haäu chieán, Löu Quang Vuõ khoâng ngöøng baên khoaên, traên trôû veà nhöõng noãi nieàm nhaân theá vaø nghieàn ngaãm nieàm bi caûm cuûa phaän ngöôøi. Laø thi só, Löu Quang Vuõ raát yeâu thô, anh haèng ao öôùc thô cuûa mình seõ “thaéng ñöôïc thôøi gian vaø ôû laïi vôùi loøng ngöôøi”. Song chính caùc kòch baûn vaên hoïc laïi mang ñeán cho anh nhöõng giaûi thöôûng lôùn. Tuy vaäy, cho ñeán nay, vaãn chöa coù coâng trình naøo ñi saâu tìm hieåu toaøn dieän ngheä thuaät kòch Löu Quang Vuõ. Thöïc ra, kòch vaø thô cuûa anh ñeàu toûa ra töø moät taâm hoàn ngheä só giaøu xuùc caûm. Hai tuùi thô vaø kòch aáy nhö hai bôø cuûa moät doøng soâng suy töôûng chôû naëng tình yeâu thöông con ngöôøi, chaûy mieân vieãn veà nôi voâ taän. Nhöõng ngöôøi nhö Löu Quang Vuõ, caùi cheát khoâng laøm cho anh maát ñi , maø taám loøng nhieät huyeát vôùi ñôøi vaãn haõy coøn ñoïng laïi. Sau khi Löu Quang Vuõ ñoät ngoät qua ñôøi, Phan Ngoïc cho raèng: “Löu Quang Vuõ laø nhaø vieát kòch lôùn nhaát theá kyû naøy (theá kyû XX) vaø laø moät nhaø vaên hoùa cuûa Vieät Nam”[38,149]. Töø naêm 1985, qua maáy ñôït hoäi dieãn, haàu nhö khaùn giaû ñöông thôøi khoâng ai laø khoâng bieát ñeán Löu Quang Vuõ. Töø ñoù, thoaïi kòch caøng trôû neân gaàn guõi vôùi giôùi yeâu ngheä thuaät. Nhieàu kòch baûn cuûa anh ñaõ laøm xoân xao ñaát nöôùc, gaây chaâùn ñoäng dö luaän, ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà noùng boûng nhaát cuûa hieän thöïc. “Khoâng ai baèng Vuõ 2 trong bieät taøi neâu leân caùi muoân ñôøi trong caùi bình thöôøng, bieán coå tích, huyeàn thoaïi thaønh chuyeän thôøi söï, duøng caùi hö ñeå noùi caùi thöïc, duøng caùi thoâ loã ñeå noí caùi cao quí.”[38,153]. Taát Thaéng keå laïi: “ÔÛ hoäi dieãn 1985, Vuõ laø taùc giaû ñaït nhieàu huy chöông vaøng nhaát”[38,257]. Nhieàu nhaø nghieân cöùu coâng nhaän moät soá kòch baûn cuûa Löu QuangVuõ coù söùc lay ñoäng ñöôïc loøng ngöôøi, coù hieäu quaû to lôùn vôùi xaõ hoäi, vaø giaù trò ngheä thuaät cuûa chuùng coøn ñöôïc xeáp haïng trong lòch trình phaùt trieån cuûa vaên hoïc kòch nöôùc nhaø. Tuy nhieân, khi Löu Quang Vuõ coøn soáng, treân baùo chí cuõng coù nhöõng yù kieán traùi chieàu. Vaäy söï thöïc kòch baûn vaên hoïc cuûa anh coù nhöõng thaønh coâng vaø haïn cheá gì? Taïi sao coâng chuùng luùc baáy giôø laïi ñoå xoâ ñeán raïp xem kòch? Nhöõng nhaø soaïn kòch ngaøy nay coù theå ruùt kinh nghieäm, hoïc taäp ñöôïc ñieàu gì sau khi tìm hieåu kyõ löôõng ngheä thuaät vieát kòch cuûa ngöôøi ñi tröôùc? Vôùi tình yeâu theå loaïi thoaïi kòch, ngöôøi laøm luaän vaên maïo muoäi xin ñöôïc veùn lôùp buïi thôøi gian, tìm veà quaù khöù ñeå phaàn naøo hieåu roõ hôn moät soá vaên baûn kòch cuaû Löu Quang Vuõ vaø cuûng coá theâm cho baûn thaân nhöõng kieán thöùc lieân quan ñeán theå loaïi vaên hoïc kòch. Hieän nay, saùch giaùo khoa vaên hoïc baäc phoå thoâng chæ môùi giôùi thieäu trích ñoaïn taùc phaåm kòch cuûa hai taùc giaû Seâcxpia vaø Sile. Trong caùc tieát hoïc chính khoùa, hoïc sinh chöa coù dòp tieáp caän vôùi vaên hoïc kòch nöôùc nhaø. Do ñoù, ngoaøi chöông trình chính khoaù, thieát nghó, hoaït ñoäng ngoaïi khoaù moân vaên hoïc cuõng caàn giôùi thieäu vaø höôùng daãn hoïc sinh tìm hieåu veà kòch Vieät Nam vôùi caùc ñaïi bieåu nhö: Nguyeãn Ñình Thi (Röøng truùc, Nguyeãn Traõi ôû Ñoâng Quan…), Nguyeãn Huy Töôûng(Vuõ Nhö Toâ…), Vuõ Troïng Phuïng (Khoâng moät tieáng vang), Ñaøo Hoàng Caåm (Ñaïi ñoäi tröôûng cuûa toâi…), Nguyeãn Vuõ (Muøa xuaân…), Hoïc Phi, Loäng Chöông, Löu Quang Vuõ.v.v… Qua caùc buoåi ngoaïi khoùa boå ích, hy voïng hoïc sinh coù theå hình dung ñaày ñuû hôn veà toaøn boä lòch söû vaên hoïc daân toäc vaø theâm yeâu meán boä moân vaên hoïc. 3 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ: Khi kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ ñöôïc ñöa leân saân khaáu, raûi raùc treân caùc baùo, taïp chí coù ñaêng nhöõng baøi pheâ bình, bình luaän, toû roõ söï quan taâm; ñaëc bieät laø töø hoäi dieãn saân khaáu naêm 1985, söï chuù yù quan taâm naøy caøng roõ reät hôn. Coù theå phaân chia döïa treân moác thôøi gian laø thaùng 8 naêm 1988 - thôøi ñieåm Löu Quang Vuõ qua ñôøi ñeå thaáy raèng caùi cheát chaúng nhöõng khoâng laøm cho ngöôøi ñôøi laõng queân anh maø baùo chí vaãn coøn nhaéc ñeán nhaø vieát kòch treû tuoåi naøy. 2.1. Tröôùc khi Löu Quang Vuõ qua ñôøi (thaùng 8 naêm 1988) : Thaùng 3 naêm 1985, Nguyeãn Thò Minh Thaùi ñaõ vieát moät baøi baùo nhaän xeùt veà vô dieãn“Nguoàn saùng trong ñôøi” (Löu Quang Vuõ). Theo taùc giaû baøi baùo, “ñaây laø moät kòch baûn keùn khaùch, töï noù coù nhu caàu ñöôïc trình dieãn tröôùc moät coâng chuùng coù söï tröôûng thaønh nhaát ñònh veà thaåm myõ” [32,255] aán töôïng maïnh do kòch baûn vaên hoïc taïo ra “chính laø söï giaûn dò, khoâng hoa soùi hoa hoeø, khoâng caàu kyø maûng mieáng, khoâng oàn aøo khoa tröông”[32,254], Nguyeãn Thò Minh Thaùi coøn lieân heä so saùnh veû ñeïp giaûn dò maø haøm suùc, tinh teá cuûa vôû “Nguoàn saùng trong ñôøi” vôùi caùi ñeïp moäc maïc thöôøng thaáy ôû kòch cuûa vaên haøo Seâkhoáp. ÔÛ moät baøi khaùc, khi ñeà caäp ñeán kòch baûn “Ngöôøi trong coõi nhôù”(Löu QuangVuõ), Nguyeãn Thò Minh Thaùi vieát: “Ñaïo dieãn Ñoaøn Baù öa thích chaát thô, chaát trieát lyù cuûa kòch baûn ‘Ngöôøi trong coõi nhôù’ bôûi vì taùc giaû kòch baûn coù “caùch tieáp caän ñôøi soáng hieän nay moät caùch môùi laï, khoâng daãm leân loái moøn quen thuoäc”[32,249]. Sau khi nhaän xeùt, ngôïi khen chaát löôïng vaên hoïc cuûa kòch baûn, Nguyeãn Thò Minh Thaùi ñaõ xuùc ñoäng keát thuùc baøi baùo: “Toâi ñaõ nghe thaáy nhöõng gioït nöôùc maét laëng thaàm trong loøng vaø nhìn thaáy leä long lanh treân nhieàu ñoâi maét ngöôøi xem trong khaùn phoøng hoâm aáy…”[32,250]. Coù leõ do taäp theå ñaïo dieãn, dieãn vieân gioûi ngheà thaáu hieåu vaø bieåu ñaït troïn veïn duïng yù ngheä thuaät cuûa taùc giaû kòch baûn neân vôû dieãn ñaõ taùc ñoäng saâu saéc ñeán 4 taâm linh coâng chuùng xem kòch. “Ngöôøi trong coõi nhôù” vì vaäy trôû thaønh moät trong soá kòch baûn ñöôïc Huy chöông vaøng hoäi dieãn 1985. Taïp chí nghieân cöùu ngheä thuaät soá thaùng 5 naêm 1985 ñaõ ñaêng moät baøi vieát ngaén ñieåm qua nhöõng vôû dieãn coù giaù trò trong ñôït hoäi dieãn saân khaáu laàn II, Nguyeãn Phan Thoï nhaéc ñeán vôû “Toâi vaø chuùng ta” (Löu Quang Vuõ) ñaàu tieân vaø ví taùc phaåm nhö “moät muõi nhoïn trong cuoäc ñaáu tranh choáng cung caùch laøm aên trì treä, baûo thuû”[37,80]. Coøn ôû taïp chí Saân khaáu thaùng 7 naêm 1985, Traàn Troïng Ñaêng Ñaøn ñaõ cho raèng coù khoâng ít taùc phaåm ñoaït giaûi cao taïi caùc hoäi dieãn roài sau ñoù chìm nghæm vì khoâng heà gaây ñöôïc chuù yù cuûa coâng chuùng, nhöng vôû “Toâi vaø chuùng ta” thì khaùc, coâng chuùng xem kòch coù luùc“reo vui ñoàng caûm” nhieàu luùc laïi “xuùc ñoäng laéng im, bieát bao traøng voã tay coå vuõ, ngôïi khen nhieät lieät”. Ñieàu Traàn Troïng Ñaêng Ñaøn taâm ñaéc nhaát laø: “kòch ‘Toâi vaø chuùng ta’ baèng caùi nhan ñeà vaø chuû ñeà xuyeân suoát cuûa noù, ñaõ thoâng qua ngheä thuaät maø lyù giaûi raønh maïch, luaän chieán saéc beùn ñeå baûo veä quan ñieåm cuûa chuùng ta veà tình ngöôøi, veà chuû nghiaõ nhaân ñaïo caùch maïng, veà moái quan heä bieän chöùng giöõa caù nhaân vaø taäp theå” ñaäp tan söï xuyeân taïc cuûa boïn phaûn ñoäng thuø ñòch, baùc boû luaän ñieäu: “ngöôøi theo chuû nghiaõ xaõ hoäi laø chòu choái boû tình caûm, khoâng nhìn nhaän söï hieän dieän cuaû caùi ‘toâi’, xem caù nhaân chæ laø con soá khoâng”[5,26]. Treân taïp chí Vaên hoïc soá thaùng 1 naêm 1986, Taát Thaéng neâu moät trong nhöõng nguyeân nhaân thaønh coâng cuûa vôû “Toâi vaø chuùng ta” vaø moät soá vôû kòch khaùc: “Söùc haáp daãn maø kòch ñaït ñöôïc do söï nhaïy beùn, kòp thôøi maø coù theå noùi laø ñuùng luùc cuûa ñeà taøi maø kòch dieãn taû”[34, 73], Taát Thaéng cuõng khaúng ñònh vôû kòch coù söùc aâm vang maõi maõi vaø seõ toàn taïi vôùi thôøi gian: “Giaù trò laâu daøi cuûa taùc phaåm phuï thuoäc vaøo tính nhaân ñaïo cao caû vaø tính trieát lyù saâu saéc cuûa vaán ñeà maø noù ñaët ra” [34, 74 ]. Treân taïp chí Saân khaáu thaønh phoá Hoà Chí Minh (soá 1/1986),Vuõ Haûi giôùi thieäu nhöõng nhaø soaïn kòch ñaït ñöôïc huy chöông vaøng hoäi dieãn saân khaáu, trong ñoù Löu Quang Vuõ laø ngöôøi treû nhaát, chính 5 “chaát vaên hoïc” [7,10] ñaõ taïo neân söùc haáp daãn cho kòch cuûa anh. Krítxtian Hoátsô ñaõ goïi anh laø“Moâlie ôû Vieät Nam (…) vôùi ngoøi buùt chua cay, vôùi khuynh höôùng saâu saéc choáng chuû nghiaõ xu thôøi”[38,162]. 2.2. Sau khi Löu Quang Vuõ qua ñôøi (töø thaùng 8 naêm 1988 ñeán nay): Taïp chí Saân khaáu töøng ñaêng nhieàu baøi vieát töôûng nhôù anh. Löôïng baøi baùo vieát veà kòch cuûa anh nhieàu hôn tröôùc. Trong moät baøi baùo ngaén, Traàn Queá giôùi thieäu vaén taét veà Löu Quang Vuõ vaø neâu leân hieän töôïng: “nhieàu vôû cuûa anh ñöôïc nhieàu ñoaøn daøn döïng cuøng moät luùc döôùi nhieàu hình thöùc kòch, cheøo, caûi löông… Anh ñaõ ñöôïc taëng giaûi thöôûng vaên hoïc kòch baûn saân khaáu cuûa Hoäi nhaø vaên…Baùo chí theá giôùi: Nöõu Öôùc thôøi baùo, Pari matxô, baùo Takahata cuûa Ñaûng coäng saûn Nhaät, taïp chí Saân khaáu vaø baùo Söï thaät Lieân Xoâ…ñaõ vieát veà anh, coi anh nhö moät trong nhöõng nhaø vieát kòch ñang ñöùng haøng ñaàu cuûa neàn saân khaáu Vieät Nam” [29,17] Döôùi nhan ñeà “Nhöõng vaàn thô thaám ñaãm baên khoaên”, nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Huyønh Nhö Phöông tìm hieåu theá giôùi ngheä thuaät thô Löu Quang Vuõ – moät nhaø thô treû taâm hoàn “phöùc hôïp” nhaïy caûm vaø ñaày caù tính. Theo Huyønh Nhö Phöông, ôû chaëng sau cuûa quaù trình saùng taïo, Vuõ “ñöôïc ñoùn chaøo nhö moät nhaø vieát kòch ñaõ noùi leân moät caùch thaám thía nhöõng noãi lo aâu vaø baên khoaên cuûa nhaân daân tröôùc nhöõng vaán ñeà theá söï. Töø nhöõng baøi thô naëng tróu öu tö vaø taâm söï caù nhaân, Löu Quang Vuõ ñaõ ñi ñeán nhöõng kòch baûn keát hôïp haøi hoøa giöõa xung ñoät xaõ hoäi vaø xung ñoät noäi taâm, giöõa ngheä thuaät taùi hieän caùc quaù trình löu chuyeån cuûa ñôøi soáng vôùi ngheä thuaät theå hieän caùc traïng thaùi cuûa tính caùch…” [38, 108]. Treân “Taïp chí nghieân cöùu vaên hoùa ngheä thuaät” (6/1989), Haø Dieäp - taùc giaû baøi baùo: “Veà moät maûng kòch cuûa Löu Quang Vuõ” ñaõ nhaän xeùt raèng anh laø “moät taøi naêng ngheä thuaät thöïc söï, moät hieän töôïng hieám thaáy trong lòch söû saân khaáu daân toäc töø tröôùc tôùi nay. 6 Kòch cuûa anh tuy ñi vaøo nhieàu loaïi ñeà taøi song taát caû ñeàu taäp trung vaøo chuû ñeà con ngöôøi.” [4,34]. Möôøi naêm sau ngaøy anh maát, trong cuoán saùch “Moät soá göông maët vaên chöông hoïc thuaät Vieät Nam hieän ñaïi”(xuaát baûn naêm 1998 ) Phong Leâ phaùc thaûo chaân dung vaø söï nghieäp cuûa 54 taùc giaû coù goùp phaàn vaøo tieán trình hieän ñaïi hoùa ñôøi soáng vaên chöông vaø hoïc thuaät cuûa theá kyû XX. Theo Phong Leâ, “nhöõng naêm 80 Vuõ ñaït ñöôïc raát nhieàu vinh quang trong kòch tröôøng. Vuõ lieân tuïc daønh caùc ñænh cao coù luùc ñeán choùng maët. Cuõng coù theå noùi ngoïn ñuoác Löu Quang Vuõ trôû neân röïc saùng trong baàu trôøi saân khaáu…Kòch tröôøng khoâng coøn Vuõ nhöng vaãn coøn caùc vôû cuûa Vuõ…”[14,423]. Phaàn giôùi thieäu Löu Quang Vuõ chæ coù vaøi trang, nhöng ñoïc cuoán saùch cuûa Phong Leâ,nhöõng ngöôøi