Một số vấn đề phép biện chứng trong tác phẩm “Chống Đuy rinh” và “Biện chứng tự nhiên của F. Ăngghen

9Môc lôc PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi “PhÐp biÖn chøng… lµ m«n khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña x· héi loµi ng­êi vµ cña t­ duy” [1.201]. PhÐp biÖn chøng lµ “ch×a khãa ®Ó gióp con ng­êi nhËn thøc vµ chinh phôc thÕ giíi” [8.6], n¾m v÷ng nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn cña phÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng nh÷ng lµ nh©n tè c¬ b¶n ®Ó h×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc mµ cßn lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho sù s¸ng t¹o cña chÝnh §¶ng c¸ch m¹ng. LÞch sö t­ t­ëng vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng cho thÊy, khi nµo chóng ta n¾m v÷ng lý luËn phÐp biÖn chøng, biÕt vËn dông ®óng c¸c nguyªn t¾c, ph­¬ng ph¸p cña nã mét c¸ch s¸ng t¹o, phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ, biÕt lÊy c¸i “bÊt biÕn” øng vµo c¸i “v¹n biÕn” – nh­ Hå ChÝ Minh nãi – th× viÖc c¶i t¹o tù nhiªn, x· héi ®­îc t¨ng c­êng. “HÖ vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng hiÖn nay trë nªn ®Æc biÖt cÊp b¸ch lµ do tÝnh chÊt biÖn chøng trong sù ph¸t triÓn cña x· héi vµ cña nhËn thøc khoa häc hiÖn ®¹i ngµy cµng béc lé râ nÐt h¬n” [3]; nh÷ng chuyÓn biÕn mang tÝnh toµn cÇu - ®a d¹ng ®ang diÔn ra kh¾p hµnh tinh chóng ta. Bªn c¹nh ®ã khoa häc tù nhiªn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh gÆp kh«ng Ýt c¸c vÊn ®Ò biÖn chøng cña chÝnh sù ph¸t triÓn. Giê ®©y, sù tiÕn hãa cña giíi tù nhiªn ®ang ®­îc nghiªn cøu ë mäi cÊp ®é vi m« vµ vÜ m«. Sù ph¸t triÓn cña sinh häc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· th©m nhËp s©u h¬n vµo cÊu tróc, sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt sèng, bÝ mËt cña sù tù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ sèng, c¬ së ph©n tö, d­íi ph©n tö cña ph¸t triÓn c¸ thÓ vµ cña ph¸t triÓn nãi chung ®ang ®­îc më ra. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu to lín ®ã, c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ hiÖn ®¹i còng béc lé nh÷ng m©u thuÉn cña sù tiÕn hãa mµ trong qu¸ khø ®­îc xem nh­ lµ sù lµm chñ cña con ng­êi ®èi víi lùc l­îng tù nhiªn th× giê ®©y con ng­êi kh«ng kiÓm so¸t ®­îc nã. ViÖt Nam ®ang thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc, viÖc nghiªn cøu phÐp biÖn chøng mét c¸ch cã hÖ thèng lµ bøc thiÕt ®èi víi ®æi míi t­ duy.TiÕp tôc vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c- Lªnin– T­ t­ëng Hå ChÝ Minh vµo c«ng cuéc ®æi míi lµ c«ng cô t­ duy s¾c bÐn ®­a n­íc ta dµnh th¾ng lîi trªn con ®­êng c«ng nghiÖp hãa- hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc. Tuy vËy, hiÖn nay c¸i sai, sù xuyªn t¹c phæ biÕn lµ t¸ch nguyªn lý, quy luËt… cña phÐp biÖn chøng ra khái bèi c¶nh lÞch sö cña nã, t¸ch luËn ®iÓm ra khái hÖ thèng lý luËn… ChÝnh v× lÏ ®ã viÖc kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña triÕt häc M¸c tr­íc hÕt ph¶i xuÊt ph¸t tõ viÖc kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ kinh ®iÓn cña nã. LÞch sö triÕt häc M¸c cho thÊy ¡ngghen ®ãng vai trß quan träng trong viÖc hoµn thiÖn phÐp biÖn chøng. NÕu trong bé “T­ B¶n” M¸c chØ ra phÐp biÖn chøng trong lÜnh vùc x· héi th× trong hai t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng cña tù nhiªn” ¡ngghen ®· tËp trung minh chøng cho gi¸ trÞ phæ biÕn cña phÐp biÖn chøng duy vËt trong lÜnh vùc tù nhiªn. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn t¸c gi¶ chän ®Ò tµi phÐp biÖn chøng trong hai t¸c phÈm cña ¡ngghen lµm khãa luËn tèt nghiÖp cña m×nh. Nh­ng do thêi gian cã h¹n nªn t¸c gi¶ chØ gi¶i quyÕt “Mét sè vÊn ®Ò phÐp biÖn chøng trong t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn cña F. ¡ngghen ” . T¸c gi¶ hy väng gãp phÇn kh»ng ®Þnh gi¸ trÞ cña t¸c phÈm vµ vai trß cña nã trong giai ®o¹n hiÖn nay. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu Nghiªn cøu vÒ phÐp biÖn chøng kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò míi bëi tõ tr­íc tíi nay kh«ng Ýt ng­êi ®µo s©u t×m h¹t nh©n hîp lý trong phÐp biÖn chøng cña Hªghen. VÒ phÐp biÖn chøng trong hÖ thèng triÕt häc cña M¸c - ¡ngghen còng vËy. Cã kh«ng Ýt ch­¬ng s¸ch, bµi b¸o… viÕt vÒ phÐp biÖn chøng cña giíi nghiªn cøu triÕt häc M¸c xÝt ë Liªn X« nh­: Ilencov,R«®entan... Nh÷ng luËn ¸n tiÕn sü vµ luËn v¨n th¹c sü; nh÷ng bµi b¸o viÕt vÒ phÐp biÖn chøng… Tuy vËy ,néi dung phÐp biÖn chøng lµ hÕt søc phong phó nªn dõng l¹i nghiªn cøu, xem xÐt c¸c khÝa c¹nh cña phÐp biÖn chøng lµ ch­a ®ñ .Chóng ta ch­a thÊy sù nghiªn cøu s©u vÒ phÐp biÖn chøng trong riªng hai t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” cña ¡ngghen ®Ó thÊy c«ng hoµn thiÖn phÐp biÖn chøng cña ¡ngghen.V× vËy t¸c gi¶ muèn chän vÊn ®Ò nµy lµ ®Ò tµi kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô Môc ®Ých:T×m hiÓu phÐp biÖn chøng cña ¡ngghen thÓ hiÖn trong hai t¸c phÈm “Chèng §uyrinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn””. NhiÖm vô: -HiÓu ®­îc lÞch sö phÐp biÖn chøng vµ sù ®èi lËp cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh vµ biÖn chøng -HiÓu ®­îc néi dung quy luËt qua hai t¸c phÈm -HiÓu ®­îc ý nghÜa phÐp biÖn chøng trong giai ®o¹n hiÖn nay 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu -§èi t­îng nghiªn cøu: PhÐp biÖn chøng trong hai t¸c phÈm “Chèng §uyrinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” cña ¡ngghen. -Ph¹m vi nghiªn cøu: T¸c gi¶ chØ ®i vµo t×m hiÓu mét sè néi dung cña phÐp biÖn chøng trong hai t¸c phÈm nh­: Ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng; lÞch sö phÐp biÖn chøng; quy luËt cña phÐp biÖn chøng. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ò tµi sö dông ph­¬ng ph¸p: Ph­¬ng ph¸p logic – lÞch sö, ph©n tÝch – tæng hîp,c¸c luËn ®iÓm trong t¸c phÈm cña ¡ngghen… 6. Bè côc Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ tµi liÖu tham kh¶o. PhÇn néi dung cña kho¸ luËn tèt nghiÖp cã hai ch­¬ng víi 6 tiÕt. PhÇn néi dung Ch­¬ng 1. PhÐp biÖn chøng thÓ hiÖn trong t¸c phÈm “Chèng §uyRinh” Vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” cña ¡ngghen ¡ngghen trong t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” ®· ®Þnh nghÜa “ PhÐp biÖn chøng… lµ m«n khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña x· héi vµ cña t­ duy” [201.1]. VËy, träng t©m cña phÐp biÖn chøng chÝnh lµ vÊn ®Ò quy luËt cña phÐp biÖn chøng. Tuy vËy, ®Ó xem xÐt vÊn ®Ò quy luËt trong hai t¸c phÈm trªn ta ph¶i ph©n ®Þnh r¹ch rßi ®­îc: Ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, phÐp biÖn chøng duy t©m vµ phÐp biÖn chøng duy vËt nh­ mét ph«ng nÒn hÕt søc cÇn thiÕt. 1.1. Hoµn c¶nh ra ®êi vµ kÕt cÊu cña t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” cña F.¡ngghen T¸c phÈm “BiÖn chøng tù nhiªn”®­îc ¡ngghen viÕt tr­íc ,sau ®ã «ng dõng l¹i ®Ó viÕt “Chèng §uy rinh”.Do hai t¸c phÈm ®­îc viÕt trong cïng mét thêi gian nªn cã nhiªu vÊn ®Ò quan t©m gièng nhau.PhÐp biÖn chøng lµ mét vÊn ®Ò nh­ vËy.Tuy nhiªn,hai t¸c phÈm cã hoµn c¶nh ra ®êi vµ kÕt cÊu kh¸c nhau. T¸c phÈm “BiÖn chøng tù nhiªn” ®­îc viÕt n¨m 1873 - 1886, trong ®ã phÇn chñ yÕu ®­îc viÕt tõ n¨m 1873-1883, phÇn bæ sung 1883-1886.Trong thêi gian viÕt t¸c phÈm nµy ¡nghen còng dõng l¹i ®Ó viÕt t¸c phÈm “Chèng §uy rinh”. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¨n b¶n ¶nh h­ëng ®Õn t¸c phÈm nµy: Tõ sau c«ng x· Pari (1871) phong trµo c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi t¹m thêi l¾ng xuèng. C«ng x· Pari còng lµ c¬ së thùc tiÔn ®Ó M¸c - ¡nghen tÜnh t©m l¹i ®Ó kh¸i qu¸t c¸c t¸c phÈm cña m×nh. Gi÷a hai «ng ®· cã sù ph©n c«ng : M¸c nghiªn cøu vÒ kinh tÕ, ¡ngghen nghiªn cøu vÒ khoa häc tù nhiªn. Khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû 18, ®Çu thÕ kû 19 cã b­íc ph¸t triÓn míi, chuyÓn sang giai ®o¹n kh¸i qu¸t lý luËn. B¶n th©n nh÷ng c«ng tr×nh cña khoa häc tù nhiªn taä ra b­íc ph¸t triÓn nh­: Häc thuyÕt tiÕn ho¸,… nh÷ng ph¸t minh Êy ®· chøng tá r»ng b¶n th©n qu¸ tr×nh tù nhiÖn cã sù chuyÓn ho¸ mét c¸ch biÖn chøng, tr¸i víi quan niÖm cña c¸c nhµ tù nhiªn lóc bÊy giê . Nh­ng quan ®iÓm siªu h×nh vÉn lµ thèng trÞ thêi kú Êy, v× vËy nã c¶n trë khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn lóc nµy ®ßi hái ph¶i cã mét quan ®iÓm míi, cã mét ph­¬ng ph¸p míi trong viÖc xem xÐt c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn v× muèn gi¶i phãng khoa häc tù nhiªn khái ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, tøc gi¶i phãng c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn tõ thãi quen siªu h×nh th× ph¶i kh¸i qu¸t thµnh thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn ®Ó x©y dùng quan niÖm biÖn chøng duy vËt ®èi víi khoa häc tù nhiªn. Nh÷ng nhµ triÕt häc duy t©m thêi kú nµy còng sö dông nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng quan ®iÓm duy t©m chèng l¹i thÕ giíi quan duy vËt. §Æc biÖt chèng l¹i Chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Tr­íc t×nh h×nh Êy, ¡ngghen ph¶i dµnh ra thêi gian ®Ó kh¸i qu¸t khoa häc tù nhiªn chøng minh cho quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c-Lªnin, chøng minh sù ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn còng nh­ nhËn thøc cña con ng­êi vÒ khoa häc tù nhiªn mét c¸ch biÖn chøng. Môc tiªu tr­íc m¾t cña t¸c phÈm ‘’BiÖn chøng tù nhiªn” lµ: + Tæng kÕt c¸c thµnh tùu míi cña khoa häc tù nhiªn, + X©y dùng hÖ thèng quan niÖm ®óng ®¾n vÒ giíi tù nhiªn: Quan niÖm duy vËt biÖn chøng vÒ tù nhiªn ®Ó chèng l¹i quan niÖm siªu h×nh hay duy t©m vÒ tù nhiªn. §©y lµ môc tiªu quan träng hµng ®Çu. + Trªn c¬ së kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cßn nh»m môc ®Ých ph¸t triÓn h¬n n÷a lý luËn nhËn thøc cña chñ nghÜa duy vËt. ¡ngghen kh«ng viÕt t¸c phÈm nµy mét c¸ch phæ th«ng vÒ phÐp biÖn chøng mµ «ng muèn chøng minh r»ng nh÷ng quy luËt cña phÐp biÖn chøng lµ nh÷ng quy luËt thùc sù cña tù nhiªn. Môc tiªu s©u xa cña nã lµ: cïng víi bé “T­ b¶n” lµm cho quan niÖm cña Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ thÕ giíi ®Çy ®ñ vµ hoµn chØnh h¬n “BiÖn chøng tù nhiªn”lµ t¸c phÈm ch­a hoµn chØnh nªn kh«ng kÕt cÊu theo ch­¬ng, tiÕt; t¸c phÈm ®­îc ph©n ra lµm 4 phÇn lín: 1. Nh÷ng s¬ th¶o ®Ò c­¬ng: gåm 2 s¬ th¶o ®Ò c­¬ng chung vµ côc bé. S¬ th¶o ®Ò c­¬ng chung gåm 11 vÊn ®Ò, s¬ th¶o ®Ò c­¬ng côc bé gåm 7 vÊn ®Ò. ¡ngghen ®· tr×nh bµy nh÷ng néi dung mµ «ng ®Þnh viÕt trong t¸c phÈm nµy. C¨n cø vµo ®©y, ta thÊy ¡ngghen muèn nghiªn cøu tËp trung vÒ phÐp biÖn chøng. Nã ®­îc thÓ hiÖn trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau. 2. C¸c bµi viÕt vµ c¸c ch­¬ng: cã nh÷ng bµi viÕt ®· hoµn chØnh, cã bµi ph¶i ®­îc chØnh söa. Cã 8 bµi viÕt: 1) Lêi nãi ®Çu - kh¸i qu¸t sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn tõ thÕ kû 15 ®Õn gi÷a thÕ kû 19. Trong ®ã ¡ngghen ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña khoa häc tù nhiªn víi quan niÖm cña con ng­êi vÒ thÕ giíi, chØ ra sù thay ®æi siªu h×nh cña con ng­êi vÒ tù nhiªn b»ng quan niÖm biÖn chøng. 2) Bµi tùa “Chèng §uy rinh” vÒ biÖn chøng : tr×nh bµy kh¸i qu¸t sù ph¸t triÓn cña t­ duy lý luËn trªn c¬ së ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ®­¬ng thêi, ¡ngghen ®· chØ râ sù cÇn thiÕt ph¶i cã h×nh thøc t­ duy lý luËn míi víi khoa häc tù nhiªn. 3) Khoa häc tù nhiªn trong thÕ giíi thÇn linh :tr×nh bµy nh÷ng h¹n chÕ cña chñ nghÜa kinh nghiÖm, hay tri thøc kinh nghiÖm vµ vai trß cña t­ duy lý luËn, h¹n chÕ cña tri thøc kinh nghiÖm. ¡ngghen kh¼ng ®Þnh nÕu chØ dùa vµo chñ nghÜa kinh nghiÖm thuÇn tuý kh«ng thÓ tr¸nh khái r¬i vµo chñ nghÜa thÇn linh. 4) TÝnh chÊt chung cña phÐp biÖn chøng víi tÝnh c¸ch lµ khoa häc vÒ c¸c mèi liªn hÖ víi tÝnh chÊt lµ siªu h×nh häc:¡ngghen muèn chøng minh: 3 quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt ®Òu ®­îc rót ra tõ lÞch sö cña giíi tù nhiªn vµ cña loµi ng­êi. ¡ngghen ®· lÊy nhiÒu lÜnh vùc ®Ó chøng minh cho c¸c quy luËt ®ã. 5) Nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n: quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vÒ vËn ®éng cña vËt chÊt vµ kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, nªu ra 5 h×nh thøc vËn ®éng vËt chÊt. 6) Sù vËn ®éng - c«ng: b»ng sù so s¸nh hai c«ng thøc ®o vËn ®éng .¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh chØ cã ph©n tÝch lý luËn míi hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña c«ng thøc ®ã. 7) Sù ma s¸t cña thuû triÒu Kant¬ vµ Tonson Fet¬, sù quay cña tr¸i ®Êt vµ sù hót cña mÆt tr¨ng: vËn ®éng cña nhiÖt, ®iÖn, trong ®ã ¡ngghen nghiªn cøu sù chuyÓn ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña c¬ giíi tõ ®ã chøng minh: VËn ®éng kh«ng tù t¹o ra mµ lµ thuéc tÝnh vèn cã cña vËt chÊt, c¸c h×nh thøc vËn ®éng cã thÓ chuyÓn ho¸ cho nhau. 8) T¸c dông cña lao ®éng trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ v­în thµnh ng­êi: ¡ng ghen ph©n tÝch ®Æc tr­ng ho¹t ®éng lao ®éng cña con ng­êi kh¸c c¨n b¶n víi ho¹t ®éng cña con vËt nh­ thÕ nµo? §©y lµ ho¹t ®éng cã tÝnh s¸ng t¹o vµ mang tÝnh x· héi cña con ng­êi kh¸c c¨n b¶n víi ho¹t ®éng mang tÝnh b¶n n¨ng. 3. Bót ký vµ ®o¹n ng¾n: lµ nh÷ng ghi chÐp cña ¡ngghen ch­a hoµn chØnh. Trong phÇn nµy ®· tr×nh bµy nh÷ng ghi chÐp cña ¡ngghen vÒ khoa häc tù nhiªn vµ nh÷ng kh¸i qu¸t triÕt häc cña ¡ngghen vÒ khoa häc tù nhiªn. Mét:TrÝch tõ lÞch sö khoa häc: trong ®o¹n bót ký nµy ¡ngghen nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn trong mèi liªn hÖ víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng­êi. Tõ ®ã ®i ®Õn kÕt luËn: ngay tõ ®Çu sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ®· do s¶n xuÊt quy ®Þnh tøc lµ xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu cña s¶n xuÊt, tõ thùc tiÔn cña c¸c ngµnh khoa häc. Hai: Khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc, ¡ngghen ®· tr×nh bµy quan niÖm chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn, phª ph¸n mét sè quan ®iÓm cña c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn. ¡ngghen ®· ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc ®Ó chi râ vai trß cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn. Ba: BiÖn chøng gåm: -Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña biÖn chøng, nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña biÖn chøng. -L«gic biÖn chøng vµ nhËn thøc luËn bµn vÒ giíi h¹n cña nhËn thøc. Trong bót kú nµy, ¡ngghen tr×nh bµy nhiÒu néi dung cña phÐp biÖn chøng duy vËt vµ l«gic biÖn chøng, lµm râ tÝnh kh¸ch quan cña nh÷ng quy luËt, nh÷ng ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt. ChØ râ mèi quan hÖ gi÷a biÖn chøng kh¸ch quan vµ biÖn chøng chñ quan, gi÷a c¸c ph¹m trï trõu t­îng cña t­ duy víi c¸c sù vËt. Bèn: nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt, ph©n lo¹i c¸c ngµnh khoa häc. Trong bót ký nµy ¡ngghen ®· tr×nh bÇy quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vÒ vËt chÊt vµ vËn ®éng. Theo ¡ngghen cã thÓ ph©n vËn ®éng ra nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. 4. Tªn vµ s¾p xÕp môc lôc c¸c b¶n th¶o. Nh­ vËy,tuy ®­îc viÕt tr­íc nh­ng “BiÖn chøng tù nhiªn”l¹i ch­a ®­îc hoµn chØnh ,®iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n t¸c phÈm nµy cã mét vÞ trÝ quan trong trong hÖ th«ng lý luËn M¸c-¡ngghen nãi chung, phÐp biÖn chøng nãi riªng. T¸c phÈm “Chèng §uy rinh” ®­îc viÕt n¨m 1876-1878. Sù ra ®êi cña t¸c phÈm nµy kh«ng ph¶i lµ do mong muèn chñ quan mµ do ®ßi hái chÝnh trÞ - x· héi quy ®Þnh. T¸c phÈm nµy lóc ®Çu tiªn mang tªn: “¤ng §uyrinh ®¶o lén khoa häc” ®­îc ¡ngghen viÕt tõ th¸ng 5/1876 - 7/1878. §Çu tiªn t¸c phÈm ®­îc c«ng bè d­íi d¹ng nh÷ng bµi b¸o trong t¹p chÝ “TiÕn lªn” - C¬ quan Trung ­¬ng cña §¶ng D©n Chñ X· Héi §øc th¸ng 7/1878 vµ ®­îc in thµnh s¸ch nh­ng khi xuÊt b¶n th× ®· bÞ tÞch thu. Trong kho¶ng thêi gian Êy ë §øc cã nhiÒu ®Æc ®iÓm sau vÒ t×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n lóc nµy ph¸t triÓn rÊt m¹nh sau khi cã “Tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n” ra ®êi, h×nh thµnh §¶ng D©n Chñ X· Héi §øc ®Ó l·nh ®¹o phong trµo . Tuy nhiªn, chñ nghÜa c¬ héi ®øng ®Çu lµ Latsan, chñ nghÜa nµy ph¸ ho¹i phong trµo c«ng nh©n tõ trong néi bé. Latsan tù x­ng lµ häc trß cña M¸c nh­ng khi tuyªn truyÒn chóng l¹i lËp ra nh÷ng héi do Nhµ n­íc t­ s¶n b¶o trî, tøc lµ h­íng phong trµo c«ng nh©n theo h­íng c¶i l­¬ng, kh«ng thiÕt lËp chuyªn chÝnh v« s¶n ®Ó ®­a c«ng nh©n ®Êu tranh ®Õn cïng mµ chØ nh»m n©ng cao ®êi sèng cña c«ng nh©n. Tøc lµ, muèn giai cÊp c«ng nh©n hoµ hîp víi chÕ ®é l·nh ®¹o. Nã ®ßi hái ph¶i v¹ch râ tÝnh chÊt ph¶n ®éng ®Ó truyÒn b¸ phong trµo céng s¶n vµo c«ng nh©n. Vµo n¨m 1875, §uy rinh mét nh©n vËt, mét nhµ t­ t­ëng tiÓu t­ s¶n ë §øc ®· viÕt mét lo¹t nh÷ng bµi b¸o nªu lªn nh÷ng quan ®iÓm cña m×nh vÒ triÕt häc, kinh tÕ, chÝnh trÞ häc, chñ nghÜa x· héi tr¸i víi quan ®iÓm cña M¸c. §Æc biÖt §uy rinh ®· xuÊt b¶n 3 cuèn s¸ch: “Bµi gi¶ng vÒ triÕt häc”, “Bµi gi¶ng vÒ Kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ - x· héi” , “LÞch sö phª ph¸n kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ - x· héi”. Trong ®ã §uy Rinh tuyªn bè «ng lµ ng­êi g¾n bã víi chñ nghÜa x· héi vµ c«ng kÝch Chñ nghÜa