Nâng cao khả năng quản lý rủi ro cho nông dân nghèo vùng Đồng bằng Sông Cửu Long

MUÏC LUÏC LÔØI CAM ÑOAN ................................................................ Error! Bookmark not defined. LÔØI CAÛM ÔN...................................................................... Error! Bookmark not defined. MUÏC LUÏC ...................................................................................................................... i DANH MUÏC CAÙC KYÙ HIEÄU, CHÖÕ VIEÁT TAÉT ......................................................... iii DANH MUÏC CAÙC BAÛNG .............................................................................................. iv DANH MUÏC CAÙC HÌNH VEÕ......................................................................................... iv MÔÛ ÑAÀU ..................................................................................................................... 1 1. Lyù do vaø tính caàn thieát cuûa vaán ñeà nghieân cöùu. ................................................... 1 2. Muïc tieâu nghieân cöùu. ............................................................................................ 2 3. YÙ nghóa cuûa ñeà taøi................................................................................................. 2 4. Ñoái töôïng nghieân cöùu. .......................................................................................... 3 5. Phaïm vi nghieân cöùu. ............................................................................................. 3 6. Phöông phaùp nghieân cöùu....................................................................................... 3 CHÖÔNG 1 CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT ................................................................................ 5 1.1 Moät soá khaùi nieäm cô baûn .................................................................................... 5 1.2 Ñaùnh giaù ruûi ro..................................................................................................... 8 1.2.1 Nguoàn ruûi ro ...............................................................................................8 1.2.2 Ñoái maët vôùi ruûi ro.......................................................................................8 1.2.3 Ruûi ro ñôn leû vaø ruûi ro chung .....................................................................9 1.3 Caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro ............................................................................ 10 1.3.1 Vì sao caàn quaûn lyù toát ruûi ro.....................................................................10 1.3.2 Caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro...................................................................11 CHÖÔNG 2 TOÅNG QUAN VEÀ NGÖÔØI NGHEØO ÔÛ ÑBSCL VAØ CAÙC LOAÏI RUÛI RO............................................................................................................. 16 2.1 Khaùi quaùt veà moät soá ñaëc ñieåm töï nhieân, kinh teá, xaõ hoäi cuûa ÑBSCL ............... 16 2.2 Caùc ñaëc tröng cuûa ngöôøi ngheøo vuøng ÑBSCL................................................... 18 2.3.1 Vieäc laøm...................................................................................................18 2.3.2 Trình ñoä hoïc vaán ......................................................................................19 2.3.3 Ñaát ñai vaø caùc taøi saûn khaùc ......................................................................21 2.3.4 Ñaëc ñieåm gia ñình vaø nhaân khaåu hoïc.......................................................23 2.3 Caùc loaïi ruûi ro phoå bieán maø hoä gia ñình ngheøo ôû ÑBSCL thöôøng gaëp phaûi...... 23 2.4.1 Ruûi ro ñôn leû (ôû caáp caù nhaân vaø hoä gia ñình)...........................................24 2.4.2 Caùc ruûi ro chung .......................................................................................28 ii CHÖÔNG 3 THÖÏC TRAÏNG VEÀ KHAÛ NAÊNG QUAÛN LYÙ RUÛI RO CUÛA NGÖÔØI NGHEØO VAØ CHIEÁN LÖÔÏC HOà TRÔÏ NGÖÔØI NGHEØO CUÛA CHÍNH PHUÛ ÔÛ ÑBSCL........................................................................................ 34 3.1 Cô cheá quaûn lyù ruûi ro phi chính thöùc .................................................................. 34 3.1.1 Phoøng ngöøa ruûi ro.....................................................................................35 3.1.2 Giaûm thieåu ruûi ro......................................................................................36 3.1.3 Khaéc phuïc haäu quaû cuûa caùc cuù soác ..........................................................37 3.2 Cô cheá quaûn lyù ruûi ro chính thöùc ........................................................................ 39 3.2.1 Caùc dòch vuï xaõ hoäi cô baûn. .......................................................................39 3.2.2 Chính löôïc phoøng choáng vaø giaûm nheï thieân tai .......................................41 3.2.3 Khuyeán noâng............................................................................................43 3.2.4 Hoã trôï phaùt trieån doanh nghieäp nhoû vaø vöøa, hôïp taùc xaõ, caùc trang traïi vaø caùc loaïi hình doanh nghieäp thuoäc khu vöïc kinh teá tö nhaân .................44 3.2.5 Caùc coâng cuï quaûn lyù ruûi ro .......................................................................45 3.2.6 Söï tham gia cuûa caùc hoä ngheøo trong thò tröôøng haøng hoùa ........................48 3.2.7 Chính saùch an sinh xaõ hoäi ........................................................................49 CHÖÔNG 4 CAÙC GIAÛI PHAÙP NAÂNG CAO KHAÛ NAÊNG QUAÛN LYÙ RUÛI RO CHO NGÖÔØI NGHEØO ÔÛ ÑBSCL ......................................................... 51 4.1 Thöïc hieän hieäu quaû Nghò ñònh Daân chuû ôû caáp cô sôû .......................................... 51 4.2 Taêng tieáp caän caùc dòch vuï xaõ hoäi cô baûn ............................................................ 52 4.3 Môû roäng phaïm vi, noäi dung vaø chaát löôïng cuûa chöông trình khuyeán noâng ........ 53 4.4 Phaùt trieån doanh nghieäp tö nhaân......................................................................... 54 4.5 Môû roäng khaû naêng tieáp caän dòch vuï taøi chính, tín duïng ôû noâng thoân (tieát kieäm vaø tín duïng).............................................................................................................. 55 4.6 Caûi thieän ñieàu kieän tham gia thò tröôøng haøng hoaù .............................................. 57 4.7 Caân baèng giöõa xaây döïng quy moâ kinh teá vaø taêng cöôøng ña daïng hoùa................ 58 KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ ....................................................................................... 60 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC iii DANH MUÏC CAÙC KYÙ HIEÄU, CHÖÕ VIEÁT TAÉT AusAID Cô quan Phaùt trieån Quoác teá UÙc BCPTVN Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam Boä KH&CN Boä Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Boä LÑTBXH Boä Lao ñoäng – Thöông binh – Xaõ hoäi CARE Toå chöùc CARE Quoác teá taïi Vieät Nam (Cooperative for Assistance and Relief Everywhere) CPRGS Chieán löôïc toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo CTDC cuïm tuyeán daân cö DNNN doanh nghieäp nhaø nöôùc DNTN doanh nghieäp tö nhaân ÑBSCL ñoàng baèng soâng Cöûu Long ÑTMSDC Ñieàu tra Möùc soáng Daân cö ÑTMSHGÑ Ñieàu tra Möùc soáng Hoä gia ñình GDP toång saûn phaåm quoác noäi HTX hôïp taùc xaõ KTTT kinh teá trang traïi NHCSXH Ngaân haøng Chính saùch Xaõ hoäi NHÑCÑN Nhoùm haønh ñoäng choáng ñoùi ngheøo NHNN Ngaân haøng Nhaø nöôùc NHNN & PTNT Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân NHTG Ngaân haøng theá giôùi PPA Ñaùnh giaù ngheøo coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân TBKTSG Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn TCTK Toång cuïc Thoáng keâ XÑGN xoùa ñoùi giaûm ngheøo iv DANH MUÏC CAÙC BAÛNG Baûng 1.1 Caùc nguoàn ruûi ro chuû yeáu.......................................................................... 9 Baûng 2.1 Cô caáu kinh teá vuøng ÑBSCL (%) ............................................................ 17 Baûng 2.2 Tæ leä hoä ngheøo phaân theo ngaønh ngheà chính cuûa nhoùm 15 tuoåi trôû leân coù vieäc laøm trong 12 thaùng naêm 2002 (%)................................................... 19 Baûng 2.3 Trình ñoä hoïc vaán vaø ngheøo ñoùi (%) ........................................................ 20 Baûng 2.4 Tình traïng hoä khoâng coù ñaát ôû noâng thoân (tính theo %) ........................... 21 DANH MUÏC CAÙC HÌNH VEÕ Hình 1.1 “Daây chuyeàn ruûi ro”................................................................................ 12 Hình 2.1 Sôû höõu taøi saûn laâu beàn ôû vuøng ÑBSCL phaân theo nhoùm chi tieâu ........... 22 Hình 2.2 Tæ leä hoä ngheøo vaø quy moâ gia ñình. ........................................................ 23 Hình 2.3 Voøng laån quaån cuûa hoä ngheøo .................................................................. 25 MÔÛ ÑAÀU Phaàn naøy trình baøy lyù do vaø tính caàn thieát cuûa vaán ñeà nghieân cöùu, töø ñoù xaùc ñònh muïc tieâu, ñoái töôïng, phaïm vi nghieân cöùu, yù nghóa cuûa ñeà taøi vaø thöù töï caùc coâng vieäc caàn thöïc hieän ñeå ñaït caùc muïc tieâu ñaõ ñeà ra. 1. Lyù do vaø tính caàn thieát cuûa vaán ñeà nghieân cöùu. Theo keát quaû Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình naêm 2002, khoaûng 23% soá hoä vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long (ÑBSCL) soáng ôû möùc ngheøo khoù. Vaãn coøn moät boä phaän khoâng nhoû daân cö tuy khoâng phaûi laø ngheøo nhöng möùc soáng cuõng raát gaàn vôùi ñöôøng ngheøo (caän ngheøo). Khaù nhieàu nghieân cöùu (chaúng haïn Ngaân haøng Theá giôùi, 2000; Nhoùm haønh ñoäng choáng ñoùi ngheøo, 2002) vaø soá lieäu (Ñieàu tra möùc soáng daân cö naêm 1993 vaø 1998; Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình naêm 2002) cho thaáy caùc hoä gia ñình ngheøo vaø caän ngheøo raát deã bò toån thöông tröôùc caùc ruûi ro coù theå taùc ñoäng ñeán caù nhaân, hoä gia ñình vaø caû coäng ñoàng. Cô sôû taøi saûn mong manh cuûa hoï coù nghóa laø caùc cuù soác nhö vaäy coù theå phaù vôõ söï oån ñònh cuûa hoä vaø phaûi maát nhieàu naêm sau môùi coù theå khoâi phuïc ñöôïc. Caùc nghieân cöùu gaàn ñaây ôû Vieät Nam cuõng nhö treân theá giôùi ñeàu nhaán maïnh nhu caàu giaûi quyeát tình traïng deã bò toån thöông vaø ruûi ro ñeå ñaûm baûo giaûm ngheøo beàn vöõng cho taát caû moïi ngöôøi. Nhu caàu ñoù cuõng ñöôïc phaûn aùnh trong vaên baûn Chieán löôïc toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo ñöôïc Thuû töôùng Chính phuû pheâ duyeät vaøo thaùng 5 naêm 2002, trong ñoù Chính phuû ñaõ thoâng baùo veà moät loaït caùc haønh ñoäng coâng ñeå giaûm ruûi ro vaø tình traïng deã bò toån thöông. Vieäc xaùc ñònh ñöôïc caùc ruûi ro phoå bieán nhaát maø ngöôøi ngheøo ôû vuøng ÑBSCL gaëp phaûi, nguyeân nhaân gaây ra vaø haäu quaû cuûa caùc ruûi ro ñoù seõ cung caáp cô sôû ñeå ñeà 2 xuaát caùc giaûi phaùp coù theå giuùp hoï quaûn lyù ruûi ro. Ñoàng thôøi nhaän daïng ñöôïc caùc cô hoäi ñang coù nhaèm goùp phaàn taïo ra moät cuoäc soáng chuû ñoäng vaø naêng ñoäng cho ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL. Tröôùc thöïc teá treân, ñeà taøi: “Naâng cao khaû naêng quaûn