Ngân sách nhà nước trong hệ thống tài chính trong quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế ở nước ta

hư vai trò của NSNN sẽ góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Nước ta đang trong quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế, từ cơ chế tập trung bao cấp sang cơ chế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước kéo theo sự đổi mới căn bản trong hoạt động tài chính nói chung, và hoạt động thu chi NSNN nói riêng. Vì thế, xây dựng nền tài chính tự chủ, vững mạnh là yêu cầu cơ bản và cấp bách trong giai đoạn công nghiệp hoá hiện đại hoá ở nước ta hiện nay, trong đó NSNN giữ vai trò chủ đạo trong nền tài chính quốc gia. II. Lí do chọn đề tài: Chính sách tài chính với các công cụ của nó, trong đó có Ngân sách Nhà nước có vai trò quan trọng trong bảo đảm cơ sở để thực hiện thành công chiến lược phát triên kinh tế với tốc độ nhanh và bền vững trong điều kiện chủ đông hôi nhập và an toàn. Việc tiếp tục đổi mới và hoàn thiện NSNN có ý nghĩa quan trọng trong tiến trình đổi mới nền kinh tế. Vói ý nghĩa đó trong bài viết vày tôi xin đề cập một số vấn đề cơ bản về "Ngân sách Nhà nước trong hệ thống tài chính trong quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế ở nước ta". Bài viết gồm 02 phần : A. Bản chất và vai trò của NSNN trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. B. Ngân sách Nhà nước trong quá trình chuyển đổi kinh tế ở nước ta. Tuy nhiên, NSNN là một vấn đè mang tính vĩ mô, với trình độ hiểu biết cũng như trình độ lý luận có hạn, bài viết không tránh khỏi những khiếm khuyết. Rất mong thầy cô và các bạn giúp đỡ để bài viết được hoàn thiện hơn. Tôi xin chan thành cảm ơn ! Phần II: Phần nội dung. A. Bản chất và vai trò của Ngân sách Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. I. Bản chất của Ngân sách Nhà nước: 1. Ngân sách Nhà nước với tư cách là một phạm trù kinh tế: 1.1. Khái niệm ngân sách Nhà nước: Ngân sách Nhà nước là khâu tài chính được hình thành sớm nhất, nó ra đời, tồn tại và phát triển gắn liền với sự ra đời của hệ thống quản lí Nhà nước và sự phát triển của kinh tế hàng hoá, tiền tệ. Thuật ngữ ngân sách bắt nguồn từ tiếng Anh "Budget" có nghĩa là cái ví, cái xắc. Tuy nhiên, trong đời sống kinh tế, thuật ngữ này đã thoat ly ý nghĩa ban đầu và mang nội dung hoàn toàn mới. Cho đến nay, thuật ngữ "ngân sách Nhà nước" được sử dụng rộng rãi trong đời sống kinh tế, xã hội ở mọi quốc gia. Song, quan niệm về ngân sách Nhà nước thì lại chưa thống nhất. Trên thực tế, người ta đã đưa ra nhiều định nghĩa vè ngân sách Nhà nước không giống nhau tuỳ theo quan điểm của người định nghĩa thuộc các trường phái kinh tế khác nhau, hoặc tuỳ theo mục đích nghiên cứu khác nhau. Theo quan điểm của các nhà kinh tế cổ điển, ngân sách Nhà nước là một văn kiện tài chính, mô tả các khoản thu và chi của chính phủ, được thiết lập hàng năm. Các nhà kinh tế học hiện đại cũng đưa ra nhiều định nghĩa khác nhau về ngân sách Nhà nước. Các nhà kinh tes Nga cho rằng: Ngân sách Nhà nước là bảng liệt kê các khoản thu, chi bằng tiền trong một giai đoạn nhất định của Nhà nước. Luật Ngân sách Nhà nước đã được nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá IX, kì họp thứ 9 thông qua ngày 20-3-1996 cũng có ghi: Ngân sách Nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước trong dự toán đã được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước. Chúng ta không xem xét các điểm khác biệt giữa các định nghĩa này mà tìm ra điểm chung để thấy được một số điểm đặc trưng của ngân sách Nhà nước như sau: Thứ nhất, ngan sách Nhà nước là một bảng liệt kê, trong đó dự kiến và cho phép thực hiện các khoản thu chi bằng tiền của chủ thể kinh tế Nhà nước. Thứ hai, ngân sách Nhà nước tồn tại trong một khoản thời gian nhất định thường là một năm. Song điểm khác biệt của các khoản thu chi ngân sách Nhà nước không giống như các khoản thu chi của ngân sách doanh nhiệp, gia đình, cá nhân. . . Thu chi ngân sách Nhà nước có tính chất bắt buộc, luôn được thực hiện bằng pháp luật và do luật quy định ( về thu có các luật về thuế và các văn bản luật khác, về chi có các tiêu chuẩn định mức ). 