Một số phương thức tạo hàm ngôn trong truyện cười Tiếng Việt

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH --------------------------o0o----------------------------- ÑOAØN THÒ TAÂM MOÄT SOÁ PHÖÔNG THÖÙC TAÏO HAØM NGOÂN TRONG TRUYEÄN CÖÔØI TIEÁNG VIEÄT Chuyeân ngaønh: Ngoân ngöõ hoïc Maõ soá: 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC : PGS. TS. TRÒNH SAÂM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2006 1 Muïc luïc Trang Muïc luïc ........................................................................................................ 01 Môû ñaàu ......................................................................................................... 03 1. Lí do choïn ñeà taøi ...................................................................................... 03 2. Lòch söû vaán ñeà .......................................................................................... 04 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu............................................................ 17 4. Phöông phaùp nghieân cöùu.......................................................................... 18 5. Ñoùng goùp cuûa luaän vaên ............................................................................ 19 6. Caáu truùc cuûa luaän vaên .............................................................................. 19 Chương 1: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN CHUNG .................................... 20 1.1. Thuaät ngöõ haøm ngoân vaø caùc thuaät ngöõ höõu quan ...................................... 20 1.2. Phaân loaïi yù nghóa haøm ngoân.................................................................. 31 1.3. Chöùc naêng cuûa yù nghóa haøm ngoân ............................................................. 41 1.3.1. Vì lí do khieâm toán............................................................................... 41 1.3.2. Giöõ theå dieän cho ngöôøi nghe ............................................................. 42 1.3.3. Ngöôøi noùi khoâng nhaän traùch nhieäm veà lôøi noùi cuûa mình ................... 44 1.4. Quan ñieåm cuûa luaän vaên ...................................................................... 44 1.5. Moät soá vaán ñeà veà vaên hoaù ngoân ngöõ hoïc cuûa yù nghóa haøm ngoân ......... 45 1.6. Ñaëc ñieåm cuûa vaên baûn vaø truyeän cöôøi ................................................. 52 1.6.1. Ñaëc ñieåm cuûa vaên baûn........................................................................ 52 1.6.2. Ñaëc ñieåm cuûa truyeän cöôøi ................................................................. 54 1.7. Tieåu keát ................................................................................................. 56 Chöông 2: MOÄT SOÁ PHÖÔNG THÖÙC TAÏO HAØM NGOÂN TRONG TRUYEÄN CÖÔØI TIEÁNG VIEÄT............................................... 58 1. Giôùi thuyeát chung ..................................................................................... 58 2. Phaân loaïi vaø mieâu taû ................................................................................ 58 2.1. Phöông thöùc chôi chöõ............................................................................. 58 2.1.1. Duøng bieän phaùp noùi laùi....................................................................... 59 2.1.2. Duøng bieän phaùp ñoàng aâm ................................................................... 60 2.1.3. Duøng bieän phaùp ñoàng nghóa vaø traùi nghóa.......................................... 62 2 2.1.4. Duøng bieän phaùp ña nghóa ................................................................... 64 2.1.5. Duøng bieän phaùp hoaùn ñoåi vò trí töø ngöõ ............................................... 65 2.1.6. Duøng bieän phaùp taùch töø ngöõ ............................................................... 66 2.1.7. Duøng bieän phaùp buoâng löûng .............................................................. 67 2.2. Phöông thöùc söû duïng hö töø .................................................................... 68 2.3. Phöông thöùc so saùnh ............................................................................. 75 2.4. Phöông thöùc noùi coù vaàn ñieäu ................................................................. 76 2.5. Phöông thöùc tænh löôïc ............................................................................ 77 2.6. Phöông thöùc lòch söï khoâng ñuùng choã..................................................... 78 2.7. Phöông thöùc noùi voøng............................................................................ 80 2.8. Phöông thöùc duøng caâu hoûi ..................................................................... 84 2.9. Phöông thöùc duøng caâu ñoàng nghóa......................................................... 86 2.10. Phöông thöùc phuùng duï ......................................................................... 87 2.11. Phöông thöùc ñaùnh traùo khaùi nieäm........................................................ 87 2.12. Phöông thöùc duøng moái quan heä ngoaïi chæ ........................................... 89 2.13. Phöông thöùc taïo tieàn ñeà....................................................................... 89 2.14. Phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ khoâng töông thích vôùi ngöõ caûnh........ 93 2.15. Phöông thöùc duøng söï sai leäch ngöõ nghóa trong ngoân giao ................... 95 2.16. Phöông thöùc taïo haøm ngoân döïa treân leõ thöôøng ................................... 97 2.17. Phöông thöùc suy luaän......................................................................... 104 2.18. Phöông thöùc laäp luaän ......................................................................... 108 2.19. Phöông thöùc taïo ñoä haãng ................................................................... 109 2.20. Phöông thöùc noùi giaûm........................................................................ 111 2.21. Phöông thöùc phoùng ñaïi ...................................................................... 