lyù ruûi ro cho noâng daân ngheøo vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long" ñöôïc thöïc hieän vôùi mong muoán tìm ra caùc giaûi phaùp coù theå giuùp ngöôøi ngheøo ôû vuøng ÑBSCL nhaän daïng caùc nguyeân nhaân gaây ra ruûi ro vaø caûi thieän vaán ñeà quaûn lyù ruûi ro. 2. Muïc tieâu nghieân cöùu. Ñeà taøi ñöôïc thöïc hieän vôùi 3 muïc tieâu chính sau ñaây: ƒ Xaùc ñònh caùc loaïi hình ruûi ro phoå bieán nhaát maø ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL thöôøng gaëp phaûi. ƒ Phaân tích vaø ñaùnh giaù caùc caùch öùng xöû tröôùc ruûi ro cuûa ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL. ƒ Ñeà xuaát moät soá bieän phaùp chính saùch coù theå giuùp ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL quaûn lyù ruûi ro toát hôn trong boái caûnh thuùc ñaåy kinh teá cho moïi ngöôøi ñeå gaây döïng taøi saûn cho hoï. 3. YÙ nghóa cuûa ñeà taøi. Veà maët lyù thuyeát, ñeà taøi giuùp caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch nhaän thöùc töông ñoái toaøn dieän hôn veà khaû naêng quaûn lyù ruûi ro cuûa ngöôøi ngheøo noùi chung vaø ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL noùi rieâng. Hieåu ñöôïc ngöôøi ngheøo coù nhöõng nhaän thöùc khaùc nhau neân cuõng coù nhöõng öùng xöû tích cöïc laãn tieâu cöïc tröôùc nhöõng ruûi ro maø hoï gaëp phaûi. Veà maët thöïc tieãn, ñeà taøi ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm giuùp ngöôøi ngheøo quaûn lyù ñöôïc ruûi ro, töø ñoù coù theå naâng cao thu nhaäp vaø coù cuoäc soáng chuû ñoäng hôn. 3 Ñoái vôùi taùc giaû, ñaây laø laàn ñaàu tieân ñöôïc tieáp caän vaø nghieân cöùu lyù thuyeát quaûn lyù ruûi ro moät caùch baøi baûn nhôø söï höôùng daãn cuûa caùc baäc tieàn boái, ñaëc bieät laø caùc tieán só chuyeân ngaønh kinh teá. Töø vieäc nghieân cöùu naøy, taùc giaû nhaän thöùc ñaày ñuû hôn veà caùc chieán löôïc vaø cô cheá quaûn lyù ruûi ro, treân cô sôû ñoù ñeà xuaát caùc giaûi phaùp vôùi mong muoán goùp phaàn taïo neân cuoäc soáng chuû ñoäng cho ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL. 4. Ñoái töôïng nghieân cöùu. Ngöôøi ngheøo, hoä gia ñình noâng daân ngheøo hieän ñang sinh soáng ôû vuøng ÑBSCL. 5. Phaïm vi nghieân cöùu. Ñeà taøi ñöôïc nghieân cöùu trong phaïm vi caùc tænh thuoäc vuøng ÑBSCL. Ñeà taøi chæ nghieân cöùu caùc nguoàn ruûi ro töø töï nhieân, kinh teá vaø söùc khoûe. 6. Phöông phaùp nghieân cöùu 6.1 Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeà taøi ñöôïc thöïc hieän baèng phöông phaùp nghieân cöùu ñònh tính keát hôïp vôùi ñònh löôïng, vôùi döõ lieäu ñöôïc laáy töø caùc nguoàn: Ñieàu tra möùc soáng daân cö 1993 vaø 1998; Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình 2002; Keát quaû toång ñieàu tra noâng thoân, noâng nghieäp vaø thuûy saûn 2001; Ñaùnh giaù ngheøo coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân … Phöông phaùp phaân tích söû duïng laø thoáng keâ moâ taû, phaân tích toång hôïp vaø so saùnh. Döïa vaøo keát quaû nghieân cöùu, ñeà xuaát nhöõng giaûi phaùp quaûn lyù ruûi ro cho ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL. 6.2 Boá cuïc cuûa luaän vaên Boá cuïc cuûa luaän vaên goàm caùc phaàn vaø chöông sau: Môû ñaàu 4 Chöông 1: Cô sôû lyù thuyeát Chöông 2: Toång quan veà ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL vaø caùc loaïi ruûi ro Chöông 3: Thöïc traïng veà khaû naêng quaûn lyù ruûi ro cuûa ngöôøi ngheøo vaø chieán löôïc hoã trôï ngöôøi ngheøo cuûa chính phuû Chöông 4: Caùc giaûi phaùp naâng cao khaû naêng quaûn lyù ruûi ro cho ngöôøi ngheøo ôû ÑBSCL Keát luaän vaø kieán nghò CHÖÔNG 1 CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT ÔÛ chöông naøy, luaän vaên seõ baøn veà caùc ñaëc ñieåm cuûa ruûi ro, ba chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro chuû yeáu (chieán löôïc phoøng ngöøa ruûi ro, chieán löôïc giaûm nheï ruûi ro vaø chieán löôïc khaéc phuïc ruûi ro) vaø caùc coâng cuï ñöôïc söû duïng trong khuoân khoå ba chieán löôïc naøy. Chöông naøy chuû yeáu döïa vaøo chöông 8 veà hoã trôï ngöôøi ngheøo quaûn lyù ruûi ro trong Baùo caùo veà tình hình phaùt trieån theá giôùi 2000/2001: Taán coâng ñoùi ngheøo. Ngoaøi ra coøn coù moät soá nguoàn taøi lieäu khaùc, trong ñoù coù caùc taøi lieäu veà ruûi ro vaø tình traïng deã bò toån thöông cuûa Holzmann (2001) vaø Jorgensen (1999). 1.1 Moät soá khaùi nieäm cô baûn 1 a. Ngheøo (poverty) Khoâng coù moät ñònh nghóa duy nhaát veà ngheøo, vaø do ñoù cuõng khoâng coù moät phöông phaùp hoaøn haûo ñeå ño ñöôïc noù. Ngheøo laø tình traïng thieáu thoán ôû nhieàu phöông dieän. Thu nhaäp haïn cheá, hoaëc thieáu cô hoäi taïo thu nhaäp, thieáu taøi saûn ñeå ñaûm baûo tieâu duøng trong nhöõng luùc khoù khaên, vaø deã bò toån thöông tröôùc nhöõng ñoät bieán baát lôïi (oám ñau, suy thoùai moâi tröôøng…), ít coù khaû naêng truyeàn ñaït nhu caàu vaø nhöõng khoù khaên tôùi nhöõng ngöôøi coù khaû naêng giaûi quyeát, ít ñöôïc tham gia vaøo quaù trình ra quyeát ñònh, caûm giaùc bò xæ nhuïc, khoâng ñöôïc ngöôøi khaùc toân troïng, v.v., ñoù laø nhöõng khía caïnh cuûa ngheøo Nhöng ño ñöôïc töøng khía caïnh ñoù moät caùch nhaát quaùn laø ñieàu raát khoù, coøn goäp taát caû nhöõng khía caïnh ñoù vaøo thaønh moät chæ soá ngheøo hay thöôùc ño ngheøo ñoùi 1 Caùc khaùi nieäm trong phaàn naøy laáy töø NHTG (1999 vaø 2003), NHÑCÑN (2002), Holzmann (2001) vaø Jorgensen (1999). 6 duy nhaát laø chuyeän khoâng theå. Song vaãn caàn coù caùc chæ tieâu veà ngheøo nhaèm thoâng tin cho caùc chính saùch coâng vaø ñeå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä thaønh coâng cuûa caùc chính saùch ñoù. Vaán ñeà ñaët ra laø caàn coù söï ñoàng thuaän trong vieäc laøm theá naøo ñeå ño ñöôïc möùc ñoä ngheøo. ÔÛ Vieät Nam, coù hai heä thoáng caùc chæ tieâu veà ngheøo ñoùi ñang ñöôïc söû duïng. Boä Lao ñoäng – Thöông binh – Xaõ hoäi (Boä LÑTBXH) thì döïa vaøo thu nhaäp bình quaân/ngöôøi/thaùng ñeå xaùc ñònh chuaån ngheøo phuïc vuï cho Chöông trình xoùa ñoùi giaûm ngheøo quoác gia. Nhöõng hoä coù thu nhaäp ñaàu ngöôøi ôû döôùi möùc chuaån ñöôïc xaùc ñònh, möùc naøy khaùc nhau giöõa thaønh thò, noâng thoân vaø mieàn nuùi, laø nhöõng hoä ngheøo.2 Tyû leä ngheøo ñöôïc xaùc ñònh baèng tyû leä daân soá coù thu nhaäp döôùi ngöôõng ngheøo. Toång cuïc Thoáng keâ (TCTK) thì döïa vaøo caû thu nhaäp vaø chi tieâu theo ñaàu ngöôøi ñeå xaùc ñònh ngöôõng ngheøo coù theå so saùnh quoác teá. Ngöôõng ngheøo naøy döïa treân chi phí cho moät gioû tieâu duøng bao goàm löông thöïc vaø phi löông thöïc (ñöôøng ñoùi ngheøo chung), trong ñoù chi tieâu cho löông thöïc phaûi ñuû ñaûm baûo 2100 ca-lo moãi ngaøy cho moät ngöôøi (ñöôøng ñoùi ngheøo löông thöïc).3 Naêm 2002, ñöôøng ñoùi ngheøo chung coù möùc chi tieâu laø 1.906.950 ñoàng/ngöôøi/naêm vaø ñöôøng ñoùi ngheøo löông thöïc laø 1.372.774 ñoàng/ngöôøi/naêm.4 Caùc hoä ñöôïc coi laø thuoäc dieän ngheøo (chung) vaø ngheøo löông thöïc, thöïc phaåm neáu möùc thu nhaäp vaø chi tieâu khoâng ñuû ñeå ñaûm baûo caùc gioû tieâu duøng töông öùng naøy. 2 Xin xem theâm Quyeát ñònh soá 1143/2000/QÑ-LÑTBXH ngaøy 01-11-2000. 3 Ñaây laø chuaån maø haàu heát caùc nöôùc ñang phaùt trieån cuõng nhö Toå chöùc Y teá Theá giôùi vaø caùc cô quan khaùc ñaõ xaây döïng (Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam, 2002, tr. 17). 4 NHÑCÑN (2004, cöôùc chuù 5) 7 b. Tình traïng deã bò toån thöông hay nguy cô bò toån thöông (vulnerability) Khaùi nieäm tình traïng deã bò toån thöông moâ taû khaû naêng moät caù nhaân hoaëc hoä gia ñình seõ rôi vaøo ñieàu kieän (xaáu) naøo ñoù taïi moät thôøi ñieåm trong töông lai. Tình traïng deã bò toån thöông laø heä quaû coù theå xaûy ra do giaûm suùt phuùc lôïi. Veà khía caïnh thu nhaäp vaø söùc khoûe, tình traïng deã bò toån thöông laø nguy cô maø moät caù nhaân hoaëc hoä gia ñình phaûi traûi qua nhöõng thôøi kyø giaûm suùt veà thu nhaäp vaø söùc khoûe. Nhöng tình traïng deã toån thöông coøn coù nghóa laø xaùc suaát phaûi ñoái maët vôùi nhieàu loaïi ruûi ro khaùc nöõa (bò ngöôïc ñaõi, ñaùnh ñaäp, thieân tai, phaûi nghæ hoïc). c. Cuù soác (shock) Söï kieän gaây ra söï giaûm suùt phuùc lôïi thöôøng ñöôïc goïi laø cuù soác (tieâu cöïc) 5 Cuù soác coù theå aûnh höôûng ñeán töøng caù nhaân (oám ñau, töû vong), moät coäng ñoàng, moät vuøng hay thaäm chí moät quoác gia (thieân tai, khuûng hoaûng kinh teá vó moâ). d. Ruûi ro (risk) Trong luaän vaên naøy, khaùi nieäm “ruûi ro” seõ ñöôïc söû duïng theo nghóa roäng, bao goàm caû caùc söï kieän coù theå löôøng tröôùc ñöôïc vaø caùc söï kieän khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc coù theå aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng bình thöôøng. e. Quaûn lyù ruûi ro (risk management) Quaûn lyù ruûi ro, hay öùng phoù vôùi ruûi ro, bao goàm taát caû caùc haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ñeå phaûn öùng tröôùc caùc ruûi ro, caùc cuù soác vaø caùc keát quaû coù haïi ñöôïc taïo ra. Quaûn lyù ruûi ro coù theå ñöôïc aùp duïng tröôùc khi xaûy ra (quaûn lyù ruûi ro töø tröôùc) hay sau khi moät ruûi ro ñaõ xaûy ra (quaûn lyù ruûi ro töø sau). 5 Caùc hieäu öùng cuûa moät cuù soác coù theå tích cöïc hay tieâu cöïc. Caùc hieäu öùng tích cöïc cuûa cuù soác thöôøng ñöôïc goïi laø caùc cô hoäi. Caùc moái ñe doïa (trong luaän vaên naøy goïi laø cuù soác hay ñoät bieán) laø caùc hieäu öùng tieâu cöïc cuûa cuù soác. 8 f. Keát quaû hay haäu quaû (outcome) Cuù soác cuøng vôùi nhöõng caùch öùng phoù vôùi ruûi ro ñöa ñeán keát quaû. Keát quaû laø söï thay ñoåi phuùc lôïi do söï thöïc hieän ruûi ro – cuù soác – vaø do söï thaønh coâng hay thaát baïi cuûa caùc coâng cuï quaûn lyù ruûi ro ñöôïc aùp duïng. 1.2 Ñaùnh giaù ruûi ro Khaû naêng cuûa moãi caù nhaân, moãi gia ñình vaø moãi nhoùm ngöôøi trong vieäc ñoái maët vôùi ruûi ro vaø söû duïng caùc coâng cuï quaûn lyù ruûi ro phuø hôïp thay ñoåi tuøy thuoäc vaøo caùc ñaëc ñieåm cuûa ruûi ro caàn khaéc phuïc, bao goàm nguoàn ruûi ro (hay nguyeân nhaân laøm phaùt sinh ruûi ro), phaïm vi ruûi ro … 1.2.1 Nguoàn ruûi ro Böôùc ñaàu tieân ñeå ñaùnh giaù ruûi ro laø phaûi nhaän bieát ñöôïc caùc ruûi ro. Caùc loaïi ruûi ro khaùc nhau caàn ñeán caùc loaïi chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro khaùc nhau. Ví duï: caùc ruûi ro moâi tröôøng khaùc bieät roõ raøng vôùi caùc ruûi ro chính trò, hay caùc ruûi ro lieân quan ñeán tuoåi giaø – vaø phaûi ñöôïc quaûn lyù khaùc. Ñeå lyù giaûi nhöõng söï khaùc bieät naøy, ñieàu quan troïng laø phaûi phaân loaïi ruûi ro sao cho phuø hôïp. 1.2.2 Ñoái maët vôùi ruûi ro Nhö ñaõ thaûo luaän ôû phaàn tröôùc, söï toàn taïi cuûa caùc söï kieän ruûi ro nhö vaäy khoâng haøm yù laø caùc hoä gia ñình ñoái maët vôùi chuùng. Ñuùng hôn laø coù moät söï phaân bieät roõ raøng giöõa ruûi ro vaø ñoái maët vôùi ruûi ro. Ñieàu naøy ñaëc bieät ñuùng ñoái vôùi caùc söï kieän ñôn leû. Ví duï: taát caû caùc hoä gia ñình ñeàu ñoái maët vôùi ruûi ro bò aên troäm taøi saûn, nhöng caùc hoä gia ñình khoâng coù taøi saûn thì khoâng bò ñoái maët vôùi bò aên troäm taøi saûn (vì hoï khoâng coù taøi saûn ñeå laáy caép). Ñieàu naøy ñoøi hoûi caùc nhaø phaân tích phaûi xem xeùt caùc nhoùm kinh teá – xaõ hoäi naøo (ví duï: phuï nöõ, caùc nhoùm daân toäc thieåu soá, daân cö ôû caùc vuøng noâng thoân, v.v…) thöïc söï ñoái maët vôùi nhieàu loaïi ruûi ro khaùc nhau ñaõ nhaän bieát. Coù ba caùch coù theå ño löôøng/öôùc tính ñoái maët vôùi ruûi ro: 9 döïa vaøo caùc nhoùm tuoåi, vaøo caùc nhoùm kinh teá – xaõ hoäi vaø vaøo caùc keát quaû hieän thöïc. 