1.2. Bản chất ngân sách Nhà nước: Về bản chất kinh tế: Mọi hoạt động của ngân sách Nhà nước đều là hoạt động phân phối các nguồng tài nguyên quốc gia ( phân phối lần đầu và tái phân phối ). Và vì vậy, về nội dung kinh tế ngân sách Nhà nước thể hiện các mối quan hệ kinh tế trong phân phối. Đó là hệ thống các quan hệ kinh tế giữa một bên là Nhà nước với một bên là các tổ chức kinh tế, xã hội. Ngân sách Nhà nước thực hiện các hoạt động phân phối thông qua các khoản đóng góp theo nghĩa vụ hoặc tự nguyện của mỗi thành viên dưới các hình thức như thuế, phí . . . ; hình thành nên quỹ ngân sách Nhà nước sau đó tái phân phối các khoản thu nay thông qua các khoản cấp phát của Nhà nước cho các nhu cầu tiêu dùng, đầu tư phát triển kinh tế. Trong quá trình phân phối, vấn đề cần giải quyết giữa các đối tượng tham gia ( các chủ thể kinh tế ) chính là vấn đề lợi ích kinh tế. Vì vậy, quan hệ giữa ngân sách Nhà nước và các thành viên trong xã hội cũng chính là quan hệ kinh tế. Việc phân phối các nguồn tài chính để hình thành nguồn thu của Nhà nước, dù thực hiện dưới hình thức nào thực chất cũng chính là quá trình giải quyết quyền lợi kinh tế giữa Nhà nước và các thành viên trong xã hội với kết quả là các nguồn tài chính được phân chia thành hai phần: phần nộp vào ngân sách Nhà nước và phần để lại cho các thành viên của xã hội. Tới lượt mình, phần đã nôp vào ngân sách Nhà nước sẽ tiếp tục được phân phối lại, thể hiện qua các khoản cấp phát từ ngân sách Nhà nước cho các mục đích tiêu dùng và đầu tư. Với quyền lực tối cao Nhà nước có thể sử dụng các công cụ sẵn có ( kinh tế, hành chính, vũ lực ) để bắt buộc các thành viên trong xã hội cung cấp cho mình các nguồn tài chính cần thiết. Song, trên thực tế , quyền lực đó phải có giới hạn và giới hạn hợp lý nhất chính là giải quyết hài hoà ích lợi kinh tế giữa nhà nước và xã hội.Khi tham gia vào hoạt đọng tái phân phối này của ngân sách Nhà nước, mọi thành viên trong xã hội đều có lợi; và mục tiêu kinh tế của ngân sách Nhà nước cũng là đem lại phúc lợi lớn hơn cho các thành viên. Tóm lại, ngân sách Nhà nước là hệ thống các mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và xã hội phát sinh trong quá trình Nhà nước huy động và sử dụng các nguồn lực tài chính nhămg bảo đảm yêu cầu thực hiện các chức năng quản lý và điều hành nền kinh tế xã hội của mình. Về phương diện pháp lý: Ngân sách Nhà nước là một đạo luật dự trù các khoản thu, chi bằng tièn của Nhà nước trong một thời gian nhất định, thường là một năm. Đạo luật này được cơ quan lập pháp của quốc gia đó ban hành. Hoạt động của ngân sách Nhà nước không hề mang tính chất tự phát hoặc nằm ngoìa sự kiểm soát của Nhà nước, mà luôn bị ràng buộc bởi những quy định bên trong hết sức chặt chẽ, cụ thể. Các khoản thu ngân sách Nhà nước phàn lớn đều mang tính chất cưỡng bức ( bắt buộc ), còn các khoản chi lại mang tính chất cấp phát ( không hoàn lại trực tiếp ). Nội dung này xuất phát từ quyền lực của Nhà nước và nhu cầu về tài chính để thực hiện các chức năng quản lý và điều hành nền kinh tế xã hội. Bất kỳ một Nhà nước nào cũng đều có quyền lập pháp. Do nhu cầu chi tiêu của mình, Nhà nước đã sử dụng quyền để quy định hệ thống pháp luật tài chính và thuế khoá, nắt mọi cá nhân và pháp nhân phải nộp một phần thu nhập của mình chi Nhà nước với tư cách một chủ thẻ kinh tế thực hiện nghiã vụ với Nhà nước. Tính chất cưỡng bức của các khoản thu ngân sách không hề mang