111 2.22. Phöông thöùc im laëng .......................................................................... 112 2.23. Phöông thöùc vi phaïm tieàn giaû ñònh.................................................... 113 2.24. Phöông thöùc taïo thoâng tin thöøa.......................................................... 115 2.25. Phöông thöùc noùi khaùi quaùt ................................................................ 116 2.26. Phöông thöùc taïo söï mô hoà ................................................................. 117 2.3. Tieåu keát ............................................................................................... 118 KEÁT LUAÄN ............................................................................................... 120 NGUOÀN GOÁC CUÛA CAÙC CÖÙ LIEÄU TRÍCH DAÃN.................................. 125 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .......................................................................... 126 3 Môû ñaàu 1. Lí do choïn ñeà taøi Trong taùc phaåm Buùt kí trieát hoïc, V.I.Leâ nin ñaõ noùi: "Vieát moät caùch thoâng minh coù nghóa laø giaû ñònh ngöôøi ñoïc cuõng thoâng minh, laø khoâng noùi heát, laø ñeå ngöôøi ñoïc töï noùi vôùi mình nhöõng quan heä, nhöõng ñieàu kieän, nhöõng giôùi haïn- chæ vôùi nhöõng quan heä, nhöõng ñieàu kieän, nhöõng giôùi haïn naøy thì moät caâu noùi môùi coù giaù trò vaø yù nghóa" [Daãn theo 37; 127]. Nhö vaäy, trong toå chöùc ngoân ngöõ khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå noùi traéng ra ñöôïc, traùi laïi nhieàu luùc phaûi "voøng vo tam quoác". Sôû dó phaûi "voøng vo tam quoác", ngoaøi yù nghóa laø vieát moät caùch thoâng minh nhö Leâ nin noùi, nhieàu luùc ngöôøi vieát ñaâu phaûi luùc naøo cuõng töï do trong löïa choïn ngoân ngöõ. Noùi theá naøo ñeå dieãn ñaït ñöôïc noäi dung muoán noùi maø ngöôøi nghe vaãn khoâng phaät loøng, noùi theá naøo maø khoâng ñuïng chaïm ñeán ngöôøi khaùc, quaû nhieân, laø vaán ñeà khoâng chæ boù heïp trong phaïm vi ngoân ngöõ hoïc. Trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy, khi giao tieáp vôùi nhau khoâng phaûi luùc naøo chuùng ta cuõng "noùi thaúng", "noùi traéng", hay "noùi toaïc moùng heo" nhöõng ñieàu mình caàn noùi. Traùi laïi, chuùng ta vaãn coù theå thöïc hieän ñöôïc haønh vi giao tieáp haøm aån cuûa mình thoâng qua loái noùi "uùp môû", "boùng gioù", "laäp lôø"... Coøn ngöôøi nghe muoán hieåu ñöôïc yù nghóa aån chöùa ôû beà saâu caâu chöõ thì phaûi döïa vaøo moät caên cöù naøo ñoù ñeå suy luaän. Caên cöù ñeå suy luaän coù theå laø thoâng qua töø ngöõ, maãu caâu, hoaøn caûnh giao tieáp, söï suy luaän hôïp loâgic hoaëc caùch thöùc toå chöùc vaên baûn... vaø caùi nghóa khoâng hieän ra ngay treân caâu chöõ ñöôïc goïi laø nghóa haøm ngoân. Töø tröôùc ñeán nay ñaõ coù raát nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeà caäp ñeán nghóa haøm ngoân vaø ña soá ñeàu duøng thuû phaùp ñoái laäp löôõng phaân ñeå phaân loaïi thaønh nghóa hieån ngoân vaø nghóa haøm ngoân. "Haøm löôïng ngöõ nghóa cuûa hieån ngoân thì coù haïn nhöng haøm löôïng ngöõ nghóa cuûa haøm ngoân thì voâ haïn. Cho neân khi muoán taùc ñoäng nhieàu, saâu xa ñeán 4 nhaän thöùc, tö töôûng tình caûm cuûa ngöôøi nghe thì hình thöùc haøm ngoân thöôøng thích hôïp hôn, coù hieäu quaû hôn hình thöùc hieån ngoân" [81,116]. Hôn theá, caùch noùi haøm ngoân laø caùch noùi cho pheùp chuùng ta bieåu ñaït raát nhieàu veà noäi dung so vôùi caùch noùi hieån ngoân. Ñoù laø chöa keå, noùi haøm ngoân ngöôøi noùi seõ khoâng chòu traùch nhieäm veà haønh vi ngoân töø cuûa mình. Thöïc teá cho thaáy, nghóa haøm ngoân nhieàu khi raát quan troïng. Chöa hieåu ñöôïc nghóa haøm ngoân cuûa moät caâu noùi thì coi nhö chöa hieåu ñöôïc caâu noùi ñoù. Maø nghóa haøm ngoân laïi phuï thuoäc vaøo raát nhieàu yeáu toá khaùc nhau. Xeùt moät soá truyeän cöôøi tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän thaáy nghóa haøm ngoân ñöôïc taïo neân baèng nhöõng phöông thöùc raát ña daïng, maët khaùc, noù laïi phuï thuoäc saâu saéc vaøo hoaøn caûnh giao tieáp. Cho neân vieäc tìm hieåu caùc phöông thöùc caáu taïo neân haøm ngoân laø moät vaán ñeà phöùc taïp nhöng khoâng keùm phaàn lí thuù. Bôûi thöïc teá cuoäc soáng raát phong phuù vaø sinh ñoäng neân haøm ngoân cuõng bieán hoaù khoân löôøng. Hôn ñaâu heát, caâu noùi "ngoân ngöõ chính laø cuoäc soáng" laø ôû choã naøy. Noùi roõ hôn, cuoäc soáng coù bao nhieâu cung baäc, bao nhieâu maøu saéc thì ngoân ngöõ cuõng coù baáy nhieâu cung baäc dieãn ñaït. Vì nhöõng ñieàu sô löôïc vöøa ñeà caäp ôû treân, chuùng toâi choïn "Moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân trong truyeän cöôøi tieáng Vieät" laøm ñeà taøi nghieân cöùu. Caàn thaáy ñaây laø vaán ñeà phöùc taïp vaø traûi daøi treân nhieàu bình dieän, nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau. Trong khuoân khoå moät luaän vaên thaïc só, chuùng toâi khoâng coù tham voïng ñöa ra taát caû caùc phöông thöùc taïo haøm ngoân maø chæ ñi vaøo tìm hieåu nhöõng phöông thöùc taïo haøm ngoân phoå bieán nhaát trong truyeän cöôøi tieáng Vieät. 2. Lòch söû vaán ñeà 2.1. Coù raát nhieàu nhaø ngoân ngöõ khi nghieân cöùu veà ngoân ngöõ hoïc ñaõ baøn ñeán vaán ñeà nghóa haøm ngoân vaø caùc thuaät ngöõ khaùc nhö nghóa hieån ngoân, tieàn giaû ñònh, haøm yù... Raûi raùc treân moät soá saùch ngoân ngöõ vaø taïp chí chuyeân ngaønh, ngöôøi ta cuõng ñöa ra vaøi caùch taïo ra haøm ngoân. Tuy nhieân, chöa coù taùc giaû naøo ñöa ra moät caùch ñaày ñuû vaø coù heä thoáng veà caùc phöông thöùc taïo 5 haøm ngoân trong vaên baûn tieáng Vieät noùi chung, trong truyeän cöôøi tieáng Vieät noùi rieâng. Taïi ñaây, chuùng ta thöû laàn löôït ñieåm qua moät soá coâng trình nghieân cöùu lieân quan tröïc tieáp ñeán ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän vaên naøy. Hoà Leâ trong "Quy luaät ngoân ngöõ" [60,58], ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà yù nghóa hieån hieän vaø yù nghóa haøm aån trong phaùt ngoân. OÂng ñaõ phaân loaïi yù nghóa haøm aån thaønh yù nghóa haøm aån ngöõ huoáng vaø yù nghóa haøm aån ngoân