M¸c-Lªnin. TÝnh chÊt nh÷ng quan ®iÓm cña §uy Rinh lµ sù pha trén mét c¸ch triÕt chung chñ nghÜa duy vËt tÇm th­êng, chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa thùc chøc. Tuy nhiªn, cã nhiÒu ng­êi, ngay c¶ nh÷ng l·nh tô cña phong trµo c«ng nh©n ®· ®¸nh gi¸ rÊt cao nh÷ng t¸c phÈm cña §uy rinh vµ cho r»ng ®©y lµ nh÷ng t¸c phÈm hay nhÊt sau bé “T­ b¶n” cña M¸c vµ cßn phæ biÕn nã trong phong trµo c«ng nh©n, lÊy t­ t­ëng cña «ng §uyrinh lµm nÒn t¶ng t­ t­ëng trong phong trµo c«ng nh©n. §©y lµ nguy hiÓm cho phong trµo c«ng nh©n, lµm cho néi bé §¶ng D©n Chñ X· Héi §øc cßn non trÎ bÞ chia rÏ, kh«ng cã sù thèng nhÊt vÒ t­ t­ëng dÉn ®Õn suy yÕu phong trµo c«ng nh©n vµ mÊt ph­¬ng h­íng. Tr­íc t×nh h×nh ®ã, mét sè ng­êi b¹n cña M¸c - ¡nghen ®· viÕt th­ cho M¸c - ¡nghen ®ang ë Lu©n §«n ®Ò nghÞ ph¶i viÕt nh÷ng bµi chèng l¹i nh÷ng t­ t­ëng ®ã. ¡ngghen theo ®Ò nghÞ cña M¸c (M¸c ®· hiÓu râ tÝnh chÊt nghiªm träng cña t­ t­ëng §uy Rinh) yªu cÇu ¡ngghen ph¶i t¹m g¸c viÕt t¸c phÈm “biÖn chøng tù nhiªn” ®Ó lµm nhiÖm vô phª ph¸n t­ t­ëng cña §uy rinh. NhËn thøc cña c«ng nh©n nhÊt lµ c«ng nh©n §øc lóc nµy vÒ kinh tÕ chÝnh trÞ - x· héi cßn rÊt Êu trÝ, ch­a ph©n biÖt ®­îc ®©u lµ thùc sù khoa häc, ph¶n khoa häc, thÝch ®­a ra nh÷ng lêi huªnh hoang, trèng rçng. V× vËy, khi nghe nh÷ng lêi cña §uy rinh, giai cÊp c«ng nh©n ®· nhanh chãng tin t­ëng. ThÊy râ ®iÒu ®ã, ¡ngghen ph¶i viÕt mét t¸c phÈm khoa häc ®Ó gi¸c ngé cho giai cÊp c«ng nh©n. Môc tiªu cña t¸c phÈm: TiÕp tôc t­ t­ëng cña M¸c - ¡nghen ®· viÕt trong “Tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n”. LuËn chøng cho sù ra ®êi cña x· héi x· héi chñ nghÜa, cho sø mÖnh cña giai cÊp c«ng nh©n, x¸c lËp chÕ ®é x· héi chñ nghÜa - Giai cÊp ®ã cã sø mÖnh lÞch sö ®Ó x©y dùng x· héi míi. Néi dung kh¸i qu¸t vÒ triÕt häc cña t¸c phÈm: Toµn bé t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” gåm: lêi tùa, phÇn më ®Çu vµ 3 phÇn lín: 1. TriÕt häc, 2. Kinh tÕ, chÝnh trÞ häc. 3. Chñ nghÜa x· héi . PhÇn 1: PhÇn triÕt häc. Gåm 12 ch­¬ng, tõ ch­¬ng 3 ®Õn ch­¬ng 14. Phª ph¸n quan ®iÓm cña §uy rinh trªn mét lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc vµ tr×nh bµy mét lo¹t nh÷ng quan ®iÓm cña Chñ nghÜa M¸c-Lªnin trªn c¬ së §uy rinh nªu ra. PhÇn 2: Kinh tÕ, chÝnh trÞ: gåm 10 ch­¬ng, trong ®ã ¡ngghen tËp trung phª ph¸n quan ®iÓm cña §uy rinh vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ph­¬ng ph¸p, nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa . PhÇn 3: Chñ nghÜa x· héi: gåm 5 ch­¬ng, trong ®ã ¡ngghen tËp trung phª ph¸n quan ®iÓm duy t©m siªu h×nh cña §uy rinh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña Chñ NghÜa X· Héi. ¤ng ®· phª ph¸n nh÷ng sai lÇm cña §uy rinh vÒ nh÷ng häc thuyÕt x· héi kh«ng t­ëng. Sau ®ã ¡ngghen tr×nh bµy nh÷ng quan ®iÓm duy vËt lÞch sö cña Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ chñ nghÜa x· héi. Sù ra ®êi cña chñ nghÜa x· héi b¾t nguån tõ nh÷ng m©u thuÉn trong x· héi t­ b¶n tøc m©u thuÉn gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt cã tÝnh x· héi ho¸ cao víi quan hÖ s¶n xuÊt së h÷u t­ nh©n. Tãm l¹i ,hai t¸c phÈm cña ¡ngghen cã hoµn c¶nh ra ®êi kh¸c nhau vµ kÕt cÊu kh¸c nhau nh­ng c¶ hai cïng quan t©m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thêi ®¹i ®Æt ra trªn tinh thÇn duy vËt biÖn chøng.C¶ hai ®Òu ®Ó l¹i nh÷ng gi¸ trÞ quý b¸u ,gãp phÇn b¶o vÖ vµ hoµn thiÖn h¬n n÷a nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc.§Æc biÖt lµ phÐp biÖn chøng. 1.2. LÞch sö phÐp biÖn chøng qua hai t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” PhÐp biÖn chøng duy vËt do M¸c- ¡ngghen x©y dùng, Lªnin ph¸t triÓn- lµ ®Ønh cao, lµ c¬ së cña t­ duy cao nhÊt trong lÞch sö nhËn thøc nh©n lo¹i. §ã lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi, qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau . VÒ ®iÒu nµy trong t¸c phÈm cña m×nh ¡ngghen ®· tr×nh bµy kh¸ râ nÐt ba giai ®o¹n ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng:PhÐp biÖn chøng s¬ khai trong triÕt häc Hyl¹p cæ ®¹i,phÐp biÖn chøng duy t©m trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc,vµ phÐp biÖn chøng duy vËt. VÒ phÐp biÖn chøng cæ ®¹i ¡ngghen viÕt “Khi chóng ta dïng t­ duy ®Ó xem xÐt giíi tù nhiªn, lÞch sö loµi ng­êi hay ho¹t ®éng tinh thÇn cña b¶n th©n chóng ta th× tr­íc nhÊt, chóng ta thÊy mét bøc tranh vÒ sù ch»ng chÞt v« tËn cña nh÷ng mèi liªn hÖ vµ nh÷ng sù t¸c ®éng qua l¹i trong ®ã kh«ng cã c¸i g× lµ ®øng nguyªn, kh«ng thay ®æi, mµ tÊt c¶ ®iÒu vËn ®éng, biÕn ®æi, ph¸t sinh vµ mÊt ®i. C¸i thÕ giíi quan ban ®Çu, ng©y th¬ nh­ng xÐt vÒ thùc chÊt th× ®óng ®ã lµ thÕ giíi quan cña c¸c nhµ triÕt häc Hyl¹p cæ ®¹i vµ lÇn ®Çu tiªn ®· ®­îc Hªraclit tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng: Mäi vËt ®Òu tån t¹i vµ ®ång thêi l¹i kh«ng tån t¹i, v× mäi vËt ®ang tr«i ®i, ,mäi vËt ®Òu kh«ng ngõng thay ®æi, mäi vËt ®Òu kh«ng ngõng ph¸t sinh vµ tiªu vong. Nh­ng c¸ch nh×n Êy, dï cho nã cã n¾m ®óng tÝnh chÊt chung cña toµn bé bøc tranh vÒ c¸c hiÖn t­îng, vÉn kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i thÝch nhiÒu chi tiÕt hîp thµnh bøc tranh toµn bé, vµ chõng nµo chóng ta ch­a biÕt ®­îc c¸c chi tiÕt Êy th× chóng ta ch­a hiÓu râ ®­îc bøc tranh toµn bé Êy. Muèn nhËn thøc ®­îc nh÷ng chi tiÕt Êy chóng ta buéc ph¶i t¸ch chóng ra khái mèi liªn hÖ tù nhiªn hay lÞch sö cña chóng, vµ ph¶i nghiªn cøu riªng tõng chi tiÕt mét theo ®Æc tÝnh cña chóng, theo nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ riªng cña chóng… §ã lµ nhiÖm vô cña khoa häc tù nhiªn…” [1.35] Víi ®o¹n viÕt trªn ta thÊy ­u ®iÓm cña phÐp biÖn chøng cæ ®¹i lµ nãi cho ta thÊy “mét bøc tranh vÒ sù ch»ng chÞt v« tËn cña nh÷ng mèi liªn hÖ vµ sù t¸c ®éng qua l¹i trong ®ã kh«ng cã c¸i g× lµ ®øng nguyªn, kh«ng thay ®æi mµ tÊt c¶ ®Òu vËn ®éng, biÕn ®æi, ph¸t sinh vµ mÊt ®i” tøc lµ ph¶n ¸nh thÕ giíi nh­ nã tån t¹i. Do vËy, nã n¾m ®óng tÝnh chÊt chung cña toµn bé bøc tranh vÒ c¸c sù vËt hiÖn t­îng. Nh­ vËy phÐp biÖn chøng cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng chÊt ph¸c, ng©y th¬ trong ®ã ng­êi ta thÊy: thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt gi÷a c¸c bé phËn cã mèi liªn hÖ qua l¹i víi nhau, thÕ giíi vµ c¸c bé phËn thÕ giíi kh«ng ngõng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. MÆt kh¸c, ¡ngghen còng chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng cæ ®¹i: Tuy nã cho ta bøc tranh chung vÒ thÕ giíi nh­ng ch­a ®Çy ®ñ: “Dï cho nã cã n¾m ®óng tÝnh chÊt chung cña toµn bé bøc tranh vÒ c¸c hiÖn t­îng, vÉn kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng chi tiÕt hîp thµnh bøc tranh toµn bé vµ chõng nµo chóng ta ch­a biÕt ®­îc c¸c chi tiÕt Êy th× chóng ta ch­a thÓ hiÓu râ ®­îc bøc tranh toµn bé Êy”. VËy lµ, ®Ó hiÓu thÕ giíi xung quanh chóng ta thùc sù th× phÐp biÖn chøng cæ ®¹i vÉn ch­a ®ñ bëi nã cho ta bøc tranh chung vÒ thÕ giíi nh­ng kh«ng cho ta nh÷ng chi tiÕt cña bøc tranh Êy. §Ó hiÓu vÒ thÕ giíi nã ®ßi hái nh÷ng bæ sung, hiÓu biÕt chi tiÕt vÒ thÕ giíi, ¡ngghen ®· khÐo lÐo chuyÓn chóng ta sang h×nh thøc hay giai ®o¹n phÐp biÖn chøng thø hai. §Ó kh¾c phôc h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng cæ ®¹i, ®¸p øng nhu cÇu thùc tiÔn cña con ng­êi, con ng­êi ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu c¸c bé phËn kh¸c nhau cña thÕ giíi. Ngõ¬i ta ®· “ph©n chia tù nhiªn ra thµnh nh÷ng bé phËn riªng biÖt. ViÖc t¸ch riªng c¸c lo¹i qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ c¸c sù vËt tù nhiªn kh¸c nhau thµnh nh÷ng lo¹i nhÊt ®Þnh, viÖc nghiªn cøu cÊu t¹o bªn trong cña nh÷ng vËt thÓ h÷u c¬ theo c¸c h×nh th¸i gi¶i phÉu nhiÒu vÎ cña nã…”. Vµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã t¹o ®iÒu kiÖn” c¬ b¶n cho nh÷ng tiÕn bé khæng lå mµ 400 n¨m gÇn ®©y ®· ®em l¹i cho chóng ta trong lÜnh vùc nhËn thøc giíi tù nhiªn. Tuy vËy nã ®· ®Ó l¹i cho chóng ta mét “thãi quen lµ xem xÐt nh÷ng sù vËt tù nhiªn vµ qu¸ tr×nh tù nhiªn trong tr¹ng th¸i biÖt lËp cña chóng, ë bªn ngoµi mèi liªn hÖ to lín, vµ do ®ã kh«ng xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i vËn ®éng mµ xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i tÜnh, kh«ng coi chóng vÒ c¬ b¶n l¹i biÕn ®æi mµ coi chóng vÜnh viÔn kh«ng biÕn ®æi, kh«ng xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i sèng mµ xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i chÕt. §ã tøc lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh.” [1.36]. Tõ thÕ kû XVIII, khoa häc tù nhiªn chuyÓn dÇn träng t©m sang nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh trong liªn hÖ, vËn ®éng, ph¸t triÓn cña chóng. Nh÷ng thµnh qu¶ trong khoa häc tù nhiªn chøng minh r»ng tù b¶n th©n thÕ giíi tån t¹i biÖn chøng. ViÖc phñ nhËn vai trß phÐp siªu h×nh dÉn ®Õn viÖc x¸c lËp phÐp biÖn chøng duy t©m kh¸ch quan mµ ®Ønh cao cña nã lµ trong triÕt häc cña Heghen. ¦u ®iÓm cña phÐp biÖn chøng duy t©m mµ ®Ønh cao cña nã trong hÖ thèng cña Heghen “lµ trong ®ã lÇn ®Çu tiªn- vµ ®©y lµ c«ng lao to lín cña «ng- toµn bé giíi tù nhiªn, lÞch sö vµ t­ t­ëng ®­îc tr×nh bµy nh­ mét qu¸ tr×nh, nghÜa lµ lu«n lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi, biÕn hãa vµ ph¸t triÓn, vµ «ng ®· cè v¹ch ra mèi liªn hÖ néi t¹ cña sù vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn Êy” [1.39-40]. Heghen ®· x©y dùng ®­îc mét hÖ thèng kh¸i niÖm, quy luËt, ph¹m trï, nghiªn cøu sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a c¸c ph¹m trï, quy luËt ®ã, luËn chøng mét c¸ch s©u s¾c vµ toµn diÖn qu¸ tr×nh vËn ®éng cña tù nhiªn- lÞch sö vµ t­ t­ëng. Nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng còng ®· ®­îc Heghen tr×nh bµy. Nh­ vËy, phÐp biÖn chøng duy t©m trong tay Heghen ®· nh×n thÕ giíi trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn, biÕn ®æi cña nã, trong mèi liªn hÖ ch»ng chÞt cña nã. ë ®©y, nh÷ng phµm trï quy luËt… ®· ®­îc x©y dùng vµ ®©y lµ ®iÒu tiÕn bé h¬n h¼n phÐp biÖn chøng cæ ®¹i. Nh­ng so víi phÐp biÖn chøng cæ ®¹i, phÐp biÖn chøng duy t©m kh«ng hÒ cã bøc thôt lïi nµo? PhÐp biÖn chøng cæ ®¹i tuy nh×n thÕ giíi cßn ng©y th¬, chÊt ph¸c nh­ng nã còng ®· thÊy sù vËn ®éng, biÕn ®æi cña thÕ giíi dï ch­a nh×n thÊy tÝnh biÖn chøng cña thÕ giíi, ®Æc biÖt nã ®· ®øng trªn lËp tr­êng duy vËt ®Ó t×m hiÓu thÕ giíi. §©y lµ ®iÒu sai lÇm mµ phÐp biÖn chøng trong tay Heghen m¾c ph¶i. PhÐp biÖn chøng trong tay Heghen bÞ “®Æt ®éc ngù¬c”, ®ã lµ phÐp biÖn chøng duy t©m. ¡ngghen viÕt “Heghen lµ mét nhµ duy t©m, nghÜa lµ ®èi víi «ng th× nh÷ng t­ t­ëng trong ®Çu ãc chóng ta kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ph¶n ¸nh Ýt nhiÒu trõu t­îng cña nh÷ng sù vËt vµ qu¸ tr×nh hiÖn thùc mµ ng­îc l¹i, nh÷ng sù vËt vµ sù ph¸t triÓn cña chóng ®èi víi Heghen chØ lµ nh÷ng ph¶n ¸nh thÓ hiÖn c¸i “ý nghÜa” nµo ®ã tån t¹i ë mét n¬i nµo ®ã ngay tr­íc khi cã thÕ giíi” [1.40-41]. V× vËy “tÊt c¶ ®Òu bÞ ®Æt lén ng­îc vµ mèi liªn hÖ hiÖn thùc cña c¸c hiÖn t­îng cña thÕ giíi hoµn toµn bÞ ®¶o ng­îc” [1.41]. VËy lµ theo Heghen thÕ giíi lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn cu¶ t­ t­ëng, cña ý niÖm do vËy c¸c quy luËt, ph¹m trï… kh«ng ph¶i c¸i vèn cã thÕ giíi, kh«ng tån t¹i c¸ch quan ®éc lËp víi t­ t­ëng mµ ®ã lµ quy luËt, ph¹m trï …cña ý niÖm, cã tr­íc thÕ giíi nµy råi míi tha ho¸ vµo tù nhiªn vµ x· héi. PhÐp biÖn chøng duy t©m cã ­u ®iÓm lµ nh×n thÕ giíi trong tÝnh biÖn chøng cña nã nh­ng h¹n chÕ lµ duy t©m, tøc cho r»ng tÊt c¶ thÕ giíi nµy lµ sù tha ho¸ cña ý niÖm nµo ®ã. §¸nh gi¸ vÒ Heghen - vÒ phÐp biÖn chøng duy t©m M¸c viÕt: “tÝnh chÊt thÇn bÝ mµ phÐp biÖn chøng ®· m¾c ph¶i trong tay Heghen tuyÖt nhiªn kh«ng ng¨n c¶n Heghen trë thµnh ng­êi ®Çu tiªn tr×nh bµy mét c¸ch bao qu¸t vµ cã ý thøc nh÷ng h×nh th¸i vËn ®éng chung cña phÐp biÖn chøng. ë Heghen, phÐp biÖn chøng bÞ lén ng­îc ®Çu xuèng ®Êt. ChØ cÇn dùng nã l¹i lµ sÏ ph¸t hiÖn ®ù¬c c¸i h¹t nh©n hîp lý cña nã ë ®»ng sau c¸i vÎ thÇn bÝ cña nã” [1.494]. “ ViÖc hiÓu ®­îc tÝnh chÊt hoµn toµn sai lÇm cña chñ nghÜa duy t©m §øc hiÖn ®¹ng tån t¹i, nhÊt ®Þnh sÏ dÉn ®Õn chñ nghÜa duy vËt” [1.41]. Vµ phÐp biÖn chøng duy vËt ra ®êi nh­ mét ®ßi hái tÊt yÕu. PhÐp biÖn chøng duy vËt theo ¡ngghen: nã ®· “vøt bá ®¬n thuÇn c¸i tÝnh chÊt c¸ch m¹ng ng©y th¬, toµn bé lÞch sö ®· cã tõ tr­íc, chñ nghÜa duy vËt hiÖn ®¹i coi lÞch sö lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cu¶ loµi ng­êi vµ ®Æt cho minh nhiÖm vô lµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña qu¸ tr×nh Êy” [1.41]. VËy phÐp biÖn chøng duy vËt ra ®êi trªn c¬ së tæng hîp nh÷ng yÕu tè tÝch cùc hîp lý cña chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m tr­íc ®Êy, trªn c¬ së kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn. §ã thùc sù lµ tinh hoa nh©n lo¹i, lµ sù héi tô cña trÝ tuÖ nh©n lo¹i trong trÝ tuÖ cña nh÷ng con ng­êi thiªn tµi. Vµ nhiÖm vô cña phÐp biÖn chøng duy vËt chÝnh lµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn - x· héi vµ t­ duy con ng­êi. §Ó nãi vÒ sù kh¸c nhau vÒ chÊt cña phÐp biÖn chøng duy vËt ¡nghen viÕt: “ng­îc l¹i víi quan niÖm vÒ tù nhiªn thÞnh hµnh ë ng­êi Ph¸p thÕ kû XVIII còng nh­ ë Heghen, coi tù nhiªn lµ mét chØnh thÓ kh«ng thay ®æi, vËn ®éng trong nh÷ng vßng tuÇn hoµn chËt hÑp víi nh÷ng thiªn thÓ vÜnh cöu nh­ Niut¬n ®· d¹y, víi nh÷ng lo¹i sù vËt h÷u c¬ kh«ng thay ®æi nh­ng LeNe ®· d¹y, ng­îc l¹i víi quan niÖm tù nhiªn Êy chñ nghÜa duy vËt hiÖn ®¹i tæng hîp nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn mµ theo nã th× giíi tù nhiªn còng cã lÞch sö cña b¶n th©n nã trong thêi gian, nh÷ng thiªn thÓ Êy còng n¶y sinh vµ diÖt vong gièng nh­ tÊt c¶ c¸c loµi h÷u c¬ trªn nh÷ng thiªn thÓ Êy trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi…” [1.42]. So víi chñ nghÜa duy t©m th× phÐp biÖn chøng duy vËt chØ thõa nhËn: t­ t­ëng tinh thÇn lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt, vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh cña tån t¹i kh¸ch quan. So víi phÐp biÖn chøng duy vËt tr­íc ®ã th× phÐp biÖn chøng duy vËt hiÖn ®¹i thÊy ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh tån t¹i kh¸ch quan, ý thøc cã tÝnh ®éc lËp cña nã, ý thøc t¸c ®éng vµo vËt chÊt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi. §ã chÝnh lµ sù kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña phÐp biÖn chøng duy vËt cæ ®¹i vµ phÐp biÖn chøng duy t©m. ¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh “chñ nghÜa duy vËt hiÖn ®¹i vÒ b¶n chÊt lµ biÖn chøng” [1.42]. PhÐp biÖn chøng ra ®êi lµ cña mét cuéc c¸ch m¹ng trong thÕ giíi quan vµ th«ng qua chøc n¨ng nµy cña m×nh phÐp biÖn chøng duy vËt ®· thÓ hiÖn vai trß ngµy cµng lín cña m×nh ®èi víi cuéc sèng con ngõ¬i, ®èi víi x· héi. Së dÜ phÐp biÖn chøng duy vËt lµm ®­îc ®iÒu ®ã lµ do nã ®· gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Trong "LuËn c­¬ng vÒ Phoi¬bach” M¸c ®· phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m tr­íc ®©y thiÕu quan ®iÓm thùc tiÔn, kh«ng xem thùc tiÔn lµ c¬ së cña hiÖn thùc, v× vËy ý thøc chØ lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng vËt chÊt, tøc lµ kh«ng thÊy vai trß cña hiÖn thùc, kh«ng gi¶i quyÕt triÖt ®Ó mèi quan hÖ cña t­ duy - tån t¹i. M¸c ®· chØ ra sù thèng nhÊt cña t­ duy vµ tån t¹i vµ «ng ®· ®­a ra ph¹m trï thùc tiÔn, kh¼ng ®Þnh mèi quan hÖ vËt chÊt vµ ý thøc, kh¼ng ®Þnh qua thùc tiÔn mµ con ng­êi hiÖn thùc hãa ®­îc t­ duy. Tøc lµ phÐp biÖn chøng ®· gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Thø hai phÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt thÕ giíi quan duy vËt vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. Tr­íc ®©y chñ nghÜa duy vËt th­êng t¸ch rêi phÐp biÖn chøng, cßn phÐp biÖn chøng th­êng g¾n víi chñ nghÜa duy t©m. PhÐp biÖn chøng duy vËt ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa, c¶i t¹o tinh hoa nh©n lo¹i tr­íc ®ã kÕt hîp víi trÝ tuÖ nh©n lo¹i ®· kh¾c phôc h¹n chÕ cña hai ph­¬ng h­íng trªn kÕt hîp ®­îc h¹t nh©n hîp lý cña chóng ®Ó ®­a ra phÐp biÖn chøng lªn ®Ønh cao cña nã - phÐp biÖn chøng hiÖn ®¹i nhÊt, hîp lý nhÊt. Thø ba, phÐp biÖn chøng duy t©m lµ thÕ giíi quan, hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp tiªn tiÕn nhÊt, c¸ch m¹ng nhÊt, ®¹i diÖn cho lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi ho¸ cao. Do vËy phÐp biÖn chøng duy vËt mang tÝnh c¸ch m¹ng vµ tÝnh khoa häc ph¶n ¸nh ®­îc lîi Ých nhu cÇu xu h­íng ph¸t triÓn cña lÞch sö nh©n lo¹i. Víi tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n trªn mµ phÐp biÖn chøng duy vËt lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng. Tuy vËy, ®Ó ¸p dông phÐp biÖn chøng Êy vµo trong ®êi sèng, häc tËp, nghiªn cøu… kh«ng ph¶i lµ dÔ rµng. §ã lµ vÊn ®Ò ®ang ®­îc ®Æt ra cÊp b¸ch trong giai ®o¹n hiÖn nay cña n­íc ta. Lµm nh­ thÕ nµo ®Ó kh«ng vËn dông sai lÖch, xuyªn t¹c phÐp biÖn chøng duy vËt hiÖn ®¹i, ®Ó phÐp biÖn chøng Êy ho¸ th©n sinh ®éng vµo hoµn c¶nh ®æi míi cña n­íc ta… Nh­ vËy, víi viÖc t×m hiÓu ba giai ®o¹n ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng trong hai t¸c phÈm cña ¡ngghen “ Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” ta thÊy phÐp biÖn chøng duy vËt mµ ngµy nay._. chóng ta cã kh«ng ph¶i lµ con ®­êng gi¶n ®¬n. Nã lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi, phøc t¹p. Còng qua ®©y ta thÊy sù kh¸c nhau rÊt c¨n b¶n cña phÐp biÖn chøng duy t©m vµ phÐp biÖn chøng duy vËt. Sù ph©n biÖt chóng cã ý nghÜa v« cïng lín lao bëi chØ khi thÊm nhuÇn sù kh¸c nhau vÒ chÊt cña chóng ta míi ®øng v÷ng trªn lËp tr­êng phÐp biÖn chøng duy vËt ®Ó xem xÐt vµ vËn dông, ta míi cã nÒn t¶ng ®Ó ®i vµo xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc kh¸c. 1.3. Sù ®èi lËp gi÷a ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh qua hai t¸c phÈm Cïng víi viÖc lµm s¸ng tá c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng trong hai t¸c phÈm “ Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” ®Æc biÖt trong t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” ¡ngghen ®· lµm s¸ng tá ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh. ViÖc lµm s¸ng tá hai ph­¬ng ph¸p nµy, sù kh¸c nhau vÒ chÊt cña chóng cã mét vai trß v« cïng quan träng, cã tÝnh ph­¬ng ph¸p luËt ®èi víi viÖc nh×n nhËn, xem xÐt c¸c vÊn ®Ò kh¸c cña t¸c phÈm. Khi tr×nh bµy vÒ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh ¡ngghen ®· lµm s¸ng tá mét lo¹t c¸c vÊn ®Ò: ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, nguån gèc, ®Æc tr­ng, b¶n chÊt, giíi h¹n ®óng cña ph­¬ng ph¸p, ­u vµ nh­îc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p. ¡ngghen viÕt: “… xem xÐt nh÷ng sù vËt tù nhiªn vµ qu¸ tr×nh tù nhiªn trong tr¹ng th¸i biÖt lËp cña chóng ë bªn nghoµi mèi liªn hÖ to lín chung, vµ do ®ã kh«ng xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i vËn ®éng mµ xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i tÜnh, kh«ng coi chóng vÒ c¬ b¶n lµ biÕn ®æi mµ coi chóng lµ vÜnh viÔn kh«ng biÕn ®æi, kh«ng xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i sèng mµ xem xÐt chóng trong tr¹ng th¸i chÕt… Tøc ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh” [1.36]. §©y cã thÓ xem lµ mét ®Þnh nghÜa kh¸ hoµn chØnh, ®Çy ®ñ vÒ ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh cña ¡ngghen . Víi ®Þnh nghÜa nµy Angghen ®· v¹ch ra nh÷ng ®Æc tr­ng rÊt c¬ b¶n cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh lµ : §Æt sù vËt trong tr¹ng th¸i biÖt lËp víi bªn ngoµi, víi mèi liªn hÖ to lín chung cña sù vËt, do vËy sù vËt kh«ng ®­îc xem xÐt trong tr¹ng th¸i vËn ®éng mµ tÜnh - kh«ng biÕn ®æi - tr¹ng th¸i chÕt cøng. ¡ngghen còng ®· v¹ch ra cho chóng ta thÊy nguyªn nh©n hay nguån gèc cña ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy chÝnh lµ: do ¶nh cña sù ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XVIII, do nhu cÇu nhËn thøc mµ con ng­êi ph©n chia thÕ thµnh c¸c bé phËn riªng biÖt ®Ó nghiªn cøu tõ ®ã t¹o ra thãi quen xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i t¸ch rêi nhau ®ã lµ: ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh. VÒ ®iÒu nµy ¡ngghen viÕt: “ Tõ nöa cuèi thÕ Kû XVIII míi cã mét nÒn khoa häc tù nhiªn thùc sù mµ tõ bÊy ®Õn nay khoa häc ®ã ®· ®¹t ®­îc nh÷ng tiÕn bé ngµy cµng nhanh chãng. ViÖc ph©n chia giíi tù nhiªn ra thµnh nh÷ng mét bé phËn riªng biÖt, viÖc t¸ch riªng c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ c¸c sù vËt tù nhiªn kh¸c nhau thµnh nh÷ng lo¹i nhÊt ®Þnh, viÖc nghiªn cøu cÊu t¹o bªn trong cña c¸c vËt thÓ h÷u c¬ theo c¸c h×nh th¸i gi¶i phÉu nhiÒu vÎ cña nã- tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cho nhiÒu tiÕn bé khæng lå mµ 400 n¨m gÇn ®©y ®· ®em l¹i cho chóng ta trong lÜnh vùc nhËn thøc giíi tù nhiªn … Vµ khi ph­¬ng ph¸p hiÖn thøc Êy ®­îc ®­a tõ khoa häc tù nhiªn vµo triÕt häc th× nã t¹o ra tÝnh h¹n chÕ ®Æc thï cña nh÷ng thÕ kû gÇn ®©y” [1.36]. VËy vÒ b¶n chÊt ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh lµ ph­¬ng ph¸p xem xÐt sù vËt trong sù t¸ch rêi, tÜnh t¹i tuyÖt ®èi mµ kh«ng xem xÐt chóng trong sù ph¸t sinh, mÊt ®i cña c¸c sù vËt. ¡ngghen viÕt: “§èi víi nhµ siªu h×nh häc… Nh÷ng kh¸i niÖm, ®Òu lµ nh÷ng ®Æc tr­ng nghiªn cøu riªng biÖt, cè ®Þnh, cøng ®ê,vÜnh viÔn, ph¶i ®­îc xem xÐt c¸i nµy sau c¸i kia, c¸i nµy ®éc lËp víi c¸i kia” [1.36]. Víi hä “Cã lµ cã , kh«ng lµ kh«ng, ngoµi c¸i ®ã ra chØ lµ trß x¶o quyÖt” [1.37]. VËy ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy cã ­u ®iÓm vµ nh­îc ®iÓm g×? Giíi h¹n ¸p dông cña nã ra sao? ¡ngghen ®· tr×nh bµy trong t¸c phÈm cña m×nh mét c¸ch kh¸ râ rµng. §Ó nãi vÒ giíi h¹n sö dông cña ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy ¡ngghen ®· vËn dông nh÷ng h×nh ¶nh rÊt sèng ®éng… “Tuy lµ ng­êi b¹n ®­êng rÊt ®¸ng kÝnh trong bèn bøc t­êng sinh ho¹t cña gia ®×nh, còng sÏ tr¶i qua nh÷ng cuéc ph­u l­u kú l¹ nhÊt mét khi nã m¹o hiÓm b­íc vµo thÕ giíi nghiªn cøu réng lín. Ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh dï ®­îc coi lµ xøng ®¸ng vµ thËm trÝ ®­îc coi lµ cÇn thiÕt trong nh÷ng lÜnh vùc nhÊt ®Þnh Ýt nhiÒu réng lín tuú theo tÝnh chÊt cña ®èi t­îng nghiªn cøu” hay “c¸i hoÆc lµ…HoÆc lµ” ngµy cµng trë nªn kh«ng ®ñ. Trong nh÷ng ®éng vËt h¹ ®¼ng, kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®­îc mét c¸ch râ rÖt kh¸i niÖm c¸ thÓ, kh«ng nh÷ng chØ theo nghÜa lµ kh«ng biÕn mét ®éng vËt nµo ®ã lµ mét c¸ thÓ hay mét quÇn thÓ mµ cßn ë vÊn ®Ò lµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn th× c¸ thÓ nµy chÊm døt ë ®©u vµ c¸ thÓ kh¸c b¾t ®Çu tõ ®©u… §èi víi giai ®o¹n ph¸t triÓn nh­ thÕ cña khoa häc tù nhiªn… Th× ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh cò kÜ kh«ng cßn ®ñ n÷a” [1.696]. Trong khi chØ ra giíi h¹n sö dông cña ph­¬ng ph¸p nµy ¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh “Lµ ng­êi b¹n ®­êng rÊt ®¸ng kÝnh trong bèn bøc t­êng cña sinh ho¹t gia ®×nh” . Thùc tÕ lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy naú trong giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh ®· gióp cho c¸c ngµnh khoa häc thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ trong thu thËp c¸c tri thøc riªng lÎ vÒ thÕ giíi, ®µo s©u nh÷ng hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ nh÷ng m¶ng nhá, riªng biÖt Êy. VËy lµ, ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh kh«ng ph¶i kh«ng cã gi¸ trÞ trong nh÷ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh vµ cã øng dông kh¸ réng lín. Tuy vËy ¡ngghen chØ ra nh÷ng nh­îc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy: “Chãng hay chµy nã còng sÏ gÆp ph¶i mét gianh giíi mµ nÕu v­ît qua th× nã trë thµnh phiÕn diÖn, h¹n chÕ, trõu t­îng vµ sa vµo nh÷ng m©u thuÉn kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt ®­îc, v× nã nh×n thÊy nh÷ng sù vËt riªng biÖt mµ kh«ng nh×n thÊy mèi liªn hÖ qua l¹i víi nh÷ng sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy sù tån t¹i cña nh÷ng sù vËt Êy mµ kh«ng nh×n thÊy sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña chóng, chØ nh×n thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña sù vËt Êy mµ quªn mÊt sù vËn ®éng cña sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy c©y mµ kh«ng thÊy rõng” [1.37]. §Ó minh chøng cho ®iÒu nµy ¡ngghen ®· lÊy mét lo¹t vÝ dô “thÝ dô, trong sinh ho¹t hµng ngµy chóng ta biÕt vµ cã thÓ nãi mét c¸ch ch¾c ch¾n r»ng mét con vËt ®ang tån t¹i hay kh«ng tån t¹i, nh­ng nghiªn cøu kü h¬n n÷a th× chóng ta l¹i thÊy r»ng ®«i khi ®ã lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p, nh­ c¸c luËt s­ hiÓu rÊt râ ®iÒu ®ã khi ph¶i vß ®Çu bøt tai ®Ó t×m ra mét giíi h¹n hîp lý mµ nÕu v­ît qu¸ th× viÖc giÕt mét c¸i thai trong bông mÑ sÏ bÞ coi lµ téi giÕt ng­êi. Còng nh­ thÕ kh«ng thÓ x¸c ®Þnh mét c¸ch chÝnh x¸c lóc chÕt lµ lóc nµo, bëi v× sinh lý häc chøng minh r»ng c¸i chÕt kh«ng thÓ lµ mét sù kiÖn ®ét ngét vµ trong kho¶nh kh¾c mµ lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi” [1.37]. “Chóng ta thÊy r»ng nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ lµ nh÷ng kh¸i niÖm chØ cã ý nghÜa lµ nguyªn nh©n kÕt qu¶ khi ®­îc ¸p dông vµo mét tr­êng hîp riªng biÖt nhÊt ®Þnh… Nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ lu«n lu«n thay ®æi vÞ trÝ cho nhau, c¸i ë ®©y hay trong lóc nµy lµ nguyªn nh©n th× ë chç kh¸c hoÆc ë lóc kh¸c l¹i lµ kÕt qu¶ ng­îc l¹i” [1.38]. Khi ®¸nh gi¸ vÒ viÖc tr×nh bµy ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh cña ¡ngghen trong hai t¸c phÈm “Chèng §uy rinh”, vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” mµ ®Æc biÖt trong “Chèng §uy rinh” cã t¸c gi¶ ®· viÕt “¡ngghen nªu lªn ®Æc tr­ng s©u s¾c vµ hiÓn nhiªn vÒ b¶n chÊt cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh. Khã lßng tr×nh bµy nguyªn nh©n xuÊt hiÖn cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh vµ b¶n chÊt cña nã tèt h¬n