yeâu meán theå loaïi kòch khoâng khoûi toø moø muoán tìm hieåu xem kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ nhö theá naøo maø anh ñaõ ñöôïc xem nhö moät taùc giaû tieâu bieåu nhaát trong giai ñoaïn vaên hoïc kòch theá kyû XX. Trong cuoán saùch “Lyù luaän vaên hoïc- vaán ñeà vaø suy nghó” ( xuaát baûn 1999) cuûa Nguyeãn Vaên Haïnh vaø Huyønh Nhö Phöông, ôû cuoái phaàn lyù thuyeát chung veà ñaëc ñieåm cuûa theå loaïi kòch, caùi teân Löu Quang Vuõ ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán nhö moät daãn chöùng ñeå minh hoïa: “Kòch laø moät theå loaïi khoù… moät kòch baûn toài thì khoù loøng taïo neân moät vôû dieãn coù giaù trò ñöôïc. Chính vì vaäy maø nhieàu nhaø vaên coù theå thöû buùt ôû nhieàu lónh vöïc nhö thô, truyeän, kí, luaän, nhöng ít daùm lieàu nhaûy sang kòch vaø thaät söï trôû thaønh moät taùc gia kòch. Trong neàn vaên hoïc hieän nay cuûa ta, Löu Quang Vuõ laø moät tröôøng hôïp hieám coù. Anh laø moät teân tuoåi coù vò trí xöùng ñaùng caû trong thô, truyeän vaø kòch”[9, 107] Naêm 2001, Löu Khaùnh Thô ñaõ tuyeån choïn nhieàu baøi vieát veà Löu Quang Vuõ, in thaønh cuoán saùch: “Löu Quang Vuõ – taøi naêng vaø lao ñoäng ngheä thuaät”. Trong cuoán saùch ñoù, Ngoâ Thaûo cho baïn ñoïc bieát raèng: Ñaïo dieãn Nguyeãn Ñình Nghi ñaõ töøng coäng taùc vôùi Löu Quang Vuõ taùm vôû dieãn. “Ñieàu maø nhaø ñaïo dieãn coù kinh nghieäm thích vaø quyù ôû Vuõ, 7 ñoù laø trong kòch, anh luoân coù nhöõng chi tieát ña nghóa, ñaïo dieãn muoán nhaán maïnh, caét nghiaõ veà phía naøo cuõng coù lyù, neân phaûi raát thaän troïng ñeå khoâng laøm ngheøo maát yù nghiaõ cuûa chi tieát kòch”[38,142]. Baûn thaân Ngoâ Thaûo thì caûm thaáy thích thuù khi ñöôïc xem moät soá chi tieát ngheä thuaät ñaëc saéc trong kòch baûn vaø Löu Quang Vuõ qua quaù trình saùng taïo vaãn bieát laéng nghe yù kieán cuûa nhöõng nhaø ngheä só khaùc ñeå ñuùc ruùt theâm kinh nghieäm cho baûn thaân. Cho neân anh tröôûng thaønh nhanh choùng so vôùi thôøi gian ñaàu khi môùi vieát kòch: “Löu Quang Vuõ thöôøng cho nhaân vaät noùi ñeán caïn lôøi, noùi caû nhöõng ñieàu ñaùng leõ ra phaûi cho khaùn giaû töï ruùt ra töø toaøn boä tình huoáng kòch…Nhöng cuøng vôùi thôøi gian, caùc vôû dieãn ñaõ mang theâm söùc chôû, chöùa ñöôïc nhieàu suy nghó cuûa taùc giaû veà cuoäc soáng” [38, 148 ] ÔÛ baøi vieát “Theå loaïi bi kòch trong vaên hoïc Vieät Nam theá kyû XX”( soá thaùng 5-2001, taïp chí Vaên hoïc) Phaïm Vónh Cö nhaéc ñeán Löu Quang Vuõ nhö moät “kòch gia tieâu bieåu” maø hai kòch baûn: “Nguoàn saùng trong ñôøi” vaø “Hoàn Tröông Ba, da haøng thòt” ñaõ ñeå laïi daáu aán saâu saéc trong loøng coâng chuùng. Theo oâng “di saûn kòch cuûa Löu Quang Vuõ ñoà soä veà khoái löôïng, phong phuù veà noäi dung, ña daïng veà theå taøi vaø phong caùch, coøn chôø ñôïi ñöôïc nghieân cöùu kyõ löôõng , toaøn dieän (ñaùng tieác, nhieàu kòch baûn cuûa anh vaãn chöa ñöôïc in, laøm khoù coâng vieäc noùi treân). Khoâng phaûi taát caû caùc saùng taùc kòch cuûa Löu Quang Vuõ ñeàu laø nhöõng thaønh coâng cao - maø cuõng thaät khoù chôø ñôïi ñieàu naøy ôû moät taùc gia vieát nhieàu ñeán theá trong moät thôøi gian ngaén ñeán theá – nhöng moät soá kòch phaåm roõ raøng ñaõ vöôït qua thöû thaùch cuûa thôøi gian vaø seõ coù cuoäc soáng daøi laâu trong vaên hoïc vaø treân saân khaáu nöôùc nhaø” [1, 32]. Treân taïp chí Vaên hoïc soá 7-2001 ôû baøi vieát nhan ñeà: “Kòch noùi giai ñoaïn töø sau caùch maïng thaùng taùm ñeán nay”, taùc giaû Ñình Quang ñaõ phaùc thaûo ñoâi neùt veà kòch noùi sau 1975. OÂng cho raèng: “Hoäi dieãn saân khaáu naêm 1985 quaû laø moät trang choùi loïi cuûa kòch noùi vaø saân khaáu noùi chung sau hoøa bình…Ngheä thuaät caùch maïng tôùi ñaây môùi ghi daáu moät 8 chieán thaéng quyeát ñònh ñoái vôùi khaùn giaû mieàn Nam”[27,10]. Trong nhöõng naêm thaùng ñoù “theo quy luaät, moät theá heä taùc giaû môùi xuaát hieän, tieâu bieåu nhaát laø Löu Quang Vuõ”[27,11]. Nhaø nghieân cöùu Phan Troïng Thöôûng trong baøi vieát: “Vaên hoïc kòch thôøi kyø 1975- 1985 vaø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi haäu chieán”(in treân taïp chí Vaên hoïc soá 10-2003) ñaõ ñieåm qua caùc kyø hoäi dieãn saân khaáu toøan quoác trong khoaûng 10 naêm, vaø ñöa ra nhöõng luaän ñieåm toång quaùt, khaùch quan. Theo Phan Troïng Thöôûng thì “ñoäi nguõ vieát kòch (thôøi kyø 1975-1985) tuy khoâng nhieàu nhöng laïi maïnh. Hoï toû ra coù tö chaát vaø taøi naêng”. Löu Quang Vuõ ñöôïc xem laø moät trong soá nhöõng “taùc giaû noåi troäi”. Toång hôïp caùc nhaän ñònh veà kòch cuûa Löu Quang Vuõ, Phan Troïng Thöôûng ñaõ vieát: “Coù nhöõng ngöôøi töø goùc ñoä xaõ hoäi hoïc cho raèng kòch cuûa Löu Quang Vuõ hay bôûi noù ñaùp öùng yeâu caàu thôøi söï, ñöôïc caû xaõ hoäi quan taâm, ñöa ñöôïc leân saân khaáu nhöõng vaán ñeà quan thieát, noùng boûng cuûa thöïc tieãn ñôøi soáng…Cuõng coù ngöôøi töø goùc ñoä saùng taùc maø cho raèng Löu Quang Vuõ ñaõ gaëp ñaát. Laïi coù khoâng ít ngöôøi töø phía chuû theå ngheä só cho raèng ñoù laø keát quaû cuûa tö chaát thoâng minh, cuûa tinh thaàn lao ñoäng ngheä thuaät nghieâm tuùc, caàn maãn, cuûa traùch nhieäm ngöôøi ngheä só – coâng daân”[41,339]. Noùi chung, tröôùc naêm 1988, moät vaøi nhaø nghieân cöùu chæ neâu caûm nhaän ngaén goïn cuûa hoï sau khi xem kòch Löu Quang Vuõ. Thôøi gian sau khi anh maát, Ñình Quang, Vuõ Quang Vinh, Nguyeãn Thò Hoàng Ngaùt, Ñoã Chu, Doaõn Chaâu, Ñònh Nguyeãn, Toân Thaûo Mieân, Phong Leâ nhaéc tôùi teân anh nhö moät “hieän töôïng xuaát saéc, tieâu bieåu cuûa kòch tröôøng Vieät Nam nhöõng naêm 80” [14,433] nhöng hoï khoâng bình luaän chi tieát, cuï theå veà moät taùc phaåm kòch naøo. Ñeà caäp tôùi xung ñoät kòch coù baøi baùo cuûa Haø Dieäp, taùc giaû naøy cho raèng xung ñoät trong vôû “Toâi vaø chuùng ta” laø “xung ñoät giöõa caùc phöông phaùp quan lieâu vôùi ñöôøng loái 9 môùi”[4,36]. Coøn Cao Minh thì ñaùnh giaù cao nhieàu kòch baûn vaø coù aán töôïng saâu saéc veà yù nghiaõ “aån duï” cuûa “cuoäc ñaáu tranh heát söùc khoác lieät, phöùc taïp giöõa phaàn hoàn vaø phaàn xaùc”[38,175] trong vôû “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt”. Phan Troïng Thöôûng vieát veà “tính döï baùo” vaø thöøa nhaän raèng Löu Quang Vuõ cuøng vôùi caùc ngheä só “ñaõ goùp phaàn ñeà xuaát ñöôïc nhöõng vaán ñeà lôùn vôùi Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñeå töø ñoù hoaïch ñònh chieán löôïc ñoåi môùi laøm thay ñoåi dieän maïo ñaát nöôùc” [41,248]. Cuøng yù kieán vôùi Phan Troïng Thöôûng laø Vuõ Haø trong baøi baùo “Toâi vaø chuùng ta vaø Löu Quang Vuõ”, taùc giaû naøy cho raèng “muøa heø naêm 1984, Löu Quang Vuõ ñaõ döï baùo, moät döï baùo ñaày duõng khí, thöïc tieãn vaø taùo baïo”[38,178]. Tuaán Hieäp coøn phaùt hieän ra caùi hay laø ôû choã kòch Löu Quang Vuõ “khoâng mang nhöõng tình tieát deã daõi vaø giaû taïo”[38,188]. Nhieàu taùc giaû coù nhöõng baøi vieát ngaén, baøn veà ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät kòch. Ngoâ Thaûo xem ñaáy laø “bieät taøi” [38,147] cuûa Löu Quang Vuõ. Ñaïo dieãn Phaïm Thò Thaønh caûm thaáy “caùc nhaân vaät cuûa anh raát hieän thöïc”[38,251]. Ngoâ Sôn xem caùc nhaân vaät tieâu cöïc haønh ñoäng vaø lieân töôûng ñeán nhöõng “boä maët tieâu cöïc coù haïng maø…baùo chí ñaõ vaïch maët chæ teân”[38,183].Vuõ Haø coâng nhaän Löu Quang Vuõ töøng saùng taïo ñöôïc nhöõng “tính caùch saéc saûo, quyeát lieät”[38,178]. Phaïm Vónh Cö yeâu meán hai nhaân vaät “bi kòch” Toaøn (Nguoàn saùng trong ñôøi) vaø Tröông Ba trong “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt”- moät “bi haøi kòch ñaëc saéc ñöôïc coâng chuùng trong vaø ngoaøi nöôùc taùn thöôûng”[1,34]. Taát Thaéng, Phan Troïng Thöôûng, Nguyeãn Thò Minh Thaùi, Nguyeãn Ñình Nghi ñoïc thaáy trong ngoân ngöõ kòch Löu Quang Vuõ ñoâi choã “hoùm hænh”, giaøu “chaát trieát lyù”, “tinh teá” laøm loøng ngöôøi xuùc ñoäng. Ngoâ Thaûo cuõng thöøa nhaän ngoân ngöõ cuûa nhaân vaät khoâng chæ “töï nhieân, goïn, saùng suûa” maø coøn “nhieàu lôùp lang yù töù”. Tuaán Hieäp goïi ñaây laø thöù ngoân ngöõ “dung dò, ñaäm chaát dramatic” vôùi nhöõng maøn, lôùp ñoái thoaïi “döôøng nhö ñöa khaùn giaû vaøo cuoäc töï vaán löông taâm”[38,189]. 10 Nhìn laïi lòch söû nghieân cöùu, pheâ bình kòch cuûa Löu Quang Vuõ, ngöôøi laøm luaän vaên thaáy coù moät soá nhaø nghieân cöùu vieát vaøi ba baøi baùo, moãi baøi baøn veà noäi dung moät vôû kòch; moãi taùc giaû ñeà caäp ñeán moät vaøi maët rieâng leû. Khoâng phaûi nhöõng yù kieán ñaùnh giaù cuûa hoï khoâng chính xaùc maø thöïc söï chöa coù ngöôøi naøo nghieân cöùu toaøn dieän, tæ mæ kòch cuûa Löu Quang Vuõ. Cho neân vaãn caàn moät coâng trình nghieân cöùu coù heä thoáng, baøi baûn vaø khoa hoïc treân cô sôû tieáp caän, khaûo saùt vaên baûn kòch döôùi goùc ñoä ngheä thuaät. Hoïc taäp vaø keá thöøa yù kieán ñaùnh giaù xaùc ñaùng cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu ñi tröôùc, luaän vaên naøy chuû yeáu ñi saâu tìm hieåu ngheä thuaät kòch, neùt ñaëc saéc trong phong caùch bieåu ñaït cuûa kòch Löu Quang Vuõ. Trong quaù trình thöïc hieän, luaän vaên taát yeáu vaãn coøn haïn cheá, mong nhaän ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp cuûa Quyù Thaày Coâ vaø caùc baïn ñoàng nghieäp. 3.ÑOÙNG GOÙP CUAÛ LUAÄN VAÊN: Moïi thaønh coâng hay haïn cheá cuûa moät taùc giaû vaên hoïc luoân coù coäi reã saâu xa trong boái caûnh xaõ hoäi, ñaëc ñieåm cuûa thôøi ñaïi vaø caù tính saùng taïo töø phía chuû theå ngheä só. Luaän vaên naøy tìm hieåu cô sôû thöïc tieãn cuûa hieän töôïng saân khaáu kòch noùi soâi ñoäng, ñaày loâi cuoán khaùn giaû vaøo nhöõng naêm 80 cuoái theá kyû XX (thôøi ñieåm tröôùc ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI) trong ñoù Löu Quang Vuõ laø moät taùc giaû raát ñaùng chuù yù. Coù ngöôøi cho raèng ôû nöôùc ta, nhieàu vaên baûn thoaïi kòch vieát theo ñôn ñaët haøng ít giaù trò ngheä thuaät nhöng vaãn “aên khaùch”. Vaäy tröôøng hôïp Löu Quang Vuõ thì nhö theá naøo? Taïi sao anh coù nhöõng kòch baûn thöïc söï haáp daãn ñöôïc coâng chuùng ñöông thôøi ? Giaù trò ngheä thuaät cuûa kòch Löu Quang Vuõ theå hieän ôû nhöõng maët naøo?... Luaän vaên naøy nhaèm traû lôøi caùc caâu hoûi treân. Ñoàng thôøi goùp phaàn khaúng ñònh nhöõng coáng hieán ña daïng cuûa Löu Quang Vuõ cho theå loaïi vaên hoïc kòch noùi rieâng vaø neàn vaên hoïc hieän ñaïi noùi chung. 11 Qua nghieân cöùu ngheä thuaät kòch Löu Quang Vuõ, ñaùnh giaù nhöõng thaønh coâng vaø haïn cheá cuûa taùc giaû naøy, luaän vaên cuõng coù theå ñöôïc xem nhö moät trong nhöõng taøi lieäu cung caáp theâm kinh nghieäm veà coâng vieäc saùng taùc kòch ñeå ngöôøi muoán ñi vaøo con ñöôøng saùng taùc xem xeùt tham khaûo. Töø “hieän töôïng Löu Quang Vuõ”, luaän vaên neâu nhöõng caûm nhaän böùôùc ñaàu veà neùt ñeïp trong vieäc saùng taùc vaø thöôûng thöùc vaên hoïc kòch; goùp phaàn chuaån bò tö lieäu cho nhöõng coâng trình nghieân cöùu toång quaùt veà lòch söû phaùt trieån theå loaïi kòch noùi Vieät Nam giai ñoaïn sau 1975 – moät vaán ñeà ñang ñöôïc ñaët ra cho caùc nhaø nghieân cöùu- pheâ bình quan taâm ñeán theå loaïi vaên hoïc kòch. 4. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU: 4.1. Phaïm vi nghieân cöùu: Löu Quang Vuõ laø moät taùc giaû coù söùc vieát doài daøo vaø thaønh coâng ôû nhieàu theå loaïi. Moãi kòch baûn vaên hoïc cuûa anh laø moät caáu truùc thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø hình thöùc. Do ñieàu kieän haïn cheá veà thôøi gian neân luaän vaên chæ taäp trung nghieân cöùu caûm höùng nhaân vaên vaø ngheä thuaät kòch, caùc yeáu toá caáu thaønh giaù trò thaåm myõ, giaù trò tö töôûng cuûa kòch Löu Quang Vuõ. Ñoàng thôøi, vì soá tö lieäu vaên baûn taùc phaåm coøn laïi chæ coù haïn, cho neân luaän vaên chuû yeáu khaûo saùt moät soá kòch baûn töøng ñaït giaûi cao nhö “Toâi vaø chuùng ta”, “Hoàn Tröông Ba, da haøng thòt”, “Lôøi theà thöù chín”, “Nguoàn saùng trong ñôøi”, “Beänh só”, “Ngöôøi toát nhaø soá 5”, “OÂng khoâng phaûi laø boá toâi”. Beân caïnh ñoù cuõng tìm hieåu moät soá kòch baûn gaàn ñaây coøn ñöôïc daøn döïng laïi nhö “Hoa cuùc xanh treân ñaàm laày”,“Tin ôû hoa hoàng”, “Ñöôøng bay”, “Ñieàu khoâng theå maát”, “Linh hoàn cuûa ñaù”… 4.2. Phöông phaùp nghieân cöùu: Luaän vaên khaûo saùt nhöõng tö lieäu tìm ñöôïc treân cô sôû vaän duïng pheùp duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû. Phöông phaùp lòch söû cuï theå tìm hieåu boái caûnh xaõ hoäi – chính trò thôøi kyø 1975-1985, tröôùc ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI ñeå thaáy ñöôïc nhöõng aûnh höôûng, taùc 12 ñoäng cuûa thôøi ñaïi ñeán nhaø vieát kòch, tìm ra nhöõng ñieåm tieán boä vaø xaùc ñònh vò trí cuûa anh treân vaên ñaøn. Xeùt theo phöông thöùc taùi hieän ñôøi soáng, loaïi kòch coù nhöõng neùt ñaëc thuø rieâng, khaùc vôùi loaïi tröõ tình vaø loaïi töï söï. Nhöõng ñieåm khaùc bieät veà loaïi theå vaên hoïc cuõng ñöôïc löu taâm ñeå tìm hieåu, khaùm phaù ngoân töø bieåu ñaït maø taùc giaû Löu Quang Vuõ choïn duøng trong moät soá vaên baûn thoaïi kòch. Ñoàng thôøi luaän vaên cuõng keát hôïp söû duïng moät soá phöông phaùp khaùc, trong ñoù coù caùc phöông phaùp : Phöông phaùp so saùnh ( ñoàng ñaïi, lòch ñaïi ) ñöôïc duøng ñeå coù moät vaøi ñoaïn ñoái chieáu kòch baûn vaên hoïc cuûa Löu Quang Vuõ vôùi moät vaøi taùc giaû thôøi tröôùc 1945 hoaëc taùc giaû kòch baûn cuøng thôøi ñeå thaáy phong caùch rieâng, caù tính saùng taïo va ømöùc ñoä ñoùng goùp cuûa Löu Quang Vuõ cho theå loaïi vaên hoïc kòch. Phöông phaùp thoáng keâ: Ñeå hieåu roõ ñaëc ñieåm ngheä thuaät theå hieän trong töøng kòch baûn vaên hoïc, cuõng caàn thoáng keâ vaø ñöa ra nhöõng cöù lieäu cuï theå trong quaù trình nghieân cöùu ñeå laøm cô sôû vöõng chaéc cho caùc luaän ñieåm theâm söùc thuyeát phuïc. Luaän vaên cuõng söû duïng caùc thao taùc phaân loaïi, phaân tích, toång hôïp ñeå daãn daét vaán ñeà cuï theå, chaân xaùc. 5. KEÁT CAÁU CUAÛ LUAÄN VAÊN: Ngoaøi phaàn môû ñaàu, keát luaän vaø thö muïc tham khaûo, luaän vaên goàm boán chöông: Chöông moät: Vò trí cuûa Löu Quang Vuõ trong vaên hoïc kòch nhöõng naêm 80 (theá kyû XX). Chöông hai: Caûm höùng nhaân vaên trong kòch Löu Quang Vuõ. Chöông ba: Xung ñoät vaø haønh ñoäng trong kòch Löu Quang Vuõ. Chöông boán: Nhaân vaät vaø ngoân ngöõ ngheä thuaät trong kòch Löu Quang Vuõ. 13 CHÖÔNG MOÄT VÒ TRÍ CUÛA LÖU QUANG VUÕ TRONG VAÊN HOÏC KÒCH NHÖÕNG NAÊM 80 (THEÁ KYÛ XX ) . 1.1. Vaên hoïc kòch Vieät Nam nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XX: 1.1.1. Boái caûnh xaõ hoäi: Chieán thaéng 30 thaùng 4 naêm 1975, ñaát nöôùc töng böøng haân hoan möøng ngaøy thoáng nhaát. Nhöng ngay sau ñoù laø giai ñoaïn kinh teá khuûng hoaûng traàm troïng, ñôøi soáng nhaân daân voâ cuøng khoù khaên. Tình traïng thieáu huït ngaân saùch nhaø nöôùc ñeàu coù nguyeân nhaân chuû quan vaø nguyeân nhaân khaùch quan. Nguyeân nhaân khaùch quan laø do chieán tranh keùo daøi, ôû mieàn Baéc, daân ta xaây döïng ñöôïc coâng trình naøo laø giaëc Myõ ñeàu neùm bom phaù huyû, chuùng raép taâm ñöa daân ta trôû laïi thôøi kyø ñoà ñaù. Möôøi naêm ñaàu sau giaûi phoùng, ñaát nöôùc hoang taøn vöøa chaïy chöõa nhöõng veát thöông chieán tranh vöøa phaûi ñoái maët vôùi cuoäc bao vaây kinh teá, choáng phaù caùch maïng cuûa nhöõng theá löïc thuø ñòch. Keû thuø khoâng ñeå cho nhaân daân ta coù ñöôïc moät ngaøy naøo yeân oån. Chöa heát chieán tranh bieân giôùi Taây Nam laïi naûy sinh chieán tranh bieân giôùi phía Baéc, an ninh vuøng bieân giôùi, quaàn ñaûo thöôøng xuyeân bò ñe doïa. Quan heä vôùi moät soá nöôùc laùng gieàng nhieàu luùc voâ cuøng caêng thaúng. Soá phaän nhaân daân caøng theâm ñieâu ñöùng vì thieân tai luõ luït… Nguyeân nhaân chuû quan laø do ta duy yù chí, noùng voäi coâng höõu hoaù tö lieäu saûn xuaát, chæ duy hình thöùc kinh teá quoác doanh vaø cô cheá bao caáp cuûa thôøi chieán, baát keå nhöõng nguyeân taéc quaûn lyù quan lieâu ñaõ loãi thôøi, khoâng coøn phuø hôïp vôùi söï vaän ñoäng khoâng ngöøng cuûa hieän thöïc cuoäc soáng. Nhaän thöùc veà nhöõng vaán ñeà lyù luaän neàn taûng, veà chuû nghiaõ Maùc-Leânin coøn nhieàu baát caäp, vaän duïng chöa phuø hôïp vaøo thöïc tieãn rieâng cuûa nöôùc ta, cho neân suoát möôøi naêm sau chieán tranh, ta vaãn duy trì moâ hình kinh teá hieän 14 vaät, phuû nhaän saûn xuaát haøng hoùa, phuû nhaän quy luaät giaù trò, daãn ñeán kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát . Vaán ñeà giaù–löông-tieàn laø moät khaâu maét xích quan troïng chi phoái toaøn boä ñôøi soáng nhaân daân nhöng trong khoaûng möôøi naêm sau chieán tranh vaãn chöa tìm ra höôùng giaûi quyeát thoûa ñaùng. Chính saùch cung caáp cho nhaân daân baèng tem phieáu nhö moät hình thöùc ban ôn. Keá hoaïch ñöa ra laø phaûi cung caáp töøng thaùng moät, nhöng coù khi naêm saùu thaùng môùi traû moät laàn “no doàn ñoùi goùp”, thaäm chí coù vaøi nôi nôï laâu, maát khaû naêng thanh toaùn nôï neân lôø ñi cho qua chuyeän. Ban laõnh ñaïo Trung öông ñònh giaù töøng maët haøng. Hoïp ñònh giaù maát caû thaùng trôøi, khi ñònh giaù xong thì giaù caû thò tröôøng töï do ôû beân ngoaøi ñaõ bieán ñoäng quaù nhieàu. Do giaù caû maø nhaø nöôùc ñöa ra thaáp hôn raát nhieàu laàn so vôùi giaù trò thaät cuûa haøng hoùa neân nhieàu ngöôøi baùn tem phieáu ra thò tröôøng töï do ñeå höôûng tieàn cheânh leäch. Moãi hoä noâng daân ñeàu ñöôïc phaân phoái xaêng daàu vôùi gía öu ñaõi ñeå chaïy maùy caøy, maùy gaët nhöng ña soá noâng daân ñeàu baùn tieâu chuaån xaêng daàu cuûa hoï cho tö thöông, coøn baûn thaân thì laøm ruoäng theo kieåu “con traâu ñi tröôùc caùi caøy theo sau”. Coâng nghieäp, noâng nghieäp khoù coù cô hoäi phaùt trieån. Moãi naêm, nhaø nöôùc phaûi buø loã haøng ngaøn tæ ñoàng, ngaân quyõ caïn kieät laø do nhaø nöôùc baùn haøng hoùa, vaät tö ra vôùi giaù quaù thaáp, döôùi 50% giaù trò. Nhöõng keû ñaàu cô, tö thöông khai thaùc cheânh leäch giaù thì ngaøy caøng giaøu theâm. Ñoàng chí Tröôøng Chinh trong baøi phaùt bieåu taïi Hoäi nghò Boä chính trò baøn veà giaù- löông- tieàn töø ngaøy13/ 5/1985 ñeán ngaøy 15/5/1985 ñaõ neâu roõ:“ Do cô cheá quan lieâu, chuùng ta ñaõ ñeå maát ñi moät khoái löôïng haøng vaø tieàn khoâng nhoû… Chuùng ta ñaõ quaêng tieàn qua cöûa soå. Vôùi caùch laøm ñoù thì duø luùc ñaàu quó coù nhie._.àu ñeán bao nhieâu, cuoái cuøng roài vaãn thieáu, ñaõ ngheøo laïi caøng ngheøo theâm”. Tình traïng cöûa quyeàn trong ngaønh thöông nghieäp khaù phoå bieán. Hoï naém trong tay haøng hoùa, theo chính saùch nhaø nöôùc laø phaûi baùn giaù reûû cho ngöôøi tieâu duøng, nhöng ngöôøi tieâu duøng thöïc söï khoâng ñöôïc mua. Ña soá nhaân vieân 15 thöông nghieäp ham lôïi rieâng neân bí maät tuoàn haøng baùn cho tö thöông. Vì vaäy xaõ hoäi xuaát hieän moät taàng lôùp “tö saûn thöông nghieäp môùi”[3,11]. Tröôùc tình hình ñoù, ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa ngöôøi lao ñoäng, moät soá tænh, thaønh phoá ñaõ xeù raøo, töï thöïc hieän vieäc buø giaù vaøo löông ÔÛ noâng thoân, caùch laøm aên theo con ñöôøng hôïp taùc xaõ noâng nghieäp cuõng naûy sinh nhieàu hieän töôïng tieâu cöïc, baát coâng. Vieäc caûi thieän ñôøi soáng cho nhaân daân vaø tìm moät cung caùch laøm aên theo kieåu thôøi bình ñaõ trôû thaønh vaán ñeà voâ cuøng böùc thieát. ÔÛû thôøi bình, ranh giôùi giöõa caùc maët ñoái laäp khoâng roõ raøng nhö xöa, cuoäc ñaáu tranh vôùi caùi aùc, caùi xaáu khoâng nhöõng khoâng maát ñi maø ngaøy moät caêng thaúng hôn, khoâng loaïi tröø caû vieäc moãi ngöôøi phaûi ñaáu tranh vôùi chính baûn thaân mình. Thôøi bom ñaïn, toån thaát veà taøi löïc, vaät löïc deã daøng nhìn thaáy ngay tröôùc maët. Nhöng khi trôû laïi hoøa bình, nhöõng toån thaát cuûa veà vaät chaát laãn tinh thaàn ñoâi khi khoâng theå nhìn thaáy baèng maét thöôøng. Vaán ñeà ñaïo ñöùc nhaân sinh coù raát nhieàu ñieàu ñaùng lo ngaïi, nhieàu giaù trò xaõ hoäi ñaõ bieán ñoåi. Song töø ñöôøng loái chính saùch cho ñeán nhöõng hoaït ñoäng thöïc tieãn ñeàu trôû neân trì treä, loãi thôøi, ngöng ñoïng. Coâng cuoäc ñoåi môùi ñöôïc Ñaûng tích cöïc trieån khai töø nghò quyeát ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI (1986), xoùa boû hình thaùi kinh teá taäp trung quan lieâu bao caáp vì muïc ñích thuùc ñaåy kinh teá phaùt trieån, taát caû ñeå daân giaøu, nöôùc maïnh, tieán tôùi coâng baèng, daân chuû, vaên minh, tieán boä. Töø ñaïi hoäi VI trôû ñi, ñaát nöôùc ñaõ coù raát nhieàu ñoåi thay veà moïi maët vôùi raát nhieàu thaønh töïu. 1.1.2. Tình hình vaên hoïc kòch thôøi kyø 1975 – 1985: Thôøi kyø töø 1975 ñeán naêm 1985, caùc theå loïai thô tröõ tình, truyeän ngaén, tieåu thuyeát veà cô baûn vaãn khoâng coù gì khaùc tröôùc. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, vaên hoïc tieáp tuïc taäp trung laøm nhieäm vuï chính trò . Nhöõng taùc giaû theo ñuoåi ñeà taøi chieán tranh vaãn tieáp noái khuynh höôùng söû thi vaø caûm höùng anh huøng ca, laáy nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi – lòch söû laøm 16 noäi dung khai thaùc chuû yeáu, choïn ñoái töïôïng laø coäng ñoàng ñeå mieâu taû vaø phaân tích moät caùch ñaày laïc quan. Tuy nhieân caùc taùc giaû cuõng nhaän thöùc ñöôïc raèng khoâng theå vieát veà chieán tranh theo nhöõng “moâ-típ” cuõ, yù thöùc ngheä thuaät cuûa caùc nhaø vaên ñang daàn daàn bieán ñoåi. Tröôùc ñaây, vaên hoïc saùng taùc theo ñeà taøi chieán tranh thöôøng xaây döïng nhöõng bieåu töôïng lyù töôûng veà con ngöôøi, mieâu taû phaåm chaát con ngöôøi vaø keát thuùc taùc phaåm theo nhö ta mong muoán. Ñeán thôøi ñieåm ñaàu thaäp nieân 80, caùc taùc phaåm phaûn aùnh hieän thöïc chieán tranh ñaõ gaén chuû ñeà ñoù vôùi vieäc phaûn aùnh cuoäc soáng ñôøi thöôøng ñeå bình luaän, caûm nhaän noãi ñau cuûa soá phaän con ngöôøi buoäc phaûi ñi qua chieán tranh. Song cho ñeán naêm 1983, tieåu thuyeát vieát veà ñeà taøi chieán tranh vaãn chöa coù söï thay ñoåi lôùn. Theo baùo caùo boå sung ôû Ñaïi hoäi nhaø vaên laàn thöù III veà caùc saùng taùc vaên xuoâi ñeà taøi chieán tranh thì “ Nhöõng taùc phaåm vieát veà chieán tranh cho ñeán nay môùi chæ bieát naêm maø chöa bieát möôøi, bieát moät ñòa phöông, moät chieán tröôøng maø chöa bieát heát caùi toaøn cuoäc, bieát ñöôïc haønh ñoäng ôû phía döôùi maø chöa bieát nhöõng ñieàu ôû beân treân, bieát roõ veà ta maø chöa bieát roõ veà ñòch, bieát ñöôïc caùi hieän taïi maø chöa bieát ñöôïc caùi aâm vang cuûa noù trong nhöõng theá heä mai sau”. Caùc nhaø tieåu thuyeát coøn deø daët trong vieäc mieâu taû nhöõng maët chöa hoaøn thieän cuûa cuoäc soáng quaù ñoä ñi leân chuû nghiaõ xaõ hoäi. Theå loaïi truyeän ngaén vaø thô cuõng rôi vaøo tình traïng “moät gioïng” ñôn ñieäu, chöa ñeå laïi daáu aán saâu saéc cho ngöôøi ñoïc. Ñeán naêm 1986 - naêm dieãn ra ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI, toång bí thö Nguyeãn Vaên Linh ñaõ tuyeân boá raèng cöûa ñaïi hoäi VI ñaõ môû ra cho ngheä só, vaên ngheä só ñöôïc côûi troùi. Nhöng vaên hoïc kòch ñaõ ñi tröôùc ñoù moät böôùc, taïo ñöôïc tieáng vang ngay töø tröôùc ñaïi hoäi VI . Trong khi ñoù, phaûi ñeán ñaàu thaäp nieân 90 khi khoâng khí ñaõ thöïc söï côûi môû, thoâng thoaùng hôn veà vaên ngheä, môùi coù nhöõng truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát ñoåi môùi gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa caùc caây buùt Nguyeãn Minh Chaâu, Nguyeãn Huy Thieäp, Ma Vaên Khaùng, Nguyeãn Khaéc Tröôøng, Vuõ Baõo.v.v… Tuy nhieân, “sau nhöõng thaønh coâng quan troïng cuûa 17 tieåu thuyeát vaøo ñaàu nhöõng naêm 90, tieåu thuyeát thieáu vaéng nhöõng taùc phaåm hay, vaø hình nhö ñaõ ñaùnh maát tính naêng ñoäng vaø söùc maïnh cuûa theå loaïi” [45,470 ] Naêm 1979, ôû hoäi nghò hoïp maët caùc ñaïo dieãn saân khaáu, “moät trong nhöõng vaán ñeà ñöôïc ñöa ra baøn baïc laø söï ñôn ñieäu, gaàn nhö moät kieåu gioáng nhau giöõa caùc vôû dieãn, vaø nhöõng taùc giaû, ñaïo dieãn ñaõ thuùc giuïc nhau tìm toøi saùng taïo”11,69]. Nhöõng naêm tieáp theo sau ñoù, boái caûnh xaõ hoäi ñaët ra nhieàu vaán ñeà böùc xuùc nhö cô cheá quaûn lyù, cô cheá phaân phoái, quan heä cuûa ngöôøi noâng daân vôùi ruoäng ñaát, hay vaán ñeà quyeàn lôïi cuûa töøng ngöôøi lao ñoäng bình daân.v.v… Nhieàu maâu thuaãn tieàm aån trong cuoäc soáng ñaõ ñeán luùc chín muoài caàn phaûi ñöôïc giaûi quyeát. Coù leõ ñoù chính laø cô sôû hieän thöïc vaø cô sôû mó hoïc cho söï ra ñôøi haøng loaït nhöõng taùc phaåm kòch giaøu tính luaän chieán, xuaát phaùt töø caûm höùng cuûa nhöõng ngheä só coâng daân yeâu nöôùc, quan taâm ñeán vaän meänh cuûa nhaân daân. “Nhìn sang kòch noùi, coù theå khaúng ñònh ñöôïc söï phaùt trieån maïnh meõ vaø töông ñoái ñoàng boä cuûa loaïi hình saân khaáu ñang chieám vò trí chuû ñaïo…Moãi vôû dieãn ñaõ thöïc söï goùp moät tieáng noùi rieâng bôûi trong ñoù theå hieän ñaày ñuû thaùi ñoä, laäp tröôøng, tình caûm vaø quan nieäm cuûa ngöôøi ngheä só tröôùc hieän thöïc ñôøi soáng. Caùc ngheä só ñaõ toû ra naêng ñoäng, saùng taïo, maïnh daïn khi nhìn veà caùi thieän , caùi aùc, leõ phaûi vaø söï coâng baèng trong xaõ hoäi. Moät soá vôû ñaõ coù tieáng noùi kòp thôøi vaø tích cöïc veà vaán ñeà phaûi thay ñoåi cô cheá quaûn lyù, thay ñoåi caùch nhìn nhaän vaø ñaùnh giaù con ngöôøi trong xaõ hoäi môùi.” [45, 684] So vôùi tieåu thuyeát, truyeän ngaén vaø thi ca, nhöõng naêm 80 (theá kyû XX), vaên hoïc kòch ñaõ thöïc hieän cuoäc böùt phaù taùo baïo gaây ñöôïc tieáng vang. Ñeà taøi xaây döïng chuû nghiaõ xaõ hoäi trôû thaønh khuynh höôùng saùng taùc noåi baät. Theá heä nhöõng nhaø soaïn kòch tröôûng thaønh trong khaùng chieán choáng Myõ tieáp tuïc khaúng ñònh vò theá trong theå loaïi kòch laø: Ñaøo Hoàng Caåm, Hoïc Phi, Hoaøi Giao, Loäng Chöông, Nguyeãn Vuõ, Taát Ñaït, Thanh Höông, Xuaân Trình…Nhieàu vôû kòch taïo ñöôïc aán töôïng saâu saéc trong loøng coâng chuùng nhö : “Tieáng haùt” (Ñaøo Hoàng Caåm), “Nhaân chöùng vaø lòch söû” (Hoaøi Giao),“Muøa heø ôû bieån” 18 (Xuaân Trình), “Ñöøng voäi haùt tình ca”,“Ñænh cao mô öôùc” ( Taát Ñaït), “Thung luõng tình yeâu”, “Vaøng” (Thanh Höông), “Hoa vaø coû daïi”, “Haø Mi cuûa toâi” (Doaõn Hoaøng Giang), “Toâi vaø chuùng ta”, “Nguoàn saùng trong ñôøi” (Löu Quang Vuõ).v.v Qua nhieàu naêm theo doõi dieãn tieán cuûa theå loaïi vaên hoïc kòch, taùc giaû Phan Troïng Thöôûng ñaõ nhaän ñònh: “Maõi ñeán naêm 1985, nghiaõ laø sau khi giaûi phoùng mieàn Nam möôøi naêm, cuõng laø thôøi kyø kòch noùi cöïc thònh , caùc ñoaøn ngheä thuaät vaø caùc nhaø haùt kòch noùi mieàn Baéc mang naêm vôû tieâu bieåu: Toâi vaø chuùng ta, Nöõ kyù giaû ( Löu Quang Vuõ ), Ñænh cao mô öôùc (Taát Ñaït ), Muøa heø ôû bieån ( Xuaân Trình ), Nhaân chöùng vaø lòch söû ( Hoaøi Giao) vaøo bieåu dieãn ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh phía Nam thì coâng chuùng Nam Boä môùi coù dòp laøm quen vaø nhaän thöùc moät caùch ñaày ñuû veà kòch noùi. Ñoù laø moät söï kieän vaên hoùa coù yù nghiaõ lôùn” [ 41,187 ]. Nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Vuõ Quang Vinh cuõng ñaõ coù nhaän ñònh töông töï trong moät baøi baùo nhan ñeà : “Vaøi neùt veà söï phaùt trieån cuûa kòch noùi ba möôi naêm qua (1954 - 1984 )” ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu ngheä thuaät soá 1 naêm 1985. Nhöõng naêm 80 cuaû theá kyû XX laø “thôøi kyø phaùt trieån nhaát, khôûi saéc nhaát cuûa kòch noùi, neáu ñem so vôùi hai thôøi kyø tröôùc (1954 – 1964 vaø1965 – 1975) .Vôùi söï taêng tieán caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng caùc tieát muïc, cuõng nhö söï maïnh daïn vaø phong phuù trong nhöõng ñoåi môùi , tìm toøi saùng taïo, neân chuùng ta vui möøng vì ñaõ coù moät neàn kòch ngheä töông ñoái hoaøn chænh”. Keå töø hoäi dieãn ngheä thuaät naêm 1985, kòch theo ñoù maø sinh soâi ñôm hoa keát traùi, thaäm chí noù coù phaàn hôi troäi hôn caùc theå loaïi saân khaáu daân gian truyeàn thoáng, “laàn ñaàu tieân coâng chuùng phía Nam ñöôïc chöùng kieán söùc coâng phaù môùi cuûa ngheä thuaät, chöùng kieán söï can döï tích cöïc cuûa saân khaáu vaøo nhöõng vaán ñeà chính trò – xaõ hoäi lôùn lao trong ñôøi soáng tinh thaàn chung cuûa ñaát nöôùc. Coù leõ ñoù laø nguoàn sinh khí môùi ñeå kòch noùi toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc ôû caùc tænh vaø thaønh phoá Nam Boä – laõnh ñòa thieâng lieâng cuûa ngheä thuaät caûi löông. Vôùi söï xuaát hieän cuûa kòch noùi, moät taäp quaùn thöôûng thöùc ngheä thuaät môùi, 19 moät thò hieáu ngheä thuaät môùi ñaõ hình thaønh , phaù vôõ theá ñoäc toân cuûa caûi löông vaø haùt boäi, taïo cho kòch noùi moät dieän maïo môùi, moät phaïm vi aûnh höôûng môùi trong caû nöôùc.” [ 41,30 ]. Nhìn moät caùch toång theå hoaït ñoäng ngheä thuaät kòch noåi baät ôû thôøi gian naøy, Traàn Quoác Vöôïng nhaän xeùt: “Khoâng coù hieän töôïng giaûi theå, troác reã vaên hoùa nhöng coù hieän töôïng suït giaù, giaûm giaù cuûa saân khaáu tuoàng, cheøo vaø muùa roái coå truyeàn tröôùc aùp löïc cuûa saân khaáu kòch noùi” (Taïp chí Saân khaáu soá 62 thaùng 11/1985 ) Söï quan taâm, chæ ñaïo kòp thôøi cuûa Boä Chính trò trung öông Ñaûng ñaõ thuùc ñaåy moät böôùc tieán trình phaùt trieån vaên hoïc. Nghò quyeát cuûa Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng hoïp laàn thöù IV cuõng ghi roõ caàn “khuyeán khích söï ñoåi môùi, söï saùng taïo caùi môùi chaân chính”. Trong böùc thö göûi caùc nhaø vaên nhaân dòp Ñaïi hoäi hoäi ngheä só laàn II (naêm 1984) ñoàng chí Phaïm Vaên Ñoàng cuõng ñaõ keâu goïi: “Nhaø vaên haõy töï thaùo gôõ nhöõng caùi vöôùng maéc cuûa mình, cuûa töøng ngöôøi vaø cuûa caû ñoäi nguõ. Chính nhöõng vöôùng maéc naøy, maáy naêm qua ñaõ khieán cho nhieâuø nhaø vaên döôùi taàm, coù luùc nhö chöa lao ñöôïc vaøo cuoäc soáng”. Coù theå noùi keå töø khi coù chính quyeàn chuyeân chính cho ñeán thôøi ñieåm 1986, chöa bao giôø ngöôøi ngheä só ñöôïc töï do thöïc hieän quyeàn daân chuû nhö ôû thôøi gian naøy. Beân caïnh söï khuyeán khích saùng taïo, söï quan taâm môû ñöôøng cuûa Ñaûng , caùc nhaø vieát kòch ñaõ coù yù thöùc trau doài voán soáng, chòu khoù tìm toøi saùng taïo ñeå ñoùng goùp coâng söùc vaøo thaønh töïu chung cuûa daân toäc. Neáu so vôùi thôøi kyø töø 1980 trôû veà tröôùc thì vaên hoïc kòch tröôùc 1980 chæ laùc ñaùc coù moät vaøi kòch baûn coù giaù trò cao, muøa ngheä thuaät kòch luùc ñoù chöa bao giôø raàm roä, soâi noåi cuõng chöa bao giôø ñöôïc ñaùnh giaù laø hoaøn chænh veà ngheä thuaät theå loaïi:“Nhöõng naêm ñaàu sau giaûi phoùng khoâng chæ rieâng kòch maø vaên xuoâi cuõng coù phaàn hôi chöõng laïi” [45, 669 ] Coøn neáu so vôùi vaên hoïc kòch thôøi kyø tröôùc giaûi phoùng thì “hoäi dieãn saân khaáu naêm 1985 ñöôïc xem laø moät baûn toång keát chuaån xaùc veà nhöõng thaønh töïu maø saân khaáu ñaõ ñaït 20 ñöôïc trong quaù trình möôøi naêm vaän ñoäng vaø kieám tìm khoâng meät moûi. Hoäi dieãn ñaõ qui tuï veà ñoù taát caû nhöõng tinh hoa cuûa saân khaáu Vieät Nam”[45,684]. Thôøi kyø tröôùc 1975, maûnh daát Nam Boä voán laø kinh ñoâ cuûa kòch haùt caûi löông, vaên hoïc kòch chöa bao giôø thaâm nhaäp saâu roäng vaøo ñôøi soáng ngheä thuaät cuûa coâng chuùng ñöông thôøi. Trong coâng trình khaûo cöùu “Vaên hoïc mieàn Nam toång quan” thôøi kyø 1954 – 1975, Voõ Phieán laáy laøm ngaïc nhieân khi tieåu thuyeát vaø aâm nhaïc chòu aûnh höôûng Taây phöông ñöôïc coâng chuùng ñoùn nhaän, nhöng dieãn kòch thì baø con khoâng xem. Luùc ñoù kòch thöôøng do moät soá ngheä só laøm ñeå cho trí thöùc xem, vaø haàu nhö chæ dieãn ôû caùc thaønh phoá lôùn: “Thô môùi khoâng ñöôïc chính quyeàn chaêm boùn maø vaãn phaùt trieån roäng raõi (…). Duy thoaïi kòch(kòch noùi), thöù ñöôïc giaûng daïy ôû ñaïi hoïc, trao phaùt baèng caáp xeânh xang, ñöôïc nhaø nöôùc laøm phaän söï trôï caáp maø laïi cöù bò keït hoaøi”[41,187]. Nhöng kòch sau ngaøy giaûi phoùng ôû mieàn Nam coù khôûi saéc hôn nhieàu. Kòch ñaõ daàn loaïi boû ñöôïc nhöõng tö töôûng saùo moøn cuõ kyõ. Ñeà taøi hieän ñaïi chieám vò trí trung taâm, taùc giaû kòch baûn baèng taùc phaåm cuûa mình ñaõ tham gia ñoái thoaïi vôùi coâng chuùng veà nhöõng vaán ñeà noùng boûng, thieát thöïc ñang ñaët ra trong ñôøi soáng caàn lao. Ñeán thaäp kyû sau, vaøo naêm 1990, hoäi dieãn saân khaáu toaøn quoác coù 20 vôû kòch tham döï, khoâng coøn nhöõng vaán ñeà böùc boái coù tính chaát “nöôùc soâi löûa boûng” “Trong khoâng khí daân chuû môùi, kòch khoâng coøn laø tieáng noùi can ñaûm ñaàu tieân nhö kòch naêm 1984 – 1985 (…) Saân khaáu kòch laâm vaøo moät cuoäc khuûng hoaûng keùo daøi suoát möôøi naêm cuoái cuûa theá kyû XX” [41, 30 ]. Tình traïng thieáu nhöõng kòch baûn hay khieán cho caùc nhaø nghieân cöùu ngheä thuaät cho raèng vaên hoïc kòch cuoái thaäp kyû 90 chöa baét kòp vôùi nhu caàu thaåm myõ cuûa khaùn giaû ñöông ñaïi. Thaønh töïu ngheä thuaät vaên hoïc kòch ôû nhöõng naêm 80 sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát laø moät daáu son trong quaù trình phaán ñaáu khoâng ngöøng nghæ cuûa nhöõng nhaø soaïn kòch ñöông thôøi noùi rieâng vaø nhöõng ngöôøi laøm vaên ngheä noùi chung. Vaû laïi, khi ño,ù caùc tuï 21 ñieåm saân khaáu ca nhaïc hieän ñaïi chöa nôû roä, caùc phöông tieän giaûi trí , truyeàn thoâng nhö truyeàn hình, vi-ñeâ-oâ, caùt- seùt, troø chôi ñieän töû… chöa phaùt trieån. Caùc hoaït ñoäng vaên hoùa nhö thöôûng thöùc kòch ngheä hoaëc caùc loaïi hình saân khaáu truyeàn thoáng, giaûi trí taäp theå… trôû neân soâi noåi thu huùt coâng chuùng thuoäc nhieàu löùa tuoåi, nhieàu khu vöïc töø thaønh thò ñeán noâng thoân. Trong moät khoaûng thôøi gian khoâng daøi (1980 – 1985) kòch ñaõ ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu nhaát ñònh, chaát löôïng cuûa moät soá vôû kòch chính laø tieàn ñeà cho nhöõng thaønh coâng vang doäi cuûa hoäi dieãn saân khaáu naêm 1985. Löu Quang Vuõ laø moät nhaø soaïn kòch ñaõ ñeán vôùi theå loaïi kòch raát ñuùng luùc, ñieàu naøy giuùp cho anh coù cô may ñeå phaùt huy naêng löïc cuûa mình. 1.2. Vaøi neùt veà quaù trình saùng taùc vaø vò trí cuûa Löu Quang Vuõ trong vaên hoïc kòch Vieät Nam nhöõng naêm 80 ( theá kyû XX): 1.2.1. Vaøi neùt veà cuoäc ñôøi : Löu Quang Vuõ sinh ngaøy 17 thaùng 4 naêm 1948, maát ngaøy 29 thaùng 8 naêm 1988 vì moät tai naïn giao thoâng thaûm khoác treân chuyeán xe töø Haûi Phoøng veà Haø Noäi, caû vôï vaø con anh cuõng khoâng traùnh ñöôïc caùi cheát ñau thöông. Coù theå noùi gaàn nhö cuoäc ñôøi Löu Quang Vuõ goùi goïn trong thôøi gian daân toäc ta tröôøng kyø hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Hôn möôøi naêm sau khi ñaát nöôùc hoaø bình, anh qua ñôøi ôû ñoä tuoåi boán möôi, ñuùng vaøo luùc buùt löïc coøn ñang raát sung söùc. Cha cuûa Löu Quang Vuõ laø nhaø thô, nhaø vieát kòch Löu Quang Thuaän. Töø naêm 1944, Löu Quang Thuaän ñaõ saùng taùc moät soá kòch baûn vaø tham gia ñoaøn kòch Anh Vuõ do Theá Löõ chuû trì. Trong nhöõng naêm khaùng chieán choáng Phaùp, oâng laø ngheä só maëc aùo lính, coù moät thôøi gian daøi, oâng coâng taùc taïi Nhaø haùt Cheøo vaø tham gia nhöõng coâng trình nghieân cöùu, baûo toàn loaïi hình ngheä thuaät kòch haùt cheøo truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Xuaát thaân 22 trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng laøm vaên ngheä, töø nhoû, Löu Quang Vuõ ñaõ ñöôïc cha truyeàn cho nieàm ñam meâ ngheä thuaät. Queâ Löu Quang Vuõ ôû Ñaø Naüng nhöng anh sinh ra taïi thoân Gia Ñieàn, xaõ Thieäu Cô, huyeän Haï Hoaø, tænh Phuù Thoï. Caûnh trí neân thô, khoâng gian nuùi ñoài bao la cao roäng ôû ñaây seõ coøn trôû ñi trôû laïi trong raát nhieàu taùc phaåm cuûa Löu Quang Vuõ. Anh traûi qua tuoåi aáu thô treân chieán khu Vieät Baéc. Ngay töø nhoû, Vuõ ñaõ raát yeâu thích ñoïc saùch vaên hoïc vaø xem dieãn cheøo. Moãi khi coù moät kòch baûn môùi cuûa cha ñöôïc daøn döïng laø Vuõ laïi haêm hôû ñeán ngoài xem vaø meâ maûi quan saùt khoâng boû soùt ñieàu gì. Naêm 17 tuoåi, Vuõ xung phong ñi boä ñoäi, phuïc vuï trong binh chuûng phoøng khoâng khoâng quaân. Thôøi gian naøy anh baét ñaàu saùng taùc. Chuøm thô ñaàu cuûa anh ñöôïc in treân Taïp chí Vaên ngheä quaân ñoäi vôùi 3 baøi : “Göûi tôùi caùc anh”, “Laù böôûi laù chanh”, “Ñeâm haønh quaân”. Naêm 20 tuoåi,Vuõ xuaát baûn taäp thô “Höông caây – Beáp löûa”(in chung vôùi Baèng Vieät). Vöøa chieán ñaáu, anh vöøa haêng haùi tham gia phong traøo vaên ngheä cuûa ñôn vò, ñoùng goùp moät soá vôû kòch ngaén vaø hoaït caûnh cheøo veà ñeà taøi boä ñoäi. Naêm 1970,Vuõ xuaát nguõ, trôû laïi Haø Noäi soáng nhöõng naêm thaùng gian nan cuøng cöïc nhaát, tìm vieäc laøm ôû khaép nôi, vaø laøm baát cöù vieäc gì coù theå laøm ñöôïc ñeå kieám soáng moät caùch chaân chính: vieát baùo, laøm thô, veõ tranh, in böu thieáp, boài giaáy ñeå laøm bìa, coù luùc laïi laø coâng nhaân thuoäc moät ñoäi laøm ñöôøng cuûa Toång cuïc Ñöôøng saét. Chính nhöõng thaùng ngaøy long ñong vaát vaû ñoù ñaõ giuùp Löu Quang Vuõ tích luõy voán soáng laøm cô sôû cho caùc saùng taùc ngheä thuaät sau naøy. Naêm 1973, Löu Quang Vuõ keát hoân vôùi nhaø thô Xuaân Quyønh. Cuoäc hoân nhaân raát haïnh phuùc vì hoï voán laø hai taâm hoàn ñoàng ñieäu cuøng yeâu ngheä thuaät, laïi töøng phaûi traûi qua nhöõng thaêng traàm cay cöïc cuûa cuoäc ñôøi rieâng. Xuaân Quyønh ñaõ ñeán vôùi Löu Quang Vuõ khi anh ñang tuyeät voïng, coâ ñôn vaø ngheøo khoå cuøng cöïc. Chính tình yeâu noàng naøn, chaân thaät cuûa chò ña õgiuùp anh laáy laïi nieàm tin vaøo baûn thaân, tin vaøo con ngöôøi vaø nhöõng 23 ñieàu toát ñeïp trong cuoäc ñôøi. Moái tình naøy ñaõ trôû thaønh coäi nguoàn cuûa thi caûm daït daøo vaø xuùc ñoäng. Naêm 1978, Löu Quang Vuõ trôû thaønh bieân taäp vieân cuûa Taïp chí Saân khaáu. Nhôø söï giuùp ñôõ cuûa cha coäng vôùi voán kieán thöùc tích luyõ ñöôïc trong suoát quaõng ñôøi tuoåi treû laän ñaän, Löu Quang Vuõ ñaõ thöû buùt ôû theå loaïi kòch vaø gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh coâng. Naêm 1988, anh qua ñôøi trong söï tieác thöông voâ bôø cuûa gia ñình vaø coâng chuùng yeâu ngheä thuaät. Ñaïo dieãn Phaïm Thò Thaønh ñaõ vieát : “ Caùi cheát cuûa anh cuøng chò Xuaân Quyønh laø moät hieän töôïng laøm xuùc ñoäng caû nöôùc. Söï phi thöôøng vaø taøi naêng nôû roä nhö moät huyeàn thoaïi … Soá meänh anh nhö ngoâi sao saùng, moïc nhanh, saùng röïc rôõ vaø vuït taét”. [ 38, 254 ] 1.2.2. Quan nieäm ngheä thuaät : Trong taäp 3 cuoán saùch “Nhaø vaên Vieät Nam theá kyû XX”, caùc taùc giaû coù trích daãn lôøi töï baïch cuûa Löu Quang Vuõ. Baèng lôøi leõ chaân thaønh, Vuõ ñaõ noùi roõ nhöõng ñoäng löïc khieán anh vieát kòch cuõng chính laø nhöõng ñoäng löïc khieán anh laøm thô, ñoù laø “khaùt voïng muoán ñöôïc tham döï vaøo doøng chaûy maõnh lieät cuûa ñôøi soáng, ñöôïc trao göûi vaø daâng hieán” [25, 750]. Theo nhaø thô Vuõ Quaàn Phöông, söï thaønh coâng cuûa thô Löu Quang Vuõ baét nguoàn töø choã“Thô anh ñöôïc vieát ra do moät thuùc baùch noäi taâm, töø caûnh ngoä caù theå cuûa mình”[25,759]. Thô ñeå truùt noãi nieàm rieâng, vuøi trong ñoù bao ñau thöông thaân phaän. Vôùi anh, thô laø nieàm ñam meâ troïn ñôøi, laø “giaác mô phía tröôùc”.“Thô töôùi maùt cuoäc ñôøi vaø an uûi loøng ta”. Thô chæ ñeå an uûi rieâng mình, trong khi ñoù,“cuoäc soáng coøn dang dôû, caàn ñoùng goùp khoâng caàn ngoài ca ngôïi”. Löu Quang Vuõ thöïc söï yù thöùc saâu saéc veà muïc ñích vaø söù meänh cuûa ngöôøi laøm ngheä thuaät: “Caàn phaûi yeâu thöông hy voïng ñaáu tranh Ñeå giaûi thích vaø ñoåi thay cuoäc soáng”. ( Laïi saép heát naêm roài ) 24 Khi ngöôøi ngheä só tieáp caän vôùi hieän thöïc boän beà, doàn neùn nhieàu suy tö, traên trôû; do ñaëc tröng rieâng, thô khoù coù theå chuyeån taûi thaønh coâng nhöõng xung ñoät noùng boûng cuûa cuoäc soáng. Ngöôøi ngheä só “ñau noãi ñau cuûa moãi traùi tim ngöôøi” suoát thôøi gian caàm buùt soaïn kòch ñaõ hieåu raát roõ caâu thô cuûa chính mình: “Nònh ñôøi deã, chöûi ñôøi cuõng deã, Chæ döïng xaây ñôøi laø khoù khaên thoâi ” ( Noùi vôùi mình vaø caùc baïn ) Vôùi taâm nieäm veà nhieäm vuï “döïng xaây ñôøi”, Löu Quang Vuõ khoâng ngöøng tìm toøi saùng taïo, laøm vieäc nghieâm tuùc ñeå thoaû khaùt voïng phaán ñaáu cho nhöõng taùc phaåm coù giaù trò ngheä thuaät ñích thöïc. Tröôùc nhöõng böùc xuùc veà nghòch caûnh trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân lao ñoäng vôùi caùc maâu thuaãn khaéc nghieät ñang caàn gaáp moät lôøi giaûi ñaùp,“anh ñaõ tìm ñeán kòch, kòch laø nôi coù theå phoâ dieãn tröïc dieän hôn nhöõng khaùm phaù cuûa anh, laø nôi anh coù theå ñoùng goùp ñöôïc tích cöïc hôn vaøo vieäc xaây döïng xa õhoäi” [25,773]. Vieäc tieáp söùc cho saân khaáu giuùp anh coù theå giao tieáp, baøn baïc, tranh luaän vôùi khaùn giaû thoâng qua nhöõng kòch baûn noùng hoåi tính thôøi söï. Nhöõng kòch baûn aáy nhö moät “lôøi noùi rieâng maø thaáu trieäu taâm hoàn”. Caùc kòch baûn thöïc söï trôû thaønh tín hieäu giao tieáp cuûa ngöôøi ngheä só vôùi ñoàng loaïi. Xoaù ñi nieàm coâ ñôn trong taâm hoàn nhaïy caûm, kòch cho anh moät moái daây lieân heä vôùi coâng chuùng, nhöõng chuyeán ñi ñoïc vôû ôû nôi xa xoâi, heûo laùnh khoâng laøm anh ngaàn ngaïi. Ngöôïc laïi, anh haùo höùc ñöôïc“ñi moät ngaøy ñaøng” ñeå neáu khoâng “hoïc ñöôïc saøng khoân” thì ít ra cuõng môû roäng kho voán soáng cuûa baûn thaân maø anh thöôøng cho laø coøn ít oûi . Khi ñaõ khaúng ñònh ñöôïc taøi naêng trong ngheä thuaät soaïn kòch, ñeå hoaøn thaønh nhieäm vuï maø nhieàu nhaø haùt, ñoaøn ngheä thuaät yeâu caàu, Löu Quang Vuõ phaûi vieát caû ngaøy laãn ñeâm, haàu nhö khoâng coù moät giaây phuùt naøo nghæ ngôi, coù luùc ñang bò beänh, soát cao khoâng aên uoáng ñöôïc gì, anh vaãn khoaùc chaên ngoài vieát. Thaáy vaäy, meï cuûa anh khuyeân 25 baûo: “Con laøm vieäc vöøa thoâi, phaûi nghó ñeán baûn thaân mình moät tí chöù” . Löu Quang Vuõ lieàn noùi vöøa nhö giaûi thích vôùi meï, vöøa nhö ñoäng vieân baûn thaân: “Mình gaéng söùc moät chuùt ñeå coù vôû môùi cho ñoaøn kòch. Ít ra cuõng laø ñeå nuoâi soáng maáy chuïc anh em trong moät thôøi gian”[38,224]. Ñoïc ñeán ñaây, chaéc chaén nhieàu ngöôøi quan nieäm raèng muïc ñích saùng taùc kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ chæ laø vì mieáng côm manh aùo cho anh em caùc ñoaøn ngheä thuaät vaø cho baûn thaân gia ñình anh. Nhöng xem xeùt chaát löôïng ngheä thuaät cuûa moät soá kòch baûn, coù theå thaáy ñieàu naøy chæ laø caùi côù ñeå anh tieáp tuïc con ñöôøng laøm moät ngöôøi ngheä só muoán soáng baèng caûm nhaän veà söï coù ích cuûa baûn thaân tröôùc cuoäc ñôøi. ÔÛ truyeän ngaén: “Trang vieát cuoái cuøng”, Löu Quang Vuõ ñaõ göûi gaém moät quan nieäm ngheä thuaät ñuùng ñaén (trong böùc thö cuûa nhaân vaät Buøi Nguyeân), anh vieát: “Ñoái vôùi toâi, vaên hoïc khoâng phaûi ñeå phoâ phang taøi naêng”. Muïc ñích quan troïng hôn caû laø “nhöõng trang vieát cuûa mình coù giuùp ñöôïc cho con ngöôøi soáng toát hôn khoâng, coù goùp phaàn caûi bieán ñôøi soáng ñeå noù ngaøy moät trôû neân ñaùng soáng hôn khoâng?”[38,131] Treân chieác baøn duøng ñeå ngoài saùng taùc, Löu Quang Vuõ coù keû moät doøng chöõ to: “Laøm vieäc, laøm vieäc ñeå chieán thaéng thôøi gian vaø boùng toái”. Taïp chí Saân khaáu (thaùng 9 naêm 1988) coù ñaêng baøi baùo nhan ñeà “Anh Löu Quang Vuõ”, taùc giaû Traàn Queá ñaõ trích daãn lôøi taâm söï cuûa Löu Quang Vuõ khi anh coøn soáng: “Khoâng ai bieát neân laøm vieäc nhö theá naøo baèng chính nhaø vaên… Haàu nhö khoâng coù ngaøy naøo laø khoâng vieát. Khoâng ñeâm naøo toâi nguû tröôùc hai giôø saùng”[29,17]. Anh say meâ vôùi ngheà nghieäp cuûa mình, cho neân nhieàu taùc phaåm cuûa anh cuõng xaây döïng nhöõng hình töôïng nhaân vaät soáng heát loøng vôùi coâng vieäc. “Say meâ ngheà nghieäp ñeán möùc coù theå hy sinh mình. Bôûi neáu khoâng taän tuïy ñeán möùc coù theå hy sinh baûn thaân thì seõ khoâng ñaït ñöôïc keát quaû cao nhaát trong ngheà” [38,129 ]. Sau moät thôøi gian saùng taùc, Löu Quang Vuõ ñaõ ruùt ra theâm moät soá kinh nghieäm, khi vieát veà “caùi gì mình hieåu saâu hôn, gaàn mình hôn thì thaønh coâng hôn. Anh öôùc ao vieát ñöôïc nhöõng vôû thaät saâu saéc veà tö töôûng, veà trieát hoïc…” [29, 17]. Nhöng söï ra ñi ôû tuoåi 40 26 ñaõ cuoán troâi heát thaûy nhöõng khaùt voïng ngheä thuaät cuûa moät caây buùt taøi naêng ñang ñoä chín. 1.2.3. Quaù trình saùng taùc: Ñaàu tieân, Löu Quang Vuõ böôùc chaân vaøo con ñöôøng ngheä thuaät baèng thi ca. Naêm 1968, ñoäc giaû laøng thô bieát ñeán moät Löu Quang Vu õ- nhaø thô qua taäp thô: “Höông caây – Beáp löûa” in chung vôùi Baèng Vieät. Taäp thô ñaàu tay cuûa anh theå hieän moät caùi nhìn ñôøi hoàn haäu laïc quan quay phía naøo cuõng thaáy söï haøi hoaø öu aùi… Anh boä ñoäi Löu Quang Vuõ treû trung, mô moäng, traùi tim daït daøo caûm höùng hoàn nhieân veà Toå quoác, veà nhaân daân. Moãi chaëng ñöôøng haønh quaân, moãi laøng maïc ñi qua nhö coøn in daáu trong thô anh vôùi nhöõng caûm xuùc thieâng lieâng trong treûo, laïc quan, ñaày tin caäy… Nhöõng naêm aáy buoàn vui rieâng cuûa moãi ngöôøi ñeàu hoaø trong tình caûm chung cuûa caû ñaát nöôùc. Nhaø thô treû chöa thaáy vaø chöa coù aán töôïng gì veà söï raïn vôõ hay nghòch caûnh trong ñôøi. Söï töøng traûi, nhöõng chieâm nghieäm caù nhaân chöa coù ôû Löu Quang Vuõ luùc naøy. Nhöng khoaûng thôøi gian ñaàu khi vöøa xuaát nguõ thì khaùc haún, Löu Quang Vuõ ñaõ traûi qua nhöõng naêm thaùng lao ñao, ngheà nghieäp chöa oån ñònh, xin maõi khoâng ñöôïc vieäc laøm, haïnh phuùc gia ñình tan vôõ, con thì coøn quaù nhoû, nhieàu khi anh caûm thaáy beá taéc, bi phaãn. Noãi cay ñaéng thaám vaøo gioïng thô anh khieán cho khoâng moät nhaø xuaát baûn naøo daùm in nhöõng taäp thô anh vieát luùc ñoù. Cuoäc chieán tranh choáng Myõ ngaøy caøng aùc lieät. Nhöõng tieâu cöïc xaõ hoäi baét ñaàu phaùt sinh… Anh thaáy cuoäc ñôøi luùc ñoù sao coøn nhieàu ñieàu baát nhö yù, gioáng nhö “cuoán saùch xeáp laàm trang”.