töø; yù nghóa haøm aån haïn cheá, yù nghóa haøm aån töï do vaø yù nghóa haøm aån döï caûm. yù nghóa haøm aån laïi ñöôïc taùc giaû phaân tích ra thaønh haøm nghóa vaø haøm yù. Ngoaøi ra, oâng coøn neâu leân phöông thöùc hieån ngoân vaø phöông thöùc haøm ngoân vaø ñaët chuùng vaøo trong nhöõng coâng thöùc toång quaùt. Trong coâng trình "Tính quy luaät cuûa heä ngoân ngöõ lieân ñoái töôïng" [61,59], Hoà Leâ ñeà caäp ñeán vaán ñeà tieàn giaû ñònh nhöng laø tieàn giaû ñònh cuûa lôøi. Theo taùc giaû, "tieàn yù" + "tieàn nghóa" chính laø tieàn giaû ñònh cuûa lôøi. OÂng coøn ñeà caäp ñeán moái quan heä giöõa haøm nghóa, haøm yù vaø tieàn giaû ñònh cuûa lôøi. "Töø ngöõ nghóa cuûa moät soá keát caáu ngoân töø naøo ñoù suy ra "tieàn nghóa"+ " tieàn yù" khoâng phaûi laø SUY XUOÂI maø laø SUY NGÖôïC. Thaønh ra, coù theå noùi: Söï suy xuoâi thì tìm ra haøm nghóa, haøm yù cuûa lôøi; coøn söï suy ngöôïc thì tìm thaáy tieàn giaû ñònh cuûa lôøi". Caùch ñaët vaán ñeà cuûa Hoà Leâ trong hai coâng trình ñeà caäp ôû treân coù nhieàu saùng taïo, trong ñoù ñaùng chuù yù laø taùc giaû ñaõ neâu roõ ñöôïc baûn chaát cuûa vaán ñeà haøm ngoân. Tuy nhieân, taùc giaû ñöa ra quaù nhieàu thuaät ngöõ vaø nhieàu khi heä thuaät ngöõ cuûa oâng khoâng mang tính tieát kieäm cho neân raát khoù theo doõi. Vaû laïi, döôøng nhö taùc giaû khoâng coù yù ñònh phaân bieät hai caáp ñoä phaùt ngoân vaø vaên baûn, ñieàu naøy cuõng laø moät thöû thaùch lôùn ñoái vôùi ai muoán vaän duïng boä maùy khaùi nieäm cuûa taùc giaû ñeå nghieân cöùu. Trong coâng trình "Tieáng Vieät- maáy vaán ñeà ngöõ aâm- ngöõ phaùp, ngöõ nghóa", Cao Xuaân Haïo ñaõ ñaët ra vaán ñeà nghóa hieån ngoân vaø nghóa haøm aån. Theo oâng nghóa haøm aån nhieàu khi coù vai troø quan troïng hôn nghóa hieån 6 ngoân, bôûi noù coù theå thoâng baùo cho ngöôøi nghe nhieàu ñieàu maø khoâng coù trong nghóa nguyeân vaên. OÂng coøn ñöa ra khaùi nieäm veà tieàn giaû ñònh vaø haøm yù. Muoán hieåu ñöôïc haøm yù vaø tieàn giaû ñònh thì ngöôøi nghe phaûi coù nhöõng söï suy dieãn khaùc nhau. Sau ñoù taùc giaû ñi vaøo phaân tích söï theå hieän cuûa tieàn giaû ñònh vaø haøm yù trong ngoân ngöõ nhö: tieàn giaû ñònh trong caâu, tieàn giaû ñònh trong töø; haøm yù cuûa nhöõng töø tình thaùi, haøm yù cuûa moät soá phuï töø. OÂng taùn thaønh quan ñieåm cuûa moät soá taùc giaû khi cho raèng haøm yù bao goàm hai loaïi: haøm yù ngoân ngöõ vaø haøm yù hoäi thoaïi. Theo taùc giaû haøm yù hoäi thoaïi chính laø haøm ngoân. Döïa treân nguyeân taéc coâng taùc hoäi thoaïi cuûa Grice, oâng mieâu taû tæ mæ caùc phöông chaâm hoäi thoaïi vaø keát luaän raèng: trong giao tieáp, coù raát nhieàu nguyeân nhaân khieán cho ngöôøi noùi vi phaïm phöông chaâm hoäi thoaïi. Coù theå laø do khoâng naém ñöôïc caùc caáu truùc ngoân ngöõ, caùc quy luaät ngoân ngöõ neân ngöôøi noùi ñaõ voâ tình vi phaïm nguyeân taéc coäng taùc hoäi thoaïi, nhöng cuõng coù khi ngöôøi noùi coá yù nhaèm theå hieän ñieàu muoán noùi hoaëc giaû vì toân troïng phöông chaâm naøy maø ngöôøi noùi laïi vi phaïm phöông chaâm khaùc. Chính söï vi phaïm aáy ñaõ laøm naûy sinh haøm yù, ñoâi khi coøn laøm cho söï giao tieáp leäch laïc ñi. Xin löu yù, yù kieán cuûa Cao Xuaân Haïo coù nhieàu ñieåm môùi. Nhö chuùng ta ñeàu bieát, Grice chæ thöøa nhaän laø haøm ngoân khi chuùng chæ laø keát quaû coá yù cuûa chuû theå phaùt ngoân, coøn moät yù nghóa haøm aån do "vuïng veà" hoaëc do töông taùc ngöõ caûnh naûy sinh, H.P. Grice ñeàu gaït ra ngoaøi ñoái töôïng nghieân cöùu. Nhöng nhö Trònh Saâm ñaõ chæ ra, trong giao tieáp, thaät khoù loøng phaân bieät haøm ngoân naøo laø do chuû ñích, haøm ngoân naøo laø khoâng do chuû ñích: töùc laø noùi theo H.Grice, laøm sao bieát haøm ngoân naøo laø non natural meaning, haøm ngoân naøo thuoäc natural meaning [89, 92]. Chuùng toâi seõ khai thaùc vaán ñeà naøy vaø coi vieäc vi phaïm phöông chaâm hoäi thoaïi laø moät trong nhöõng chieán löôïc giao tieáp, laø moät phöông thöùc taïo haøm ngoân raát ñaéc ñòa. Coù theå noùi, ñaõ coù raát nhieàu taùc giaû ñeà caäp ñeán söï vi phaïm nguyeân taéc coâng taùc hoäi thoaïi laøm naûy sinh haøm ngoân cuûa Grice, tuy nhieân coù leõ 7 ñaây laø taùc phaåm mieâu taû tæ mæ nhaát, kó löôõng nhaát. Ñieàu quan troïng hôn laø vieäc taùc giaû ñöa ra lí do cuûa haøm ngoân, ñoù laø nhöõng nhaân toá chuû yeáu ñöa ñeán vieäc söû duïng haøm ngoân. Vaø khaúng ñònh: "Haøm ngoân laø moät saûn phaåm cuûa hai xu höôùng coá höõu cuûa con ngöôøi- xu höôùng chôi chöõ vaø xu höôùng thaåm mó- voán raát gaàn nhau trong theá giôùi taâm lí: haøm ngoân cuõng laø moät troø chôi chöõ nhö "chôi chöõ", vaø chôi chöõ cuõng ñaõ baét ñaàu laø moät ngheä thuaät...". Vaäy thì haøm ngoân cuõng laø moät ngheä thuaät. Trong "Caâu trong tieáng Vieät", Cao Xuaân Haïo (chuû bieân) cuõng ñaõ baøn ñeán vaán ñeà hieån ngoân, haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh trong caâu.Theo taùc giaû thì hieån ngoân bao goàm tieàn giaû ñònh vaø hieån nghóa, coøn haøm ngoân thì khoâng ñöôïc hieåu tröïc tieáp qua caâu chöõ maø phaûi suy ra töø nguyeân vaên, töø caùc nghóa trong caáu truùc vaø töø ngoân caûnh. Trong haøm ngoân coù haøm nghóa vaø aån yù. Nhö vaäy, ôû ñaây coù söï khaùc bieät trong quan nieäm, trong coâng trình tröôùc ñaây, Cao Xuaân Haïo cho raèng: yù nghóa haøm aån= tieàn giaû ñònh+ haøm yù, trong cuoán saùch sau (chuû bieân), taùc giaû laïi chuû tröông: hieån ngoân= tieàn giaû ñònh+ hieån nghóa. Coù theå noùi raèng, chuùng toâi khoâng ñuû tri thöùc ñeå nhaän ñònh veà söï choïn löïa khoâng nhaát quaùn naøy. Tuy nhieân, ñeå tieän laøm vieäc, chuùng toâi chaáp nhaän caùch lí giaûi tröôùc. Hoaøng Tueä keá thöøa quan ñieåm cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc nöôùc ngoaøi nhö Ducrot, Paul Grice, Catherine Kerbrat- Orecchioni ñeå ñöa ra caùc thuaät ngöõ veà hieån ngoân, haøm ngoân, tieàn giaû ñònh. Daãn theo caùch phaân tích cuûa Ducrot, oâng ñaõ xem hieån ngoân laø nghóa treân beà maët cuûa phaùt ngoân trong caáu taïo töø vöïng vaø cuù phaùp cuûa noù. Tieàn giaû ñònh laø nghóa khoâng coù quan heä tröïc tieáp vôùi phaùt