1.2.3 Ruûi ro ñôn leû vaø ruûi ro chung Coù hai loaïi ruûi ro laø ruûi ro ñôn leû vaø ruûi ro chung. Ruûi ro ñôn leû (idiosyncratic risk) laø ruûi ro taùc ñoäng ñeán moãi caù nhaân hoaëc moãi hoä gia ñình (chaúng haïn nhö chaùy nhaø hoaëc tai naïn lao ñoäng, cho con gaùi nghæ hoïc). Ruûi ro chung (covariant risk) laø ruûi ro taùc ñoäng tôùi nhieàu ngöôøi cuøng moät luùc (nhö thieân tai). Baûng 1.1 döôùi ñaây giôùi thieäu moät soá ruûi ro chuû yeáu theo phaïm vi chuùng aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng vaø möùc ñoä taùc ñoäng cuûa chuùng. Phaân loaïi caùc cuù soác theo möùc ñoä töông quan giöõa chuùng khoâng phaûi luùc naøo cuõng laø moät söï vaän duïng ñôn giaûn vaø roõ raøng. Ví duï: maát vieäc coù theå laø moät söï kieän ñôn Baûng 1.1 Caùc nguoàn ruûi ro chuû yeáu Loaïi ruûi ro Ruûi ro ñôn leû Ruûi ro chung Töï nhieân Ñoäng ñaát, luõ luït, haïn haùn, baõo toá Möa, lôû ñaát, nuùi löûa Söùc khoûe OÁm ñau, thöông taät, taøn taät Dòch beänh Chu kyø soáng Sinh, laõo, töû, gia ñình tan vôõ Xaõ hoäi Toäi phaïm, baïo löïc trong gia ñình Xung ñoät noäi boä, chieán tranh, bieán ñoäng xaõ hoäi Khuûng boá, baêng ñaûng toäi phaïm Giôùi tính Kieåm soaùt caùc nguoàn löïc hoä gia ñình Phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi nöõ giôùi ñöôïc pheùp bôûi luaät phaùp Chaáp nhaän baïo löïc giôùi cuûa xaõ hoäi Kinh teá Thaát baïi trong kinh doanh Thaát nghieäp, di dôøi choã ôû, maát muøa Thay ñoåi giaù löông thöïc Saûn xuaát sa suùt, laïm phaùt phi maõ, khuûng hoaûng caùn caân thanh toaùn, taøi chính hay tieàn teä, caùc cuù soác coâng ngheä, tyû leä trao ñoåi Chính trò Phaân bieät saéc toäc Chính phuû töø boû caùc chöông trình xaõ hoäi, ñaûo chính Baïo loaïn 10 Moâi tröôøng O nhieãm, phaù röøng, thaûm hoïa haït nhaân Nguoàn: NHTG (2000, Baûng 8.1) leû taùc ñoäng ñeán moät caù nhaân. Tuy nhieân, neáu maát vieäc laø keát quaû cuûa moät cuoäc khuûng hoaûng kinh teá vó moâ nghieâm troïng, noù coù theå laø phoå bieán ñoái vôùi phaàn lôùn coâng nhaân ôû moät vuøng cuï theå, vaø nhö vaäy laø moät ruûi ro chung. Do ñoù, lieäu moät cuù soác laø ñôn leû hay chung coøn tuøy thuoäc vaøo nhöõng nguyeân nhaân vaø taùc ñoäng. Möùc ñoä töông quan seõ taùc ñoäng ñeán khaû naêng quaûn lyù ruûi ro cuûa caùc caù nhaân, hoä gia ñình, coäng ñoàng vaø chính phuû. Ngoaøi ra, noù quyeát ñònh caùc coâng cuï quaûn lyù ruûi ro naøo coù theå laø moät ñaùp öùng thích hôïp vôùi cuù soác naøy. 1.3 Caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro Quaûn lyù ruûi ro, ñaëc bieät ruûi ro veà thu nhaäp, khoâng phaûi laø moät thaùch thöùc môùi ñoái vôùi nhaân loaïi. Tuy nhieân nhöõng thaùch thöùc môùi ñang naûy sinh, chaúng haïn nhö töø toaøn caàu hoùa, neâu leân söï caàn thieát phaûi quaûn lyù ruûi ro theo caùch chuû ñoäng (pro- active) ñeå coù theå naém baét caùc cô hoäi phaùt trieån kinh teá vaø xoùa ñoùi, giaûm ngheøo. 1.3.1 Vì sao caàn quaûn lyù toát ruûi ro Nhöõng ngöôøi ngheøo nhaát trong xaõ hoäi thöôøng soáng trong tình traïng heát söùc baáp beânh vì hoï luoân phaûi ñoái maët vôùi nhöõng taùc ñoäng ñeán töø beân ngoaøi maø hoï khoâng ñuû khaû naêng ñeå khaéc phuïc vaø khoâng ñuû phöông tieän ñeå quaûn lyù ruûi ro cuûa mình. Nhöõng thay ñoåi theo chieàu höôùng xaáu trong ñieàu kieän soáng, duø laø raát nhoû, cuõng coù theå ñeå laïi nhöõng haäu quaû nghieâm troïng ñoái vôùi hoï (Hoäp 1.1). Töø thöïc teá ñoù, vieäc naâng cao khaû naêng töï quaûn lyù ruûi ro cuûa ngöôøi ngheøo seõ goùp phaàn giaûm nheï tình traïng soáng baáp beânh, caûi thieän ñieàu kieän soáng, giaûm soá ngöôøi rôi vaøo tình traïng ngheøo khoå do bieán coá cuûa hoaøn caûnh vaø taïo ñieàu kieän cho nhöõng ngöôøi ngheøo ñoùi trieàn mieân thoaùt ra khoûi tình traïng naøy. 11 Xaây döïng ñöôïc caùc coâng cuï quaûn lyù ruûi ro hieäu quaû seõ mang laïi nhöõng keát quaû raát tích cöïc. Neáu khoâng coù caùc cô cheá ñieàu tieát tieâu duøng thoâng qua nhaø nöôùc hay caùc Hoäp 1.1 Tình traïng baáp beânh cuûa ngöôøi ngheøo ÔÛ caùc laøng mieàn Nam AÁn Ñoä, khi ruûi ro taêng leân (do muøa möa ñeán quaù sôùm hoaëc quaù muoän) seõ laøm giaûm lôïi nhuaän töø noâng nghieäp cuûa nhoùm ¼ daân soá ngheøo nhaát ñi 35%, nhöng gaàn nhö khoâng aûnh höôûng gì ñeán nhöõng noâng daân khaù giaû hôn. ÔÛ Vieät Nam, nhöõng ngöôøi tham gia vaøo nghieân cöùu Tieáng noùi cuûa ngöôøi ngheøo ñaõ noùi veà söï maát muøa (harvest losses) do luõ luït gaây ra nhö sau: “Ngöôøi giaøu coù theå khoâi phuïc nhöõng maát maùt trong moät naêm, nhöng ngöôøi ngheøo, vì khoâng coù tieàn neân chaúng bao giôø göôïng daäy ñöôïc”. toå chöùc tö nhaân, caùc gia ñình seõ deã gaëp phaûi nhöõng khoù khaên veà taøi chính khi möùc thu nhaäp cuûa hoï bò giaûm suùt, daãn ñeán tình traïng treû em phaûi boû hoïc vì khoâng coù tieàn ñoùng hoïc phí, caét giaûm möùc tieâu duøng hoaëc phaûi baùn taøi saûn ñeå trang traûi cuoäc soáng. Nhöõng ngöôøi ngheøo trong xaõ hoäi laø nhöõng ngöôøi gaëp nhieàu khoù khaên trong vieäc duy trì möùc soáng taïm ñuû cuûa mình, do vaäy hoï raát gheùt ruûi ro vaø do döï khoâng muoám tham gia vaøo nhöõng hoaït ñoäng tuy ruûi ro cao nhöng lôïi suaát lôùn, maëc duø chính nhöõng hoaït ñoäng aáy môùi coù theå keùo hoï ra khoûi caûnh ñoùi ngheøo. 1.3.2 Caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro Quaûn lyù ruûi ro coù theå ñöôïc tieán haønh vaøo nhöõng luùc hay thôøi ñieåm khaùc nhau – caû tröôùc khi laãn sau khi xaûy ra ruûi ro. Caùc haønh ñoäng töø tröôùc ñöôïc thöïc hieän tröôùc khi xaûy ra moät söï kieän ruûi ro vaø quaûn lyù töø sau ñöôïc tieán haønh sau vieäc thöïc hieän ruûi ro (xem Hình 1.1). a. Chieán löôïc phoøng ngöøa ruûi ro. Chieán löôïc naøy nhaèm muïc ñích haïn cheá khaû naêng xaûy ra ruûi ro. Caùc bieän phaùp phoøng ngöøa caàn phaûi ñöôïc aùp duïng tröôùc khi ruûi ro xaûy ra. Theo moät phöông 12 trình loâgích, caøng haïn cheá ñöôïc khaû naêng xaûy ra ruûi ro hay nhöõng söï kieän baát lôïi khaùc, thì buø laïi, caøng taêng cô hoäi coù thu nhaäp vaø giaûm ñöôïc möùc ñoä bieán ñoäng cuûa thu Hình 1.1 “Daây chuyeàn ruûi ro” Nguoàn: Heitzmann, Canagarajah vaø Siegel (2001, tr. 7) nhaäp, caû hai yeáu toá naøy seõ goùp phaàn caûi thieän vaø naâng cao ñieàu kieän soáng. Caù nhaân vaø hoä gia ñình ñoâi khi coù theå töï coù nhöõng haønh ñoäng (nhö ñaøo gieáng, tieâm phoøng), nhöng ñeå haïn cheá höõu hieäu phaàn lôùn caùc ruûi ro thì caàn coù caùc haønh ñoäng ôû caáp coäng ñoàng (trung moâ) vaø quoác gia (vó moâ). Ruûi ro luõ luït coù theå haïn cheá ñöôïc neáu coäng ñoàng cuøng nhau xaây ñaäp hoaëc nhaø nöôùc xaây döïng ñeâ ñieàu. Caùc 13 chính saùch kinh teá vaø moâi tröôøng ñuùng ñaén, giaùo duïc vaø ñaøo taïo vaø caùc bieän phaùp khaùc cuõng coù theå giaûm bôùt ñöôïc raát nhieàu loaïi ruûi ro. b. Chieán löôïc giaûm nheï ruûi ro Chieán löôïc naøy nhaèm haïn cheá taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa caùc ruûi ro coù theå xaûy ra trong töông lai. Gioáng nhö chieán löôïc phoøng ngöøa ruûi ro, caùc bieän phaùp giaûm nheï ruûi ro phaûi ñöôïc aùp duïng tröôùc khi ruûi ro xaûy ra. Tuy nhieân, ñieåm khaùc giöõa hai chieán löôïc treân theå hieän ôû choã chieán löôïc phoøng ngöøa ruûi ro nhaèm muïc ñích haïn cheá khaû naêng xaûy ra ruûi ro hay caùc söï kieän baát lôïi khaùc, coøn chieán löôïc giaûm nheï ruûi ro laïi nhaèm muïc ñích haïn cheá taùc ñoäng, aûnh höôûng cuûa ruûi ro coù theå xaûy ra trong töông lai. Coù ba caùch ñeå giaûm nheï ruûi ro: Thöù nhaát, caàn ña daïng hoùa nguoàn caát tröõ thu nhaäp, taøi saûn, mua vaø ñaàu tö vaøo nhieàu loaïi taøi saûn (taøi saûn vaät chaát, ñaàu tö taøi chính, ñaàu tö vaøo yeáu toá con ngöôøi, ñaàu tö vaøo caùc coâng ty). Ñieàu naøy seõ cho pheùp phaân taùn ruûi ro, haïn cheá nhöõng taùc ñoäng cuûa ruûi ro ñoái vôùi möùc thu nhaäp. Ngay caû nhöõng ngöôøi chæ coù taøi saûn duy nhaát laø söùc lao ñoäng vaãn coù theå ña daïng hoùa nguoàn thu nhaäp cuûa mình baèng vieäc ña daïng hoùa vieäc laøm cuûa mình, maëc duø ñieàu naøy coù theå aûnh höôûng ñeán hieäu quaû kinh teá. Caùch thöù hai ñeå giaûm nheï ruûi ro theå hieän thoâng qua caùc cô cheá baûo hieåm chính thöùc vaø khoâng chính thöùc. Caùc cô cheá naøy coù ñaëc ñieåm chính laø söï chia seû vaø cuøng gaùnh chòu ruûi ro giöõa caùc thaønh vieân trong nhoùm vaø caùc ruûi ro ñoù khoâng nhaát thieát coù moái lieân heä vôùi nhau. Caùc cô cheá baûo hieåm chính thöù._.c coù öu ñieåm laø cho pheùp quy tuï ñöôïc moät soá löôïng lôùn ngöôøi tham gia, ñieàu naøy giuùp laøm giaûm moái quan heä töông lieân giöõa caùc ruûi ro ñöôïc baûo hieåm. Ngöôïc laïi, caùc cô cheá baûo hieåm khoâng chính thöùc laïi coù öu ñieåm laø taïo ñieàu kieän cho vieäc phoå bieán thoâng tin moät caùch ñoàng boä. Cô cheá baûo hieåm chính thöùc coù cô caáu ñôn giaûn 14 hôn so vôùi cô cheá baûo hieåm khoâng chính thöùc voán ñöôïc theå hieän döôùi nhieàu hình thöùc phöùc taïp. Trong cô cheá baûo hieåm khoâng chính thöùc, toå chöùc ñoùng vai troø laø ngöôøi baûo hieåm (gia ñình vaø coäng ñoàng) thöïc hieän nhöõng chöùc naêng raát khaùc nhau. Caùch thöù ba ñeå giaûm nheï ruûi ro ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc cô cheá ñöôïc goïi laø cô cheá baûo ñaûm ruûi ro. Cô cheá quaûn lyù ruûi ro naøy coù vò trí ngaøy caøng quan troïng treân caùc thò tröôøng voán. Nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa chuùng döïa treân söï trao ñoåi ruûi ro, qua ñoù ngöôøi tham gia seõ noäp moät khoaûn phí quaûn lyù ruûi ro cho moät ngöôøi khaùc, ñoåi laïi, ngöôøi naøy seõ phaûi chòu ruûi ro khi noù xaûy ra. Tuy nhieân, cô cheá naøy khoâng mang laïi nhieàu keát quaû khi ruûi ro caàn quaûn lyù coù lieân quan ñeán thu nhaäp cuûa ngöôøi lao ñoäng. c. Chieán löôïc khaéc phuïc ruûi ro Chieán löôïc naøy coù muïc ñích haïn cheá nhöõng taùc ñoäng cuûa ruûi ro khi noù xaûy ra. Ñoái vôùi caùc caù nhaân, caùc bieän phaùp khaéc phuïc ruûi ro chuû yeáu bao goàm söû duïng nguoàn tieàn tieát kieäm ñeå trang traûi, ñi vay, di cö ñi choã khaùc, baùn söùc lao ñoäng cuûa mình hoaëc cuûa con caùi, giaûm möùc tieâu duøng löông thöïc, ñeà nghò ñöôïc trôï caáp töø nhaø nöôùc hoaëc töø caùc toå chöùc, caù nhaân. Trong chieán löôïc naøy, nhaø nöôùc coù vai troø raát quan troïng thoâng qua vieäc hoã trôï caùc gia ñình khoâng coù nguoàn tieát kieäm coù theå vöôït qua ñöôïc khuûng hoaûng keùo daøi. Nhöõng ngöôøi caû ñôøi soáng trong tình traïng ngheøo khoå vaø khoâng coù nguoàn taøi saûn tieát kieäm seõ rôi vaøo tình caûnh heát söùc bi ñaùt khi thu nhaäp bò giaûm suùt, duø ôû möùc raát nhoû, vaø coù theå khoâng göôïng daäy ñöôïc. Phuï luïc 1 giôùi thieäu moät soá cô cheá quaûn lyù ruûi ro ñöôïc xeáp loaïi theo chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro. 15 Toùm laïi, caùch thöùc quaûn lyù ruûi ro toát nhaát laø traùnh khoâng ñeå cho noù xaûy ra. Chæ khi khoâng theå traùnh khoûi ruûi ro thì môùi nghó ñeán giaûi phaùp thöù hai laø thích öùng vôùi noù vaø giaûm thieåu noù. Chieán löôïc khaéc phuïc haäu quaû cuûa caùc cuù soác chæ laø giaûi phaùp cuoái cuøng khi hai giaûi phaùp treân ñeàu thaát baïi. Treân thöïc teá, nhaø nöôùc thöôøng coù xu höôùng quaù chuù troïng vaøo chieán löôïc khaéc phuïc haäu quaû cuûa caùc cuù soác, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ngheøo nhaát trong xaõ hoäi. CHÖÔNG 2 TOÅNG QUAN VEÀ NGÖÔØI NGHEØO ÔÛ ÑBSCL VAØ CAÙC LOAÏI RUÛI RO Ba phaàn ñaàu cuûa chöông naøy seõ xem xeùt moät soá ñaëc tröng cuûa ngöôøi ngheøo ôû vuøng ÑBSCL döïa treân soá lieäu cuûa cuoäc Ñieàu tra Möùc soáng Hoä gia ñình naêm 2002 (ÑTMSHGÑ 2002). Nhöõng ñaëc tröng vaø cô sôû taøi saûn naøy ñöôïc söû duïng ñeå xaùc ñònh nhöõng ngöôøi ngheøo vaø ñeå höôùng söï giuùp ñôõ vaøo ñuùng cho hoï. Phaàn coøn laïi cuûa chöông xaùc ñònh caùc loaïi hình ruûi ro phoå bieán maø ngöôøi ngheøo ôû vuøng ÑBSCL thöôøng phaûi ñoái maët theo caùc Ñaùnh giaù ngheøo coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân (PPA) ñöôïc thöïc hieän ôû vuøng ÑBSCL trong nhöõng naêm gaàn ñaây, cuõng nhö moâ taû nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa caùc ruûi ro ñoù. 2.1 Khaùi quaùt veà moät soá ñaëc ñieåm töï nhieân, kinh teá, xaõ hoäi cuûa ÑBSCL ÑBSCL naèm ôû phía Nam phaàn cuoái laõnh thoå Vieät Nam, thuoäc haï löu soâng Meâ Koâng. Traûi qua nhieàu bieán coá lòch söû, nhieàu laàn saùp nhaäp vaø chia tænh, ÑBSCL hieän nay bao goàm 13 tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông: Long An, Tieàn Giang, Beán Tre, Ñoàng Thaùp, Vónh Long, Traø Vinh, An Giang, Kieân Giang, Caàn Thô, Haäu Giang, Soùc Traêng, Baïc Lieâu vaø Caø Mau. ÑBSCL coù dieän tích gaàn 40.000 km2 (chieám gaàn 1/8 dieän tích cuûa Vieät Nam). ÑBSCL coù heä thoáng soâng ngoøi vaø keânh ñaøo chaèng chòt. Khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vôùi hai muøa möa naéng roõ reät, löôïng möa doài daøo vaø ít gioù baõo. ÑBSCL ñöôïc hình thaønh treân lôùp phuø sa coå vaø tieáp tuïc ñöôïc soâng ngoøi boài ñaép haøng naêm. Ñaát 17 troàng troït ôû ÑBSCL bao goàm boán loaïi chính laø ñaát phuø sa, ñaát phuø sa nhieãm maën, ñaát pheøn vaø ñaát caùt gioàng. Haàu nhö naêm naøo nôi ñaây cuõng xaûy ra luõ luït, coù nhöõng traän luõ vôùi cöôøng suaát lôùn, gaây thieät haïi naëng neà veà ngöôøi vaø cuûa. Beân caïnh nhöõng thieät haïi, luõ luït laïi laø lôïi theá töï nhieân ñeå thaùo chua röûa pheøn vaø boài ñaép phuø sa, taïo neân söï maøu môõ cho vuøng ñaát naøy. ÑBSCL laø vuøng troïng ñieåm soá moät cuûa caû nöôùc veà saûn xuaát luùa, traùi caây, nuoâi vaø ñaùnh baét thuûy saûn. Giai ñoaïn 2000-2002, noâng nghieäp cuûa vuøng chieám ñeán 36% trong giaù trò saûn xuaát noâng nghieäp caû nöôùc. Saûn löôïng thuûy saûn cuõng chieám ñeán moät nöûa saûn löôïng caû nöôùc. Dieän tích traùi caây chieám ba phaàn tö dieän tích caû nöôùc, chieám 80% veà saûn löôïng. Taêng tröôûng GDP giai ñoaïn 1991 – 2000 bình quaân ñaït 8,6%/naêm; naêm 2001 ñaït 6,95%; naêm 2002 ñaït 9,6%. Tuy nhieân, ñeán nay ÑBSCL vaãn chöa thoaùt khoûi vuøng kinh teá thuaàn noâng. Theo keát quaû toång ñieàu tra noâng thoân, noâng nghieäp vaø thuûy saûn naêm 2001, coù 80% soá hoä noâng thoân vaãn laáy saûn xuaát noâng, laâm nghieäp vaø thuûy saûn laøm ngheà soáng chính, chæ coù 5% hoä coâng nghieäp – xaây döïng vaø 8,6% hoä thöông nghieäp. Trong ba naêm gaàn ñaây, cô caáu kinh teá ôû ÑBSCL chuyeån dòch khoâng ñaùng keå (Baûng 2.1). Baûng 2.1 Cô caáu kinh teá vuøng ÑBSCL (%) 1995 2000 2001 2002 2003 Cô caáu kinh teá 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Noâng – laâm – thuûy saûn 61,8 51,3 51,0 49,0 49,1 Coâng nghieäp – xaây döïng 11,7 19,5 19,8 21,0 21,3 Thöông nghieäp – dòch vuï 26,5 29,2 29,2 30,0 29,6 Nguoàn: Boä KH&CN (2004, tr 31); TBKTSG, soá 46 (2004), tr. 37. 18 Caû vuøng ÑBSCL coù khoaûng 17 trieäu daân (chieám gaàn 21% daân soá caû nöôùc). Tyû leä hoä ngheøo caû vuøng coøn 23,4%. GDP ñaàu ngöôøi chæ baèng 83% so vôùi möùc bình quaân caû nöôùc. Möùc thu nhaäp bình quaân moät ngöôøi moät thaùng tuy coù taêng nhöng vaãn coøn thaáp – 242 ngaøn ñoàng (1996), 342 ngaøn ñoàng (1999), 370 ngaøn ñoàng (2001). Nhoùm hoä ngheøo chæ khoaûng treân 120 ngaøn ñoàng moät ít (2002). Tyû leä lao ñoäng qua ñaøo taïo chæ ñaït 13,4%. Tình traïng noâng nhaøn leân ñeán 77,5% vaø thaát nghieäp ôû thaønh thò laø 5,1%, noâng thoân 2%. 2.2 Caùc ñaëc tröng cuûa ngöôøi ngheøo vuøng ÑBSCL Ñoùi ngheøo phaàn lôùn vaãn laø moät hieän töôïng cuûa noâng thoân. Naêm 2002 coù 95% soá ngöôøi ngheøo soáng ôû noâng thoân Vieät Nam. Ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi vuøng ÑBSCL, nôi coù 96% soá ngöôøi ngheøo soáng ôû noâng thoân. Taêng tröôûng trong caùc ngaønh saûn xuaát vaø dòch vuï nhanh hôn so vôùi ngaønh noâng, laâm, ngö nghieäp ñaõ laøm cho khu vöïc thaønh thò giaûm ngheøo nhanh hôn. 2.3.1 Vieäc laøm Trong naêm 2002, hôn 77% soá hoä ngheøo laøm vieäc trong caùc ngaønh noâng, laâm, ngö nghieäp (thaáp hôn möùc trung bình cuûa caû nöôùc laø 84%), chæ coù khoaûng 9% laøm vieäc trong ngaønh coâng nghieäp vaø gaàn 13% trong ngaønh dòch vuï (xem Baûng 2.2). PPA xaùc nhaän raèng ñoùi ngheøo coù moái lieân keát chaët cheõ vôùi noâng nghieäp vì phaàn lôùn caùc hoä ngheøo soáng ôû vuøng noâng thoân vaø chæ troàng luùa. Moät nghieân cöùu theo kinh nghieäm cuûa AusAID naêm 2003 cho thaáy raèng tæ leä ngheøo ñoùi caáp tænh ôû vuøng ÑBSCL coù töông quan tæ leä thuaän vôùi soá daân hoaït ñoäng noâng nghieäp cuûa tænh ñoù vaø vôùi tæ leä ñoùng goùp cuûa noâng nghieäp cho GDP cuûa tænh. Nhöõng hoä noâng daân ngheøo thöôøng khoâng coù hoaëc thieáu ñaát, do vaäy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo thu nhaäp laøm thueâ. Vì trình ñoä hoïc vaán vaø tay ngheà thaáp neân phaàn lôùn 19 Baûng 2.2 Tæ leä hoä ngheøo phaân theo ngaønh ngheà chính cuûa nhoùm 15 tuoåi trôû leân coù vieäc laøm trong 12 thaùng naêm 2002 (%) Tæ leä ñoùi ngheøo Tæ leä ñoùi ngheøo toång theå Tæ leä daân soá Ngheà nghieäp Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Toång 27,6 22,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Noâng, laâm, ngö nghieäp 38,9 27,8 84,0 77,6 58,7 62,4 Coâng nghieäp - xaây döïng 15,3 13,2 8,5 8,7 17,0 12,9 Thöông nghieäp -dòch vuï 9,9 13,4 6,4 12,8 18,6 20,3 Caùc ngaønh ngheà khaùc 4,9 3,7 1,1 0,9 5,7 4,4 Nguoàn: ÑTMSHGÑ 2002 hoï chæ coù theå tìm ñöôïc vieäc trong noâng nghieäp. Tuy nhieân nguoàn thu nhaäp naøy khoâng oån ñònh vì tính muøa vuï cuûa noâng nghieäp vaø quyõ ñaát theo ñaàu ngöôøi trong vuøng bò giaûm. 2.3.2 Trình ñoä hoïc vaán Theo NHÑCÑN (2004), ôû ÑBSCL, “67% soá ngöôøi ngheøo chöa hoaøn thaønh tieåu hoïc, 28% ñaõ hoïc heát tieåu hoïc, vaø chæ coù 5% soá ngöôøi ngheøo trong vuøng coù trình ñoä hoïc vaán treân tieåu hoïc (tyû leä naøy cuûa caû nöôùc laø 20%)”. Trình ñoä hoïc vaán thaáp vaø thieáu caùc kyõ naêng caàn thieát thöôøng daãn ñeán thaát baïi trong troàng troït, chaên nuoâi gia suùc vaø thuûy saûn vaø ñaåy noâng daân ñeán ñoùi ngheøo. Coâng nhaân seõ gaëp nhieàu khoù khaên hôn trong vieäc hoïc hoûi nhöõng kyõ naêng vaø kyõ thuaät môùi ñeå taêng naêng suaát neáu khoâng coù moät trình ñoä hoïc vaán nhaát ñònh. Trình ñoä daân trí chöa cao, trình ñoä cuûa löïc löôïng lao ñoäng coøn thaáp coù theå laø moät trong nhöõng lyù do giaûi thích taïi sao soá löôïng doanh nghieäp ñaêng kyù vaø möùc ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi laïi döôùi möùc bình quaân cuûa caû nöôùc (AusAID, 2003). 20 Baûng 2.3 cho thaáy tyû leä ñoùi ngheøo coù töông quan tæ leä nghòch vôùi trình ñoä hoïc vaán. Trong khi tyû leä ñoùi ngheøo cuûa nhöõng ngöôøi chöa hoaøn thaønh chöông trình tieåu hoïc laø 30% ôû vuøng ÑBSCL (tuy coøn thaáp hôn so vôùi tyû leä 40% cuûa caû nöôùc) thì haàu nhö khoâng coù tình traïng ñoùi ngheøo trong soá nhöõng ngöôøi coù trình ñoä hoïc vaán cao hôn hoaëc ñöôïc hoïc ngheà. Ba nguyeân nhaân cô baûn laøm cho con nhaø ngheøo khoâng hoïc leân cao ñöôïc laø: ƒ ñieàu kieän kinh teá gia ñình khoù khaên (khoâng coù tieàn, caàn thu nhaäp tröôùc maét). ƒ caùc baäc cha meï coù trình ñoä hoïc vaán thaáp thöôøng khoâng nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng vaø lôïi ích cuûa giaùo duïc, töø ñoù khoâng coá gaéng taïo ñieàu kieän cho con em hoï ñeán tröôøng vaø khoâng khuyeán khích caùc em hoïc haønh chaêm chæ vaø hoïc leân cao nöõa. ƒ tröôøng hoïc ôû xa vaø thieáu phöông tieän ñi laïi. Baûng 2.3 Trình ñoä hoïc vaán vaø ngheøo ñoùi (%) Tæ leä ñoùi ngheøo Tæ leä ñoùi ngheøo toång theå Tæ leä daân soá Baäc hoïc cao nhaát ñaõ hoaøn thaønh Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Vieät Nam ÑBS Cöûu Long Toång 29 23 100 100 100 100 Döôùi caáp tieåu hoïc 40 30 55 67 39 52 Tieåu hoïc 28 21 26 28 27 31 Phoå thoâng cô sôû 22 8 16 4 21 10 Phoå thoâng trung hoïc 9 5 3 1 8 4 Daïy ngheà 4 1 0 0 3 1 Cao ñaúng vaø Ñaïi hoïc 1 1 0 0 2 1 Thaïc só trôû leân 0 0 - - 0,1 0,0 Nguoàn: ÑTMSHGÑ 2002 21 2.3.3 Ñaát ñai vaø caùc taøi saûn khaùc Khoâng coù ñaát ñang coù xu höôùng taêng leân (xem Baûng 2.4) vaø laø moät trong nhöõng caûn trôû chính trong xoùa ñoùi giaûm ngheøo ôû vuøng ÑBSCL bôûi leõ noâng daân vuøng naøy raát leä thuoäc vaøo ñaát.6 Trong naêm 2002, coù 29% daân soá trong vuøng khoâng coù ñaát, song trong soá 1/5 ngheøo nhaát thì tyû leä naøy laø 39% (NHTG, 2003, tr. 112). PPA ôû ÑBSCL cho thaáy caùi voøng laån quaån cuûa ngheøo ñoùi bao goàm tuùng thieáu phaûi baùn ñaát hoaëc caàm coá ñaát do coù nhöõng tai hoïa trong gia ñình (oám ñau hoaëc kinh doanh thaát baïi) vaø nôï naàn. Ñieàu naøy ít laø vaán ñeà trong nhöõng PPA tieán haønh ôû nhöõng ñòa baøn khaùc. Coù söï cheânh leäch raát lôùn veà vieäc sôû höõu caùc taøi saûn laâu beàn giöõa nhoùm giaøu nhaát vaø nhoùm ngheøo nhaát. Trong khi nhoùm ngheøo nhaát khoâng coù ñieän thoaïi thì 34% cuûa nhoùm 20% hoä giaøu nhaát coù ñieän thoaïi. Tình hình cuõng töông töï ñoái vôùi caùc taøi saûn laâu beàn khaùc nhö tuû laïnh, xe maùy vaø xe ñaïp (Hình 2.1). Baûng 2.4 Tình traïng hoä khoâng coù ñaát ôû noâng thoân (tính theo %) 1993 1998 2002 Caû nöôùc 8 9 19 Mieàn nuùi phía Baéc 2 1 5 Ñoàng baèng soâng Hoàng 3,2 3 14 Baéc Trung boä 4 8 12 Duyeân haûi mieàn Trung 11 2 20 Taây Nguyeân 4 3 4 Ñoâng Nam boä 21 24 43 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 17 21 29 Nguoàn: NHTG (2003, tr. 38). 6 Söï leä thuoäc naøy ñöôïc trình baøy chi tieát ôû NHÑCÑN (2004, tr. 35) vaø NHTG (2003, tr. 38) 22 Vuøng ÑBSCL coù tæ leä nhaø taïm cao nhaát (52,1%), gaáp hai laàn vuøng ñöùng thöù hai (vuøng Taây Nguyeân chæ coù 26,5 nhaø taïm). Khoaûng 99% ngöôøi ngheøo thuoäc 2 nhoùm ngheøo nhaát vaø caän ngheøo nhaát soáng trong caùc nhaø taïm vaø nöûa kieân coá laøm baèng laù vaø tre nöùa. Thaäm chí moät soá ngöôøi ngheøo khoâng coù nhaø vaø phaûi ôû cuøng hoï haøng hoaëc chuû lao ñoäng. Döïa treân soá lieäu ÑTMSHGÑ 2002, NHTG (2003, tr. 34-35) öôùc tính vaø phaùt hieän “ÔÛ ñoàng baèng soâng Cöûu Long, tyû leä daân coù raát ít taøi saûn raát ñaùng kinh ngaïc”. Vieäc coù ít taøi saûn ñeå ñeà phoøng ruûi ro nhö vaäy laø raát ñaùng lo ngaïi bôûi leõ ñaây laø vuøng deã bò thieân tai. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 Ti vi maøu Ñaøi radio Tuû laïnh Xe maùy Xe ñaïp Ñieän thoaïi Tæ le ä h oä ng he øo sô û h öõu ta øi s aûn la âu be àn Ngheøo nhaát Caän ngheøo Trung bình Caän giaøu Giaøu nhaát Hình 2.1 Sôû höõu taøi saûn laâu beàn ôû vuøng ÑBSCL phaân theo nhoùm chi tieâu Nguoàn: ÑTMSHGÑ 2002 23 2.3.4 Ñaëc ñieåm gia ñình vaø nhaân khaåu hoïc Quy moâ gia ñình lôùn hôn coù moái töông quan chaët cheõ vaø tröïc tieáp vôùi tæ leä ngheøo vaø ngöôïc laïi. Hình 2.2 theå hieän moái quan heä naøy ôû vuøng ÑBSCL. Trong khi tæ leä ngheøo chung cuûa nhöõng hoä gia ñình khoâng coù con trung bình khoaûng 8,5% thì ôû nhöõng hoä coù töø 5 con trôû leân laø treân 67%. Toùm laïi, caùc hoä ngheøo ôû vuøng ÑBSCL soáng baèng noâng nghieäp laø chuû yeáu, coù trình ñoä hoïc vaán thaáp, coù ít taøi saûn vaø ñaát, vaø qui moâ gia ñình thöôøng lôùn. 2.3 Caùc loaïi ruûi ro phoå bieán maø hoä gia ñình ngheøo ôû ÑBSCL thöôøng gaëp phaûi Phaàn lôùn thu nhaäp cuûa caùc hoä gia ñình ngheøo laø töø noâng nghieäp. Vôùi ñieàu kieän nguoàn löïc raát haïn cheá (ñaát ñai, lao ñoäng, voán), thu nhaäp cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo raát thaáp, baáp beânh; coù nghóa laø hoï ít coù khaû naêng tieát kieäm vaø tích luõy taøi saûn. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 0 1 2 3 4 5 Soá treû em % Ngheøo löông thöïc Ngheøo thöïc phaåm Hình 2.2 Tæ leä hoä ngheøo vaø quy moâ gia ñình. Nguoàn: ÑTMSHGÑ 2002 24 Ñieàu naøy laïi haïn cheá khaû naêng choáng choïi vôùi nhöõng ñoät bieán xaûy ra trong cuoäc soáng ñoái vôùi caù nhaân, gia ñình hay coäng ñoàng (maát muøa, maát vieäc laøm, thieân tai, maát nguoàn lao ñoäng, maát söùc khoûe...). Vôùi khaû naêng kinh teá mong manh cuûa caùc hoä gia ñình ngheøo trong khu vöïc noâng thoân, nhöõng ñoät bieán naøy seõ taïo ra nhöõng baát oån lôùn trong cuoäc soáng cuûa hoï. Nhieàu hoä gia ñình tuy möùc thu nhaäp ôû treân ngöôõng ngheøo, nhöng vaãn giaùp ranh vôùi ngöôõng ngheøo ñoùi, do vaäy, khi coù nhöõng dao ñoäng veà thu nhaäp cuõng coù theå khieán hoï tröôït xuoáng ngöôõng ngheøo. Tính muøa vuï trong saûn xuaát noâng nghieäp cuõng taïo neân khoù khaên cho ngöôøi ngheøo. Phaàn coøn laïi cuûa chöông naøy seõ moâ taû caùc loaïi hình ruûi ro phoå bieán maø caùc hoä ngheøo ôû ÑBSCL thöôøng gaëp phaûi. 2.4.1 Ruûi ro ñôn leû (ôû caáp caù nhaân vaø hoä gia ñình) a. Söùc khoûe Ñoái vôùi caùc hoä ngheøo, ngay caû nhöõng hoä ñuû soáng hay môùi thoaùt ngheøo, beänh taät hoaëc tai naïn naëng hoaëc laâu daøi, ñaëc bieät laø khi xaûy ra ñoái vôùi moät thaønh vieân hoaït ñoäng kinh teá cuûa gia ñình, laø moät trong nhöõng daïng ruûi ro phoå bieán vaø nguy haïi nhaát – laø moät aùm aûnh lôùn ñoái vôùi hoï. Moãi khi trong gia ñình coù ngöôøi beänh laø caû nhaø rôi vaøo tình traïng nôï naàn. Vaán ñeà beänh taät vaø söùc khoûe keùm aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán thu nhaäp vaø chi tieâu cuûa ngöôøi ngheøo, laøm hoï rôi vaøo voøng troøn laån quaån cuûa ñoùi ngheøo. Hoï phaûi gaùnh chòu hai gaùnh naëng: moät laø maát ñi thu nhaäp töø lao ñoäng, hai laø gaùnh chòu chi phí cao cho vieäc khaùm, chöõa beänh, keå caû caùc chi phí tröïc tieáp vaø giaùn tieáp. Chi phí chöõa beänh laø khaù lôùn ñoái vôùi ngöôøi ngheøo thaäm chí raát cao khi phaûi chöõa trò ôû beänh vieän tuyeán huyeän hoaëc caáp cao hôn. Khi phaân tích chi tieâu cuûa caùc hoä gia ñình, moät döï aùn caáp nöôùc ôû ÑBSCL ghi nhaän raèng khoaûn chi tieâu lôùn nhaát cuûa caùc hoä gia ñình ngheøo hoaëc ñuû aên laø mua löông thöïc 25 Thu nhaäp thaáp Vay möôïn, nôï naàn vôùi laõi suaát caoSöùc khoeû keùm Laøm khoâng ñuû aên Thieáu ñoùi Naêng suaát lao ñoäng thaáp Hình 2.3 Voøng laån quaån cuûa hoä ngheøo Nguoàn: Taùc giaû thöïc phaåm, keá ñeán laø chi phí ñeå chöõa beänh. Tình hình naøy gioáng nhau ôû noâng thoân naêm tænh Long An, Vónh Long, Beán Tre, Baïc Lieâu vaø Kieân Giang.7 Ngöôøi ngheøo raát khoù tieáp caän vôùi caùc nguoàn voán nhaø nöôùc, neáu coù thì hoï khoâng theå chôø giaûi quyeát thuû tuïc do tính chaát khaån caáp cuûa beänh taät. Ña soá ngöôøi ngheøo phaûi vay ngoaøi, caàm coá taøi saûn vôùi laõi suaát cao hôn ngaân haøng ñeå coù tieàn trang traûi chi phí, daãn ñeán tình traïng ñôøi soáng cuûa hoï ñaõ khoù khaên caøng khoù khaên theâm. Do ñoù maø hoï caøng coù ít cô hoäi thoaùt khoûi voøng ñoùi ngheøo. Trong khi ñoù khaû naêng tieáp caän ñeán caùc dòch vuï phoøng beänh (nöôùc saïch, caùc chöông trình y teá...) cuûa ngöôøi ngheøo coøn haïn cheá caøng laøm taêng khaû naêng bò maéc beänh cuûa hoï. Vieäc caûi thieän ñieàu kieän söùc khoûe cho ngöôøi ngheøo laø moät trong nhöõng yeáu toá raát cô baûn ñeå hoï töï thoaùt ngheøo. b. Ñaàu tö bò thaát baïi Trong khi caùc nguoàn thu nhaäp haïn cheá coù theå laøm taêng nguy cô bò toån thöông bôûi 7 Traàn Hoøai Nhaân, “Caûi thieän söùc khoûe vaø caùc chöông trình xoùa ñoùi giaûm ngheøo”, Tuoåi treû Chuû Nhaät, 16- 05-2004. 26 ñoät bieán vaø khuûng hoaûng cuûa caùc hoä, ruûi ro thaát baïi cuûa ñaàu tö vaøo chaên nuoâi gia Hoäp 2.1: Tình traïng tieán thoaùi löôõng nan cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo ôû Traø Vinh - Voøng xoaùy nôï Moät hoä gia ñình 6 khaåu khoâng coù ñaát ôû tænh Traø Vinh trong ñoù coù 4 lao ñoäng vaø 2 treû nhoû ñang ñi hoïc. Ngöôøi cha bò beänh vaø phaûi vaøo beänh vieän neân thu nhaäp cuûa gia ñình chuû yeáu döïa vaøo 3 ngöôøi coøn laïi. Tieàn vieän phí heát 500.000ñ (35USD) vaø gia ñình phaûi vay cuûa tö nhaân vôùi laõi suaát 10%. Do khoâng coù ñaát neân caùch kieám tieàn duy nhaát cuûa gia ñình laø ñi laøm thueâ. Hình thöùc laøm thueâ phoå bieán nhaát trong vuøng laø ñan taám lôïp vaø ñaøo ao nuoâi toâm trong thôøi gian vaøi thaùng (vieäc daønh rieâng cho nam giôùi), coâng vieäc naøy ñem laïi cho hoï moät khoaûn thu nhaäp khoaûng 25.000 ñ/ngaøy cho 3 ngöôøi (töùc khoaûng 750.000ñ/thaùng). Chi phí löông thöïc toái thieåu (gaïo vaø caùc thöïc phaåm caàn thieát khaùc) cho moät gia ñình coù soá khaåu töông töï laø 17.000 ñ/ngaøy (510.000 ñ/thaùng). Caùc chi phí khaùc trong gia ñình nhö thuoác laù, röôïu, thuoác chöõa beänh... trung bình khoaûng 3.000 ñ/ngaøy, chi phí cho 2 ñöùa treû ñi hoïc trung bình 3.000 ñ/ngaøy cho heát caû naêm hoïc goàm tieàn aên saùng, tieàn ñoùng goùp cho nhaø tröôøng, quaàn aùo, saùch vôû vaø caùc chi phí khaùc (toång coäng 180.000 ñ/thaùng). Chi phí toái thieåu eo heïp cho gia ñình ôû möùc 690.000 ñ/thaùng. Nhöng moãi thaùng hoï coøn phaûi traû 50.000ñ tieàn laõi cho khoaûn tieàn maø hoï ñaõ vay ñeå thanh toaùn thuoác men, vieän phí cho ngöôøi cha. Do vaäy, möùc chi phí toái thieåu moãi thaùng cho gia ñình naøy laø 740.000ñ - neáu trong gia ñình coù ai ñoù bò oám, bò tai naïn hoaëc muøa toâm thaát baùt, hoï seõ khoâng coù tieàn vaø seõ phaûi mua chòu gaïo, baùn tröôùc söùc lao ñoäng hoaëc vay theâm tieàn cuûa nhöõng ngöôøi cho vay tieàn tö nhaân. Roõ raøng hoï bò rôi vaøo tình traïng tieán thoaùi löôõng nan: hoï seõ khoâng bao giôø coù khaû naêng hoaøn traû khoaûn vay goác 500.000ñ vaø do vaäy bò rôi vaøo voøng xoaùy nôï khoâng coù loái thoaùt. Nguoàn: PPA ôû Traø Vinh, Oxfam Anh (1999). Hoäp 2.2: Nhoùm hoä caän ngheøo gaëp ruûi ro söùc khoûe coù theå daãn ñeán ngheøo OÂng Leâ Vaên Lieâm laø chuû hoä cuûa moät gia ñình ngheøo ôû xaõ Bình Haøng Trung huyeän Cao Laõnh. Tröôùc naêm 1994, gia ñình oâng coù 17 coâng ñaát, kinh teá khaù. OÂng Lieâm khaù naêng ñoäng vaø coù kyõ naêng veà buoân baùn. Tuy nhieân, naêm 1994 gia ñình bò ruûi ro vì oám ñau, beänh taät neân buoäc phaûi baùn ñaát. Hieän nay nguoàn soáng cuûa gia ñình oâng laø ñi laøm thueâ. Nguoàn: Hieän traïng ñoùi ngheøo taïi tænh Ñoàng Thaùp, AusAID (2003). 27 suùc, nuoâi troàng thuûy saûn coù theå ngaên caûn caùc hoä môû roäng kinh teá cuûa hoï theo höôùng naâng cao khaû naêng quaûn lyù ruûi ro. Ñieàu naøy ñaëc bieät ñuùng khi caùc hoä caàn phaûi vay voán ñeå ñaàu tö vaøo caùc hoaït ñoäng môùi. Neáu ñaàu tö bò thaát baïi, thu nhaäp cuûa hoä seõ giaûm ñi vaø khoaûn thu nhaäp thaâm huït caàn ñöôïc trang traûi töø caùc nguoàn khaùc (neáu coù) hoaëc baèng vieäc tieáp tuïc vay hay phaûi baùn taøi saûn. Ngoaøi ra, caàn taêng löôïng tieàn maët ñeå traû laõi vaø goác vay (Hoäp 2.3). Caùc hoä noâng daân ngheøo thöôøng khoâng coù khaû naêng thöïc hieän caùc bieän phaùp phoøng choáng nhöõng thieät haïi do caùc ñieàu kieän thôøi tieát vaø saâu beänh, coân truøng, chuoät gaây ra, cuõng nhö tieâm phoøng cho suùc vaät. Cho ñeán baây giôø caùc hoä ngheøo vaãn ít tieáp xuùc vôùi caùn boä khuyeán noâng vaø hoï coù trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn caùc hoä khaù giaû. Do vaäy hoï coù ít caùc thoâng tin veà caùc bieän phaùp thích hôïp ñeå ñoái phoù vôùi ruûi ro (Hoäp 2.4). ÑTMSDC 98 cho thaáy chæ coù 9% caùc hoä noâng daân thuoäc nhoùm 20% ngheøo nhaát laø soáng trong caùc huyeän coù traïm khuyeán noâng vaø ñieàu naøy cho thaáy khaû naêng tieáp caän vôùi ñaøo taïo chính qui ñeå naâng cao kyõ thuaät cuûa hoï raát bò haïn cheá. Hoäp 2.3: Vuï döa haáu bò thaát baùt taïi Traø Vinh. OÂng Bình vaø baø Xay 62 tuoåi. Hoï ñaõ soáng ôû thoân naøy ñöôïc 3 naêm. Hoï chuyeån töø thò traán Traø Vinh veà ñaây vì con trai caû cuûa hoï soáng ôû ñaây. Vì hoï khoâng coù ñaát phuø hôïp neân hoï khoâng ñaàu tö nhieàu vaøo nuoâi toâm. Tuy nhieân, hoï cuõng goùp voán vaøo ñaàm toâm cuûa con trai caû. Töø khi chuyeån ñeán thoân naøy, hoï ñaõ troàng ñöôïc 3 vuï döa haáu. Hoï daønh gaàn nhö toaøn boä khoaûn tieàn tieát kieäm cuûa mình vaøo vuï döa thöù nhaát, vuï naøy hoï thaát baïi. Vuï döa thöù hai hoï cuõng bò thaát baïi do thôøi tieát xaáu. Ñoàng thôøi 5.000 con toâm trong ñaàm toâm cuûa con trai hoï bò cheát. Vuï döa haáu thöù ba hoï baét ñaàu mang nôï, laàn ñaàu tieân trong ñôøi ñeå mua chòu phaân boùn. Vaøo ngaøy chuùng toâi ñeán, baø Xay gaàn khoùac vì baø vöøa phaùt hieän ra gioáng döa baø troàng naêm nay xaáu, vaø maëc duø vöôøn döa cuûa gia ñình baø ñaõ chín nhöng quaû raát nhoû. Vì vaäy vuï döa thöù ba naøy gia ñình baø khoâng ñöôïc laõi ñoàng naøo. Khoaûn ñaàu tö hôn 1 trieäu ñoàng vaøo vuï döa naêm nay baø chæ thu ñöôïc töø 600-700 nghìn ñoàng, do ñoù baø khoâng theå traû nôï cho ngöôøi baùn phaân boùn. Con daâu baø ñang mang thai thaùng thöù 28 8 khi chuùng toâi ñeán vaø baø Xay vöøa noùi vöøa khoùc: “Toâi khoâng bieát gia ñình toâi seõ laøm gì nöõa ñaây”. Nguoàn: PPA Traø Vinh, Oxfam Anh (1999). Hoäp 2.4: Ngöôøi ngheøo thieáu naêng löïc vaø yù chí vöôn leân Chò Nguyeãn Ngoïc AÙnh 28 tuoåi, khoâng bieát chöõ ôû xaõ Phuù Thaønh B. Naêm 2003, chò ñaõ vay 3 trieäu ñoàng ñeå nuoâi boø. Khi ñöôïc hoûi veà kyõ naêng löïa choïn boø gioáng, phöông phaùp nuoâi, chöõa beänh cho boø thì chò noùi khoâng bieát. Khi hoûi neáu coù nhu caàu baùn boø thì chò cuõng khoâng bieát baùn ra sao. Nguoàn: Hieän traïng ñoùi ngheøo taïi tænh Ñoàng Thaùp, AusAID (2003) 2.4.2 Caùc ruûi ro chung a. Thieân tai Phaùt trieån noâng nghieäp thöôøng xuyeân bò giaùn ñoaïn do thieân tai – luõ luït, lôû ñaát, haïn haùn, chaùy röøng, … Luõ luït laø moät hieän töôïng thieân nhieân xaûy ra haøng naêm taïi vuøng ÑBSCL. Trong 13 tænh, thaønh vuøng ÑBSCL, coù 7 tænh thöôøng xuyeân bò luõ luït laø: Ñoàng Thaùp, An Giang, Long An, Kieân Giang, Tieàn Giang, Haäu Giang vaø Vónh Long. Dieän tích ngaäp luõ ôû 7 tænh noùi treân khoaûng 2 trieäu heùc-ta (chieám gaàn 50% dieän tích töï nhieân cuûa ÑBSCL) vôùi soá daân gaàn 11 trieäu ngöôøi (bao goàm khoaûng 1,9 trieäu hoä gia ñình). Muøa luõ thöôøng keùo daøi ba thaùng hoaëc hôn ôû moät soá khu vöïc nhö vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi (ñeán khoaûng 6 thaùng). Ngoaøi nguyeân nhaân chính gaây ra luõ luït laø nhöõng traän möa lôùn ôû thöôïng löu vaø ÑBSCL, coøn coù nhieàu lyù do thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán nhö caùc ñaäp thuûy ñieän ôû thöôïng nguoàn Trung Quoác; söï di daân ñeán nhöõng vuøng luõ luït; naïn phaù röøng; heä thoáng kinh thuûy noâng vaø ñeâ ñaäp ngaên maën. Luõ luït coù theå khoâng nhöõng laøm thaát baùt muøa maøng vaø