“ Coù theå coù moät chuùt bi quan quaù sôùm nhöng cuõng ñaõ thaáy moät caùi gì nhö linh caûm tröôùc thôøi cuoäc. Möôøi baûy naêm sau, nhöõng chuû ñeà naøy seõ trôû laïi trong kòch Löu Quang Vuõ, coá nhieân chín chaén hôn, chöøng möïc hôn, nhöng roõ raøng noù ñaõ ñöôïc ñònh höôùng töø ngaøy aáy” [ 25, 761]. Moät phaàn lôùn thô Löu Quang Vuõ vaãn ôû daïng baûn thaûo. Sau khi anh qua ñôøi, ba taäp thô nöõa môùi laàn löôït ñöôïc xuaát baûn. 27 Ñoù laø taäp: “Maây traéng cuûa ñôøi toâi”, “Baày ong trong ñeâm saâu”, “Löu Quang Vuõ thô vaø ñôøi”. Naêm 1979, Löu Quang Vuõ cuøng vôùi moät soá taùc giaû khaùc bieân soaïn taäp tieåu luaän “Dieãn vieân vaø saân khaáu”, sau ñoù anh laàn löôït cho ra ñôøi hai taäp truyeän ngaén: “Muøa heø ñang ñeán” (1983), “Ngöôøi keùp ñoùng hoå” (1984). Naêm 1979 cuõng laø naêm ñaàu tieân, Löu Quang Vuõ hoaøn thaønh kòch baûn daøi ñaàu tay: “Soáng maõi tuoåi möôøi baûy”. Sau ñoù laø nhöõng kòch baûn: “ T.15 ñi veà ñaâu” ( 1980 ), “Muøa haï cuoái cuøng” chöa theå goïi laø thaønh coâng. Cho ñeán khi ñoaøn kòch Haø Noäi dieãn vôû “Coâ gaùi ñoäi muõ noài xaùm” (1981), do ñaïo dieãn Nguyeãn Ñình Nghi daøn döïng thì kòch cuûa Löu Quang Vuõ baét ñaàu taïo ñöôïc söï chuù yù cuûa khaùn giaû. Laàn löïôt nhieàu kòch baûn khaùc ra ñôøi : “Nhöõng ngaøy ñang soáng” ( vieát xong naêm 1981, ñaøi truyeàn hình Vieät nam daøn döïng naêm 1983.). Kòch baûn“Ngöôøi toát nhaø soá 5” (1981) döïng naêm 1985, vaø ñeán ñaàu naêm 2006, vaãn coøn ñöôïc trình dieãn laïi nhieàu laàn treân saân khaáu IDECAF. Trong naêm 1981, Löu Quang Vuõ ñaõ hoaøn thaønh kòch baûn “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt”. Moät soá kòch baûn ñöôïc nhieàu ñoaøn daøn döïng nhö “Thuû phaïm laø ai?” (1982), “ Caây ngoïc lan cuûa Huyeàn” (1982), “Naøng Sita” (1982), “Hoa xuyeán chi” (1982),“Ngöôøi trong coõi nhôù” (1982), “Nöõ kyù giaû” (1983), “Ñöôøng bay” (1984), “Toâi vaø chuùng ta” (1984), “Heïn ngaøy trôû laïi” (1984), “Nguoàn saùng trong ñôøi” (1984), “Lôøi noùi doái cuoái cuøng” (!985), “OÂng vua hoùa hoå” (1985), “Tin ôû hoa hoàng” (1986), “Khoaûnh khaéc vaø voâ taän” (1986). Nhöõng kòch baûn ñöôïc trình dieãn naêm 1987 laø:“Neâuù anh khoâng ñoát löûa” , “Hoa cuùc xanh treân ñaàm laày”, “Muoái maën ñôøi em”, “Ñam San”, “Cheát cho ñieàu chöa coù”. Nhöõng kòch baûn ra maét coâng chuùng naêm 1988 laø: “Quyeàn ñöôïc haïnh phuùc” , “OÂng khoâng phaûi boá toâi” , “Ñoâi ñuõa Kim Giao”, “Linh hoàn cuûa ñaù”, “Lôøi theà thöù chín”, “Traùi tim trong traéng”, Ñieàu khoâng theå maát”, “Beänh só” . Cho ñeán cuoái thaùng 5 naêm 2006, vôû “Beänh só” vaãn thu huùt ñöôïc nhieàu khaùn giaû ñeán saân khaáu IDECAF. 28 Ngoaøi ra, Löu Quang Vuõ coøn moät soá kòch baûn ngaén nhö “Juy-li-et khoâng treû maõi”, “Ñoaøn thanh tra tôùi”, “Con toø te” .v.v… Con soá hôn naêm möôi kòch baûn goàm caû kòch noùi vaø kòch haùt ñuû ñeå._.ùc taùc ñoäng lôùn lao ñeán ñoâng ñaûo traùi tim, Löu Quang Vuõ ñaõ bieát phaùt huy öu theá cuûa tính bieåu caûm trong lôøi ñoäc thoaïi, tính doàn neùn cuûa maâu thuaãn kòch taïo ñöôïc söï coäng höôûng caûm xuùc khi coâng chuùng tieáp nhaän taùc phaåm cuûa anh. Taát Thaéng keå laïi raèng khi xem “Nguoàn saùng trong ñôøi”, ngöôøi xem “khoâng theå kìm noåi nöôùc maét. Thaät laø nhöõng giôø phuùt hieám hoi, laâu laém môùi thaáy söï xuùc ñoäng thöïc söï tröôùc caùi ñeïp cuûa cuoäc soáng”[33,30]. Ñieàu taïo ra söï chuù yù ñaëc bieät cuûa Taát Thaéng daønh cho “Nguoàn saùng trong ñôøi” laø “söï xuùc ñoäng vaø hoài hoäp maø vôû kòch taïo ra cho khaùn giaû, laø cung caùch ñaët nhaân vaät tröôùc nhöõng thöû thaùch töôûng nhö quaù möùc… Söï dieãn taû caùi cheát cuûa con ngöôøi môùi nhö moät quaù trình thanh loïc, taåy röûa (catharsic) nhö theá ñaõ goùp phaàn laøm neân caùi ñeïp”[33,31]. 120 Ngöôøi xem “khoâng theå khoâng xuùc ñoäng tröôùc haønh ñoäng cuûa ngöôøi kieán truùc sö”[33,30]. Haønh ñoäng cuûa nhaân vaät laø keát quaû cuûa nhöõng noäi taâm, ñoàng thôøi chuùng laø caùi côù taïo neân nhöõng caûm xuùc noäi taâm ñoù. Trong ñeâm khuya tòch mòch, Toaøn ñeå loøng mình troâi theo doøng taâm töôûng: “Chæ coøn ba thaùng nöõa ö ? (…) sau ñoù laø…laø gì nhæ ?… Cuoäc soáng nhö gian nhaø toâi saêùp phaûi môû cöûa böôùc ra ngoaì, chuyeán ñi cuoái cuøng. Nôi chôø ñôïi toâi khoâng phaûi laø moät nhaø ga, moät beán taàu, maø laø boùng toái…Coù leõ naøo nhö vaäy? Ñöôøng ñaõ heát, baûn ñaøn ñaõ laëng vaø ngoïn neán cuûa ñôøi toâi saép taét”[51,208]. Nhöõng caâu hoûi, caâu caûm thaùn dieãn taû noãi baøng hoaøng, thaûng thoát khi Toaøn yù thöùc roõ veà quaõng thôøi gian ngaén nguûi coøn laïi. Toaøn töôûng töôïng ra coõi cheát taêm toái maø loøng buoàn da dieát. Anh “nhôù laïi taát caû: nhöõng muøa heø röïc rôõ, nhöõng muøa thu dòu daøng, tuoåi aáu thô ngoït ngaøo, thôøi thanh nieân maïnh meõ”[51,208]. Trong noãi löu luyeán cuoäc soáng döông gian, hôn luùc naøo heát, Toaøn caûm thaáy “Cuoäc soáng ñaùng yeâu nhö moät traùi boùng ngôõ cöù laên maõi veà phía tröôùc… Ngöôøi troïng taøi ñaõ nhìn xuoáng maët ñoàng hoà, chieác kim ñaõ quay nhöõng voøng cuoái, hoài coøi keát thuùc traän ñaáu saép vang leân…(…)Neáu ta bieát soáng xöùng ñaùng, coù khi ba ngaøy maø ñeïp ñe,õ maø ñaày aép haïnh phuùc hôn caû ba möôi naêm”[51,209]. Hình aûnh quaû boùng laên vaø “hoài coøi keát thuùc traän ñaáu” gôïi taàng yù nghiaõ aån duï, cuoäc chieán ñaáu quyeát lieät ñeå duy trì söï soáng ñaõ gaàn chaám döùt. Caên beänh hieåm ngheøo ñoå aäp xuoáng ñôøi Toaøn, caét ngang taát ca,û thoåi buøng leân côn baõo baát haïnh. Theo Phaïm Vónh Cö “Neùt ñoäc ñaùo cuûa bi huøng kòch naøy laø noù dieãn ra khoâng trong thôøi chieán, maø trong thôøi bình, haäu chieán, noù ñöôïc xaây döïng vôùi raát nhieàu chaát hö caáu vaø thuû phaùp öôùc leä khoâng giaáu gieám maø vaãn gaây ñöôïc aán töôïng veà nhöõng thöïc taïi coù chieàu saâu vaø taàm cao”[1,33]. Moät cuoán saùch toát luoân gôïi nieàm hy voïng vaø ñem laïi nhieàu ñieàu boå ích. Moät vôû kòch toát cuõng gioáng nhö cuoán saùch veà cuoäc soáng muoân maøu, thöôøng daãn khaùn giaû ñeán catharsis, taâm hoàn ngöôøi xem ñöôïc thanh loïc vaø thaêng hoa. Theo Nguyeãn Thò Minh Thaùi, vôû “Nguoàn saùng trong ñôøi” “nhö moät tieáng noùi noäi taâm nhoû nheï khieâm 121 nhöôøng vaø laéng saâu”[32,298]. Noù laøm thöùc daäy ôû ngöôøi xem noãi thöông caûm, nieàm xuùc ñoäng ñaäm chaát nhaân baûn. “Baûn saéc daân toäc theå hieän trong taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng: yù thöùc thuoäc veà moät daân toäc, caùch tö duy, caùch soáng, caùch döïng nöôùc giöõ nöôùc, caùch saùng taïo trong vaên hoùa, khoa hoïc, vaên hoïc, ngheä thuaät…” [45,19]. Coù theå thaáy neàn vaên hoùa hôn maáy ngaøn naêm cuûa daân toäc ta ñaõ ñeå laïi daáu aán trong kòch Löu Quang Vuõ qua cung caùch nhaân vaät noùi naêng, öùng xöû, haønh ñoäng; nhaát laø qua caùch caûm, caùch nghó cuûa caùc hình töôïng ngheä thuaät naøy . 4.2.3. Lôøi chæ daãn phuø hôïp, giuùp ích nhieàu cho vieäc daøn döïng vôû dieãn: Trong kòch baûn vaên hoïc, ngoaøi ngoân ngöõ ñoái thoaïi, ñoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät coøn coù ngoân ngöõ cuûa taùc giaû, ñoù laø “lôøi chæ daãn veà hoaøn caûnh, veà nhaân vaät.v.v…Coù giaù trò höôùng daãn ngöôøi ñoïc, dieãn vieân, ñaïo dieãn, hoïa só trong khi ñoïc kòch baûn, coøn khi dieãn treân saân khaáu, chuùng seõ bieán maát.”[18,163] luùc aáy, khaùn giaû quan saùt nhaân vaät haønh ñoäng, laéng nghe ñoái thoaïi, ñoäc thoaïi… Trong kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ, nhöõng lôøi chæ daãn ñöôïc trình baøy saùng suûa, raønh maïch, khoâng roái raém, khoù hieåu, cuõng khoâng gaây ra vieäc hieåu sai yù töôûng cuûa taùc giaû. Lôøi chæ daãn goàm caû loaïi ngoân ngöõ mieâu taû vaø ngoân ngöõ gôïi yù. Ngoân ngöõ mieâu taû ñöôïc duøng khi noùi veà ñòa ñieåm, thôøi gian xaûy ra haønh ñoäng hoaëc nhöõng söï bieán töø ngoaøi aûnh höôûng ñeán moái quan heä giöõa caùc nhaân vaät. Coøn ngoân ngöõ gôò yù thì gôïi taû nhöõng ñieäu boä, cöû chæ, thaí ñoä cuûa caùc nhaân vaät; caùch thöùc baøi trí, maøu saéc cuûa phoâng maøn.v.v… Kòch baûn “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt” coù taát caû 505 caâu chæ daãn daøi ngaén khaùc nhau. Trong ñoù, soá caâu cöïc ngaén (caâu coù caáu truùc chæ goàm moät töø hoaëc hai aâm tieát) laø 155 caâu, chieám tæ leä hôn 30,69%. Nhöõng lôøi chæ daãn ngaén, daãu coù hai aâm tieát thoâi nhöng cuõng ñuû gôïi yù cho ngöôøi ñoïc hình dung ra thaí ñoä cuûa nhaân vaät. Chaúng haïn nhö:“buoàn 122 baõ”,“noùng naûy”,“hoát hoaûng”,“oang oang”,”möøng rôõ”,“ngöôïng nguøng, ngaäm nguøi”, “vui”, “laïnh nhaït”, “böïc boäi”, “thaãn thôø”,“baâng khuaâng”…Cuøng laø noùi veà nhaân vaät ñang gaëp chuyeän buoàn song taùc giaû duøng nhieàu töø dieãn taû ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau: “chaïnh buoàn”, “buoàn böïc”, “buoàn raàu”, “buoàn baõ”, “raàu ró”… Qua ñoù coù theå thaáy voán töø ngöõ cuûa taùc giaû töông ñoái phong phuù. Nhöõng ñoäng töø, tính töø chæ tính chaát vaø traïng thaí thöôøng ñöôïc taùc giaû choïn duøng, khi ñaïo dieãn hay dieãn vieân coù ñoïc kòch baûn, hoï deã daøng naém baét ñöôïc thaùi ñoä cuûa nhaân vaät trong tình huoáng kòch. Löu Quang Vuõ thöôøng coù nhöõng lôøi chæ daãn phuø hôïp baèng caùch söû duïng nhieàu tính töø chæ maøu saéc, chaúng haïn nhö trong caûnh II cuûa vôû “Nguoàn saùng trong ñôøi”: “Phoøng laøm vieäc ôû beänh vieän cuûa Thaønh, baùc só khoa maét. Taát caû caûnh trí ñeàu maøu traéng: töôøng, buïc, baøn gheá, nhöõng taám vaûi traéng. Ngoaøi cöûa soå: moät khung trôøi xanh bieác. Thaønh ñöùng beân cöûa soå…”[51,163]. Tính töø “xanh bieác” gôïi taû baàu trôøi thanh bình thôøi haäu chieán, maøu xanh da trôøi beân ngoaøi cöûa soå haøi hoaø vôùi saéc traéng cuûa ñoà ñaïc trong phoøng. Tính töø “traéng” gôïi cho ngöôøi xem töôûng töôïng ra ñuùng caùi maøu thöôøng thaáy trong beänh vieän, laøm taêng caûm giaùc chaân thöïc. Coøn ñaây laø lôøi chæ daãn thuoäc caûnh I trong vôû “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt” :“Caûnh treân thieân ñình. Moät toaø laàu coät daùt vaøng, ngoùi baèng ngoïc xanh. Vöôøn ñaøo tieân thaáp thoaùng phía xa. Nhöõng ñaùm maây nguõ saéc xeáp thaønh nhöõng baäc thang loäng laãy. Hai quan nhaø giôøi - Nam Taøo vaø Baéc Ñaåu- böôùc ra…”[21,234]. Nhöõng tính töø “vaøng, xanh” cuøng nhöõng töø ngöõ giaøu hình aûnh cuûa lôøi chæ daãn ñaõ mieâu taû tæ mæ caûnh saéc, giuùp ích raát nhieàu cho caùc hoïa só trang trí saân khaáu. Trong lôøi chæ daãn ôû phaàn ñaàu moãi caûnh môùi, taùc giaû cuõng thöôøng mieâu taû raát chi tieát caùch baøi trí saøn dieãn. Bôûi vì nhieâuø khi ñoà daïc trong phoøng cuõng giuùp khaùn giaû hieåu theâm veà tính caùch cuûa chuû nhaân ngoâi nhaø. Giaùm ñoác Thieát (trong kòch “OÂng khoâng phaûi 123 laø boá toâi”) voán laø moät ngöôøi raát suøng baùi vaät chaát, vì vaäy lôøi chæ daãn baøi trí nhaø anh ta nhö sau: “Caên buoàng sang troïng, ñaày ñoà ñaïc tieän nghi: tivi maøu, tuû laïnh, ñeøn chuøm, daøn maùy nghe nhaïc, tuû göông, buùp beâ, quaït coù chaân, lòch Nhaät… gôïi leân caûm giaùc nhöõng ñoà vaät laán aùt con ngöôøi.”