ngoân maø noù laø caùi tieàn ñeà ñeå xaây döïng phaùt ngoân, nghóa tieàn giaû ñònh vaø nghóa aån yù taïo neân haøm ngoân. Trong cuoán "Ngöõ duïng hoïc" [27,25], Nguyeãn Ñöùc Daân coù ñeà caäp ñeán caùc phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa H.P. Grice: phöông chaâm veà löôïng, phöông 8 chaâm veà chaát, phöông chaâm caùch thöùc vaø phöông chaâm quan heä. Theo taùc giaû, khi giao tieáp coù tröôøng hôïp vi phaïm khoâng coá yù caùc phöông chaâm naøy. Ñoù laø nhöõng tình huoáng maø caùc phöông chaâm hoäi thoaïi khoâng hoaø hôïp vôùi nhau. Tuy nhieân, ñoâi khi vì toân troïng phöông chaâm naøy laïi phaûi vi phaïm phöông chaâm khaùc hoaëc ngöôøi noùi coá tình vi phaïm moät trong caùc phöông chaâm naøy ñeå theå hieän ñieàu mình muoán noùi maø laïi khoâng phaûi tröïc tieáp noùi ra. Vaø nhö theá thì khai thaùc caùc nguyeân taéc hoäi thoaïi cuõng laø moät cô sôû quan troïng ñeå taïo haøm ngoân. Trong cuoán saùch "Giaùo trình nhaäp moân loâ gích hình thöùc" [31,37], Nguyeãn Ñöùc Daân cuõng ñaõ ñeà caäp ñeán moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân nhö suy luaän, laäp luaän. Suy luaän logic bao goàm suy luaän dieãn dòch vaø suy luaän quy naïp, suy luaän töông töï. Suy luaän duøng cho caû ngöôøi laäp vaên baûn cuõng nhö ngöôøi tieáp nhaän vaên baûn. Bôûi vì suy luaän raát coù giaù trò trong vieäc xaây döïng cuõng nhö giaûi maõ haøm ngoân. Ñaëc bieät, taùc giaû coøn ñöa ra heä thoáng lí thuyeát laäp luaän. Coù theå noùi ñaây laø vaán ñeà raát môùi meû vaø lí thuù, nhaát laø heä thoáng lí leõ chung, hay coøn goïi laø nhöõng leõ thöôøng (topos). Nhöõng leõ thöôøng coù vai troø quan troïng trong vieäc xaây döïng haøm ngoân cuõng nhö vieäc hieåu haøm ngoân cuûa vaên baûn. Trong coâng trình "Loâ gích vaø tieáng Vieät" [26], Nguyeãn Ñöùc Daân ñaõ ñöa ra nhöõng thuaät ngöõ coù lieân quan ñeán haøm ngoân vaø phaân tích moái quan heä giöõa chuùng, oâng duøng thuaät ngöõ hieån ngoân ñeå ñoái laäp vôùi haøm ngoân. Theo oâng thì haøm ngoân bao goàm tieàn giaû ñònh vaø haøm yù. Tieàn giaû ñònh coù hai loaïi laø: tieàn giaû ñònh ngöõ nghóa vaø tieàn giaû ñònh ngöõ duïng. Haøm yù coù hai loaïi laø haøm yù ngoân ngöõ vaø haøm yù ngöõ duïng (Neáu haøm yù cuûa moät phaùt ngoân ñöôïc hình thaønh trong moät tình huoáng giao tieáp cuï theå thì goïi laø haøm yù hoäi thoaïi hay haøm yù ngöõ duïng). Sau ñoù taùc giaû ñi vaøo nghieân cöùu haøm yù cuûa nhöõng caâu troû quan heä nhaân- quaû coù caùc caëp töø noái nhö: neáu... thì; vì... neân; heã... laø... Loaïi caâu kieåu naøy thöôøng mang nghóa töôøng minh nhöng ñoâi khi coù nhöõng caâu laïi chöùa ñöïng haøm yù. Ngöôøi nghe muoán nhaän bieát ñöôïc haøm 9 yù cuûa nhöõng caâu nhö vaäy thì phaûi thoâng qua söï suy luaän. Vaø ñieàu kieän caàn ñeå moät caâu nhaân- quaû coù haøm yù laø ngöôøi nghe thaáy ngay ñieàu hieån nhieân ñuùng ôû moät veá naøo ñoù cuûa noù. Khi ñaùnh giaù cao vai troø cuûa laäp luaän trong giao tieáp, trong baøi vieát veà "Phöông phaùp laäp luaän trong tranh caõi phaùp lí", Nguyeãn Ñöùc Daân vaø Leâ Toâ Thuyù Quyønh ñöa ra hai phöông thöùc laäp luaän chính nhö sau: laäp luaän duøng ñuùng ñaén lo gích hình thöùc vaø laäp luaän khoâng hình thöùc döïa treân nhöõng lí leõ chung (leõ thöôøng, topos). Theo hai taùc giaû thì laäp luaän duøng ñuùng ñaén lo gích hình thöùc coù söùc thuyeát phuïc nhaát. Tuy nhieân, trong cuoäc soáng ngöôøi ta laïi hay duøng laäp luaän döïa treân nhöõng lí leõ chung. Hai taùc giaû ñaõ ñi vaøo tìm hieåu heä thoáng lí leõ chung cuûa ngöôøi Vieät vaø phöông thöùc laäp luaän duøng nhöõng lí leõ ngoân töø trong tranh caõi phaùp lí. Trong cuoán "Ngoân ngöõ hoïc: Lónh vöïc- Khaùi nieäm- Khuynh höôùng" cuûa uûy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Nguyeãn Ñöùc Daân coù moät phaàn vieát veà tieàn giaû ñònh vaø tieâu ñieåm. Theo oâng, khaùi nieäm tieàn giaû ñònh vaø tieâu ñieåm ñöôïc duøng ñeå giaûi thích ngöõ nghóa cuûa caâu qua caáu truùc noåi. Giöõa tieâu ñieåm vaø tieàn giaû ñònh coù moái quan heä vôùi nhau trong caâu hoûi vaø caâu ñaùp. Khi tieâu ñieåm cuûa moät caâu thay ñoåi thì tieàn giaû ñònh cuûa caâu cuõng thay ñoåi. Nhö theá seõ taïo ra hieän töôïng mô hoà veà tieàn giaû ñònh. Trong nhaän thöùc cuûa chuùng toâi söï mô hoà veà tieàn giaû ñònh hay vi phaïm tieàn giaû ñònh cuõng laø moät cô sôû taïo haøm ngoân. Coâng trình "Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc- Ngöõ duïng hoïc" cuûa Ñoã Höõu Chaâu ñaõ ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà coù giaù trò thieát thöïc ñoái vôùi luaän vaên cuûa chuùng toâi. Trong chöông IV "Lí thuyeát laäp luaän", taùc giaû chæ ra baûn chaát ngöõ duïng cuûa laäp luaän cuõng nhö ñaëc tính cuûa quan heä laäp luaän. Ñaëc bieät laø vieäc xaùc laäp caùc leõ thöôøng (topos) trong laäp luaän. Trong luaän vaên, chuùng toâi ñaõ vaän duïng vaán ñeà naøy vaøo vieäc xaùc laäp phöông thöùc taïo haøm ngoân laø: phöông thöùc laäp luaän vaø haøm ngoân döïa treân nhöõng leõ thöôøng. 10 Chöông VI vôùi tieâu ñeà "Y# nghóa haøm aån vaø yù nghóa töôøng minh (hieån ngoân)", taùc giaû ñaõ döïa treân quan ñieåm cuûa Grice veà yù nghóa haøm aån ñeå phaân loaïi yù nghóa haøm aån, caùc phöông thöùc thöïc hieän yù nghóa töôøng minh vaø yù nghóa haøm aån vaø baûn chaát caùc cô cheá suy yù ñi töø yù nghóa töôøng minh ñeán yù nghóa haøm aån [11,361]. Theo oâng, yù nghóa haøm aån bao goàm haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh. Töø ñoù oâng phaân tích quan heä giöõa tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân roài tieán haønh phaân loaïi haøm ngoân vaø phaân loaïi tieàn giaû ñònh. Trong "Duïng hoïc Vieät ngöõ", Nguyeãn Thieän Giaùp ñaõ ñeà caäp tôùi nhieàu vaán ñeà lieân quan ñeán ñeà taøi nhö: chieán löôïc giao tieáp, nghóa haøm ngoân vaø nghóa haøm aån, tieàn ñeà, nguyeân taéc hôïp taùc vaø haøm yù trong hoäi thoaïi. Trong ñoù chieán löôïc giao tieáp, phöông thöùc taïo tieàn ñeà vaø phöông chaâm hoäi thoaïi laø nhöõng phöông thöùc taïo haøm ngoân raát höõu hieäu. Khi ñeà caäp ñeán khaùi nieäm tieàn giaû ñònh vaø phaân loaïi tieàn giaû