nhiÒu ¡ngghen ®· lµm trong “Chèng §uy rinh” [11.598-599]. Kh«ng nh÷ng chØ ra b¶n chÊt ,gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh mét c¸ch s©u s¾c ¡ngghen trong hai t¸c phÈm nµy cßn chØ ra sù ®èi lËp gi÷a ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng chØ ra ®Þnh nghÜa, b¶n chÊt, gi¸ trÞ… cña ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. Xung quanh quan niÖm vÒ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng hiÖn ®ang cã hai quan ®iÓm kh¸c nhau: mét lo¹i ®ång nhÊt ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng víi phÐp biÖn chøng; mét lo¹i cho r»ng hai c¸i nµy kh¸c nhau. Theo t¸c gi¶ quan ®iÓm thø hai cã ®iÓm hîp lý h¬n. PhÐp biÖn chøng bao gåm hÖ thèng lý thuyÕt (lý luËn cña nã) vµ trªn c¬ së ®ã rót ra ph­¬ng ph¸p t­ duy gäi lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. Tuy vËy, trong mét sè tr­êng hîp th× quan ®iÓm thø nhÊt vÉn ®­îc sö dông víi nghÜa rót ra ý nghÜa cña phÐp biÖn chøng hay cña ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. ë ®©y t¸c gi¶ ph©n biÖn nh­ vËy ®Ó nhÊn m¹nh sù ®èi lËp cña hai ph­¬ng ph¸p t­ duy: Siªu h×nh vµ biÖn chøng §Ó nãi vÒ sù ®èi lËp cña hai ph­¬ng ph¸p nµy ¡ngghen kh«ng chØ sö dông ng«n ng÷ trùc tiÕp: “Tr¸i l¹i ®èi víi phÐp biÖn chøng…” [1.38] mµ «ng sö dông c¶ sù ph©n tÝch cña m×nh ®Ó chØ râ sù kh¸c nhau sö ®èi lËp nhau cña hai ph­¬ng ph¸p nµy vÒ b¶n chÊt giíi h¹n øng dông… ¡ngghen viÕt: “Ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng kh«ng cßn biÕt ®Õn c¸i hard and fast lines, ®Õn nh÷ng phÐp “hoÆc lµ …hoÆc lµ” v« ®iÒu kiÖn vµ dïng ®­îc ë mäi n¬i, phÐp biÖn chøng lµm cho nh÷ng sù kh¸c biÖt siªu h×nh cè ®Þnh chuyÓn ho¸ lÉn nhau, phÐp biÖn chøng thõa nhËn trong nh÷ng tr­êng hîp cÇn thiÕt, lµ bªn c¹nh c¸i “hoÆc lµ…hoÆc lµ” th× cã c¶ “c¸i nµy lÉn c¸i kia”, vµ thùc hiÖn sù m«i giíi gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp” [1.996]. VËy, ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng ®­îc sö dông mäi n¬i; tr­êng øng dông cña nã rÊt réng lín, nã xem xÐt sù vËt hiÖn t­îng trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn, tiªu vong, trong mèi liªn hÖ cña nã, nã kh«ng chØ nh×n thÊy c¸i hoÆc lµ…hoÆc lµ mµ bªn c¹nh ®ã nã cßn nh×n thÊy c¸i nµy lÉn c¸i kia. Tuy kh«ng ®­a ra mét ®Þnh nghÜa trùc tiÕp theo kiÓu “ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng lµ…“ nh­ng trong t¸c phÈm cña m×nh ¡ngghen ®· gi¸n tiÕp ®Þnh nghÜa ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng lµ: “ph­¬ng ph¸p mµ ®iÒu c¨n b¶n lµ nã xem xÐt nh÷ng sù vËt vµ nh÷ng ph¶n ¸n cña chóng trong t­ t­ëng trong mèi liªn hÖ lÉn nhau cña chóng, trong sù rµng buéc, sù vËn ®éng, sù ph¸t sinh vµ tiªu vong cña chóng” [1.38]. §©y râ rµng lµ mét ®Þnh nghÜa ®· chØ ra nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. VËy b¶n chÊt cña ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy chÝnh lµ: Xem xÐt sù vËt vµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña chóng trong t­ t­ëng trong mèi liªn hÖ qua l¹i lÉn nhau, trong sù vËn ®éng, ph¸t sinh vµ tiªu vong cña chóng. VÒ ®iÒu nµy ¡ngghen trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch cña m×nh ®· chØ ra ®©y lµ ®iÒu ®· ®­îc Hªghen nãi ®Õn “toµn bé thÕ giíi tù nhiªn lÞch sö vµ t­ t­ëng ®­îc tr×nh bµy nh­ mét qu¸ tr×nh nghÜa lµ lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi, biÕn ho¸ vµ ph¸t triÓn vµ «ng ®· cè v¹ch ra mèi liªn hÖ néi t¹i cña sù vËt ®éng vµ sù ph¸t triÓn Êy” [1.38- 40]. R»ng “Heghen … ®· ®Ò ra nhiÖm vô Êy” [1.40]. Nh­ng nã ®· m¾c sai lÇm lµ ®øng trªn lËp tr­êng duy t©m. M¸c- ¡ngghen ®· dùng nã dËy, ®­a vµo cho nã luång sinh khÝ míi. Ph­¬ng ph¸p nµy kh«ng nh÷ng ®­îc giíi tù nhiªn kiÓm nghiÖm mµ cßn ®­îc sù kiÓm nghiÖm cña thµnh tùu khoa häc tù nhiªn ®­¬ng thêi. ¡ngghen viÕt: “giíi tù nhiªn lµ hßn ®¸ thö vµng ®èi víi phÐp biÖn chøng” [1.38]. R»ng “khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i ®· cung cÊp cho sù kiÓm nghiÖm Êy nh÷ng vËt liÖu hÕt søc phong phó vµ mçi ngµy mét t¨ng thªm” [1.38]. Còng qua ®©y ¡ngghen chØ ra thùc tr¹ng thiÕu ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng bÊy giê vµ ®Õn ngµy nay lêi c¶nh tØnh cña Ng­êi vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ: “Nh­ng v× c¶ cho ®Õn nay cã thÓ ®Õm ®­îc trªn ®Çu ngãn tay con sè nh÷ng nhµ nghiªn cøu tù nhiªn ®· häc ®­îc c¸i suy nghÜ mét c¸ch biÖn chøng cho nªn sù sung ®ét gi÷a kÕt qu¶ ®¹t ®­îc vµ ph­¬ng ph¸p l©u ®êi hoµn toµn gi¶i thÝch ®­îc t×nh tr¹ng hÕt søc lÉn lén hiÖn nay ®ang thèng trÞ trong ngµnh khoa häc tù nhiªn lý thuyÕt khiÕn cho c¶ thÇy lÉn trß c¶ ng­êi viÕt lÉn ng­êi ®äc ®Òu tuyÖt väng” [1.39]. V©ng, ®Ó ph¸t triÓn khoa häc nãi chung, khoa häc tù nhiªn nãi riªng th× c¸c nhµ khoa häc ph¶i ®­îc trang bÞ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng ®Ó kh«ng gÆp nh÷ng “m©u thuÉn”, nh÷ng “r¾c rèi”. §©y còng lµ mét c¸ch gi¸n tiÕp ¡ngghen kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy nµy. Nãi vÒ gi¸ trÞ cña ph­¬ng ph¸p nµy ¡ngghen cßn viÕt: “Mét quan niÖm ®øng ®¾n vÒ vò trô, vÒ sù ph¸t triÓn cña vò trô vµ sù ph¸t triÓn cña loµi ng­êi còng nh­ sù ph¶n ¸nh cña sù ph¸t triÓn Êy vµo trong ®Çu ãc con ng­êi chØ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc b»ng con ®­êng biÖn chøng, víi sù chó ý th­êng xuyªn ®Õn nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i phæ biÕn gi÷ sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong, gi÷a sù biÕn ®æi tiÕn bé vµ sù tiÕn bé thôt lïi [1.39]. Mét lÇn n÷a ¡ngghen kh¼ng ®Þnh chØ cã nhËn thøc ®óng ®¾n khi ta cã ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng. Trong mét chç kh¸c ¡ngghen viÕt: “ ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy cao nhÊt, thÝch hîp nhÊt víi giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña khoa häc tù nhiªn” [1.696]. Nh­ vËy, ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng kh«ng nh÷ng lµ ph­¬ng ph¸p tæng kÕt tinh hoa tr­íc ®ã cña nh©n lo¹i mµ nã cßn biÕt c¶i biÕn, kÕ thõa, bæ sung lµm phong phó m×nh b»ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i, kiÓm nghiÖm b»ng thùc tiÔn… Do vËy, ®ã lµ ph­¬ng ph¸p thÝch dông trong mäi tr­êng hîp, lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy cao nhÊt trong giai ®o¹n hiÖn nay. VËy lµ ph­¬ng ph¸p t­ duy cña M¸c kh«ng “t¹o ra phÐp mÇu nhiÖm biÖn chøng cho c¸c tÝn ®å cña m×nh” [1.176] nh­ §uy rinh xuyªn t¹c mµ nã t¹o ra søc hÊp dÉn víi nh÷ng tÝn ®å s¸ng suèt. Ngµy nay ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. Vµ ®ßi hái nh÷ng ng­êi muèn nhËn thøc, c¶i t¹o thÕ giíi vÒ mét ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng vÉn lu«n ®­îc ®Æt ra. Cã mét vÊn ®Ò ®Æt ra khi ta t×m hiÓu sù ®èi lËp cña 2 ph­¬ng ph¸p lµ: VËy ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng ra ®êi- nh­ mét ph­¬ng ph¸p t­ duy cao nhÊt th× ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh kh«ng cßn gi¸ trÞ, kh«ng cßn ®­îc sö dông? Cã thÓ tr¶ lêi râ rµng r»ng kh«ng ph¶i nh­ vËy! Nh­ chóng ta biÕt: lÞch sö nh©n lo¹i nãi chung, lÞch sö nhËn thøc nãi riªng cña chóng ta ë ®­¬ng ®¹i nh­ mét vßng kh©u lín mµ nã ®· dån nÐt trong ®ã nh÷ng vßng kh©u nhá h¬n (t­¬ng øng víi nh÷ng nhËn thøc tr­íc ®ã) do vËy ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng ra ®êi nh­ mét vßng kh©u lín, nã rån nÐn bao chøa trong ®ã tÊt c¶ ph­¬ng ph¸p t­ duy tr­íc ®ã. Nãi nh­ vËy ®Ó thÊy kh«ng ph¶i ph­¬ng ph¸p t­ duy biÖn chøng ra ®êi ®· lo¹i bá ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh hay ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh kh«ng cßn gi¸ trÞ. ¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh rÊt râ rµng r»ng: “DÜ nhiªn ®èi víi viÖc øng dông hµng ngµy vµ ®èi víi sù trao ®æi nhá trong khoa häc th× nh÷ng ph¹m trï siªu h×nh vÉn cßn t¸c dông” [1.696]. Ch­¬ng 2.Néi dung quy luËt cña phÐp biÖn chøng qua t¸c phÈm“Chèng §uyrinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” cña ¡ngghen 2.1. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ Quy luËt cña phÐp biÖn chøng qua hai t¸c phÈm “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” Ph¹m trï “quy luËt” lµ vÊn ®Ò träng t©m cña phÐp biÖn chøng. Tuy vËy, tuú tõng giai ®o¹n, ®iÒu kiÖn lÞch sö hay lËp tr­êng giai cÊp mµ c¸c nhµ triÕt häc cã c¸ch tiÕp cËn, c¸ch quan niÖm kh¸c nhau vÒ quy luËt. M¸c - ¡ngghen nh÷ng nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸c kh«ng cã ý ®Þnh x©y dùng cuèn s¸ch gi¸o khoa triÕt häc mµ x©y dùng mét thø triÕt häc m« t¶ ph­¬ng thøc ho¹t ®éng cña con ng­êi hiÖn thùc- nh÷ng con ng­êi c¶i t¹o thÕ giíi xung quan vµ c¶i t¹o chÝnh m×nh. V× vËy nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng nguyªn lý kh«ng ®­îc nh÷ng nhµ kinh ®iÓn trùc tiÕp ®­a ra mµ chñ yÕu trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cô thÓ c¸c «ng lµm phong phó néi hµm, ®Æc ®iÓm cña c¸c kh¸i niÖm, nguyªn lý ®ã. Kh¸i niÖm “quy luËt” còng vËy. ¡ngghen qua hai t¸c phÈm “Chèng §uyrinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” kh«ng ®­a ra mét ®Þnh nghÜa hoµn chØnh vÒ quy luËt mµ chØ ®­a ra ®Æc tr­ng cña quy luËt ¡ngghen nhÊn m¹nh tÝnh phæ biÕn cña quy luËt «ng cho r»ng quy luËt lµ c¸i xÈy ra ë bÊt cø n¬i nµo lóc nµo khi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn cho phÐp ®­îc thùc hiÖn. ¡ngghen viÕt: “h×nh thøc cña tÝnh phæ biÕn trong tù nhiªn lµ quy luËt” [1.724]. NÕu Hªghen míi chØ coi quy luËt lµ tÝnh phæ biÕn cña tinh thÇn, cña ý niÖm tuyÖt ®èi th× ¡ngghen quan niÖm quy luËt trªn c¬ së duy vËt, quy luËt lµ tÝnh phæ biÕn cña tù nhiªn lµ c¸i tÊt nhiªn thÓ hiÖn ra th«ng qua v« vµn c¸i ngÉu nhiªn c¸i hçn ®én cña v« sè biÕn ®æi. Dùa trªn sù tæng kÕt thµnh tùu khoa häc tù nhiªn ¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: Quy luËt lµ c¸i chi phèi tÝnh ngÉu nhiªn bÒ ngoµi cña sù kiÖn, quy luËt lµ c¸i b¶n chÊt, c¸i tÊt nhiªn cña sù vËt nh­ng nã l¹i chi phèi vµ ®­îc biÓu hiÖn th«ng qua v« sè sù biÕn ®æi. MÆc dï kh«ng ®­a ra kh¸i niÖm quy luËt nh­ng ¡ngghen nhÊn m¹nh ®Æc tr­ng cña quy luËt: TÝnh phæ biÕn, tÝnh tÊt nhiªn tõ ®ã gãp phÇn h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn quan niÖm vÒ quy luËt mµ ngµy nµy vÉn th­êng dïng lµ: Quy luËt lµ nh÷ng liªn hÖ c¨n b¶n, phæ biÕn lÆp ®i lÆp l¹i trong c¸c sù vËt hiÖn t­îng quy ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chóng. Tõ tr­íc ®Õn nay d­êng nh­ khi t×m hiÓu vÒ quy luËt trong hai t¸c phÈm cña ¡ngghen “Chèng §uy rinh” vµ “BiÖn chøng tù nhiªn” chóng ta chØ tËp trung t×m hiÓu néi dung ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng mµ kh«ng chó ý ®Õn tÝnh kh¸ch quan, tÝnh lÞch sö, mèi quan hÖ gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc vµ quy luËt cña t­ duy, ®Æc ®iÓm cña quy luËt biÖn chøng trong hai t¸c phÈm trªn. Tuy nhiªn, ®©y lµ nh÷ng vÉn ®Ò rÊt quan träng vµ gãp phÇn lín vµo viÖc lµm s©u s¾c h¬n ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. 2.1.1. TÝnh kh¸ch quan vµ tÝnh lÞch sö cña quy luËt Trong lÞch sö triÕt häc ®· cã quan niÖm cho r»ng quy luËt kh«ng tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan mµ chØ tån t¹i trong quan hÖ víi chñ thÓ, quy luËt ®­îc Ên ®Þnh mét c¸ch tiªn nghiÖm cho c¸c hiÖn t­îng. §iÒu nµy lµ hoµn toµn v« lý bëi lÏ quy luËt tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý muèn chñ quan cña con ng­êi. ¡ngghen kh¼ng ®Þnh nguån gèc kh¸ch quan cña quy luËt trong luËn ®iÓm "Sau cïng ®èi víi chóng t«i kh«ng thÓ lµ ®­a nh÷ng quy luËt biÖn chøng tõ bªn ngoµi vµo giíi tù nhiªn mµ lµ ph¸t hiÖn ra chóng trong giíi tù nhiªn vµ rót chóng ra tõ giíi tù nhiªn" [1;25] Quy luËt lµ nh÷ng liªn hÖ c¬ b¶n phæ biÕn vµ tÊt yÕu cña b¶n th©n sù vËt vµ tuyÖt nhiªn kh«ng thÓ cã nh÷ng quy luËt tån t¹i mét c¸ch ®éc lËp bªn ngoµi c¸c sù vËt hiÖn t­îng, bªn ngoµi thÕ giíi vËt chÊt vµ ®­îc ®­a vµo thÕ giíi vËt chÊt. Quan niÖm cho r»ng quy luËt lµ sù ph¶n ¸nh, triÓn khai cña "ý niÖm tuyÖt ®èi" lµ h¹n chÕ c¬ b¶n cña triÕt häc Hªghen. Quan ®iÓm nµy ®· ®­îc ¡ngghen kh¾c phôc b»ng c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quy luËt trªn c¬ së duy vËt biÖn chøng. C¸i kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a triÕt häc Hªghen vµ triÕt häc cña ¡ngghen lµ ë chç Hªghen x©y dùng quan ®iÓm triÕt häc cña m×nh trªn c¬ së duy t©m kh¸ch quan. ChÝnh v× vËy, dï cïng kh¼ng ®Þnh tÝnh kh¸ch quan cña quy luËt nh­ quan ®iÓm cña ¡ngghen kh¸c vÒ chÊt so víi quan ®iÓm cña Hªghen. Quy luËt trong triÕt häc Hªghen mang mÇu s¾c thÇn bÝ, cßn ¡ngghen khi kÕ thõa quan ®iÓm biÖn chøng cña Hªghen vÒ quy luËt ®· kh¼ng dÞnh "Vµ mét trong nh÷ng nguyÖn väng cña chóng t«i lµ t¸ch nh÷ng quy luËt ®ã ra khái c¸i vá thÇn bÝ vµ tr×nh bµy chóng mét c¸ch râ rµng víi tÊt c¶ tÝnh ®¬n gi¶n vµ tÝnh phæ biÕn cña chóng" [1;23]. Quy luËt n»m chÝnh trong sù vËt hiÖn t­îng, trong nh÷ng mèi liªn hÖ cña chóng, quy ®Þnh sù tån t¹i cña chóng. §iÒu ®ã ®óng víi c¶ quy luËt cña giíi tù nhiªn vµ quy luËt x· héi, thËm chÝ lµ quy luËt cña t­ duy còng kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ng­êi. Së dÜ, vÉn cã nh÷ng ý ®å muèn coi quy luËt lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cña tinh thÇn do quy luËt lµ c¸i kh«ng dÔ nh×n thÊy, kh«ng dÔ n¾m b¾t, nã th­êng ®­îc che ®Ëy bëi tÝnh ngÉu nhiªn. Mäi quy luËt d­íi d¹ng thuÇn tuý ®Òu lµ kÕt qu¶ cña sù kh¸i qu¸t vÒ mÆt lý luËn nh÷ng h×nh thøc tån t¹i hiÖn thùc cña quy luËt, cã nghÜa r»ng ®Òu lµ sù trõu t­îng. ViÖc nhËn thøc quy luËt th­êng trªn c¬ së trõu t­îng ho¸ nh÷ng c¸i ngÉu nhiªn. Nh­ ¡ngghen nãi: "Nh­ng còng nh­ trong mäi lÜnh vùc t­ duy, ®Õn mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nµo ®ã, quy luËt ®­îc rót ra b»ng con ®­êng trõu t­îng ho¸ tõ thÕ giíi hiÖn thùc còng bÞ t¸ch ra khái thÕ giíi hiÖn thùc, ®em ®èi lËp víi thÕ giíi hiÖn thùc nh­ lµ mét c¸i g× ®éc lËp, nh­ lµ nh÷ng quy luËt tõ bªn ngoµi mµ thÕ giíi ph¶i thÝch øng theo". [1;59] ChÝnh v× vËy, nh÷ng quan niÖm tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña ý thøc, vai trß cña tinh thÇn dÔ lîi dông tÝnh trõu t­îng cña quy luËt ®Ó kho¸c cho nã mét søc m¹nh thÇn bÝ, t¸ch nã tuyÖt ®èi ra khái thÕ giíi hiÖn thùc råi l¹i cho nã chi phèi thÕ giíi hiÖn thùc kh«ng ph¶i víi t­ c¸ch lµ quy luËt néi t¹i mµ mét quy luËt ®­îc ®­a tõ ngoµi vµo. Trong thùc tÕ kh«ng tån t¹i nh÷ng quy luËt d­íi d¹ng thuÇn tuý nh­ thÕ, mµ mçi quy luËt ®Òu cã h×nh thøc biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ. ViÖc nhËn thøc c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña quy luËt mét c¸ch kh¸ch quan lµ cÇn thiÕt ®Ó vËn dông nh÷ng quy luËt ®ã. TÝnh kh¸ch quan cña quy luËt cßn thÓ hiÖn ë chç, trong lÜnh vùc x· héi mÆc dï nh©n tè ho¹t ®éng hoµn toµn lµ con ng­êi cã ý thøc, ho¹t ®éng cã môc ®Ých, mçi ng­êi ®Òu cã mong muèn riªng cña m×nh song kh«ng v× thÕ mµ quy luËt x· héi phô thuéc vµo môc ®Ých, mong muèn cña nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ. Ng­îc l¹i qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ víi t­ c¸ch lµ c¸i ngÉu nhiªn vÉn lu«n bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt néi t¹i cña x· héi. V× lÏ ®ã con ng­êi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng theo môc ®Ých cña m×nh kh«ng nªn ®em ý kiÕn c¸ nh©n ¸p ®Æt cho thÕ giíi hiÖn thùc, kh«ng ®­îc tuú tiÖn ®­a ra nh÷ng quy luËt råi khu«n tù nhiªn theo nh÷ng quy luËt Êy. VÊn ®Ò lµ ph¶i ph¸t hiÖn ra quy luËt cña tù nhiªn vµ x· héi trong nh÷ng ngÉu nhiªn bÒ ngoµi, tõ ®ã ho¹t ®éng tu©n theo tÝnh kh¸ch quan cña quy luËt,. Quy luËt cã tÝnh kh¸ch quan lµ mèi liªn hÖ tån t¹i mét c¸ch phæ biÕn trong thÕ giíi kh¸ch quan. Nh­ng nh­ vËy kh«ng cã nghÜa lµ cã thÓ ®em ¸p dông quy luËt mét c¸ch tuú ý, kh«ng cã nghÜa lµ khi ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt th× quy luËt tån t¹i vÜnh viÔn bÊt biÕn. Mçi quy luËt chØ cã t¸c ®éng trong mét lÜnh vùc nhÊt ®Þnh, nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. V× vËy cÇn ®Ò cËp tíi tÝnh lÞch sö cña quy luËt. TÝnh lÞch sö cña quy luËt biÓu hiÖn d­íi hai d¹ng: ®ã lµ mçi quy luËt ®Òu tån t¹i vµ t¸c ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh; thø hai lµ tÝnh lÞch sö cña quy luËt biÓu hiÖn ë møc ®é thuÇn khiÕt cña ®iÒu kiÖn sÏ t¸c ®éng ®Õn møc ®é biÓu hiÖn cña quy luËt. H×nh thøc biÓu hiÖn thø hai th­êng thÊy nhiÒu trong c¸c quy luËt x· héi. Trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh ¡ngghen Ýt ®Ò cËp ®Õn khÝa c¹nh nµy mµ yÕu tËp trung ph©n tÝch h×nh thøc biÓu hiÖn thø nhÊt. ¤ng cho r»ng mçi quy luËt chØ t¸c ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Quy luËt tån t¹i khi nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i, nã mÊt ®i cïng víi sù mÊt ®i cña nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy. Trong t¸c phÈm "BiÖn chøng cña tù nhiªn", «ng ®· chØ ra "nh÷ng quy luËt vÜnh viÔn cña tù nhiªn còng ngµy cµng chuyÓn ho¸ thµnh nh÷ng quy luËt cña lÞch sö. N­íc ë thÓ láng trong kho¶ng tõ 0 ®é ®Õn 100 ®é C ®ã lµ quy luËt vÜnh viÔn cña tù nhiªn Nh­ng muèn cho quy luÊt Êy cã hiÖu lùc th× cÇn ph¶i cã 1) N­íc, 2) Mét nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh vµ 3) Mét ¸p suÊt b×nh th­êng. Trªn mÆt tr¨ng kh«ng cã n­íc; trªn mÆt trêi chØ cã nguyªn tè cña n­íc th«i, vµ ®èi víi nh÷ng thiªn