[50,4]. Duø soáng trong tieän nghi vaät chaát ñuû ñaày nhö theá nhöng gia ñình Thieát khoâng heà coù chuùt haïnh phuùc naøo. Lôøi chæ daãn treân nhaèm goùp phaàn khaéc hoïa tính caùch cuûa nhaân vaät, nguï yù khaúng ñònh theá naøo laø haïnh phuùc thöïc söï vaø con ngöôøi phaûi chòu haäu quaû ra sao neáu chæ thuaàn tuùy chaïy theo cuûa caûi vaät chaát, quyeàn löïc. Cuõng coù khi lôøi chæ daãn taû khung caûnh ôû moät truï sôû hoaëc cô quan coâng quyeàn, chaúng haïn lôøi chæ daãn ôû caûnh naêm trong “Lôøi theà thöù chín”: “Phoøng tieáp khaùch cuûa cô quan laõnh ñaïo tænh X. Caên phoøng roäng, trang nghieâm vôùi nhöõng taám baûng ñoû treân töôøng: ‘Nhaân daân laøm chuû’, ‘Caùn boä laø ñaày tôù trung thaønh cuûa nhaân daân’ …“[39,256]. Sau lôùp ñoái thoaïi, ngöôøi xem seõ nhaän thaáy coù söï töông phaûn moät trôøi moät vöïc giöõa noäi dung neâu trong caùc taám baûng kia vôùi thaí ñoä laïnh luøng, haùch dòch, tròch thöôïng cuûa caû nhaân vieân laãn caùn boä caáp chaùnh vaên phoøng tænh. Ñieàu ñoù taïo ra nhöõng yù nghiaõ haøm nguï raát saâu saéc. Toaøn boä kòch baûn “Röøng truùc” cuûa Nguyeãn Ñình Thi goàm coù179 caâu chæ daãn. Nguyeãn Ñình Thi khoâng ngaïi taïo ra nhöõng ñoaïn ñoäc thoaïi thaät daøi nhöng khi vieát lôøi chæ daãn thì oâng laïi raát kieäm lôøi. Ñoù cuõng laø moät neùt rieâng trong buùt phaùp kòch Nguyeãn Ñình Thi. Coøn Löu Quang Vuõ laïi khaùc, nhöõng lôøi chæ daãn cuûa anh vöøa chi tieát cuï theå, tæ mæ vöøa coù lôùp lang, caáu truùc goïn gaøng, khoâng sô saøi nhö caùc maøn hoaït caûnh. Coù leõ ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân giaûi thích cho vieäc kòch cuûa anh deã daøn döïng, deã bieåu dieãn neân ñaoï dieãn vaø dieãn vieân nhieàu ñoaøn kòch noùi vaø kòch haùt raát thích döïng vôû cuûa anh. Taát Thaéng - nhaø nghieân cöùu vaên hoïc kòch - keå laïi raèng ôû nöôùc ta “haàu heát caùc ñaoï dieãn noåi tieáng ñeàu ñaõ döïng kòch Löu Quang Vuõ”, “…Coù nhöõng vôû cuøng moät thôøi gian ñöôïc raát nhieàu ñoaøn döïng, thaäm chí coù vôû ngoùt 20 ñoaøn döïng (…) Hôn 155 ñoaøn kòch traûi 124 ra treân toaøn laõnh thoå nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghiaõ Vieät Nam ñaõ töøng hoaëc ñang hoaëc seõ döïng kòch cuûa Vuõ”[38,258]. 4.2.4. Haïn cheá trong ngheä thuaät kòch Löu Quang Vuõ: Kòch cuûa Löu Quang Vuõ coù chaát löôïng khoâng ñoàng ñeàu. Moät soá vôû ñöôïc saùng taùc ôû giai ñoaïn ñaàu chöa ñaït ñeán ñænh cao ngheä thuaät.“Muøa haï cuoái cuøng”laø kòch baûn maø “sau naøy xem laïi, Vuõ seõ nhaän ra nhöôïc ñieåm cuûa noù laø mang tính luaän ñeà quaù roõ”[38,141]. Döôøng nhö sôï ngöôøi xem khoâng hieåu, taùc giaû ñaõ ñeå cho nhaân vaät noùi ra heát chuû ñeà tö töôûng cuûa kòch baûn. Coøn nhôù coù laàn Phan Ngoïc cho raèng Nguyeãn Ñình Thi cuõng töøng “vieát kòch luaän ñeà” [38,151]. Phaûi chaêng ñaây laø moät ñaëc ñieåm thaät khoù traùnh khoûi ñoái vôùi nhaø soaïn kòch noùi rieâng vaø caùc nhaø vaên noùi chung trong thôøi chieán vaø thôøi ñaát nöôùc môùi thoáng nhaát? Naêm 1980, kòch baûn “T.15 ñi veà ñaâu?”cuûa Löu Quang Vuõ ñöôïc döïng nhöng“khoâng coù khaùch neân vôû dieãn ñaønh deïp”[38,142]. Kòch voán laø theå loaïi khoù nhaát, moät taùc giaû coù thaâm nieân vieát kòch baûn ñeán ba möôi naêm nhö Thanh Höông maø vaãn coù nhaø bình luaän cho raèng: “Chuùng ta ñoùn ñôïi ôû chò nhöõng taùc phaåm kòch coù giaù trò hôn nöõa”[8,288] nghiaõ laø taùc phaåm cuûa Thanh Höông vaãn caàn ñöôïc boå sung theâm giaù trò noäi dung vaø giaù trò thaåm myõ, chò caàn phaûi noã löïc nhieàu hôn nöõa. Nhaø vieát kòch Xuaân Trình trong taäp “Kyû yeáu ñaïi hoäi saân khaáu toaøn quoác laàn thöù II” ñaõ ñuùc ruùt raèng: “Khoâng coù caùi ngheà naøo trong ngheä thuaät caàn ñeán moät söï töï reøn luyeän baèng chính thöû thaùch cuûa baûn thaân mình nhö trong saân khaáu. Moät ngöôøi vieát vaên hoaëc laøm thô ôû nöôùc ta coù theå noåi tieáng ngay töø nhöõng taùc phaåm ñaàu tieân, thaäm chí ñoù laø ñænh cao trong caû cuoäc ñôøi saùng taïo, nhöng hieän töôïng aáy trong kòch baûn saân khaáu thaät hieám hoi. Moïi thaéng lôïi ñeàu phaûi traû giaù baèng söï vaát vaû, phaûi ñoåi baèng söï vaáp ngaõ ban ñaàu… Nhieàu nhaø vaên ñaõ ñeán vôùi saân khaáu moät laàn roài töø bieät luoân laø vì theá.” [11,60]. Maáy naêm sau 125 nhöõng laàn vaáp ban ñaàu, ñeán thôøi kyø tröôùc ñoåi môùi, Löu Quang Vuõ môùi môû roäng con ñöôøng saùng taïo kòch vaø tieán xa hôn. Tröôùc khi ñoaøn kòch döïng vôû, taùc giaû vaø ñaïo dieãn phaûi ngoài laïi ñeå ñoïc kòch baûn. Ñaây laø luùc ñaïo dieãn goùp yù cho nhaø soaïn kòch. Ñoàng thôøi trong luùc ñoaøn kòch taäp dieãn, taùc giaû kòch baûn cuõng phaûi ñeå maét tôùi vaø söûa ñoåi moät vaøi chi tieát, neáu thaáy caàn. Ngay caû vaên haøo Seâ-khoáp cuõng töøng laøm nhö vaäy, khi Xtanilaùpxki döïng vôû “Ba chò em”, theo kòch baûn ñoaïn ñoäc thoaïi cuûa Anñraây daøi hai trang, dieãn vieân ñaõ taäp xong, nhöng cuoái cuøng Seâkhoáp quyeát ñònh boû heát ñoaïn ñoù thay baèng moät caâu thoaïi coù ba chöõ “Vôï laø vôï”[18,182]. Nhieàu kòch baûn ñaõ ñöôïc Löu Quang Vuõ söûa chöõa cho hoaøn thieän hôn trong quaù trình ñoïc vôû. Ñaïo dieãn Nguyeãn Ñình Nghi keå raèng: “Coù khi toâi goùp yù moät thì Vuõ söûa thaønh ba, boán, laïi hay hôn, chaët cheõ hôn, nhuaàn nhuyeãn vôùi yù töôûng rieâng cuûa Vuõ”[38,245]. Nhöng tröôøng hôïp cuûa ñaïo dieãn Hoaøng Quaân Taïo laïi khaùc, anh vöøa môùi nhaän kòch baûn “Quyeàn ñöôïc haïnh phuùc” thì khoâng may, Löu Quang Vuõ ñoät ngoät qua ñôøi. Sau ñoù vôû kòch naøy cuõng ñöôïc coâng dieãn cho ñoâng ñaûo khaùn giaû xem, Ngoâ Sôn nhaän thaáy “ñieàu ñaùng möøng laø vôû dieãn ñaõ taïo ra moät ‘taàn soá’ rung caûm coù yù nghiaõ thöùc tænh maø khoâng daãm vaøo loái moøn ñaày tieáng ruûa xaû thoâng tuïc cuûa nhöõng taùc phaåm choáng tieâu cöïc thôøi thöôïng”[38,184]. Tuy nhieân, kòch baûn naøy“caàn ñöôïc gia coá, boài ñaép”[38,184] theâm ñeå ñöôïc hoaøn thieän. Khoâng phaûi taát caû moïi kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ ñeàu ñaït chuaån möïc cao veà ngheä thuaät. Theo Ngoâ Thaûo thì moät soá kòch baûn cuûa anh nhö nhöõng “taám panoâ coå ñoäng”, khoù maø thaéng ñöôïc thôøi gian. “Nhöõng ngayø ñang soáng”, “Thuû phaïm laø ai?”, “Nöõ kyù giaû” vaø moät soá kòch baûn mang ñaäm tính thôøi söï cho neân tuoåi thanh xuaân cuûa vôû dieãn choùng taøn. So vôùi Nguyeãn Huy Töôûng, Löu Quang Vuõ thuoäc theá heä ñaøn em, bieát mình laø moät taùc giaû treû neân anh raát khieâm nhöôøng vaø nghieâm khaéc vôùi chính mình, coù laàn anh ñaõ “töï pheâ bình” veà nhöôïc ñieåm “thieáu voán soáng”, laïi cöù “ muoán oâm truøm”, muoán 126 neâu leân thaät nhieàu vaán ñeà trong cuøng moät kòch baûn, ñaây laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng vôû anh “ vieát chöa tôùi”[21,17] 127 KEÁT LUAÄN Trong nhöõng naêm 80 (theá kyû XX) beân caïnh caùc nhaø vieát kòch coù teân tuoåi vaø daøy daïn kinh nghieäm, Löu Quang Vuõ “trình laøng muoän hôn nhöng laïi nhanh choùng chieám ñöôïc vò trí haøng ñaàu treân saân khaáu”[45,685]. Kòch cuûa anh chöa phaûi laø moät laâu ñaøi ngheä thuaät nguy nga nhöng noù thöïc söï laø ngoâi nhaø löu nieäm “voâ tieàn khoaùng haäu” theå hieän moät taám loøng yeâu nöôùc thieát tha, ñaùng quyù. Ñaët taùc phaåm cuûa anh vaøo hoaøn caûnh lòch söû cuï theåø khi noù ra ñôøi môùi thaáy heát ñöôïc giaù trò vaø taùc ñoäng nhieàu maët cuûa noù. Veà chính trò, kòch Löu Quang Vuõ nhö moät vuõ khí choáng tieâu cöïc, neâu ra nhöõng yeâu caàu caáp baùch coù tính soáng coøn, ñoàng thôøi cuõng noùi leân tieáng noùi cuûa ñoâng ñaûo ngöôøi lao ñoäng tröôùc vaán ñeà cô cheá quaûn ly,ù thuùc ñaåy nhanh quaù trình ñoåi môùi tö duy, hoaïch ñònh chính saùch tieán boä cuûa Ñaûng. Veà vaên hoùa tö töôûng, kòch cuûa Löu Quang Vuõ ñaõ gìn giöõ vaø khaúng ñònh nhöõng giaù trò vaên hoùa – ñaïo ñöùc truyeàn thoáng; thaép saùng trong loøng ngöôøi nieàm tin vaøo leõ phaûi, ñieàu thieän vaø ñieàu toát ñeïp; naâng taâm hoàn con ngöôøi leân vôùi nhöõng caûm xuùc cao thöôïng vaø trong saùng. Nhôø coâng dieãn caùc kòch baûn cuûa anh maø nhieàu ñoaøn kòch coù theå soáng vaø hoaït ñoäng moät caùch hieäu quaû, trong luùc ngheä thuaät saân khaáu ñang ñöùng tröôùc thaùch thöùc cuûa coâng chuùng ñöông ñaïi. Cuøng vôùi nhöõng taùc giaû khaùc, Löu Quang Vuõ ñaõ goùp phaàn vöïc daäy theå loaïi vaên hoïc kòch. Anh khoâng chæ giuùp cho hoaït ñoäng cuûa nhieàu ñoaøn kòch, nhieàu nhaø haùt theâm khôûi saéc maø coøn taïo ra söï roän raõ trong ñôøi soáng tinh thaàn xaõ hoäi. Döôùi ngoøi buùt cuûa anh, kòch trôû thaønh moät phöông tieän giao löu tình caûm, tö töôûng, theå hieän lyù töôûng thaåm myõ cuûa caû thôøi ñaïi. Voán laø moät ngheä só coù taâm hoàn nhaïy caûm, mau maén naém baét vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi, laïi tích cöïc ñi saâu tìm hieåu nhaân theá, khaùm phaù baûn chaát cuoäc soáng, giaûi thích nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng xaõ hoäi neân anh ñaõ kòp thôøi ñaët ra nhieàu vaán ñeà böùc thieát lieân quan ñeán ñôøi soáng cuûa nhaân daân. Kòch cuûa Löu QuangVuõ khoâng ñôn giaûn chæ laø tieáng doäi laïi töø caùc bieán ñoäng xaõ hoäi maø noù coøn laø chöùng tích cho thaáy anh coù thaùi ñoä soáng, thaùi ñoä chính trò tích cöïc vaø coù yù thöùc quan taâm tôùi nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa ñaát nöôùc, taïo ra söï thay ñoåi toát ñeïp cho soá 128 phaän cuûa giôùi caàn lao. Taùc phaåm cuûa anh gioáng nhö moät coâng trình xaây döïng maø ngöôøi thieát keá khoâng chæ coù loøng öu thôøi maãn the,á yù thöùc traùch nhieäm maø coøn coù nieàm say meâ vaø coâng phu lôùn. Noäi dung trong caùc vôû maø Löu Quang Vuõ ñaït giaûi thöôûng ñeàu ñoäng chaïm ñeán nhöõng vaán ñeà vöøa noùng boûng chaát thôøi söï laïi vöøa chöùa ñöïng chieàu saâu trieát lyù, mang yù nghiaõ laâu daøi, vöôït khoûi nhöõng giôùi haïn chaät heïp, vöôït qua tính chaát nhaát thôøi cuûa thôøi söï ñeå thaâu toùm laáy nhöõng chaân lyù tröôøng cöûu cuûa nhaân loaïi. Taám loøng chaân thaønh cuûa Löu Quang Vuõ ñoái vôùi con ngöôøi ñaõ keát tinh neân giaù trò nhaân vaên beàn vöõng trong taùc phaåm cuûa anh. Aån saâu trong caùc lôùp kòch laø caùi nhìn ñoân haäu, ñaày caûm thoâng, thaùi ñoä beânh vöïc cho ngöôøi lao ñoäng vaø nieàm tin baát dieät vaøo baûn chaát cao khieát cuûa hoï. Anh cuõng ñaõ bieåu döông kòp thôøi nhöõng haønh ñoäng tieân phong, phaùt huy tinh thaàn laøm chuû cuûa ngöôøi lao ñoäng, coå vuõ, khích leä kòp vieäc quaàn chuùng nhaân daân coù yù thöùc ñaáu tranh choáng tieâu cöïc, vaïch toäi boïn caùn boä bieán chaát. Ñieàu maø Taát Thaéng taâm ñaéc nhaát khi noùi veà kòch Löu Quang Vuõ ñoù laø kòch cuûa anh “haáp daãn maø khoâng reû tieàn”[38,260]. Löu Quang Vuõ ñaõ taïo döïng ñöôïc moät theá giôùi nhaân vaät ña daïng, nhöõng hình töôïng ngheä thuaät veà con ngöôøi baát toaøn, ña dieän, giaøu chaát ñôøi thöôøng, dung dò laøm cho ngöôøi xem khoù queân. Haønh ñoäng cuûa nhaân vaät ñöôïc toå chöùc chaët cheõ, coù heä thoáng, daãn daét theo quy luaät nguyeân nhaân – keát quaû, keát caáu haønh ñoäng kòch hôïp lyù. Ñoàng thôøi, trong moät soá kòch baûn, haønh ñoäng kòch coøn mang tính döï baùo nhieàu vaán ñeà cuûa töông lai. Coù theå ñöa ra moät soá taùc phaåm kòch noùi Löu Quang Vuõ ñeå chöùng minh cho söù meänh cao quyù, vai troø xung kích, muõi nhoïn cuûa vaên hoïc trong vieäc döï baùo, ñeà xuaát vaø giaûi quyeát moät soá vaán ñeà noùng boûng tính thôøi söï. So vôùi kòch choáng Myõ thì kòch cuûa Löu Quang Vuõ ñaõ coù nhöõng thay ñoåi cô baûn veà thi phaùp. Xung ñoät trong vaên hoïc kòch choáng Myõ coù söï phaân ñònh raïch roøi giöõa ngöôøi thieän vaø keû aùc, ngöôøi cao thöôïng vaø keû thaáp heøn. Ta chính nghiaõ anh huøng duõng caûm, ñòch phi nghóa heøn haï taøn baïo; ta thaønh coâng, ñòch thaát baïi; traùnh nhaéc ñeán nhöõng toån thaát cuûa quaân ta, bôûi vì kòch noùi ñöôïc duøng nhö moät vuõ khí tinh thaàn tuyeân truyeàn, thuùc 129 giuïc chieán só xung phong leân phía tröôùc neân caùc kòch baûn thôøi choáng Myõ coù keát caáu vaø keát thuùc theo moâ hình töông töï nhö nhau. Löu Quang Vuõ khoâng ñi theo loái moøn cuõ, anh khai thaùc xung ñoät beân trong taâm hoàn con ngöôøi, xung ñoät giöõa linh hoàn cao khieát vaø duïc voïng thaân xaùc; xung ñoät giöõa caùi tieán boä vôùi caùi laïc haäu, giöõa hoaøn caûnh vôùi tính caùch… Coù khi nhieàu xung ñoät cuøng dieãn ra trong moät vôû kòch, cuoäc soáng hieän ra phöùc taïp nhöng chaân thöïc vaø sinh ñoäng. Nhöõng vôû mieâu taû xung ñoät giöõa theá löïc ñen toái tieâu cöïc vôùi ngöôøi daân löông thieän raát giaøu tína&chieán ñaáu, taïo neân neùt rieâng cuûa moät ngoøi buùt can ñaûm. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi giaûn dò, deã hieåu, ñaäm chaát vaên hoïc, khoâng gaây cho ngöôøi xem caûm giaùc nhaân vaät laø caùi loa phaùt ngoân cho taùc giaû. Caùc cuoäc ñoái thoaïi dieãn ra vöøa töï nhieân, gaàn guõi vôùi lôøi noùi thöôøng ngaøy vöøa haøm suùc giaøu chaát trieát lyù, chaát chöùa suy tö, taâm söï cuûa taùc giaû qua bao thaêng traàm lòch söû, ñoù laø nhöõng ñieàu anh ruùt ra töø chieâm nghieäm cuûa ñôøi mình – moät cuoäc ñôøi nhieâuø traûi nghieäm, ít buø ñaép nhöng cuõng khoâng tuyeät voïng ñeán möùc maát loøng tin. Ngoân ngöõ ñöôïc caù tính hoùa, mang tính haønh ñoäng ñaày söùc haáp daãn vaø loâi cuoán, aâm höôûng chung toaùt leân chaát trieát luaän - tröõ tình pha chuùt haøi höôùc, dí doûm raát coù duyeân. Lôøi ñoäc thoaïi nôùi roäng khoâng gian taâm traïng, daãn ngöôøi xem vaøo theá giôùi beân trong taâm hoàn con ngöôøi, laøm cho quaù trình suy nghó, caûm thuï theâm saâu saéc vaø phong phuù. Sau giaây phuùt röng röng xuùc ñoäng, taâm hoàn ngöôøi xem nhö ñöôïc thanh loïc, taåy röûa vì vôû kòch laø suoái nguoàn nuoâi döôõng tình ngöôøi, loøng traéc aån, vaø thöùc tænh nhöõng con tim ñang ngoä ñoäc bôûi thoùi ích kyû. Kòch baûn ñöôïc saùng taùc theo nhieàu ñeà taøi ña daïng chöùng toû loái tö duy ngheä thuaät giaøu tìm toøi, caûm quan hieän thöïc saéc beùn, qua nhöõng hình töôïng vaên hoïc thích hôïp vôùi tình caûm, thò hieáu vaø taâm lyù cuûa ngöôøi Vieät, qua nhöõng phöông thöùc bieåu ñaït nhuaàn nhò vaø chính xaùc cuûa ngoân ngöõ, goùp phaàn naâng cao nhaän thöùc thaåm myõ cuûa coâng chuùng vaø laøm cho ngoân ngöõ ngheä thuaät cuûa daân toäc ngaøy caøng tinh teá. Tính phoå bieán cuûa kòch Löu Quang Vuõ trong nhöõng naêm 80 (theá kyû XX) laø moät tieâu chí ñeå ñaùnh giaù söï thaønh coâng maø anh ñaït ñöôïc ôû theå loaïi naøy. Tính daân chuû, tính hieän ñaïi vaø ngheä thuaät nhuaàn 130 nhò trong saùng taùc cuûa anh laø caùc yeáu toá taïo ra söùc thu huùt coâng chuùng ñöông thôøi. Tuy hieän ñaïi nhöng kòch Löu Quang Vuõ khoâng ñaùnh maát thuaàn phong myõ tuïc, khoâng xa laï vôùi truyeàn thoáng vaên hoùa tinh thaàn, neáp soáng, neáp nghó cuûa ngöôøi Vieät. Anh khoâng ngoaûnh maët vôùi di saûn cuûa daân toäc, töø nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû tröôùc, anh ñaõ coù yù thöùc giöõ gìn voán vaên hoùa daân toäc, vaän duïng nhieâuø thaønh ngöõ, tuïc ngöõ, ca dao khi saùng taùc. Nhöõng vôû “Hoàn Tröông Ba da haøng thòt”, “Lôøi noùi doái cuoái cuøng”, “Ñam San”, “Linh hoàn cuûa daù” cho thaáy raèng anh ñaõ tìm ra moät caùch ñeå laøm môùi huyeàn thoaïi daân gian, hieän ñaïi hoùa yeáu toá truyeàn thoáng cuûa daân toäc vaø boài ñaép theâm nhöõng yù nghiaõ saâu saéc, gaàn guó vôùi con ngöôøi hieän ñaïi. Ngaøy nay, ôû theá kyû XXI, xu theá cuûa thôøi ñaïi ñang taäp trung vaøo khuynh höôùng gìn giöõ, phaùt huy baûn saéc Vieät Nam, ñaây cuõng chính laø con ñöôøng maø Löu Quang Vuõ ñaõ töøng ñi ôû theá kyû tröôùc. Löu Quang Vuõ caàm buùt ôû caùi thôøi maø coâng taùc kieåm duyeät chöa hoaøn toaøn thoâng thoaùng nhö ngaøy nay. Nhöng hieám coù taùc giaû naøo vieát saâu, vieát soâi noåi nhieät tình nhö anh. Kòch Löu Quang Vuõ ñaõ noùi leân nhöõng ñieàu nhieàu ngöôøi vaãn nghó maø khoâng daùm noùi, taïo ra giaù trò môùi cho theå loaïi kòch, laøm phong phuù kho taøng vaên hoïc Vieät Nam. Nieàm vinh döï lôùn lao nhaát chính laø anh ñaõ coù ñöôïc vò trí nhaát ñònh ôû trong traùi tim nhöõng khaùn giaû yeâu ngheä thuaät. Giaûi thöôûng Hoà Chí Minh laø caùi moác anh caém leân trong nghieäp vaên cuûa mình cuõng ñuû söùc khaúng ñònh anh thöïc söï ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp cho neàn vaên hoïc daân toäc. 131 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Phaïm Vónh Cö (2001), “Theå loaïi bi kòch trong vaên hoïc Vieät Nam theá kyû XX” , Taïp chí vaên hoïc, ( 5 ) . 2.Tröôøng Chinh (1985),“Veà vaên hoùa vaø ngheä thuaät” taäp I, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 3. Tröôøng Chinh (1987) ,“Baøi phaùt bieåu taïi Hoäi nghò Trung öông 7 töø ngaøy 10 / 12 ñeán ngaøy 17 / 12 / 1984”,Nxb Söï thaät, Haø Noäi . 4. Haø Dieäp (1989), “Veà moät maûng kòch cuûa Löu Quang Vuõ”, Taïp chí Nghieân cöùu vaên hoaù ngheä thuaät (6) . 5. Traàn Troïng Ñaêng Ñaøn (1985), “Tình ngöôøi trong kòch ‘Toâi vaø chuùng ta’”,Taïp chí Saân khaáu (7) . 6. Haø Minh Ñöùc (2000 – giôùi thieäu, tuyeån choïn), “Nguyeãn Ñình Thi, veà taùc gia vaø taùc phaåm”, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 7.Vuõ Haûi (1986), “ Nhöõng taùc giaû ñaït huy chöông vaøng hoäi dieãn saân khaáu toaøn quoác”,Taïp chí Saân khaáu (1) . 8. Leâ Thò Ñöùc Haïnh (1999), “Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam”, Nxb KHXH, Haø Noäi. 9. Nguyeãn Vaên Haïnh- Huyønh Nhö Phöông (1999), “ Lyù luaän vaên hoïc- Vaán ñeà vaø suy nghó”, Nxb Gíaùo Duïc,Haø Noäi. 10. Ñoã Ñöùc Hieåu (2000), “Thi phaùp hoïc”, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi. 11. Hoäi ngheä só saân khaáu Vieät Nam (1984), “Kyû yeáu ñaïi hoäi saân khaáu toaøn quoác laàn II”, Haø Noäi. 12. L eâ Ñình Kî (1984), “Tìm hieåu vaên hoïc”, Nxb Treû TPHCM. 132 13. Nguyeãn Vaên Linh (1987), “Nhöõng vieäc caàn laøm ngay”, Baùo Nhaân daân (ngaøy 11- 6- 1987). 14. Phong Leâ (2001), “Moät soá göông maët vaên chöông-hoïc thuaät Vieät Nam hieän ñaïi”, Nxb Giaùo Duïc,Haø Noäi. 15. Nguyeãn Nam (1969), “Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch”, Vuï vaên hoùa quaàn chuùng xuaát baûn, Haø Noäi. 16. Nguyeãn Ñình Nghi (2000), “Kòch noùi Vieät Nam ñeán hieän ñaïi töø truyeàn thoáng”, Taïp chí Vaên hoïc (6) . 17. Voõ Khaéc Nghieâm (2004), “Coâng chuùng caàn gì ôû saân khaáu ?”, Baùo Vaên ngheä (ngaøy 18 – 12 – 2004). 18. Hoà Ngoïc (1973), “Ngheä thuaät vieát kòch” ,Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 19. Hoà Ngoïc (1983), “Chung quanh tính haáp daãn cuûa vôû dieãn”,Taïp chí Saân khaáu (9) 20. Phuøng Quyù Nhaâm – Leâ Ngoïc Traø (1997), “Lyù luaän vaên hoïc”, Ñaïi hoïc quoác gia TPHCM, Tröôøng ÑHSP, TPHCM. 21. Nhieàu taùc giaû (1989), “Löu Quang Vuõ vaø Xuaân Quyønh göûi laïi”, Nxb Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Ñaø Naüng. 22. Nhieàu taùc giaû (1998), “Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc”,taäp 2, (Traàn Ñình Söû, Laïi Nguyeân AÂn, Leâ Ngoïc Traø dòch), Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. 23. Nhieàu taùc giaû (2004), “Töø ñieån vaên hoïc boä môùi”,Nxb Theá Giôùi,TP HCM. 24. Ñaëng Phong (2005), “Uy quyeàn cuûa loøng daân”, Baùo Tuoåi Treû, ngaøy 16 – 12 – 2005. 25. Ngoâ Vaên Phuù, Phong Vuõ, Nguyeãn Phan Haùch…( 1999 ), “Nhaø vaên Vieät Nam theá kyû XX”, taäp 3, Nxb Hoäi Nhaø vaên,Haø Noäi. 133 26. Ñình Quang (1995), “Kòch noùi qua 50 naêm phaùt trieån cuûa vaên hoïc caùch maïng” ,Taïp chí Vaên Hoïc, (1) . 27. Ñình Quang (2001), “Kòch noùi giai ñoaïn töø sau caùch maïng thaùng taùm ñeán nay” , Taïp chí Vaên hoïc, (7) . 28. Hoàng Quaân (2005), “Ngöôøi cuûa yù chí vaø nguyeän voïng ñoåi môùi”, Baùo Saøi Goøn Giaûi Phoùng, (ngaøy 1-7-2005). 29. Traàn Queá (1988 ) , “Anh Löu Quang Vuõ”, “Taïp chí Saân khaáu” (9). 30. Seâ-khoáp ( 2001), “Tuyeån taäp kòch”, Nxb Vaên hoùa , Haø Noäi. 31. Hoà Chuû Tòch (1958), “Nhöõng lôøi keâu goïi cuûa Hoà Chuû Tòch”,taäp 1, Nxb KHXH, Haø Noäi. 32. Nguyeãn Thò Minh Thaùi (1999), “Saân khaáu vaø toâi” ,Nxb Saân khaáu, Haø Noäi. 33. Taát Thaéng (1985), “Môû ñaàu phaán khôûi” ,Taïp chí Saân khaáu (3) . 34. Taát Thaéng (1986), “Veà moät yeáu toá laøm neân söùc haáp daãn chaân chính vaø giaù trò laâu daøi cuûa kòch”, Taïp chí Vaên hoïc (1) . 35. Taát Thaéng (1989), “Nhöõng neùt noåi baät treân göông maët saân khaáu 1988”, Taïp chí Vaên hoïc (1) . 36. Taát Thaéng (1996), “Dieän maïo saân khaáu, ngheä só vaø taùc phaåm”, Nxb Saân khaáu, Haø Noäi. 37. Nguyeãn Phan Thoï (1985), “Hoäi dieãn saân khaáu chuyeân nghieäp ñôït II taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh”, Taïp chí nghieân cöùu ngheä thuaät (5) . 38. Löu Khaùnh Thô (2001- giôùi thieäu, tuyeån choïn), “Löu Quang Vuõ- taøi naêng vaø lao ñoäng ngheä thuaät”, Nxb Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 134 39. Löu Khaùnh Thô (2003- giôùi thieäu, tuyeån choïn), “Taùc phaåm ñaït giaûi thöôûng Hoà Chí Minh”, (In laïi 3 kòch baûn cuûa Löu Quang Vuõ), Nxb Saân khaáu, Haø Noäi. 40. Phan Troïng Thöôûng (2001), “Toång quan tieán trình vaên hoïc kòch Vieät Nam nöûa sau theá kyû XX”, Taïp chí Vaên hoïc (8). 41. Phan Troïng Thöôûng (2001), “Vaên chöông – Tieán trình , taùc giaû, taùc phaåm”, Nxb KHXH, Haø Noäi. 42. Phan Troïng Thöôûng (2003), “Vaên hoïc kòch thôøi kyø 1975-1985 vaø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi haäu chieán” , Taïp chí Vaên Hoïc (10) . 43. Xuaân Trình (1985),”Saân khaáu naêm 1985 vaø vaán ñeà phaûn aùnh hieän thöïc”, Taïp chí Saân khaáu, (6). 44. Ñinh Trung Tuïng (2000), “Tìm hieåu luaät hoân nhaân vaø gia ñình”, Nxb TP HCM. 45. Vieän vaên hoïc ( 2001 ), “Nhöõng vaán ñeà lyù luaän vaø lòch söû vaên hoïc”, Nxb KHXH, Haø Noäi. 46. Löu Quang Vuõ (1994), “15 truyeän ngaén Löu Quang Vuõ” , Nxb Hoäi Nhaø vaên, Haø Noäi. 47. Löu Quang Vuõ (1984 ),“Ñöôøng bay”, Tröôøng cao ñaúng saân khaáu ñieän aûnh TPHCM, TPHCM. 48. Löu Quang Vuõ (1986),“Toâi vaø chuùng ta”, Nxb Ñoàng Thaùp,Ñoàng Thaùp. 49. Löu QuangVuõ (1988), “Ñieàu khoâng theå maát”, Tröôøng cao ñaúng saân khaáu ñieän aûnh TP HCM, TPHCM. 50. Löu QuangVuõ (1988), “OÂng khoâng phaûi laø boá toâi”, Tröôøng cao ñaúng saân khaáu ñieän aûnh TP HCM. 51. Löu Quang Vuõ (1994), “Tuyeån taäp kòch”, Nxb Saân khaáu, Haø Noäi. ._.