ñònh, George Yule trong cuoán "Duïng hoïc" cho raèng coù tieàn giaû ñònh töø vöïng vaø tieàn giaû ñònh caáu truùc. Taùc giaû coøn ñöa ra caùch hieåu theá naøo laø haøm yù, ñoù laø caùi thoâng baùo nhieàu hôn caùi ñöôïc noùi ra. Döïa treân nguyeân taéc coäng taùc cuûa Grice, oâng chia haøm yù thaønh hai loaïi: haøm yù hoäi thoaïi vaø haøm yù quy öôùc. Haøm yù hoäi thoaïi bao goàm haøm yù hoäi thoaïi duøng chung, haøm yù hoäi thoaïi thang ñoä, haøm yù hoäi thoaïi duøng rieâng. OÂng cho raèng haøm yù hoäi thoaïi phuï thuoäc vaøo nguyeân taéc coäng taùc cuûa Grice, töùc laø döïa treân caùc phöông chaâm hoäi thoaïi nhö: phöông chaâm veà chaát, phöông chaâm veà löôïng, phöông chaâm caùch thöùc vaø phöông chaâm quan heä. Coøn haøm yù quy öôùc khoâng lieân quan ñeán nguyeân taéc coäng taùc maø "lieân quan ñeán nhöõng töø rieâng bieät vaø ñöôïc ruùt ra töø nhöõng yù nghóa phuï theâm coù ñöôïc truyeàn ñaït khi nhöõng töø naøy ñöôïc duøng" [124,92], ví duï: nhöng, ngay, caû... Khi tìm hieåu caùc khaùi nieäm nhö: tieàn giaû ñònh vaø haøm yù, trong cuoán ""Phaân tích dieãn ngoân", Gillian Brown vaø George Yule cho raèng tieàn giaû ñònh laø "caùi maø ngöôøi noùi xem laø cô sôû chung cuûa nhöõng ngöôøi cuøng tham gia hoäi thoaïi" [38,55]. Hai taùc giaû ñaõ chia haøm yù ra laøm hai loaïi laø haøm yù 11 hoäi thoaïi vaø haøm yù quy öôùc nhö George Yule ñaõ phaân loaïi trong cuoán "Duïng hoïc". Trong coâng trình "Loâ gích ngoân ngöõ hoïc", Hoaøng Pheâ cho raèng khi nghieân cöùu ngöõ nghóa hoïc noùi chung vaø ngöõ nghóa hoïc tieáng Vieät noùi rieâng thì tröôùc tieân phaûi nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà ngöõ nghóa cuûa töø. Tuy nhieân, ngöõ nghóa cuûa töø khoâng taùch rôøi ngöõ nghóa cuûa caâu vaø ngöõ nghóa cuûa vaên baûn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø phaûi ñaët töø vaøo trong caùc ñôn vò lôùn hôn môùi thaáy ñöôïc ñaày ñuû nhöõng neùt nghóa tinh teá vaø phöùc taïp cuûa töø. Taùc giaû ñi saâu vaøo vaán ñeà haøm ngoân, hieån ngoân, tieàn giaû ñònh, haøm yù vaø nguï yù cuõng nhö phaân tích cuï theå moái quan heä giöõa caùc thuaät ngöõ treân. Ñoàng thôøi, oâng aùp duïng phöông phaùp "giaûi toaùn ngöõ nghóa" ñeå phaân tích nhöõng lôøi noùi coù haøm ngoân trong taùc phaåm Soáng moøn cuûa Nam Cao. Leâ Ñoâng coù baøi vieát veà vai troø cuûa hö töø nhö: "Ngöõ nghóa- ngöõ duïng cuûa hö töø tieáng Vieät: Y# nghóa ñaùnh giaù cuûa caùc hö töø". Theo taùc giaû thì hö töø coù thuoäc tính ñaùnh giaù, laø phöông tieän ñeå ñöa vaøo caâu, vaøo vaên baûn nhöõng noäi dung haøm aån khaùc nhau, tham gia vaøo vieäc taïo neân chieàu saâu cuûa vaên baûn vaø toå chöùc, lieân keát caùc kieåu noäi dung hieån ngoân. Nhö vaäy, theo quan ñieåm ngöõ nghóa- ngöõ duïng, taùc giaû ñaõ mieâu taû vaø xaùc ñònh khaù roõ yù nghóa ñaùnh giaù cuûa hö töø vaø vai troø cuûa noù trong vieäc hình thaønh nghóa haøm aån. Trong baøi "Phöông thöùc lieân keát cuûa töø noái", Nguyeãn Ñöùc Daân vaø Leâ Ñoâng cuõng ñöa ra caùc phöông thöùc lieân keát cuûa töø noái nhö: lieân keát giöõa hieån ngoân vaø haøm ngoân; lieân keát giöõa hai haøm ngoân vaø lieân keát giöõa haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh. Hai taùc giaû nhaän ñònh: "Trong tieáng Vieät, hö töø coù moät vò trí khaù quan troïng", ñaëc bieät trong vieäc xaây döïng loái noùi coù haøm ngoân. Khi baøn veà vai troø cuûa hö töø, trong baøi vieát ""Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu nheù: Haøm yù cuûa ngöôøi noùi", Nguyeãn Thò Ngoïc Haân ñaõ ñi vaøo tìm hieåu vai troø taïo haøm ngoân cuûa tieåu töø "nheù" khi noù ñöùng ôû cuoái caâu. 12 Trong baøi "Ngöõ nghóa ngöõ duïng cuûa caëp lieân töø lo gic Neáu...thì..."[92,7], Phaïm Vaên Tình ñaõ khai thaùc giaù trò laäp luaän cuûa caëp lieân töø naøy theo höôùng ngöõ duïng (vaán ñeà naøy ñöôïc Nguyeãn Ñöùc Daân ñeà caäp ñeán trong [26]). Tuy nhieân, ñieàu quan troïng nhaát laø vieäc nhaän ñònh veà söï theå hieän cuûa caùc topos trong giao tieáp vaø vai troø cuûa tieàn giaû ñònh trong vieäc hình thaønh caùc topos. Taùc giaû keát luaän: "Hieäu löïc laäp luaän cuûa caùc phaùt ngoân chuû yeáu ñöôïc suy ra moät caùch ngaàm aån. Nhö vaäy, haøm ngoân chính laø giaù trò cô baûn cuûa caùc laäp luaän coù keát töû". Khi ñi saâu vaøo "Tænh löôïc yeáu toá caáu truùc- Moät thuû phaùp trong truyeän cöôøi" [93,7], taùc giaû ñaõ ñeà caäp ñeán vai troø cuûa tænh löôïc trong vieäc hình thaønh haøm ngoân. Vieäc tænh löôïc moät yeáu toá ngoân ngöõ naøo ñoù ñaõ coù ôû phaùt ngoân tröôùc maø döïa vaøo ngöõ caûnh coù theå khoâi phuïc ñöôïc seõ giuùp cho vaên baûn ngaén goïn, suùc tích hôn. Tuy nhieân, neáu tænh löôïc khoâng ñuùng choã, khoâng bieát caùch thì noù laïi laø con dao hai löôõi khi taïo ra nhöõng caâu mô hoà, caâu toái nghóa maø ngöôøi ñoïc coù theå hieåu theo nhöõng caùch khaùc nhau. Cuõng theo taùc giaû, "Im laëng- Moät daïng tænh löôïc ngöõ duïng" [94,26] cuõng coù theå chöùa ñöïng moät yù ñoà coù chuû yù. Coù theå laø ngöôøi noùi chöa tìm ra caùch thích hôïp ñeå trao lôøi, khoâng muoán tieáp tuïc cuoäc hoäi thoaïi hoaëc ñeå doàn ngöôøi khaùc vaøo moät theá luùng tuùng. Do ñoù, ñoâi khi im laëng coù giaù trò hôn raát nhieàu laàn so vôùi lôøi noùi ra. Nhö vaäy, tænh löôïc khoâng chæ coù vai troø quan troïng trong vieäc taïo neân nghóa haøm aån trong truyeän cöôøi maø coøn trong giao tieáp noùi chung. Baøn veà "leõ thöôøng", Leâ Baù Mieân cuõng coù baøi "Leõ thöôøng trong giao tieáp, cô sôû cuûa caùc haøm ngoân (hay haøm yù)". Theo taùc giaû, trong giao tieáp thoâng thöôøng hay giao tieáp ngheä thuaät ngöôøi ta thöôøng duøng caùc haøm ngoân. Haøm ngoân thöôøng phuï thuoäc saâu saéc vaøo hoaøn caûnh giao tieáp maø cô sôû laø caùc leõ thöôøng (topos), "leõ thöôøng laø nhöõng tieàn ñeà, laø caùi phoâng chung ñeå ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe hieåu nhau" [69,83]. Taùc giaû ñöa ra moät soá leõ thöôøng cuûa haøm aån khoâng töï nhieân- moät thuaät ngöõ cuûa H.Grice nhö ñaõ nhaéc ôû treân. 