vaät nuoâi maø coøn aûnh höôûng ñeán haï taàng vaø naêng löïc saûn xuaát vaø treân heát laø gaây ra nhöõng toån thaát veà con ngöôøi. Luõ luït ñaõ gaây aûnh höôûng lôùn tôùi daân cö treân moät soá phöông dieän: 29 ƒ Gaây thieät haïi tính maïng cuûa ngöôøi daân vuøng ngaäp luõ ƒ Gaây thieät haïi taøi saûn cuûa ngöôøi daân vuøng ngaäp luõ nhö laøm saäp nhaø ôû hoaëc cuoán troâi nhieàu nhaø cöûa ƒ Laøm giaùn ñoaïn caùc hoaït ñoäng kinh teá – xaõ hoäi. Khoù khaên vaø toán keùm trong xaây döïng vaø duy tu baûo döôõng haï taàng cô sôû ñoàng thôøi cuoäc soáng ngöôøi daân cuõng bò ngöøng treä. Luõ sôùm ñe doïa vieäc thu hoaïch luùa Heø Thu, luõ muoän laøm chaäm thôøi gian xuoáng gioáng luùa Ñoâng Xuaân … ƒ Laøm xuoáng caáp nhieàu coâng trình xaây döïng vaø xoùi lôû nhieàu ñoaïn soâng raïch. Muøa maøng bò ngaäp laøm naêng suaát giaûm suùt vaø bò maát traéng, gia suùc gia caàm bò cheát, hoïc sinh phaûi nghæ hoïc … Chaúng haïn traän luõ lòch söû naêm 2000 laøm 453 ngöôøi cheát vaø thieät haïi taøi saûn cuûa caûi trò giaù khoaûng 4.000 tyû ñoàng. Ba muøa luõ lôùn (2000 - 2002) ñaõ cöôùp ñi sinh maïng 1.044 ngöôøi; 1,6 trieäu hoä bò ngaäp nhaø cöûa; gaàn 500 ngaøn ha luùa bò hö haïi, thieät haïi veà vaät chaát vaø con ngöôøi khoâng theå tính heát.8 Tuy nhieân, nhö ñaõ coù ñeà caäp ñeán ôû phaàn 2.1, luõ cuõng laø lôïi theå ñeå phaùt trieån veà kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi tröôøng cho ÑBSCL.9 b. Kinh teá Cuõng nhö ôû nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån khaùc, nguoàn nhaân löïc ôû Vieät Nam noùi chung vaø ôû ÑBSCL noùi rieâng chöa ñöôïc taän duïng trieät ñeå, cho neân coù nhieàu ngöôøi muoán laøm vieäc nhöng khoâng tìm ñuû vieäc ñeå laøm nhö mong muoán. ÔÛ nhöõng 8 Huyønh Phöôùc Lôïi, “Khaån caáp baûo veä tính maïng ngöôøi daân vuøng luõ”, Saøi Goøn Giaûi Phoùang, 16-9-2004 9 Ñeå coù theâm thoâng tin veà nhöõng taùc ñoäng tích cöïc cuûa luõ, xin xem Ñaøo Coâng tieán (2002) vaø Löu Quoác Thaéng, “An Giang kieám lôïi trong muøa nöôùc noåi”, Nhaân daân, 23-11-2004. 30 vuøng noâng thoân, ñieàu naøy thöôøng theå hieän döôùi daïng thieáu vieäc laøm theo muøa. Theo soá lieäu cuûa ÑTMSHGÑ 2002, tyû leä nhöõng ngöôøi laøm vieäc döôùi 40 giôø trong 7 ngaøy qua ôû noâng thoân ÑBSCL laø 51,26% – möùc cao nhaát trong 8 vuøng; vaø soá giôø laøm vieäc trung bình cuûa 1 ngöôøi tuoåi töø 15 trôû leân (vieäc chieám nhieàu thôøi gian nhaát trong 12 thaùng qua) ôû ÑBSCL chæ laø 28,27 giôø/tuaàn trong khi cuûa caû nöôùc laø 32,69 giôø/tuaàn. ÔÛ ÑBSCL, tình traïng ngöôøi ngheøo coù ít ñaát hoaëc khoâng coù ñaát ñang ngaøy caøng phoå bieán hôn. Ngöôøi ngheøo khoâng theå soáng baèng canh taùc treân ñaát cuõng coù raát ít cô hoäi coù vieäc laøm phi noâng nghieäp. Hoï buoäc phaûi ñi laøm thueâ ñeå kieám soáng. Theo ÑTMSHGÑ 2002 (Bieåu 14), ôû ÑBSCL coù ñeán 15% daân soá töø 15 tuoåi trôû leân laøm coâng, laøm thueâ noâng nghieäp, laâm nghieäp, thuûy saûn trong khi cuûa caû nöôùc chæ laø 6%. Tuy nhieân, hoï thöôøng chæ ñöôïc thueâ laøm nhöõng coâng vieäc ñôn giaûn nhö: ñaøo ñaát, caét luùa, vaän chuyeån ... Nguyeân nhaân chuû yeáu laø vì trình ñoä hoïc vaán cuûa hoï raát thaáp vaø laïi khoâng coù ngheà trong tay. Hôn nöõa, coâng vieäc laøm thueâ ôû vuøng queâ ngheøo laïi raát coù haïn, laøm vieäc theo thôøi vuï. Xu höôùng söû duïng maùy moùc cô giôùi ngaøy caøng taêng leân, dieän tích ñaát troàng ngaøy caøng ít ñi laøm cho nhöõng coâng vieäc ñôn giaûn coù theå taïo thu nhaäp cho ngöôøi ngheøo khoâng ñaát ngaøy caøng haïn cheá. Dòch beänh ôû vaät nuoâi, caây troàng gaây ra ruûi ro maát muøa cho taát caû caùc hoä noâng daân nhöng ñoái vôùi hoä ngheøo thì haäu quaû cuûa noù caøng nghieâm troïng hôn. Bieán ñoäng baát lôïi trong giaù caû nhöõng haøng hoùa noâng nghieäp chuû yeáu ñaëc bieät khi nguoàn thu nhaäp trong hoä gia ñình keùm ña daïng. Söùc eùp cuûa söï bình oån giaù caû laø raát lôùn, nhöng lôùn laø ñoái vôùi söï taêng tröôûng chung cuûa neàn kinh teá vaø möùc soáng cuûa daân cö noùi chung chöù rieâng vôùi ngöôøi ngheøo thì aûnh höôûng cuûa giaù caû (suït giaù) khoâng bao nhieâu. Bôûi leõ moät soá khaù lôùn 31 ngöôøi ngheøo soáng baèng ngheà laøm thueâ, soá coù ruoäng ñaát ñeå troàng troït thì dieän tích cuõng chaúng coù laø bao, chaên nuoâi cuõng ôû quy moâ raát nhoû. AÛnh höôûng lôùn lao cuûa giaù noâng saûn xuo._.ung soáng vôùi luõ ôû ÑBSCL, TP.HCM. 3 CARE (2004), Baùo caùo khaûo saùt veà cuïm daân cö taïi ba tænh An Giang, Ñoàng Thaùp vaø Long An vuøng ÑBSCL Vieät Nam 2003, TP.HCM. 4 Chöông trình phaân tích hieän traïng ñoùi ngheøo taïi ÑBSCL (2003), Chuyeân ñeà nghieân cöùu hieän traïng, nguyeân nhaân chaát löôïng nguoàn nhaân löïc vaø taùc ñoäng cuûa noù ñoái vôùi ngheøo ñoùi, Tröôøng ÑH An Giang. 5 Chöông trình phaân tích hieän traïng ñoùi ngheøo taïi ÑBSCL (2003), Baùo caùo nghieân cöùu thò tröôøng noâng thoân lieân quan ñeán giaûm ngheøo ôû ÑBSCL, Tröôøng ÑH Caàn Thô. 6 Chöông trình nghieân cöùu Vieät Nam - Haø Lan (VNRP) (2003), Cô sôû lyù thuyeát vaø thöïc tieãn phaùt trieån noâng thoân beàn vöõng, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi. 7 Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam (2002), Chieán löôïc toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo, Haø Noäi. 8 Cuïc thoáng keâ tænh Caàn Thô (2003), Soá lieäu kinh teá - xaõ hoäi 12 tænh ÑBSCL 2000- 2003. 9 Döï aùn kieåm soaùt nöôùc Baéc - Vaøm Nao II (2003), Khaûo saùt hoaït ñoäng dòch vuï thuûy lôïi ôû caùc tieåu vuøng bao. 10 Ñaøo Coâng Tieán (2002), Kinh teá – Xaõ hoäi vaø moâi tröôøng vuøng ngaäp luõ Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 11 Ñinh Phi Hoå (2003), Kinh teá Noâng nghieäp: Lyù thuyeát vaø thöïc tieãn, Nxb Thoáng keâ, TP.HCM. 12 Ngaân haøng theá giôùi (1999), Baùo caùo tình hình phaùt trieån Vieät Nam 2000: Taán coâng ngheøo ñoùi, Ngaân haøng theá giôùi, Haø Noäi. 13 Ngaân haøng theá giôùi (2000a), Baùo caùo phaùt trieån theá giôùi 2000/2001: Taán coâng ñoùi ngheøo, Ngaân haøng theá giôùi, Haø Noäi. 14 Ngaân haøng theá giôùi (2000b), Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam 2000: Caùc truï coät cuûa söï phaùt trieån, Ngaân haøng theá giôùi, Haø Noäi. 15 Ngaân haøng theá giôùi (2000c), Vieät Nam: Quaûn lyù toát hôn nguoàn löïc nhaø nöôùc, Ñaùnh giaù chi tieâu coâng 2000, Baùo caùo cuûa Nhoùm coâng taùc chung giöõa Chính phuû 63 Vieät Nam vaø caùc nhaø Taøi trôï veà Ñaùnh giaù Chi tieâu coâng, 2000. 16 Ngaân haøng theá giôùi (2002), Baùo caùo phaùt trieån theá giôùi 2002: Xaây döïng theå cheá hoã trôï thò tröôøng, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 17 Ngaân haøng theá giôùi (2003), Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam 2004: Ngheøo, Ngaân haøng theá giôùi, Haø Noäi. 18 Nguyeãn Sinh Cuùc (2003), Noâng nghieäp noâng thoân Vieät Nam thôøi kyø ñoåi môùi (1986-2002), Haø Noäi. 19 Nhoùm haønh ñoäng choáng ñoùi ngheøo (2002), Giaûm nguy cô bò toån thöông vaø thöïc hieän coâng taùc baûo trôï xaõ hoäi. 20 Nhoùm haønh ñoäng choáng ñoùi ngheøo (2003), Ñaùnh giaù ngheøo coù söï tham gia cuûa coäng ñoàng taïi ÑBSCL. 21 Nhoùm haønh ñoäng choáng ñoùi ngheøo (2004), Ñaùnh giaù ngheøo theo vuøng, Vuøng ÑBSCL. 22 Oxfam Anh (1999), Ñaùnh giaù ngheøo ñoùi coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân huyeän Duyeân Haûi vaø Chaâu Thaønh tænh Traø Vinh Vieät Nam, Haø Noäi. 23 Bruno Palier vaø Louis – Charles Viossat (chuû bieân) (2003), Chính saùch xaõ hoäi vaø quaù trình toaøn caàu hoùa, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 24 Phaïm Ñoã Chí, Ñaëng Kim Sôn, Traàn Nam Bình vaø Nguyeãn Tieán Trieån (chuû bieân) (2003), Laøm gì cho noâng thoân Vieät Nam?, Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn, Nhaø Xuaát baûn TPHCM vaø Trung taâm Kinh teá chaáu AÙ – Thaùi Bình Döông (VAPEC), TP. HCM. 25 Quyõ cöùu trôï Nhi ñoàng Anh, Toå chöùc cöùu trôï vaø phaùt trieån (CRS), Plan taïi Vieät Nam vaø Oxfam Anh vaø NHTG (2002), YÙ kieán cuûa coäng ñoàng veà chieán löôïc giaûm ngheøo cuûa Vieät Nam (Taäp III: Baùo caùo töø saùu ñòa baøn tham vaán), Haø Noäi. 26 Shanks, E. vaø Turk, C. (2002), Cuøng ngöôøi ngheøo hoaøn thieän chính saùch, Tham vaán caáp coäng ñoàng veà Döï thaûo chieán löôïc Toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo cuûa Vieät Nam (Taäp I: Caùch tieáp caän, Phöông phaùp vaø AÛnh höôûng), NHTG cuøng Quyõ cöùu trôï Nhi ñoàng Anh, Toå chöùc cöùu trôï vaø phaùt trieån (CRS), Plan taïi Vieät Nam vaø Oxfam Anh, Haø Noäi. 27 Shanks, E. vaø Turk, C. (2002), Caùc ñeà xuaát cuûa ngöôøi ngheøo veà chính saùch, Tham vaán caáp coäng ñoàng veà Döï thaûo chieán löôïc Toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoùa ñoùi giaûm ngheøo cuûa Vieät Nam (Taäp II: Toång hôïp caùc Keát quaû vaø Phaùt hieän), NHTG cuøng Quyõ cöùu trôï Nhi ñoàng Anh, Toå chöùc cöùu trôï vaø phaùt trieån (CRS), Plan taïi Vieät Nam vaø Oxfam Anh, Haø Noäi. 28 Tröôøng Ñaïi hoïc Kinh teá Quoác daân (2002), Giaùo trình Kinh teá Noâng nghieäp, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi. 64 29 Toång cuïc Thoáng keâ (1999), Keát quaû ñieàu tra kinh teá – xaõ hoäi hoä gia ñình 1994 – 1997, Haø Noäi. 30 Toång cuïc thoáng keâ (2004), Keát quaû ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình naêm 2002, Haø Noäi. 31 Toång cuïc Thoáng keâ (2001), Möùc soáng trong thôøi kyø buøng noå kinh teá: Vieät Nam, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi. 32 Toång cuïc Thoáng keâ (2002), Nieân giaùm thoáng keâ 2001, Haø Noäi. 33 Toång cuïc Thoáng keâ (2003), Kinh teá - xaõ hoäi Vieät Nam 3 naêm 2001-2003, Haø Noäi. 34 Toång cuïc Thoáng keâ (2003), Keát quaû toång ñieàu tra noâng thoân, noâng nghieäp vaø thuûy saûn 2001, Haø Noäi. 35 Vieän nghieân cöùu vaø phaùt trieån heä thoáng canh taùc (2003), Baùo caùo nghieân cöùu ngöôøi Khmer ôû ÑBSCL: Nhöõng ñieàu kieän ñeå thoaùt ngheøo, Tröôøng ÑH Caàn Thô. 36 Chambers, R., vaø Conway, G., (1992), Sustainable rural livelihoods: Practical concepts for the 21st century, IDS Discussion Paper 296, Brighton: IDS. 37 Carney, D. (ed.) (1998), Sustainable Rural Livelihoods: What Contribution Can We Make? (Department for International Development). 38 Ellis, F. (2000), Rural Livelihoods and Diversity in Developing Countries (Oxford University Press). 39 Heitzmann, K., R.S. Canagarajah, and P.B. Siegel (2001). Guideline for Assessing the Sources of Risks and Vulnerability. The World Bank: Washington, D.C. (mimeo). 40 Scoones, I. (1998), ‘Sustainable Rural Livelihoods: A Framework for Analysis’, Working Paper 72, IDS, University of Sussex. 