ý nghĩa tiêu cực, bởi lẽ đây là sự cần thiết. Mọi đối tượng nộp thuế đều ý thức được nghĩa vụ của mình trong việc đảm bảo sự tồn tại và phát triển của Nhà nước và quốc gia. Đồng thời, họ cũng ý thức được vai trò quan trọng của Nhà nước trong quá trình sử dụng các nguồn tài chính nhằm thực hiện các chức năng về kinh tế xã hội đã được giao phó. Về tính chất xã hội: Ngân sách Nhà nước luôn luôn là một công cụ kinh tế của Nhà nước, nhằm phục vụ cho việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước. Ngân sách Nhà nước gắn liền với các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước; đồng thời là phương tiện vật chát cần thiết để hệ thông chính quyền Nhà nước thực hiện được nhiệm vụ của mình. 2. Ngân sách Nhà nước với tư cách là một bộ phận quan trọng trong hệ thống tài chính quốc gia: Hệ thống tài chính là tổng thể của các bộ phận khác nhau trong một cơ cấu tài chính, mà ở đó các quan hệ tài chính hoạt động trên các lĩnh vực khác nhau nhưng có mối liên hệ tác động lẫn nhau theo những quy định nhất định. Các bộ phận trong hệ thống tài chính hoạt động trên các lĩnh vực: + Tạo ra các nguồn lực tài chính. + Thu hút các nguồn tài chính. + Chu chuyển các nguồn tài chính ( dẫn vốn ). Vai trò chung của hệ thống tài chính là bảo đảm nhu cầu về vốn cho phát triển kinh tế-xã hội. Cấu trúc của hệ thống tài chính bao gồm các tụ điểm vốn và các bộ phận dẫn vốn được thể hiện theo sơ đồ. Trong đó : + Các tụ điểm vốn là bộ phận mà ở đó các nguồn tài chính được tạo ra, đồng thời cũng là nơi thu hút trở lại các nguồn vốn tuy nhiên ở mức độ và phạm vi khác nhau. Bao gồm: Ngân sách Nhà nước. Tài chính doanh nghiệp. Tài chính dân cư và các tổ chức xã hội. Tài chính đối ngoại. + Các bô phân dẫn vốn thực hiện chức năng truyền dẫn vốn giữa các tụ điểm vốn trong hệ thống tài chính. Bao gồm : Thị trường tài chính. Các tổ chức trung gian tài chính. Tài chính doanh nghiệp Ngân sách Nhà nước. Thị trường tài chính và các tổ chức tài chính trung gian. Tài chính dân cư và các tổ chức xã hội. Tài chính đối ngoại. Trong đó , ngân sách Nhà nước là bộ phận được đánh giá là có vai trò đặc biệt quan trọng trong thực hiện nhiệm vụ bảo đảm nhu cầu về vốn cho phát triển kinh tế xã hội. Thứ nhất, với một nguồn thu ổn định hàng năm thông qua thuế, tiếp nhận viện trợ hoặc vay vốn nước ngoài, có thể nói tiềm lực kinh tế của ngân sách Nhà nước là rất lớn. Việc cấp phát vốn ngan sách Nhà nước cho các bộ phận khác nhau của hệ thống tài chính sẽ làm tăng nguồn vốn ở các tụ điểm nhận vốn, tăng khả năng đầu tư và phát triển kinh tế của các bộ phận này. Thứ hai, ngân sách Nhà nước là phương tiện vật chất cần thiết và quan trọng để hệ thống chính quyền Nhà nước thực hiện các nhiệm vụ và chức năng của mình, Nếu như mục tiêu theo đuổi của các doanh nghiệp là tối đa hoá lợi nhuận, của các hộ dân cư là tối đa hoá lợi ích thì chính phủ lại mong muốn tối đa hoá phúc lợi xã hội . Chính điều này đã tạo nen vai trò quan trọng của ngân sách Nhà nước khong chỉ trong lĩnh vực kinh tế mà còn trong các lĩnh vực xã hội khác. Trong điều kiện kinh tế thị trường, ngân sách Nhà nước có vai trò to lớn trong việc điều tiết vĩ mô nền kinh tế xã hội sao cho mang lại phúc lợi lớn nhất cho mọi người. Thông qua các hoạt động thu chi của mình, ngân sách Nhà nước đã điều tiết lợi ích giữa các tầng lớp dân cư, định hướng và thúc đẩy phát triển kinh tế. II. Vai trò của ngân sách Nhà nước: Vai trò tất yếu của ngân sách Nhà nước ở mọi thời đại và trong mọi mô hình kinh tế, là công cụ điều chỉnh vĩ mô nền kinh tế xã hội. Vai trò này, về mặt chi tiết có thẻ đề cập ở nhiều nội dung và những biểu hiện đa dạng rất khác nhau, song trên góc độ tổng hợp, có thể khái quát trên ba khía cạnh sau: 1.Vai trò điều tiết trong lĩnh vực kinh tế nhằm kích thích sự tăng