13 Trònh Thanh Traø coù baøi vieát veà "Haønh vi ñieàu khieån trong söï kieän lôøi noùi coù haøm aån" cho raèng: "Lôøi noùi ñieàu khieån haøm aån laø söï kieän lôøi noùi coù haønh vi chuû höôùng ñieàu khieån ñöôïc thöïc hieän döôùi hình thöùc cuûa moät haønh vi ôû lôøi khaùc nhöng laïi coù hieäu löïc giaùn tieáp ñieàu khieån" [114,9]. Ñoù laø haønh vi ñieàu khieån giaùn tieáp. Ñeå thöïc hieän haønh vi loaïi naøy c._.où nhieàu caùch khaùc nhau. Taùc giaû chæ ñi vaøo caùc söï kieän lôøi noùi coù haønh vi chuû höôùng ñieàu khieån ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp thoâng qua haønh vi hoûi. Theo chuùng toâi thì loaïi caâu hoûi laø loaïi caâu ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát trong vieäc hình thaønh haøm ngoân. Bôûi vì caâu hoûi khoâng phaûi chæ duøng vôùi muïc ñích laø ñeå hoûi maø noù coøn ñöôïc duøng vôùi nhieàu muïc ñích khaùc : hoûi ñeå chöûi, hoûi ñeå thanh minh, hoûi ñeå khaúng ñònh, hoûi ñeå khen, cheâ... Huyønh Coâng Hieån trong "Ñieàu kieän- Tieàn ñeà cuûa yù nghóa haøm aån trong phaùt ngoân [48], treân cô sôû vaän duïng boä maùy khaùi nieäm cuûa Hoà Leâ ñaõ ñi vaøo phaân tích hai thuaät ngöõ: yù nghóa hieån hieän vaø yù nghóa haøm aån. Theo taùc giaû thì yù nghóa hieån hieän coù hieån nghóa vaø hieån yù; yù nghóa haøm aån coù haøm nghóa vaø haøm yù. Taùc giaû ñaõ phaân bieät yù nghóa hieån hieän vaø yù nghóa haøm aån treân caùc phöông dieän nhö: söï theå hieän, moâi tröôøng toàn taïi, muïc ñích söû duïng, con ñöôøng lónh hoäi. Vôùi quan ñieåm "con ñöôøng lónh hoäi" laø quan troïng nhaát, taùc giaû ñaõ ñöa ra nhöõng ñieàu kieän ñeå hình thaønh nghóa haøm aån nhö: ñieàu kieän veà cô cheá noäi taïi cuûa phaùt ngoân (goàm ñieàu kieän veà caáu truùc ngoân ngöõ vaø ñieàu kieän töø vöïng- ngöõ nghóa); nhoùm caùc ñieàu kieän naèm ngoaøi cô cheá noäi taïi cuûa phaùt ngoân (goàm ñieàu kieän tieàn giaû ñònh baùch khoa, ñieàu kieän ngöõ huoáng, ñieàu kieän haønh vi ngoân ngöõ...). 2.2. Beân treân, luaän vaên ñaõ ñieåm qua moät soá yù kieán quan yeáu lieân quan ñeán ñeà taøi töø caùch tieáp caän lí thuyeát vaø moät soá mieâu taû treân ngöõ lieäu tieáng Vieät. Phaàn sau seõ xem xeùt vaán ñeà töø goùc nhìn nhöõng thuû phaùp mieâu taû vaø vieäc giaûng daïy haøm ngoân. 14 Vôùi baøi "Nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong hoäi thoaïi", Ñoã Thò Kim Lieân ñaõ ñöa ra ñieàu kieän ñeå xeùt haøm ngoân vaø moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân trong hoäi thoaïi. Theo taùc giaû, coù ba ñieàu kieän ñeå xeùt haøm ngoân ñoù laø: Döïa vaøo quan heä phi caáu truùc giöõa caùc töø trong phaùt ngoân, döïa vaøo nhöõng quan heä baát bình thöôøng trong phaùt ngoân vaø döïa vaøo moái quan heä nhö theá naøo ñoù giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe trong ngoân caûnh, ngöõ caûnh giao tieáp cuï theå [64,60]. Sau ñoù taùc giaû ñöa ra nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân nhö: phöông thöùc chôi chöõ, phöông thöùc thay ñoåi vò trí caùc töø trong caâu, phöông thöùc suy luaän... Theo chuùng toâi, baøi vieát ñaõ keá thöøa yù kieán cuûa Hoà Leâ böôùc ñaàu tieáp caän ñöôïc moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân thöôøng gaëp. Tuy nhieân treân thöïc teá trong hoäi thoaïi coøn raát nhieàu phöông thöùc taïo haøm ngoân khaù ña daïng vaø phöùc taïp. Ñoù laø moät trong nhöõng vaán ñeà maø chuùng toâi quan taâm. Vôùi baøi vieát "Haøm ngoân vaø daïy haøm ngoân" [67], Leâ Xuaân Maäu ñaõ nhaän dieän haøm ngoân vaø ñeà caäp ñeán vaán ñeà daïy haøm ngoân trong tröôøng phoå thoâng trung hoïc hieän nay. Theo taùc giaû thì vieäc duøng caùc thuaät ngöõ giöõa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thieáu thoáng nhaát. Chaúng haïn, trong ngoân ngöõ duøng thuaät ngöõ hieån ngoân vaø haøm ngoân coøn trong saùch giaùo khoa laïi duøng nghóa töôøng minh vaø nghóa haøm aån. Maët khaùc, vieäc choïn vaø phaân boá kieán thöùc döôøng nhö thieáu tinh loïc. Caùc maãu caâu ñöa ra coøn xa laï ñoái vôùi hoïc sinh daãn ñeán vieäc hoïc sinh khoâng bieát giaûi maõ caùc haøm ngoân trong cuoäc soáng. Ñieàu thieáu soùt nöõa laø trong vieäc thöïc haønh, caùc thí duï laáy töø trong caùc taùc phaåm vaên hoïc thieáu caùc thoâng tin veà tình huoáng giao tieáp, hoïc sinh seõ khoâng coù döõ kieän ñeå giaûi baøi taäp. Töø thöïc traïng ñoù, taùc giaû ñöa ra moät soá yù kieán veà vieäc daïy haøm ngoân ôû baäc phoå thoâng trung hoïc laø neân daïy haøm ngoân höôùng tôùi caû ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Töùc laø ngöôøi noùi bieát taïo ra haøm ngoân coøn ngöôøi nghe bieát nhaän dieän haøm ngoân cuõng nhö bieát giaûi maõ haøm ngoân ñoù. Quaû vaäy, haøm ngoân, baûn thaân noù ñaõ laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaø vieäc giaûng daïy haøm ngoân laïi caøng phöùc taïp hôn. 15 Leâ Daân cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà daïy haøm ngoân trong chöông trình phoå thoâng trung hoïc. Tuy nhieân, taùc giaû chæ ñi vaøo moät khía caïnh nhoû laø "Tuïc ngöõ vaø daïy haøm ngoân" [20,33]. Theo taùc giaû, vieäc nhaän ñònh haøm ngoân trong tuïc ngöõ chính laø nghóa boùng vaø nghóa khaùi quaùt laø chöa ñuùng. Vì haøm ngoân thöôøng phuï thuoäc vaøo phaùt ngoân cuï theå maø tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi ñaõ ñònh hình, coù nghóa xaùc ñònh. Cho neân, muoán tuïc ngöõ coù haøm ngoân thì phaûi ñaët vaøo nhöõng hoaøn caûnh phaùt ngoân cuï theå chöù khoâng phaûi laø nghóa boùng hay nghóa khaùi quaùt cuûa tuïc ngöõ. Noùi roõ hôn, haøm ngoân hay yù nghóa haøm aån laø vaán ñeà ngöõ duïng, noù gaén lieàn vôùi ngöõ caûnh giao tieáp. Trong "Taøi chôi chöõ cuûa Nguyeãn Khuyeán" [97,10], Ñaøo Thaûn ñaõ xem chôi chöõ khoâng chæ "laøm xieác ngoân töø" maø coøn laø moät bieän phaùp tu töø. Khi khai thaùc hieän töôïng naøy, ta thöôøng gaëp hai taàng nghóa: "nghóa maët chöõ vaø nghóa boùng, nghóa ngaàm". Taùc giaû ñaõ phaân tích moät soá bieän phaùp chôi chöõ maø Nguyeãn Khuyeán ñaõ söû duïng trong thô. Thieát nghó, bieän phaùp chôi chöõ khoâng phaûi chæ ñöôïc vaän duïng trong thô maø trong cuoäc soáng haøng ngaøy, ñoù laø moät phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân raát höõu