thÓ Êy quy luËt nãi trªn kh«ng tån t¹i". [1;730] ¡ngghen, nh÷ng ®iÒu kiÖn n­íc nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, ¸p su¸t b×nh th­êng lµ nh÷ng yÕu tè ®¶m b¶o cho quy luËt "n­íc ë thÓ láng tõ 0 ®é ®Õn 100 ®é C" tån t¹i. ThiÕu mét trong ba ®iÒu kiÖn Êy th× quy luËt trªn còng kh«ng ph¸t huy t¸c dông. Mét minh ho¹ kh¸c ¡ngghen cho r»ng, nh÷ng quy luËt cña khÝ t­îng häc còng vÜnh viÔn nh­ng chØ ®èi víi tr¸i ®Êt, hoÆc ®èi víi mét thiªn thÓ nµo cã kÝch th­íc, tû träng, ®é nghiªng vµo nhiÖt ®é cña tr¸i ®Êt vµ gi¶ thiÕt r»ng thiªn thÓ Êy bÞ bao bäc bëi mét khÝ quyÓn víi mét sù hçn hîp cña khÝ «xy vµ nit¬ nh­ vËy vµ víi mét sè l­îng h¬i bèc lªn vµ ng­ng tô nh­ vËy trªn mÆt tr¨ng hoµn toµn kh«ng cã khÝ quyÓn; mÆt trêi cã khÝ quyÓn do nh÷ng h¬i kim lo¹i ch¸y ®á t¹o nªn; v× thÕ mÆt tr¨ng hoµn toµn kh«ng cã khÝ t­îng häc, cßn khÝ t­îng häc trªn mÆt trêi th× hoµn toµn kh¸c ë ta" [1;730] B»ng nh÷ng minh häa cô thÓ tõ lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn, ¡ngghen ®· chøng minh tÝnh lÞch sö cña quy luËt tù nhiªn. TÝnh lÞch sö cña quy luËt còng biÓu hiÖn râ trong quy luËt x· héi nh­ng trong t¸c phÈm cña m×nh ¡ngghen kh«ng ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ®ã. Ta cã thÓ t×m hiÓu trong mét sè t¸c phÈm cña M¸c ®Ó râ h¬n ®iÒu nµy. M¸c viªt "nÕu t«i xo¸ bá lao ®éng lµm thuª th× cè nhiªn t«i còng xo¸ bá lu«n c¶ nh÷ng quy luËt cña nã, dï cho nh÷ng quy luËt Êy b»ng s¾t hay b»ng bät biÓn th× còng thÕ". [2.41] Ta thÊy r»ng thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i v« sè quy luËt, nh­ng mçi quy luËt chØ tån t¹i, t¸c ®éng trong nh÷ng lÜnh vùc, nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Ta kh«ng thÓ ®em quy luËt cña tù nhiªn ¸p dông cho lÜnh vùc x· héi, còng kh«ng thÓ ®em quy luËt khÝ t­îng häc lªn mÆt tr¨ng ®Ó kiÓm chøng kÕt qu¶. Nh­ vËy tÝnh phæ biÕn cña quy luËt kh«ng ®ång nhÊt víi tÝnh phi lÞch sö cña quy luËt, nh­ng chóng lu«n liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau. Quy luËt lµ mèi liªn hÖ phæ biÕn, b¶n chÊt, tÊt yÕu cña sù vËt hiÖn t­îng nh­ng nã chØ phæ biÕn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ ë ®ã tån t¹i. Qu¸n triÖt quan ®iÓm nµy khi xem xÐt bÊt cø mét quy luËt tù nhiªn hay x· héi ®Ó v©n dông trong ho¹t ®éng thùc hiÖn, cÇn ph¶i xem xÐt nh÷ng ®iÒu kiÖn quy ®Þnh sù tån t¹i cña quy luËt ®ã ®Ó cã thÓ ¸p dông quy luËt mét c¸ch chÝnh x¸c. 2.1.2. Mèi quan hÖ gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc vµ quy luËt cña t­ duy Khi xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc víi quy luËt cña t­ duy, c¸c nhµ triÕt häc tr­íc M¸c ®· cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. C¸c nhµ duy vËt siªu h×nh xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cho r»ng mäi sù vËt hiÖn t­îng ®Òu tån t¹i mét c¸ch c« lËp, t¸ch rêi, kh«ng cã sù liªn hÖ, nªn hä kh«ng lý gi¶i ®­îc mèi quan hÖ gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc kh¸ch quan vµ quy luËt cña t­ duy. Hä kh«ng thÓ thÊy ®­îc sù thèng nhÊt gi÷a c¸c quy luËt ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt víi nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña ý thøc, t­ duy con ng­êi. Nh÷ng nhµ triÕt häc duy vËt siªu h×nh kh«ng thÓ hiÓu ®­îc r»ng nhËn thøc cña con ng­êi vÒ thÕ giíi vËt chÊt lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi ®ã vµo ®Çu ãc ng­êi ta. Bëi vËy nhËn thøc Êy kh«ng thÓ ®­îc thùc hiÖn theo nh÷ng quy luËt hoµn toµn kh¸c so víi quy luËt cña b¶n th©n thÕ giíi vËt chÊt. Trong c¸c nhµ triÕt häc t­ s¶n ph¶n ®éng hiÖn ®¹i, viÖc t¸ch rêi nhËn thøc cña con ng­êi khái sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi kh¸ch quan vÉn lu«n ®­îc thùc hiÖn thËm chÝ cßn mang nh÷ng h×nh thøc hÕt søc ph¶n ®éng. Hä cho r»ng nhËn thøc cña con ng­êi kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh c¸c sù vËt hiÖn t­îng kh¸ch quan mµ chØ lµ sù cÊu t¹o chñ quan cña lý trÝ con ng­êi. R»ng nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña tån t¹i kh«ng cã g× chung víi nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña t­ duy vµ nhËn thøc, r»ng khi nhËn thøc thÕ giíi xung quanh, chóng ta kh«ng ®­îc dùa vµo nh÷ng häc thuyÕt vÒ quy luËt ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt kh¸ch quan, mµ ph¶i x©y dùng nªn mét vùc s©u ng¨n c¸ch gi÷a thÕ giíi hiÖn thùc víi sù nhËn thøc thÕ giíi Êy. Hä phñ ®Þnh tÊt c¶ nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a quy luËt cña t­ duy víi quy luËt cña hiÖn thùc. ChØ ®Õn Hªghen, mèi liªn hÖ gi÷a quy luËt cña t­ duy víi quy luËt cña hiÖn thùc míi ®­îc thõa nhËn. Tuy nhiªn, mèi quan hÖ ®ã l¹i ®­îc x©y dùng trªn c¬ së thÕ giíi quan biÖn chøng duy t©m kh¸ch quan. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a quy luËt cña t­ duy víi quy luËt cña tån t¹i ®­îc Hªghen gi¶i thÝch theo c¸ch quy luËt cña hiÖn thùc lµ sù biÓu hiÖn, sù triÓn khai cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Kh¾c phôc h¹n chÕ cña Hªghen vµ kiªn quyÕt chèng l¹i quan ®iÓm siªu h×nh, ¡ngghen gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc víi quy luËt cña t­ duy trªn lËp tr­êng duy vËt biÖn chøng. XuÊt ph¸t tõ viÖc gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi quan hÖ gi÷a t­ duy vµ tån t¹i, ¡ngghen cho r»ng quy luËt cña hiÖn thùc vµ quy luËt cña nhËn thøc thùc chÊt chØ kh¸c nhau vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn cßn ®ång nhÊt vÒ mÆt néi dung. Quy luËt cña hiÖn thùc lµ mèi liªn hÖ c¨n b¶n, phæ biÕn cña sù vËt hiÖn t­îng trong thÕ giíi kh¸ch quan, cßn quy luËt cña nhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ Êy vµo bé n·o con ng­êi. ¤ng viÕt: "Ng­êi ta ¾t ph¶i hÕt søc ng¹c nhiªn khi thÊy ý thøc vµ giíi tù nhiªn; t­ duy vµ tån t¹i, nh÷ng quy luËt cña t­ duy vµ nh÷ng quy luËt cña thÕ giíi tù nhiªn l¹i phï hîp víi nhau ®Õn thÕ. Nh­ng sau ®ã, nÕu ng­êi ta ®Æt c©u hái r»ng t­ duy vµ ý thøc lµ g×, chóng tõ ®©u ®Õn, th× ng­êi ta sÏ thÊy r»ng chóng lµ s¶n vËt cña bé ãc con ng­êi vµ b¶n th©n con ng­êi, lµ s¶n vËt cña giíi tù nhiªn, mét s¶n vËt ph¸t triÓn trong m«i tr­êng nhÊt ®Þnh vµ cïng víi m«i tr­êng ®ã. V× vËy, lÏ tù nhiªn lµ nh÷ng s¶n vËt cña bé ãc con ng­êi - quy ®Õn cïng, còng lµ s¶n vËt cña giíi tù nhiªn - kh«ng m©u thuÉn mµ cßn phï hîp víi mèi liªn hÖ cßn l¹i cña giíi tù nhiªn" [1; 55]. Nh­ vËy lµ cïng víi viÖc kh¼ng ®Þnh mèi liªn hÖ ®ång nhÊt t­¬ng ®èi gi÷a quy luËt cña tån t¹i vµ quy luËt cña t­ duy, ¡ngghen ®· chØ râ nguån gèc cña sù ®ång nhÊt ®ã chÝnh lµ thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Mèi liªn hÖ gi÷a hai h×nh thøc quy luËt Êy thùc chÊt còng lµ ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ phæ biÕn cña thÕ giíi vËt chÊt. ViÖc t¸ch rêi mét c¸ch tuyÖt ®èi gi÷a quy luËt cña hiÖn thùc víi quy luËt cña t­ duy sÏ h¹n chÕ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ng­êi. Ng­êi ta sÏ lóng tóng khi tr¶ lêi c©u hái, thùc chÊt quy luËt cña t­ duy lµ g×, quy luËt cña t­ duy do ®©u mµ cã? NÕu xuÊt ph¸t tõ chç phñ nhËn mèi liªn hÖ gi÷a hai h×nh thøc quy luËt th× cuèi cïng sÏ dÉn ®Õn lý gi¶i quy luËt cña t­ duy rót ra tõ chÝnh b¶n th©n t­ duy. Nh­ vËy vÊn ®Ò sÏ bÞ ®¶o ng­îc l¹i, quy luËt kh«ng ®­îc rót ra tõ giíi tù nhiªn mµ ®­îc ®­a vµo giíi tù nhiªn nh­ mét c¸ch tiªn nghiÖm, cã s½n. Quy luËt kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc mµ lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ ng­êi ta biÕt b¶n chÊt cña sù vËt tr­íc khi biÕt sù vËt ®ã nh­ thÕ nµo. C¸ch gi¶i quyÕt siªu h×nh vÒ quan hÖ gi÷a quy luËt cña tån t¹i vµ quy luËt cña t­ duy dÉn ®Õn gi¶i thÝch mét c¸ch phi lÞch sö vÒ quy luËt, quy luËt tån t¹i nh­ lµ c¸i bÊt biÕn. Tõ viÖc hèng l¹i quan ®iÓm siªu h×nh, cô thÓ lµ quan ®iÓm cña §uy rinh, ¡ngghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc mèi liªn hÖ gi÷a hai lo¹i quy luËt nãi trªn. Trong t¸c phÈm "BiÖn chøng cña tù nhiªn" khi chØ ra sù kh« khan trong c¸ch ph©n lo¹i, ph¸n ®o¸n cña Hªghen, ¡ngghen còng nhËn xÐt r»ng nã cã c¬ së s©u s¾c kh«ng chØ trong quy luËt cña t­ duy mµ c¶ trong quy luËt cña giíi tù nhiªn "c¸i mµ Hªghen gäi lµ sù ph¸t triÓn h×nh thøc cña t­ duy cña ph¸n ®o¸n víi tÝnh c¸ch lµ ph¸n ®o¸n th× ë ®©y ®· thµnh ra sù ph¸t triÓn cña tri thøc lý luËn cña chóng ta. VÒ b¶n chÊt cña vËn ®éng nãi chung, tri thøc dùa trªn mét c¬ së kinh nghiÖm. ChÝnh c¸i ®ã chøng minh r»ng nh÷ng quy luËt cña t­ duy vµ nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn nhÊt trÝ víi nhau mét c¸ch tÊt nhiªn nÕu nh­ ng­êi ta hiÓu chóng mét c¸ch ®óng ®¾n” [1;712] Quy luËt cña thÕ giíi bªn ngoµi vµ cña t­ duy vÒ thùc chÊt l._.