trưởng kinh tế: Trong cơ chế kế hoạch hoá tập trung, cùng với việc Nhà nước can thiệp trực tiếp vào hoạt động sản xuất kinh doanh, vai trò của ngân sách Nhà nước trong việc điều chỉnh các hoạt động trở nên hết sức thụ động. Ngân sách Nhà nước gần như chỉ là một cái túi đựng sổ thu để rồi thực hiện việc bao cấp tràn lan cho các hoạt động sản xuất kinh doanh thông qua cấp vốn cố định, vốn lưu động, cấp bù lỗ, bù giá, bù lương. Trong điều kiện đó, hiệu quả của các khoản thu, chi ngân sách Nhà nước không được coi trọng là tất yếu, tác động của ngân sách Nhà nước đến các hoạt động kinh tế nhằm điều chỉnh các hoạt động đó và thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế là hết sưc hạn chế. Chuyển sang cơ chế thị trường, trong lĩnh vưc kinh tế, Nhà nước định hướng việc hình thành cơ cấu kinh tế mới, kích thích phát triển sản xuất kinh doanh và chống độc quyền. Điều dó được thực hiện thông qua các chính sách thuế và chính sách chi tiêu của ngân sách Nhà nước để vừa kích thích vừa gây sưc ép với các doanh nghiệp, nhằm kích thích sự tăng trưởng kinh tế. Với các ngành kinh tế ưu tiên phát triển, Nhà nước có thể tạo điều kiện bằng cấchps dụng một chính sách thuế thu nhập công ty hợp lý. Với các ngành kinh tế còn non trẻ, Nhà nước thực hiện bảo hộ sản xuất trong nước bằng hàng rào thuế nhập khẩu để tao điều kiện cho các doanh nghiệp có thời gian cải tiến, nâng cao trình độ tránh bị lấn át bởi hàng nhập khảu nước ngoài. Với nguồn lực kinh tế to lớn, Nhà nước sẽ đầu tư vào những vùng kinh tế khó khăn, vùng sâu, vùng xa, những vùng mà nếu chờ sự đầu tư của tư nhân thì sẽ rát khó khai thác. Xây dựng cơ sở hạ tầng, đầu tư phát triển, định hướng sản xuất ở các vùng khác nhau phục vụ cho chiến lược phát triển kinh tế chung của đất nước. Ngân sách Nhà nứoc đóng một vai trò quan trọng trong việc phân bổ nguồn lực trong xã hội. Trong một nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, các nguồn lực trong nền kinh tế được phân bổ bởi tác động của hai cơ chế: Cơ chế thị trường và cơ chế điều tiết của Nhà nước. Việc phân bổ nguồn lực dưới tác động của cơ chế thị trườngthông qua sự vận động của các quy luật kinh tế thị trường và các công cụ kinh tế thị trường như giá cả, lãi suất. . . Nói chung, việc phân bổ nguồn lực theo cơ chế thị truờng là việc phân bổ mang tính kinh tế thường đạt được hiệu quả ở tầm vĩ mô. Tuy nhiên, xét ở tầm vi mô không phải lúc nào việc phân bổ nguồn lực theo cơ chế thị trường đều đạt được hiẹu quả như mong muốn, thâm chí có thể làm lãng phí nguồn lực xã hội. Để khắc phục những mặt hạn chế của việc phân bổ nguồn lực do cơ ché thị trường tạo ra cần có sự can thiệp cảu nhà nước ở những mức độ nhất định. Khác với sự can thiệp của Nhà nước trong nền kinh tế kế hoạch hoa tập trung, sự can thiệp của Nhà nước vào việc phân bổ nguồn lực trong nề kinh tế thị trường là sự can thiệp mang tính gián tiếp bằng việc sử dụng các công cụ kinh tế tài chính là chủ yếu. Một trong những công cụ đó là ngân sách Nhà nước. Thông qua các biện pháp thu chi ngân sách Nhà nước, Nhà nước thực hiện việc bổ sung phân bổ nguồn lực củaơn chế thị trường ở nhũng lĩnh vực mà việc phân bổ theo cơ chế thị trường tỏ ra không hiệu quả hoặc không thể thực hiện được. 2.Vai trò điều tiết trong lĩnh vực xã hội nhằm giải quyết các vấn đề xã hội: Trong thời kì kinh tế kế hoạch hoá tập trung, tính chất bao cấp tràn lan trong mọi lĩnh vực kinh tế xã hội đã hạn chế đáng kể vai trò của ngân sách Nhà nước trong việc giải quyết các vấn đè xã hội. Trong thời kì này, mọi sự ưu tiên, ưu đãi của Nhà nước đều dành cho khu vực Nhà nước. Những chế độ bao cấp về nhà ở, cung cấp lương thực, thực phẩm, hàng tiêu dùngvới giá thấp. . . đã gây tâm lý sùng bái biên chế Nhà nước, tâm lý trông chờ, ỷ lạivà Nhà nước. Điều đó một phần