hieäu. Trong baøi vieát "Tieáng cöôøi trong phong caùch ngoân ngöõ cuûa Baùc. Qua caùc taùc phaåm baèng tieáng Vieät" [120,1], Buøi Khaéc Vieän cho raèng bieän phaùp gaây cöôøi ñöôïc chia laøm hai loaïi: phi ngoân ngöõ hoïc vaø ngoân ngöõ hoïc. Bieän phaùp phi ngoân ngöõ hoïc goàm nhöõng thao taùc: löïa choïn, saép xeáp caùc tình tieát vaø bình luaän. Bieän phaùp naøy coù tính chaát phoå quaùt coù theå aùp duïng cho taát caû caùc ngoân ngöõ. Bieän phaùp ngoân ngöõ hoïc laø bieän phaùp ñaëc thuø nhaèm khai thaùc nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa töøng ngoân ngöõ ñeå gaây cöôøi. Taùc giaû ñaõ lieät keâ ra moät soá bieän phaùp gaây cöôøi maø Baùc söû duïng ñeå taïo haøm yù nhö: kó thuaät töông phaûn, chôi chöõ... Vaên thô cuûa Baùc lôøi ít yù nhieàu, deã hieåu maø saâu saéc, ñaëc bieät laø nhöõng caâu chaâm bieám, haøi höôùc. Veà maët lí thuyeát, söï löôõng phaân thaønh hai bieän phaùp ngoân ngöõ hoïc vaø phi ngoân ngöõ hoïc caàn phaûi xem xeùt laïi. Tuy nhieân, veà maët phaân tích cuï theå, 16 baøi vieát coù nhieàu khaùm phaù, trong ñoù kó thuaät phaân tích haøm ngoân ñaùng ñöôïc chuù yù. Khi nghieân cöùu veà "Ngheä thuaät toå chöùc vaên baûn trong truyeän cöôøi Baùc Ba Phi" [88], Trònh Saâm ñaõ coi vaên baûn nhö moät chænh theå giao tieáp ngheä thuaät vaø tieán haønh moâ hình hoaù chuùng. Taùc giaû ñaõ chæ ra moät soá thuû phaùp ngheä thuaät veà toå chöùc vaên baûn. Qua khaûo saùt 56 truyeän cöôøi Baùc Ba Phi, taùc giaû tìm ñöôïc 4 caáu truùc chính: caáu truùc tuyeán tính, caáu truùc ñaûo trình töï, caáu truùc song haønh vaø caáu truùc hoãn hôïp vaø 3 bieän phaùp toå chöùc vaên baûn bao truøm leân taát caû caùc caáu truùc vöøa nhaéc laø: thuû phaùp chuaån bò ngöõ caûnh, thuû phaùp khuyeách ñaïi vaø thuû phaùp taêng tieán. Trong baøi vieát, taùc giaû ñaõ taäp trung phaân tích, bieän giaûi hai caáu truùc laø caáu truùc tuyeán tính vaø caáu truùc ñaûo traät töï. Cuõng veà truyeän cöôøi Baùc Ba Phi, Traàn Hoaøng laïi ñi vaøo khía caïnh "Nhöõng saéc thaùi ñoäc ñaùo cuûa tieáng cöôøi daân gian Nam Boä qua truyeän keå Ba Phi" [53,8]. Taùc giaû ruùt ra moät soá bieän phaùp gaây cöôøi laø ngoa duï (cöôøng ñieäu, phuùng duï, khoa tröông) vaø moät soá bieän phaùp tu töø vaên baûn (ñoù laø phöông thöùc môû roäng), ñaëc bieät nhaát vaãn laø gioïng ñieäu thuaàn khaåu ngöõ Nam Boä (theå hieän qua vieäc duøng caùc töø xöng hoâ, tieåu töø, töø ñòa phöông, quaùn ngöõ, thaønh ngöõ, caùch ví von, mieâu taû...). Coù theå noùi raèng nhöõng phöông thöùc maø taùc giaû ñaõ neâu treân khoâng chæ taïo neân tieáng cöôøi trong truyeän cöôøi Ba Phi maø cuõng coù theå ñöôïc coi laø caùc phöông thöùc taïo neân tieáng cöôøi noùi chung trong cuoäc soáng. Bôûi vì chuùng coù khaû naêng taïo neân moät giaù trò haøm aån khaù lí thuù. Trong "Haønh trình vaøo xöù sôû cöôøi", Vuõ Ngoïc Khaùnh ñaõ ñi vaøo tìm hieåu veà tieáng cöôøi cuûa ngöôøi Vieät. Theo taùc giaû coù ba phöông phaùp chính gaây cöôøi trong caùc truyeän cöôøi cuûa ngöôøi Vieät Nam, ñoù laø: Bieán hoaù ngoân ngöõ ñeå gaây cöôøi (goàm chôi chöõ vaø noùi laùi), cöôõng cheá ngoân ngöõ ñeå gaây cöôøi (nhö: gaøi baãy ñoái töôïng, taïo baát ngôø, nhöõng caâu chuyeän phi lí, cöôøng ñieäu) vaø taïo troø ñuøa vaø maãu nhaân vaät ñeå gaây cöôøi [55,30]. Taùc giaû minh chöùng ñieàu ñoù qua moät soá chuyeän cöôøi tieâu bieåu. 17 Sôû dó chuùng toâi ñöa vaán ñeà naøy ra bôûi vì haøm ngoân theå hieän saâu saéc nhaát trong truyeän cöôøi. Hay noùi ñuùng hôn thì truyeän cöôøi naøo cuõng chöùa ñöïng haøm ngoân. Trong soá nhöõng phöông thöùc taïo haøm ngoân maø chuùng toâi ñöa ra cuõng coù moät soá phöông thöùc lieân quan ñeán phöông phaùp gaây cöôøi maø taùc giaû ñaõ ñeà caäp. Khi ñeà caäp ñeán "Noùi ngöôïc, noùi maùt vaø vieäc hieåu nghóa vaên baûn" [16,9], Mai Ngoïc Chöø cho raèng: muoán ñeå moät töø naøo ñoù ñöôïc hieåu vôùi yù nghóa ngöôïc laïi, ngöôøi ta thöôøng keùo daøi gioïng vaø nhaán maïnh caùc töø ñoù ñeå gaây söï chuù yù cuûa ngöôøi nghe. Caùc töø ngöõ ñöôïc duøng ñeå noùi ngöôïc, noùi maùt thöôøng laø tính töø. Quaû thaät, trong cuoäc soáng coù nhöõng caùch noùi ngöôïc thaät deã hieåu (nhö nhöõng baøi haùt ñoàng dao, caùc baøi veø noùi ngöôïc) nhöng cuõng coù nhöõng caùch noùi ngöôïc khoâng deã gì hieåu ngay ñöôïc neáu khoâng döïa vaøo troïng aâm hay vaøo töø ngöõ. Theo chuùng toâi thì döïa vaøo troïng aâm vaø töø ngöõ ñeå hieåu nhöõng caâu noùi ngöôïc, noùi maùt laø chöa thöïc söï ñaày ñuû, maø ñieàu quan troïng nhaát coù leõ vaãn laø ngöõ caûnh. Vì haøm ngoân phuï thuoäc saâu saéc vaøo ngöõ caûnh, bao goàm ngöõ caûnh ngoân ngöõ vaø ngöõ caûnh vaên hoaù. Vôùi ñeà taøi "Vai troø cuûa hö töø trong vieäc hình thaønh haøm yù trong ngoân ngöõ Nguyeãn Coâng Hoan" [42], Nguyeãn Vaên Höông ñaõ döïa treân quan ñieåm cuûa moät soá nhaø ngoân ngöõ trong vaø ngoaøi nöôùc ñeå neâu ra ñònh nghóa veà haøm ngoân vaø phaân tích moái quan heä giöõa thuaät ngöõ haøm ngoân vaø moät soá thuaät ngöõ höõu quan nhö: hieån ngoân, tieàn giaû ñònh, haøm yù. Sau ñoù taùc giaû vaän duïng vaøo nghieân cöùu vai troø cuûa hö töø ñoái vôùi vieäc hình thaønh haøm yù trong ngoân ngöõ Nguyeãn Coâng Hoan. Ñeà taøi coù giaù trò thöïc tieãn, giuùp cho chuùng ta hieåu saâu hôn nhöõng taùc phaåm cuûa Nguyeãn Coâng Hoan. Ñaëc bieät laø nhöõng taùc phaåm giaûng daïy trong chöông trình phoå thoâng trung hoïc. Trong "Söû duïng töø ngöõ trong tieáng Vieät" [50], Hoà Leâ- Leâ Trung Hoa ñeà caäp ñeán yù nghóa cuûa vieäc chôi chöõ vaø caùch öùng duïng. Hai taùc giaû ñöa ra 13 kieåu chôi chöõ trong tieáng Vieät. Coù nhöõng loái chôi chöõ raát quen thuoäc 18 thöôøng duøng neân ñöôïc moïi ngöôøi bieát ñeán nhö: noùi laùi, chôi chöõ döïa vaøo töø ñoàng aâm, chôi chöõ duøng tröôøng nghóa, chieát töï... Coù nhöõng caùch chôi chöõ khaù ñoäc ñaùo raát hieám gaëp nhö: chôi chöõ söû duïng nghóa phaùi sinh cuûa töø ña nghóa... Ñaëc bieät, hai oâng coøn ñi vaøo tìm hieåu loái chôi chöõ trong thaønh ngöõ, tuïc ngöõ, ca dao vaø trong truyeän Kieàu. Trong giao tieáp, thænh thoaûng ngöôøi noùi thöôøng cheâm xen vaøo nhöõng caâu noùi thoâng thöôøng moät vaøi thaønh ngöõ, tuïc ngöõ, moät caâu ca dao hay moät caâu Kieàu. Chính vì theá maø vieäc khai thaùc loái chôi chöõ treân ngöõ lieäu daân gian vaø truyeän Kieàu coù vai troø raát quan troïng bôûi vì chuùng coù moät löôïng thoâng tin töông ñoái cao vaø haàu heát chuùng ñeàu chöùa haøm yù. Nhö ñaõ noùi ôû treân, chuùng toâi xem chôi chöõ laø moät trong nhöõng phöông thöùc taïo haøm ngoân höõu hieäu maø luaän vaên seõ ñeà caäp ñeán. 2.3. Nhö vaäy, treân bình dieän lí thuyeát cuõng nhö treân bình dieän phaân tích cuï theå, caùc coâng trình treân ñaây ñaõ ñeà caäp khaù toaøn dieän ñeán haøm ngoân vaø nhöõng vaán ñeà höõu quan. Treân cô sôû keá thöøa caùc coâng trình ñi tröôùc, luaän vaên seõ ñi vaøo caùch thöùc toå chöùc vaên baûn vaø coá gaéng löôïc quy thaønh nhöõng phöông thöùc taïo haøm ngoân trong truyeän cöôøi tieáng Vieät. 