65 Phuï luïc 1 Chieán löôïc vaø cô cheá quaûn lyù ruûi ro Phi chính thöùc Chính thöùc Cô cheá Chieán löôïc Caù nhaân vaø hoä gia ñình Döïa vaøo nhoùm Döïa vaøo thò tröôøng Nhaø nöôùc cung caáp Phoøng ngöøa ruûi ro • Saûn xuaát ít ruûi ro hôn • Di cö • Tham gia vaøo hoaït ñoäng veä sinh vaø caùc hoaït ñoäng phoøng beänh khaùc • Haønh ñoäng taäp theå veà cô sôû haï taàng, ñeâ ñieàu, nhaø cöûa • Quaûn lyù caùc nguoàn taøi saûn chung • Chính saùch kinh teá vó moâ ñuùng ñaén • Chính saùch moâi tröôøng • Chính saùch giaùo duïc vaø ñaøo taïo • Chính saùch y teá coâng coäng • Cô sôû haï taàng • Chính saùch thò tröôøng lao ñoäng naêng ñoäng Giaûm thieåu ruûi ro Ña daïng hoùa • Ña daïng hoùa caây troàng vaø ñaát troàng • Ña daïng hoùa nguoàn thu nhaäp • Ñaàu tö vaøo voán vaät chaát vaø voán con ngöôøi • Caùc hieäp hoäi ngaønh ngheà • Tieát kieäm luaân phieân vaø hieäp hoäi tín duïng • Taøi khoaûn tieát kieäm trong caùc toå chöùc taøi chính • Taøi chính nhoû • Khuyeán noâng • Thöông maïi töï do • Baûo veä quyeàn sôû höõu taøi saûn Baûo hieåm • Keát hoân vaø hoï haøng • Thueâ ruoäng chia saûn phaåm • Kho döï tröõ • Ñaàu tö vaøo voán xaõ hoäi (maïng löôùi quan heä, hieäp hoäi, toân giaùo, taëng quaø laãn nhau) • Trôï caáp thöôøng nieân cho ngöôøi giaø • Baûo hieåm tai naïn, taøn taät, vaø caùc loaïi baûo hieåm khaùc • Heä thoáng tieàn löông höu • Baûo hieåm baét buoäc ñoái vôùi thaát nghieäp, oám ñau, taøn taät vaø caùc ruûi ro khaùc 66 Phuï luïc 1 Chieán löôïc vaø cô cheá quaûn lyù ruûi ro (tieáp) Töï baûo hieåm • Gia ñình môû roäng • Hôïp ñoàng lao ñoäng Khaéc phuïc haäu quaû cuûa caùc cuù soác • Baùn taøi saûn vaät chaát • Vay töø ngöôøi cho vay laáy laõi • Söû duïng lao ñoäng treû em • Giaûm tieâu duøng löông thöïc • Di cö thôøi vuï hoaëc di cö taïm thôøi • Trôï giuùp töø caùc maïng löôùi töông trôï laãn nhau • Baùn taøi saûn taøi chính • Vay töø caùc toå chöùc taøi chính • Trôï caáp xaõ hoäi • Caùc quyõ xaõ hoäi • Hoã trôï baèng tieàn maët Nguoàn: NHTG (2000, Baûng 8.3) 67 Phuï luïc 2 Khaùi quaùt caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro vaø ruûi ro tieàm naêng ôû ÑBSCL Nguoàn ruûi ro Daïng ruûi ro Caùc bieän phaùp phoøng choáng Caùc bieän phaùp giaûm nheï Caùc bieän phaùp ñoái phoù Töï nhieân Thôøi tieát (luõ luït, haïn haùn, lôû ñaát) Kieåm soaùt luõ/ cô sôû haï taàng thuûy lôïi Qui hoaïch vaø quaûn lyù vuøng ñoàng baèng cöûa soâng do nöôùc luõ taïo neân (khoanh vuøng, cô sôû haï taàng giao thoâng) Troàng röøng/ troàng caây ôû hoä gia ñình/ quaûn lyù röøng Caùc dòch vuï khuyeán noâng chaát löôïng Troàng tre doïc hai beân bôø soâng Söû duïng phaân boùn vaø thuoác tröø saâu Xaây döïng cuïm tuyeán daân cö, toân neàn vöôït luõ Xaây döïng cô sôû coäng ñoàng vöõng maïnh hôn (tröôøng hoïc, phoøng khaùm) Giaùo duïc phoøng choáng tai hoïa ôû caùc tröôøng hoïc Naâng caáp caùc heä thoáng döï baùo tai hoïa sôùm Caùc chöông trình baûo hieåm tai hoïa Ña daïng hoùa: noâng nghieäp vaø phi noâng nghieäp Söû duïng nhieàu loaïi gioáng taêng tröôûng nhanh Nhaø nöôùc hoã trôï veà löông thöïc vaø caùc vaät duïng caàn thieát Caùc khoaûn vay (tieâu duøng, cô caáu laïi saûn xuaát) Khoâng cho treû em ñi hoïc, chuyeån sang lao ñoäng ñeå coù thu nhaäp Caùc hoã trôï tö nhaân Söùc khoûe Söùc khoûe yeáu (do bò beänh taät, tai naïn) Caùc dòch vuï phoøng beänh vaø giaùo duïc y teá Veä sinh vaø cung caáp nöôùc saïch Caùc chieán dòch y teá coâng coäng vaø an toaøn (an toaøn giao thoâng, khoâng huùt thuoác, …) Duy trì luaät phaùp vaø traät töï trò an Caùc dòch vuï cöùu chöõa beänh chaát löôïng cao Baûo hieåm y teá Mieãn phí khaùm chöõa beänh cho ngöôøi ngheøo Vay möôïn tieàn vaø löông thöïc cuûa hoï haøng, ngöôøi cho vay laáy laõi hoaëc ngaân haøng Khoâng cho treû em ñi hoïc, chuyeån sang lao ñoäng ñeå coù thu nhaäp Giaûm tieâu duøng Caùc hoã trôï tö nhaân Kinh teá Ñaàu tö thaát baïi Tieáp caän thoâng tin thò tröôøng Coá vaán veà quaûn lyù kinh doanh Tieát kieäm Baûo hieåm Ña daïng hoùa caùc nguoàn thu nhaäp Vay möôïn tieàn vaø löông thöïc cuûa hoï haøng, ngöôøi cho vay laáy laõi hoaëc ngaân haøng Khoâng cho treû em ñi hoïc, chuyeån sang lao ñoäng ñeå coù thu nhaäp 68 Phuï luïc 2 Khaùi quaùt caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro vaø ruûi ro tieàm naêng ôû ÑBSCL (tieáp) Giaûm tieâu duøng Caùc hoã trôï tö nhaân Vaät nuoâi bò beänh vaø bò cheát Caùc dòch vuï khuyeán noâng chaát löôïng (theå chaát vaät nuoâi) Caùc dòch vuï thuù y chaát löôïng Caùc dòch vuï thuù y chaát löôïng (caùch ñieàu trò) Caùc khoaûn vay Giaûm tieâu duøng Caùc hoã trôï tö nhaân Thieáu vieäc laøm Duy trì söï oån ñònh cuûa kinh teá vó moâ Quaûn lyù hieäu quaû vieäc coå phaàn hoùa DNNN Thò tröôøng lao ñoäng linh hoaït (nhö yeâu caàu giaûm bôùt caùc haïn cheá veà vieäc cö truù) Tieát kieäm Giaùo duïc vaø daïy ngheà Caùc khoaûn vay daønh cho caùc DN nhoû môùi/ taêng cöôøng Vay möôïn tieàn vaø löông thöïc cuûa hoï haøng, ngöôøi cho vay laáy laõi hoaëc ngaân haøng Khoâng cho treû em ñi hoïc, chuyeån sang lao ñoäng ñeå coù thu nhaäp Giaûm tieâu duøng Caùc hoã trôï tö nhaân Giaù caû ñaàu vaøo vaø ñaàu ra thay ñoåi Phoå bieán thoâng tin thò tröôøng chính xaùc vaø ñích thöïc (hieän taïi vaø duï baùo) Ña daïng hoùa caùch kieám soáng Tieát kieäm Baûo hieåm Caùc chính saùch oån ñònh giaù caû? Vay möôïn tieàn vaø löông thöïc cuûa hoï haøng, ngöôøi cho vay laáy laõi hoaëc ngaân haøng Khoâng cho treû em ñi hoïc, chuyeån sang lao ñoäng ñeå coù thu nhaäp Giaûm tieâu duøng Caùc hoã trôï tö nhaân Nguoàn: NHÑCÑN (2002, Baûng 6). 69 Phuï luïc 3 Quyeát ñònh 139 veà Quyõ Khaùm chöõa beänh cho ngöôøi ngheøo Quyeát ñònh 139/2002/QÑ-TTg ñöôïc ban haønh naêm 2002 vôùi muïc tieâu ñaûm baûo cho ngöôøi ngheøo tieáp caän dòch vuï y teá, ñaëc bieät laø ñieàu trò noäi truù. Quyeát ñònh naøy ñaõ taïo caùc Quyõ Khaùm chöõa beänh cho ngöôøi ngheøo ñeå chi traû nhöõng chi phí caù nhaân cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc dieän höôûng lôïi maø söû duïng dòch vuï y teá cuûa nhaø nöôùc. Vôùi vai troø chính hy voïng seõ thuoäc chính quyeàn caáp tænh, Quyeát ñònh 139 chæ thò caùc Quyõ Khaùm chöõa beänh cho ngöôøi ngheøo phaûi mua baûo hieåm y teá cho ngöôøi ngheøo hoaëc chi traû tröïc tieáp caùc khoaûn chi phí caù nhaân cho caùc dòch vuï maø caùc beänh vieän hoaëc coù theå laø caùc cô sôû y teá cuûa nhaø nöôùc ñaõ cung caáp cho ngöôøi höôûng lôïi. Quyeát ñònh 139 ñöôïc thieát keá ñeå mang laïi lôïi ích cho ngöôøi ngheøo trong hai maët: taêng vieäc söû duïng dòch vuï y teá vaø giaûm möùc ñoä ngheøo veà “thu nhaäp”. Quyeát ñònh 139 cuõng taêng tính hieäu quaû ñaëc bieät ôû nhöõng tænh maø traùch nhieäm seõ ngaøy caøng ñöôïc phaân taùch giöõa beân cung caáp taøi chính vaø dòch vuï. Vieäc phaân chi hai chöùc naêng chính naøy seõ cung caáp cô hoäi ñeå taïo aùp löïc xuoáng döôùi veà maët chi phí vaø leân treân veà maët chaát löôïng dòch vuï. Ñaëc ñieåm cuûa saùng kieán naøy laø: ƒ saùng kieán naøy ñem laïi nguoàn löïc cho ngöôøi ngheøo vaø caùc nhoùm deã bò toån thöông khaùc treân cô sôû caùc ñònh nghóa roõ raøng ai laø ngöôøi ngheøo; ƒ saùng kieán naøy seõ trang traûi chi phí treân cô sôû ñuû lôùn ñeå ñem laïi taùc ñoäng ; chi tieâu coâng trong lónh vöïc y teá döï kieán seõ taêng 8% treân toaøn quoác vaø hôn 20% ôû moät soá tænh ; ƒ saùng kieán naøy can thieäp töø phía caàu, nôi mua dòch vuï neân noù ñem laïi cô hoäi ñeå gaây aûnh höôûng ñeán nhöõng nhaø cung caáp dòch vuï thoâng qua caùc bieän phaùp khuyeán khích chöù khoâng phaûi laø kieåm soaùt tröïc tieáp; ƒ saùng kieán naøy taêng cöôøng vai troø quan troïng cho caáp tænh trong vieäc thieát keá chính saùch vaø hoaït ñoäng linh hoaït vaø thích hôïp vôùi ñieàu kieän cuûa ñòa phöông; vaø ƒ saùng kieán naøy coù gaén vôùi Baûo hieåm xaõ hoäi Vieät Nam vaø caùc chöông trình baûo hieåm y teá chính thöùc. Nguoàn: NHTG (2003, tr. 68) 70 Phuï luïc 4 Chính saùch cuûa chính phuû veà xaây döïng cuïm, tuyeán daân cö Taïi Ñieàu 2, Khoaûn 6 cuûa Quyeát ñònh 173/2001/QÑ-TTg ngaøy 6/11/2001 cuûa Thuû töôùng Chính phuû veà phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi vuøng ÑBSCL giai ñoaïn 2001 – 2005 ñaõ xaùc ñònh muïc tieâu thöù 6 laø: “Ñaàu tö xaây döïng xong caùc cuïm, tuyeán daân cö phuø hôïp vôùi quy hoaïch chung, baûo ñaûm ngöôøi daân vuøng ngaäp luõ khoâng phaûi di dôøi, caùc xaõ ñeàu coù traïm y teá, nhaân daân ñöôïc khaùm chöõa beänh kòp thôøi; hoïc sinh vuøng ngaäp luõ khoâng phaûi nghæ hoïc, töøng böôùc coù cuoäc soáng an toaøn vaø oån ñònh, xaõ hoäi ngaøy caøng vaên minh trong ñieàu kieän haøng naêm thöôøng xuyeân coù luõ.” Caùc noäi dung chuû yeáu cuûa keá hoaïch xaây döïng cuïm, tuyeán daân cö vaø nhaø ôû cuûa nhaân daân vuøng thöôøng xuyeân bò ngaäp luõ ñöôïc xaùc ñònh ôû Khoaûn 3, Ñieàu 4 cuûa quyeát ñònh noùi treân. Keøm theo Quyeát ñònh 173/2001/QÑ-TTg ngaøy 6/11/2001, Chính phuû ñaõ coâng boá keá hoaïch toân neàn vöôït luõ caùc cuïm, tuyeán daân cö vuøng ngaäp luõ ÑBSCL giai ñoaïn 2001 – 2005. Keá hoaïch toân neàn vöôït luõ vuøng ÑBSCL giai ñoaïn 2001 – 2005 Vuøng ngaäp >3m Vuøng ngaäp 2-3m Vuøng ngaäp 1-2m Vuøng ven bieån, cöûa soâng Naêm Toång soá cuïm tuyeán Soá ñieåm K/phí (tyû ñoàng) Soá ñieåm K/phí (tyû ñoàng) Soá ñieåm K/phí (tyû ñoàng) Soá ñieåm K/phí (tyû ñoàng) Döï kieán kinh phí ñaàu tö (tyû ñoàng) 2002 164 77 256 51 150 36 94 500 2003 425 90 333 150 495 150 405 25 68 1.300 2004 388 19 72 128 435 176 520 65 176 1.200 2005 76 50 135 26 70 200 Coäng 1.043 186 661 329 1.081 412 1.144 116 3.200 Baûng treân cho thaáy keá hoaïch cuûa Chính phuû töø naêm 2002 ñeán naêm 2005 seõ trieån khai xaây döïng 1.043 cuïm, tuyeán daân cö vôùi kinh phí ñaàu tö laø 3.200 tyû ñoàng. Thôøi gian taäp trung xaây döïng laø trong ba naêm: 2002, 2003 vaø 2004. Quyeát ñònh 1548/2001/QÑ-TTg ñöôïc ban haønh ngaøy 5/12/2001, nhaèm cuï theå hoùa Quyeát ñònh 173/2001/QÑ-thò tröôøng, veà vieäc ñaàu tö toân neàn vöôït luõ ñeå xaây döïng caùc cuïm, tuyeán daân cö vuøng ngaäp saâu ÑBSCL naêm 2002. Quyeát ñònh 105/2002/QÑ-TTg ñöôïc ban haønh ngaøy 2/8/2002, nhaèm cuï theå hoùa hôn nöõa Quyeát ñònh 1548/QÑ-TTg, veà caùc chính saùch cho caùc hoä daân mua traû chaäm neàn nhaø vaø nhaø ôû trong caùc cuïm, tuyeán daân cö. Quyeát ñònh naøy xaùc ñònh roõ ñoái töôïng ñöôïc mua nhaø, soá tieàn ñöôïc vay, phöông thöùc thanh toaùn, nguoàn voán ñaàu tö cho vay, … 71 Phuï luïc 5 Toå chöùc vaø hoaït ñoäng khuyeán noâng ôû Vieät Nam Caùc dòch vuï khuyeán noâng, nhaèm taïo ñieàu kieän cho noâng daân tieáp caän vôùi thoâng tin vaø kyõ thuaät saûn xuaát, phaùt trieån thò tröôøng, coù tieàm naêng caûi thieän ñöôïc phuùc lôïi cho caùc hoä noâng thoân.Heä thoáng khuyeán noâng cuûa Vieät Nam ñaõ coù töø caùch ñaây moät thaäp kyû vaø vaãn chöa hoaït ñoäng treân caû nöôùc. Tyû leä 3000 ngöôøi noâng daân coù moät trung taâm khuyeán noâng laø cao vaø nhöõng moái lieân heä giöõa nghieân cöùu vaø khuyeán noâng raát keùm. Chi tieâu coâng veà khuyeán noâng laø khoaûng 0,4% toång GDP cuûa noâng nghieäp, moät möùc khaù thaáp so vôùi caùc nöôùc laân caän nhö Trung quoác, Thaùi Lan vaø Ma-lai-xia. Phaàn lôùn ngaân saùch giaønh cho khuyeán noâng ñöôïc cung caáp ôû caáp ñòa phöông. Toå chöùc boä maùy khuyeán noâng, laâm, ngö, baûo veä thöïc vaät vaø thuù y Phoøng noâng nghieäp huyeän coù 3 cô quan tröïc thuoäc laø Traïm Khuyeán noâng (phuï traùch kyõ thuaät troàng troït, thuûy saûn vaø chaên nuoâi), Traïm Baûo veä Thöïc vaät vaø Traïm Thuù y. Ngaønh doïc cuûa caùc Traïm naøy laø Trung taâm Khuyeán noâng tænh, Chi cuïc Thuù y vaø Chi cuïc Baûo veä thöïc vaät. Caùc traïm ôû 2 ñòa baøn nghieân cöùu ñeàu chæ coù khoaûng töø 4-6 nhaân vieân, phaàn lôùn coù trình ñoä ñaïi hoïc hoaëc trung caáp. Tình hình chung cuûa caùc boä maùy naøy laø • Thieáu nhaân söï veà soá löôïng vaø chaát löôïng. Nhaân söï tuyeán huyeän ñang thieáu, ñaëc bieät laø nhaân söï cuûa Traïm khuyeán noâng. Moät caùn boä Traïm khuyeán noâng cho bieát phaûi coù 6 - 8 nhaân vieân môùi ñuû bao phuû caùc xaõ trong huyeän. Vieäc xaõ khoâng coù caùn boä chaân reát caøng laøm taêng theâm khoù khaên cho tuyeán huyeän, chæ coøn bieát toå chöùc hoaït ñoäng khuyeán noâng thoâng qua Hoäi