làm giảm hiệu quả công tác, hiệu quả tiển vốn, mặt khác vừa tác động ngược chiều tới việc đảm bảo công bằng xã hội. Bên cạnh đó, sự bao cấp tràn lan cho các hạt động có tích chất xã hội, song lại thiếu sự tính toán hợp lý về phạm vi, mức độ và hiệu quả của nó cũng dẫn tới những hạn chế trong việc thực hiện các mục tiêu xã hội. Trong việc giải quyết các vấn đề xã hội, sự tồn tại và hoạt động có hiệu quả của bộ máy Nhà nước, lực lượng quân đội, công an, sự phát triển các hoạt động xã hội, y tế, văn hoá có ý nghĩa quyết định. Việc thực hiện các nhiệm vụ này, về cơ bản, thuộc về nhà nước và không chỉ vì mục tiêu lợi nhuận. Việc sử dụng những dịch vụ kể trên được phân chia giữa những người tiêu dùng, nhưng nguồn tài trợ để thực hiện các nhiệm vụ đó lại được cấp phát từ ngân sách Nhà nước. Như vậy, trong việc thực hiện các nhiệm vụ có tính chất chung toàn xã hội, ngân sách Nhà nước có vai trò quang trọng hàng đầu. Bên cạnh đó, cùng với việc thực hiện các nhiệm vụ có tính chất chung toàn xã hội, hàng năm chính phủ vẫn đực biệt quan tâm đến tầng lớp dân cư có thu nhập thấp. Chúng ta có thể nhận thấy điều đó thông qua các loại trợ giúp trực tiếp được giành cho những người có thu nhập thấp hoặc co hoàn cảnh khó khăn như chi về trợ cấp xã hội; các loại trợ giúp gián tiếp dưới hình thức trợ giá cho các mặt hàng thiết yếu ( lương thực, điện, nước . . . ), các khoản chi phí để thực hiện các chính sách dân số, chính sách việc làm, các chương trình quốc gialớn về chống mù chữ, chống dịch bệnh, các chi phí cho việc cung cấp các hàng hoá khuyến dụng, hàng hoá công cộng. . . Bên cạnh các khonả chi ngân sách cho việc thực hiện các vấn đề xã hội, thuế cũng được sử dụng để thực hiện vai trò tái phân phối thu nhập, đảm bảo công bằng xã hội. Việc kết hợp giữa thuế trực thu và thuế gián thu, một mặt vừ tăng cường các khoản thu cho ngân sách Nhà nước, mặt khác vừa nhằm điều tiết thu nhập của tầng lớp có thu nhập cao, điều tiết tiêu dùng, bảo đảm thu nhập hợp lý giữa các tầng lớp người lao động. Như vậy ngân sách Nhà nước còn có chức năng tái phân phối thu nhập. Cũng như việc phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế thị trườngcó sự quản lý của Nhà nước, việc phân phối thu nhập cũng được thực hiện bởi hai cơ ché là cơ chế thị trường và cơ chế của Nhà nước. Phân phối thu nhập theo cơ chế thị trường người a thường gọi là việc phân phối mang tính kinh tế. Nghĩa là việc phân phối chủ yếu dựa vào khả năng cung cấp các yếu tố đầu vào cua các chủ thể trong nền kinh tế như lao động, tiền vốn, khoa học công nghệ . . . Do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan không phải mọi thành viên trong xã hội đều có khả năng các yếu tố đầu vào như nhau, nên cũng không có được cơ hội được hưởng thu nhập như nhau, tạo ra những hố ngăn cách giàu nghèo càng lớn. Khi hố ngăn cách giàu nghèo càng sâu có thể dẫn đến nhũng bất lợi cho quá trình phát triển kinh tế xã hội của đất nước, thậm chí có thể dẫn đến xung đột chính trị làm mất ổn định quốc gia. Chính vì vậy, trong quá trình phát triển quốc gia, Chính phủ của các nước đều quan tâm đến vấn đề tía phân phối thu nhập, mục đích là hạn chế bớt sự ngăn cách giàu nghèo làm cho nguồn thu nhập của xã hội được sử dụng hiệu quả hơn. 3. Vai trò điều tiết trong lĩnh vực thị trường góp phần ổn định thị trường giá cả , chống lạm phát: Trong cơ chế kế hoạch hoá tập trung, sự đơn điệu về chế độ sở hữu với hai hình thức quốc doanh và tập thể đã dẫn đến sự phát triẻn yếu ớt của các quan hệ thị trường. Bên cạnh đó, cơ chế kinh tế chỉ huy ( bằng các mệnh lệnh hành chính ) với việc Nhà nước quyết định gia cả của các hàng hoá và dịch vụ, chỉ định nơi cung cấp vật tư, tiêu thụ sản phẩm. . . cũng đã làm các quan hệ thị truờng kém phát triển. Trong cơ chế đó, sự vậm động của gia cả, chi phí thoát ly khỏi quan hệ cung cầu, của thị truờng, sự biến động ấy được che đậy bởi sự bao cấp của Nhà nước. Trong điều kiện đó, vai trò của ngân sách Nhà nước đối với các quan hệ thị truờng là điều tất yếu. Trong điều kiện của nền kinh tế thị trường, giá cả chủ yếu dựa vào quan hệ cung cầu hàng hoá trên thị trường. Do đó để ổn định giá cả, chính phủ có thể tác động vào cung hoặc cầu hàng hoá trên thị trường. Sự tác động này không chỉ được thực hiên thông qua thuế mà còn dược thực hiện qua chính sách chi tiêu của ngân sách Nhà nước. Bằn nguồn cấp phát của chi tiêu ngân sách hằng năm, các quĩ dự trữ Nhà nước về hàng hoá và tài chính được hình thành. Trong trường hợp thị trường có nhiều biến động, thị truờng lên quá cao, hoặc xuống quá thấp, nhờ lực lượng dự trữ hàng hoá và tiền , chính phủ có thể điều hoà quan hệ cung cầu hàng hoá, vật tư để bình ổn giá cả trên thị trường, bảo vê quyền lợi người tiêu dùng và bảo vệ sản xuất. Chính phủ cũng có thể dung ngân sách Nhà nước nhằm khống chế và đẩy lùi nạn lạm phát một cách có hiệu quả thông qua việc thực hiện chính sách thắt chặt ngân sách, nghĩa là cắt giảm các khoản chi tiêu ngân sách, chống tình trạng bao cấp, lãng phí trong chi tiêu, đồng thời có thể tăng thuế tiêu dùng để hạn chế cầu, mặt khác có thể giảm thuế đối với đầu tư, kích thích sản xuất, phát triển để tăng cung. Ngoài ra chính phủ còn có thể phát hành các công cụ nợ để vay nhân dân nhằm bù đắp thiếu hụt ngân sách Nàh nước, góp phần làm giảm tốc độ lạn phát trong nền kinh tế quốc dân. III. Ngân sách Nhà nước - công cụ tài chính vĩ mô của Nhà nước trong quản lý và điều tiết kinh tế: Chính sách tài khóa là hệ thống các giải pháp được thể chế hoá nhằm điều chỉnh thu nhập và chi tiêu chính phủ để hướng nền kinh tế vào sản lượng và việc làm mong muốn. Trong ngắn hạn ( 1, 2 năm ), những chính sách này điều tiết sản lượng thực tế, lạm phát, thất nghiệp nhằm ổn định nền kinh tế. Trong dài hạn, chúng có tác dụng điều chỉnh cơ cấu kinh tế thúc đẩy tăng trưởng kinh tế lâu dài. Chính sách tài khoá có hai công cụ chủ yếu là thuế và chi tiêu chính phủ. Do đó vấn đề cơ bản của chính sách tài khoá là giải quyết mối quan hệ tương quan giữa thu và chi ngân sách. 1. Chính sách tài khoá lý thuyết: Khi nền kinh tế ở xa mức sản lượng tiềm năng, thì Nhà nước có thể sử dụng chính sách tài khoá để đưa nó về mức sản lượng tiềm năng.J.M Keynes coi chính sách tài khoá là chính sách trung tâm trong quá trình điều chỉnh nền kinh tế của Nhà nước. Về mặt lý thuyết có hai hướng vận dung chính sách tài khoá như sau : Khi nề kinh tế lâm vào tình trạng suy thoái, thất nghiệp cao, tổng cầu giảm ở mức thấp, các hãng không tăng đầu tư, dân cư không tăng tiêu dùng. Để tăng thu nhập, tăng tổng cầu AD, nhà nước cần tăng chi tiêu, giảm thuế để tăng tổng chi của xã hội. Thông qua tác động của mô hình số nhân mà khuyếch đại vào mức tăng sản lượng, đẩy nó tiến gần đến mức sản lượng tiềm năng. Khi nền kinh tế ở trạng thái quá nóng, lạm phát tăng lên, AD ở mức cao, Nhà nước phải giảm chi tiêu, tăng thuế làm cho mức chi tiêu chung của nền kinh tế giảm xuống để sản lượng của nền kinh tế trở lại mức tiềm năng, lạm phát sẽ chững lại . Cùng với chính sách tiền tệ thị thuế vsf chi tiêu chính phủ là công cụ quan trọng để Nhà nước có thể can thiệp vào nền kinh tế, nhưng đây là sự can thiệp gián tiếp tuân theo và thông qua các quy luật kinh tế khách quan của nền kinh tế thị trường. 