Noâng daân. ÔÛ huyeän Thaùp Möôøi, coù 4 caùn boä Ñaùnh giaù ngheøo theo vuøng Ñoàng baèng soâng Cöûu Long khuyeán noâng taïi 4 xaõ ñieåm trong toång soá 13 xaõ vaø thò traán cuûa toaøn huyeän. Moãi xaõ thöôøng coù 1 thuù y vieân ñöôïc ñaøo taïo caáp toác phuï traùch vieäc phoái hôïp vôùi tuyeán huyeän ñeå tieâm ngöøa cho gia suùc. ôû Beán Tre cuõng chöa coù khuyeán noâng vieân vaø thuù y vieân ôû tuyeán xaõ. Theo VHLSS 2002 thì coù raát ít xaõ coù caùn boä khuyeán noâng thöôøng xuyeân ñeán laøm vieäc. Thöïc teá laø khoaûng 1/3 soá xaõ ôû ÑBSCL chæ ñöôïc caùn boä khuyeán noâng ñeán laøm vieäc 5 baän hay thöa hôn trong voøng 12 thaùng qua. Vaø khoaûng 28% coù caùn boä khuyeán noâng ñeán laøm vieäc töø 6 ñeán 10 laàn trong 12 thaùng qua. Kinh phí haøng naêm cho hoaït ñoäng cuûa caùc Traïm khoâng ñuû. ÔÛ moät huyeän, kinh phí haøng naêm cho Traïm Khuyeán noâng chæ trong khoaûng 70 - 80 trieäu ñoàng töùc khoaûng 6 – 8 trieäu ñoàng cho 1 xaõ. Kinh phí hoaït ñoäng cho Ban Noâng nghieäp ôû moät xaõ nghieân cöùu laø 4 trieäu ñoàng naêm, töùc laø khoaûng 340.000 ñoàng thaùng. Caùc kinh phí noùi treân bao goàm caû kinh phí daønh cho phuïc vuï ngöôøi ngheøo. Thieáu söï phoái hôïp ñoàng boä giöõa caùc boä maùy. Boä maùy toå chöùc caùc hoaït ñoäng khuyeán noâng, khuyeán ngö, baûo veä thöïc vaät vaø thuù y hieän nay chöa hôïp lyù, chöa phoái hôïp vôùi nhau ñöôïc. Ngoaøi ra tình traïng truøng laép coâng vieäc cuõng thöôøng xaûy ra. Hoaït ñoäng khuyeán noâng, laâm, ngö, baûo veä thöïc vaät vaø thuù y vaø söï tham gia cuûa ngöôøi daân. 72 Coù khaù nhieàu chöông trình khuyeán noâng ñang ñöôïc thöïc hieän ôû Ñoàng Thaùp nhö chöông trình hoã trôï con gioáng, giaûm giaù thaønh saûn xuaát luùa, nhaân gioáng luùa xuaát khaåu, chuyeån dòch caây maøu v..v... ôû huyeän Thaïnh Phuù vaø Moû Caøy cuûa Beán Tre coù nhöõng döï aùn nuoâi boø gioáng, nuoâi deâ, toâm caøng xanh... Tuy nhieân, taùc ñoäng cuûa caùc chöông trình naøy vaãn coøn haïn cheá do möùc ñoä bao phuû thaáp vaø soá löôïng caùc ñoái töôïng höôûng lôïi chöa cao. Ngöôøi daân khoâng bieát nhieàu veà nhöõng hoaït ñoäng khuyeán noâng, ngö, baûo veä thöïc vaät naøo ñang thöïc hieän trong xaõ cuûa hoï. Khoâng phaûi taát caû caùc xaõ trong huyeän ñeàu thöïc hieän ñaày caû chöông trình. Neáu moät chöông trình ñöôïc thöïc hieän taïi xaõ thì quy moâ thöïc hieän vaø soá löôïng ngöôøi höôûng lôïi cuõng ôû möùc raát thaáp. Ví duï, taïi huyeän Tam Noâng, theo baùo caùo 7 thaùng ñaàu naêm, chöông trình giaûm giaù thaønh saûn xuaát luùa ñaõ ñöôïc trieån khai ôû 5 xaõ trong toång soá 13 xaõ thò traán, vôùi toång dieän tích chæ laø 13 ha. Hieäu quaû cuûa caùc dòch vuï coøn thaáp. Lyù do ñaàu tieân laø kyõ naêng cuûa caùc caùn boä thöïc hieän. Haàu heát ngöôøi daân ñeàu cho raèng hoaït ñoäng thuù y khoâng hieäu quaû: “oång chích tôùi ñaâu cheát tôùi ñoù, hoång con naøo soáng”. Thöù hai laø caùc kyõ thuaät cung caáp khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teátheo ñaùnh giaù cuûa ngöôøi daân. Haàu heát caùc hoä hoïc IPM veà ñeàu khoâng aùp duïng vì khoâng tin töôûng, “sôï laøm theo IPM thì luùa thaát”. Hôn nöõa, vieäc aùp duïng IPM ñoøi hoûi phaûi laøm ñoàng loaït “phaûi leä thuoäc vaøo caû caùnh ñoàng, neáu saâu aên luùa maø xaû nöôùc cho khoâ thì khoâng ñöôïc, coøn neáu khoâng xòt thuoác thì saâu aên heát luùa.” Taïi xaõ Myõ Höng cuûa Beán Tre ñang töï phaùt phong traøo nuoâi toâm suù, ngöôøi daân chöa ñöôïc taäp huaán veà caùc kyõ naêng caàn thieát hoaëc coù ngöôøi nuoâi toâm theo phöông phaùp quaûn canh nhöng caùn boä laïi taäp huaán phöông phaùp nuoâi toâm coâng nghieäp Caùc CLB khuyeán noâng vaø noâng daân ñaõ ñöôïc thaønh laäp ôû caùc ñieåm nghieân cöùu ñeå hoã trôï cho vieäc chuyeån gia kyõ thuaät. Tuy nhieân, ngöôøi ngheøo vaãn chöa ñöôïc höôûng lôïi tröïc tieáp töø caùc hoaït ñoäng naøy vì: Soá löôïng caùc CLB coøn quaù ít. Chæ coù khoaûng 1-2 CLB ôû moãi xaõ vôùi khoaûng 30 thaønh vieân Ngöôøi ngheøo chöa tham gia vaøo caùc CLB. Nhoùm vieân cuûa CLB phaàn lôùn laø nhöõng hoä coù ñaát, coù voán, muoán ñaàu tö kyõ thuaät ñeå coù lôïi nhieàu hôn. Haàu heát ngöôøi ngheøo khoâng ñaát neân khoùa coù ñieàu kieän chaên nuoâi hay troàng troït vaø phaûi lo kieám soáng neân khoâng coù thôøi gian ñeå tham gia. Hôn nöõa, caùc khoùa huaán luyeän thöôøng taäp trung vaøo nhöõng hoä coù ñaát, coù voán vaø coù ñuû ñIeàu kieän ñeå aùp duïng kyõ thuaät vôùi quy moâ lôùn Nguoàn: NHTG (2003) 73 Phuï luïc 6 Chính saùch cho vay cuûa NHCSXH vaø NHNN & PTNT NHCSXH ñöôïc thaønh laäp theo quyeát ñònh soá 131/2002/QÑ-TTg ngaøy 4-10-2002 cuûa Thuû töôùng Chính phuû. Toå chöùc naøy ñaûm nhieäm caùc hoaït ñoäng cuûa Ngaân haøng Phuïc vuï Ngöôøi ngheøo (ñöôïc thaønh laäp naêm 1995) vaø baét ñaàu hoaït ñoäng töø thaùng Ba naêm 2003. NHCSXH taäp trung caùc hoaït ñoäng cho vay vaøo caùc hoä ngheøo nhö ñöôïc UÛy ban Nhaân daân ñòa phöông xaùc nhaän. Cho caùc hoä ngheøo vay coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua cho vay theo nhoùm. Nhoùm naøy coù traùch nhieäm chung ñoái vôùi khoaûn vay vaø caùc hoä ngheøo khoâng phaûi theá chaáp. Hoï coù theå vay tôùi 7 trieäu ñoàng trong thôøi haïn töø 1 ñeán 5 naêm vôùi möùc laõi suaát laø 0,5% moät thaùng. Thôøi haïn hoaøn traû raát linh hoaït vaø thöôøng laø traû laõi theo thaùng hoaëc theo quyù. Caùc khoaûn vay coù theå söû duïng cho caùc muïc ñích khaùc nhau goàm mua nguyeân lieäu saûn xuaát, xaây vaø caûi taïo nhaø, baét ñöôøng daây ñieän, caùc thieát bò nöôùc saïch vaø trang traûi moät phaàn chi phí giaùo duïc. NHNN &ø PTNT ñöôïc yeâu caàu cho caùc hoä gia ñình noâng thoân vay ñeán 10 trieäu ñoàng khoâng phaûi theá chaáp, neáu ngöôøi vay ñöôïc Hoäi Phuï nöõ hoaëc Hoäi Noâng daân baûo laõnh.24 Toå chöùc ñoaøn theå ñöùng ra baûo laõnh cuõng seõ coù traùch nhieäm lieân ñôùi trong vieäc traû nôï. Nhöõng hoä thuoäc dieän ngheøo ôû ñòa phöông seõ maát “giaáy chöùng nhaän ngöôøi ngheøo” neáu hoï vay töø NHNN &ø PTNT. Theá chaáp laø baét buoäc ñoái vôùi moïi khoaûn vay treân 10 trieäu ñoàng. Thöôøng hoï vay trong 6 thaùng, sau ñoù laïi vay 6 thaùng tieáp. Laõi suaát trong khoaûng 0,8 ñeán 1,2% moät thaùng, vaø dao ñoäng theo thò tröôøng. NHNN &ø PTNT ñöa ra nhöõng phöông thöùc traû nôï khaùc nhau, töø traû troïn goùi ñeán traû daàn. Vieäc giaõn nôï cuõng khoâng phaûi laø hieám, nhöng ñoái vôùi nhöõng khoaûn nôï ñoïng seõ bò aùp duïng laõi suaát cao hôn. Nguoàn: NHTG (2003) 24 Theo Quyeát ñònh soá 67/1999/QÑ-TTg ngaøy 30/03/1999 cuûa Thuû töôùng Chính phuû. 74 Phuï luïc 7 Öu ñieåm cuûa doanh nghieäp tö nhaân vöøa vaø nhoû ôû Vieät Nam ÔÛ Vieät Nam, doanh nghieäp cheá bieán noâng saûn chieám 2/3 soá doanh nghieäp coâng nghieäp noâng thoân. Söï thoáng trò cuûa caùc DNNN trong ngaønh cheá bieán noâng saûn ñang ñaùnh baät söï phaùt trieån cuûa caùc DNTN nhoû vaø vöøa, bôûi vì caùc DNNN ñang huùt haàu heát caùc voán saün coù. Khoaûn 85% caùc khoaûn vay hôïp taùc ngaén haïn vaø trung haïn lôùn nhaát cuûa NHNN & PTNT hieän do caùc DNNN naém giöõ. Raát coù theå laø phaàn lôùn nhöõng khoaûn tieàn naøy ñang ñöôïc söû duïng ñeå trang traûi cho nhöõng thua loã hieän nay cuûa caùc DNNN chöù khoâng phaûi chi phí cho ñaàu tö hieäu quaû. Caùc DNTN nhoû vaø vöøa thöôøng thaønh coâng hôn caùc DNNN trong vieäc thu huùt lao ñoäng ôû noâng thoân vaø giaûm vieäc di cö töø noâng thoân ra thaønh thò. Theo NHTG, tyû soá lao ñoäng treân voán cuûa DNTN cao gaáp 10 laàn so vôùi DNNN. Hôn nöõa, ñeå taïo moät vieäc laøm trong doanh nghieäp nhoû vaø vöøa caàn ñaàu tö voán khoaûng 800 USD so vôùi 18.000 USD ôû DNNN. Do ñoù, khuyeán khích maïnh caùc doanh nghieäp nhoû vaø vöøa seõ laø caùch chính ñeå taêng vieäc laøm phi noâng nghieäp ôû noâng thoân. Thöïc tieãn ôû nöôùc ta hieän nay cho thaáy moâ hình doanh nghieäp cheá bieán noâng saûn nhoû vaø vöøa ôû caùc ñòa phöông vaãn toû ra coù öu theá hôn khu coâng nghieäp taäp trung ñaàu tö lôùn bôûi moâ hình doanh nghieäp nhoû vaø vöøa phuø hôïp vôùi trình ñoä quaûn lyù kinh teá vaø trình ñoä coâng ngheä cuûa ngöôøi saûn xuaát; tính cô ñoäng cao, deã thích öùng vôùi bieán ñoåi veà thò tröôøng, nhaát laø khi coù nhu caàu thay ñoåi maãu maõ saûn phaåm; naêng ñoäng trong tieáp thò, voán ñaàu tö thaáp vôùi phaàn lôùn thieát bò cheá taïo trong nöôùc. Thöïc hieän moâ hình naøy, coù theå baùm saùt vuøng nguyeân lieäu vôùi cô cheá thu mua meàm deûo; coù theå keát hôïp haøi hoaø giöõa troàng troït vaø cheá bieán taïi choã baèng caùch chuû ñoäng ñieàu tieát nguyeân lieäu ñaàu vaøo vaø saûn phaåm ñaàu ra. Nguoàn: NHTG (2000b, tr. 55; 2000c, Phaàn 2, tr. 76-78), Nguyeãn Vaên Chung, “Phaùt trieån coâng nghieäp cheá bieán noâng saûn quy moâ vöøa vaø nhoû”, Saøi Goøn Giaûi Phoùng, 18-10-2004. 75 Phuï luïc 8 Taâm lyù yû laïi cuûa nhaø noâng vuøng ÑBSCL ÔÛ ñoàng baèng soâng Cöûu Long hieän nay coù raát ít vuøng chuyeân canh noâng saûn ñöôïc qui hoaïch baøi baûn, caên cô maø ña soá chæ hình thaønh töï phaùt, manh muùn trong khi ñaây laïi laø moät trong nhöõng vuøng chuyeân cung caáp noâng saûn lôùn nhaát nöôùc. Chính vì vaäy, ñieäp khuùc “truùng muøa rôùt giaù” ñaõ vaø ñang laøm lao ñao nhöõng ngöôøi soáng baèng ngheà noâng ôû ñaây. Coøn nhôù nhöõng naêm tröôùc khi maän hoàng ñaøo ñaù (coøn goïi laø maän ñaù ñöôøng vì coù vò ngoït nhö ñöôøng) ñöôïc thöông laùi vaøo taän vöôøn thu mua vôùi giaù 3.000 - 4.500 ñoàng/kg, nhieàu baø con ñaõ ñoán haï caùc loaïi caây aên quaû khaùc ñeå laáy ñaát troàng ñaëc saûn naøy. Chaêm baüm haøng maáy naêm trôøi toán khoâng bieát bao nhieâu tieàn cuûa, coâng söùc ñeán khi thu hoaïch ñöôïc thì loaïi maän naøy boãng rôùt giaù thaûm haïi, chæ coøn 150 ñoàng - döôùi 500 ñoàng/kg. Tieàn baùn maän khoâng ñuû buø coâng thu hoaïch, baø con boû maëc cho maän chín ruïng xuoáng möông vöôøn, theo thuûy trieàu troâi ra soâng. Vaøo thôøi ñieåm naøy thì nhaõn “leân ngoâi”, khoâng leõ boû hoang ñaát baø con laïi tieáp tuïc ñoán maän troàng nhaõn nhö moät canh baïc vôùi soá phaän ñeå roài... traéng tay khi nhaõn bò vaûi thieàu haï beä. Khoâng rieâng caây aên quaû, baø con noâng daân ôû ÑBSCL cuõng ñaõ neám nhieàu vò ñaéng töø caùc phong traøo nuoâi traên, toâm caøng xanh, ba ba... Coù nhieàu hoä ngheøo phaûi vay voán ngaân haøng ñeå ñaàu tö vaøo caùc loaïi caây troàng, vaät nuoâi môùi vôùi hi voïng ñoåi ñôøi, ñeán khi thaát baïi thì ngaån ngô vì ñaõ ngheøo coøn mang theâm nôï. OÂng Voõ Vaên Thaø, laõo noâng ôû huyeän Chaâu Thaønh A, tænh Haäu Giang, böùc xuùc: “Nhaø nöôùc keâu goïi noâng daân tuïi toâi ña daïng hoaù caây troàng, vaät nuoâi nhöng laïi khoâng baûo ñaûm ñöôïc giaù caû ñaàu ra thì keït quaù. Phaûi maát hôn naêm naêm kinh teá moät noâng hoä môùi hoài phuïc, neáu lôõ thaát baïi vì moät loaïi vaät nuoâi, caây troàng môùi, vôùi ñieàu kieän khoâng phaûi traû laõi ngaân haøng”. Ngheà noâng laø ngheà “nhaát noâng chi keá”, noâng daân thaáy loaïi vaät nuoâi, caây troàng naøo sinh laõi cao thì ñoå xoâ vaøo neân vai troø ñieàu tieát cuûa Nhaø nöôùc raát quan troïng. Vieäc ñaàu tö qui hoaïch vuøng chuyeân canh, xaây döïng vaø baûo veä thöông hieäu noâng saûn seõ khoâng chæ goùp phaàn ñaåy nhanh tieán ñoä hoøa nhaäp neàn noâng nghieäp nöôùc nhaø vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc, maø coøn laø caùch xoùa ñoùi giaûm ngheøo beàn vöõng. Nguoàn: Huyønh Kim Hoa, “Xoùa ñoùi giaûm ngheøo beàn vöõng”, Tuoåi treû Chuû Nhaät, 08/08/2004, ._.