2. Một số vấn đề lý luận về ngân sách Nhà nước: Ta kí hiệu Các khoản tiền mà Nhà nước nhận được là thu nhập của Nhà nước T Các khoản chi tiêu của Nhà nước là G. B là hiệu giưa thu và chi ngân sách ( cán cân ngân sách ) ta có công thức sau: B = T - G Vấn đề cơ bản của ngân sách Nhà nước là giải quyết mối quan hệ giữa thu ( T ) và chi tiêu ( G ). Tuy theo so sánh giưa thu và chi ta có các trạng thái sau: + B > 0 Thặng dư ngân sách hay thu ngân sách lớn hơn chi ngân sách .T > G + B = 0 Cân bằng ngân sách hay thu ngân sách lớn hơn chi ngân sách . T = G + B < 0 Thâm hụt ngân sách hay thu ngân sách nhỏ hơn chi ngân sách . T < G Khi nghiên cứu về vấn đề ngân sách Nhà nước, nhiều nhà kinh tế đã đặt ra những câu hỏi mà đến bây giờ vẫn còn là những vấn đề tranh luận. 2.1. Có nhất thiết phải để ngân sách Nhà nước ở trạng thái cân bằng hay không ? Một số nhà kinh tế cho rằng, khi điều chỉnh các khoản thu và chi ngân sách, Nhà nước cần thực hiện chính sách "cân bằng ngân sách". Theo quy tắc này, Nhà nước không được phép chi tiêu hơn số tiền mà nó nhận được. Tuy nhiên, hầu hết các nhà kinh tế phản đối quy tắc đòi hỏi Nhà nước phải cân bằng ngân sách của mình một cách nghiêm ngặt. Bởi nếu như ngân sách cân bằng nhưng các khoản thu, chi năm sau không nhiều hơn năm trước chứng tỏ nền kinh tế không phát triển đi lên vì vậy nếu giữ ngân sách cân bằng thì phải là cân bằng trong trạng thái động. Hơn nữa, đôi khi thâm hụt hoặc thặng dư ngân sách lại trở nên cần thiết. Thứ nhất, quy tắc "cân bằng ngân sách" thủ tiêu năng lực tự ổn định của hệ thống thuế và các khoản chuyển giao thu nhập nhằm ổn định nền kinh tế. Khi nền kinh tế rơi vào suy thoái, các khoản thuế và chuyển giao thu nhập ( tính trên cơ sở thu nhập ) tự động thay đổi dù tỉ lệ của chúng không đổi; cụ thể là thuế giảm, chuyển giao thu nhập tăng khi thu nhập giảm. Các phản ứng ứng tự động góp phần ổn định nền kinh tế này lại làm cho ngân sách bị thâm hụt. Trong khi đó, quy tắc "ngân sách cân bằng" nhiêm ngặt đòi hỏi Nhà nước phải tăng thuế hay cắt giảm chi tiêu vào thời kìư suy thoái ; hoạt động này tiếp tục làm tổng cầu giảm sút hơn nữa, kết quả là suy thoái ngày càng tăng. Thứ hai, Người ta có thể sử dụng thâm hụt để chuyển gánh nặng thuế từ thế hệ hiện tại cho thế hệ tương lai. Một số nhà kinh tế lập luận rằng, nếu thế hệ hiện tại phải phát đọng chiến tranh để bảo vệ độc lập, tự do cho tổ quốcthì các thế hệ tương lai sẽ có lợi. Để buộc người hưởng thụ tương lai phải trả một phần chi phí, thế hệ hiện tại có thể tài trợ cho chiến tranh bằng cách cháp nhận thâm hụt ngân sách. Nhà nước có thể trả lại số nợ trong chiến tranh bằng cách đánh thuế vào thế hệ tiếp theo. Những nguyên nhân này làm cho hầu hết các nhà kinh tế phủ nhậnn quy tắc "cân bằng ngân sách" nghiêm ngặt. 2.2. Thâm hụt ngân sách và các biện pháp khắc phục: Để lượng hoá thâm hụt ngân sách, các nhà kinh tế chia thâm hụt ngân sách ra làm ba loại: - Thâm hụt thực tế, tức là thâm hụt ngân sách xảy ra khi số chi thực tế vượt số thu thực tế trong một thời kỳ nhất định. - Thâm hụt cơ cấu, là thâm hụt ngân sách xảy ra khi nền kinh tế hoạt động ở mức sản lượng tiềm năng. - Thâm hụt chu kỳ, tức là thâm hụt ngan sách bị động do trạng thái chu kỳ của nền kinh tế gây ra. Nó bằng hiệu số giữa thâm hụt thực tế và thâm hụt cơ cấu. Thâm hụt ngân sách xảy ra khi Nhà nước tăng chi tiêu, kết quả là cung vốn vay giảm, lãi suất tăng dẫn đến hiện tuợng tháo lui đầu tư, làm giảm tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế. Nhà nước cần có biện pháp kịp thời khắc phục thâm hụt. Nguyên tắc cơ bản là "tăng thu, giảm chi", song không phải nền kinh tế nào cũng áp dụng được biện pháp này. Khi các giải pháp tăng thu, giảm chi không khắc phục được thâm hụt, thì Nhà nước phải sử dung giải pháp tài trợ cho thâm hụt. Có bốn giải pháp tài trợ là : Thứ nhất, là vay tiền ngân hàng ( in thêm tiền ). Thế mạnh của giải pháp này là tài trợ kịp thời cho các khoản thâm thủng của ngân sách, tạo điều kiện thuận lợi cho bộ máy tài chính vận hành bình thường, giải toả những ngưng trệ trong bộ máy Nhà nước. Song, giải pháp này sẽ dẫn đến hậu quả nan giải là lạm phát cao, giá cả tăng, làm giảm sức mua của đồng tiền và làm đời sống dân cư giảm sút khi lượng tiêng trong lưu thông tăng. Đông tiền giảm sức mua làm giảm khả năng tài trợ cho ngân sách. Bởi khi giá cả tăng, Nhà nước phải chi tiêu nhiều hơn cho nhưững tiêu dùng không đổi, điều đó buộc Nhà nước lại phải in thêm tiền; cứ như vậy, nền kinh tế sẽ rơi vào khủng hoảng tiền tệ. Thứ hai, là sử dụng dự trữ ngoại tệ. Giải pháp này có hiệu lực rất mạnh, giúp bù đắp kịp thời cho thâm thủng ngân sáchvà ảnh hưởng tiêu cực của nó đến nề kinh tế không tức thời. Sông không phải nước nào cũng có luợng dự trữ ngoại tệ lớn. Nếu lượng dự trữ ngoại tệ bị rút ra thấp hơn mức tối thiểu ( tương đương với giá trị bốn tháng nhập khẩu ) sẽ dẫn đến nguy cơ phá giá đông bản tệ, uy tín của đồng tiền quốc gia trên thị trường quốc tế giảm. Và đặc biệt không thẻ ứng phó với những sự cố trong nên kinh tế, lúc đó tư nhân sẽ chuyển vốn ra nước ngoài, hiện tượng thoái lui đầu tư và suy thoái sẽ xảy ra. Thứ ba, là vay nợ nước ngoài. Giải pháp này đã từng là nguồn tài trợ phổ biến và quan trọng của các nước bị lệ thuộc. Song, giải pháp này cũng có giới hạn và chỉ là giải pháp tình thế. Nếu một nước thường xuyên vay nợ để tài trợ cho thâm thủng ngân sách sẽ vấp phải những đối sách hạn chế của các chủ nợ làm cho các khoản vay không đủ lượng, do đó không hiệu quả. Mặt quan trọng hơn là nợ chồng chất dẫn đến thu nhập quốc dân hàng năm không đủ trả nợ nước ngoài, tất yếu bị lệ thuộc về kinh tế dẫn đến lệ thuộc về chính trị. Thứ tư, là vay nợ trong nước. Giải pháp này có ưu thế la huy động được các nguồn nội lực đê khắc phục nguồn thâm thủng ngân sách. Nhà nước vay nợ nhân dân thông qua hinh thức phát hành trái phiếu. Song, nó gây ra không ít hiệu ứng phụ, tác động xấu vào nền kinh tế như: làm giảm khối lượng tín dụng cho đầu tư, làm lãi suất tăng, làm khu vực tư nhân đi vay nợ nước ngoài. . . Trong thực tế, nên áp dung đồng thời và linh hoạt các biện pháp trên để phát huy đuợc những ưu điểm của mỗi phương pháp, nhanh chóng giải quyết thâm hụt ngân sách, ổn định và phát triển kinh tế. 2.3. Thặng dư ngân sách: Thặng dư ngân sách lại có tác động hoàn toàn ngược lại so với trường hợp thâm hụt ngân sách. Mức thặng dư ngan sách, hay tiết kiệm chính phủ làm tăng tiết kiệm quốc dân , tăng cung vốn vay; kết quả là lãi suất giảm và khuyến khích đầu tư, làm tăng tốc độ tăng trưởng kinh tế. Như vậy rõ ràng là thặng dư ngân sách Nhà nước có lợi cho tăng trưởng kinh tế hơn so với thâm hụt ngân sách. Đây là điều mà các nhà kinh tế đều thống nhất. Nhưng việc làm gì với khoản thặng dư này thì còn nhiều tranh cãi. Một số nhà hoạch định chính sách cho rằng nên duy trì thặng dư; một số khác lại cho rằng nên thủ tiêu nó bằng cách tăng chi tiêu hay cắt giảm thuế. Các nhà kinh tế ủng hộ duy trì thặng dư lập luận rằng; việc sử dụng phần thặng dư để hoàn trả một số khoản nợ chính phủ sẽ khuyến khích đầu tư tư nhân và tăng trưởng kinh tế. Các nhà kinh tế ủng hộ việc thủ tiêu thặng dư ngân sách cho rằng; cắt giảm thuế, thuế suất thấp hơn sẽ làm biến dạng các hoạt đọng kinh tế ít hơn, làm quá trình phân bổ nguồn lực hiệu quả hơn; hoặc thặng dư cần được sử dụng để tăng chi tiêu của chính phủvào cơ sở hạ tầng và giáo dục, bởi vì theo họ lợi suất của đầu tư công cộng vào các lĩnh vực đó cao hơn lợi suất bình quân của tư nhân. Chính sách đúng phụ thuộc vào quan điểm về giá trị của đầu tư tư nhân và đầu tư công cộng, cùng mức độ biến dạng do thuế gây ra. B. Ngân sách Nhà nước trong quá trình chuyển đổi kinh tế ở nước ta: I. Những vấn đề chung về ngân sách Nhà nước: 1. Thu ngân sách Nhà nước: Xét về mặt nội dung, thu ngân sách Nhà nước chứa đựng các quan hệ phân phối nảy sinh trong quá trình Nhà nước dùng quyền lực chính trị để tập trung một bộ ._.