3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU 3.1. Haøm ngoân laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaãn coøn ñeå ngoû. Caùc nhaø nghieân cöùu vaãn tieáp tuïc tìm toøi vaø khaùm phaù noù. Thöïc teá cho thaáy, hieän nay chöa coù söï thoáng nhaát veà thuaät ngöõ naøy cuõng nhö caùc thuaät ngöõ coù lieân quan. Luaän vaên cuûa chuùng toâi chæ ñi vaøo tìm hieåu caùc caùch ñònh nghóa cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ veà haøm ngoân vaø dó nhieân laø caû caùc thuaät ngöõ coù lieân quan ñeán haøm ngoân nhö: haøm aån, tieàn giaû ñònh, haøm yù... ñeå töø ñi ñoù ñeán moät caùch hieåu töông ñoái bao quaùt nhaát veà haøm ngoân. Sau ñoù, chuùng toâi tieán haønh phaân loaïi haøm ngoân vaø laøm saùng toû chöùc naêng yù nghóa cuûa noù. Treân cô sôû naøy, luaän vaên taäp trung ñi vaøo nghieân cöùu moät soá phöông thöùc haøm ngoân trong truyeän cöôøi tieáng Vieät . Moãi moät phöông thöùc, chuùng toâi seõ 19 ñöa ra ví duï minh hoïa roài tieán haønh mieâu taû ñeå thaáy ñöôïc cô cheá hoaït ñoäng cuûa noù. Coù nhöõng phöông thöùc, chuùng toâi chæ mieâu taû sô löôïc vì ñoù laø nhöõng phöông thöùc khaù quen thuoäc, hôn nöõa ví duï cuõng deã nhaän bieát. Tuy nhieân, coù nhöõng phöông thöùc chuùng toâi phaûi ñöa ra nhieàu ví duï vaø mieâu taû tæ mæ vì ñoù laø phöông thöùc môùi, ít gaëp hoaëc caùch hieåu haøm ngoân coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá khaùc. Ñoù chính laø nhöõng tröôøng hôïp phuï thuoäc vaøo ngöõ caûnh. Nhö chuùng ta ñeàu bieát, veà nguyeân taéc caùc loaïi vaên baûn ngheä thuaät, caùc dieãn ngoân hoäi thoaïi ñeàu coù khaû naêng taïo haøm ngoân, nhöng phaûi thöøa nhaän do nhieàu lí do trong vaø ngoaøi ngoân ngöõ, haàu heát truyeän cöôøi ñeàu taäp trung khaù ñeàu ñaën caùc phöông thöùc haøm ngoân. 3.2. Veà khaùi nieäm truyeän cöôøi tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän thöùc nhö sau: Ñoù laø nhöõng vaên baûn maø trong toå chöùc ngoân töø (hieåu theo nghóa roäng) theo moät caùch thöùc naøo ñoù ñeå gaây neân tieáng cöôøi. Do vaäy, truyeän cöôøi ñöôïc hieåu raát roäng, chöù khoâng boù heïp trong truyeän cöôøi daân gian. Ñoù cuõng laø lí do giaûi thích vì sao chuùng toâi söu taäp caû nhöõng ngöõ lieäu trong taùc phaåm vaên chöông laãn truyeän cöôøi hieän ñaïi. Noùi roäng ra, heã vaên baûn naøo coù chöùa caùc yeáu toá gaây cöôøi do caùc phöông tieän ngoân ngöõ, bao goàm ôû caùc caáp ñoä töø ngöõ vaø ñeán toå chöùc vaên baûn ñeàu laø ñoái töôïng khaûo saùt cuûa luaän vaên naøy. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN TAØI LIEÄU 4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu Noäi dung ñeà taøi traûi daøi treân moät bình dieän roäng, laïi lieân quan ñeán nhieàu chuyeân ngaønh khaùc neân luaän vaên duøng nhieàu phöông phaùp vaø thuû phaùp khaùc nhau. Veà phöông phaùp chung, hai phöông phaùp ñöôïc vaän duïng laø phöông phaùp phaân tích heä thoáng caáu truùc vaø phöông phaùp ngöõ duïng. Chuùng toâi hình dung moãi vaên baûn duø daøi hay ngaén ñeàu laø moät chænh theå, coù moät heä thoáng caáu truùc rieâng, trong ñoù caùc caáu toá coù quan heä gaén boù vôùi nhau. Chính nhôø vaøo moái quan heä naøy maø ngöôøi thuï ngoân coù theå giaûi maõ ñöôïc. 20 Veà caùc thuû phaùp, chuùng toâi söû duïng thuû phaùp mieâu taû phaân loaïi theo höôùng vöøa phaân tích vöøa toång hôïp, tuyø theo yeâu caàu cuûa vieäc khaûo saùt. 4.2. Nguoàn taøi lieäu tham khaûo Taøi lieäu lí thuyeát laø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ trong nöôùc vaø caùc taøi lieäu dòch cuûa nöôùc ngoaøi. Chuû yeáu laø caùc taøi lieäu veà ngöõ duïng hoïc. Ngoaøi ra, nguoàn daãn lieäu ñöôïc söû duïng chính laø caùc truyeän cöôøi Vieät nhö: Haønh trình ñeán xöù sôû cöôøi, cöôøi hôû möôøi caùi raêng, chuyeän vui chöõ nghóa, chuyeän ñoá nhòn ñöôïc cöôøi, cöôøi cong caû löng, truyeän cöôøi daân gian Vieät Nam v.v. vaø moät soá truyeän ngaén cuûa Nam Cao, Nguyeãn Coâng Hoan. 5. ÑOÙNG GOÙP CUÛA LUAÄN VAÊN Luaän vaên khoâng coù tham voïng giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà lí thuyeát maø thoâng qua nhöõng phaân tích mieâu taû cuï theå, seõ khaùi quaùt moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân nhaèm cung caáp theâm moät caùi nhìn toaøn dieän veà cô cheá taïo haøm ngoân trong truyeän cöôøi tieáng Vieät. Ñaây cuõng laø nhöõng gôïi yù toát cho vieäc giaûng daïy haøm ngoân, moät vaán ñeà raát coù yù nghóa ôû nhaø tröôøng phoå thoâng maø do nhieàu lí do hieän nay raát ñöôïc ñoäi nguõ giaùo vieân quan taâm chuù yù. Töø ñoù, döïa vaøo caùc cô cheá taïo haøm ngoân naøy chuùng ta coù theå saûn sinh ra truyeän cöôøi. 6. CAÁU TRUÙC CUÛA LUAÄN VAÊN Ngoaøi phaàn Môû ñaàu, Keát luaän, Taøi lieäu tham khaûo vaø Nguoàn goác caùc cöù lieäu trích lieäu, luaän vaên ñöôïc trình baøy trong hai chöông: Chöông 1: Moät soá vaán ñeà chung Chöông naøy chuùng toâi toång quan caùc caùch tieáp caän cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeå tìm hieåu veà khaùi nieäm veà thuaät ngöõ haøm ngoân vaø caùc thuaät ngöõ höõu quan nhö tieàn giaû ñònh, nghóa hieån ngoân... ñoàng thôøi, phaân tích moái quan heä giöõa yù nghóa haøm ngoân vôùi caùc thuaät ngöõ ñaõ neâu. Chuùng toâi seõ tieán haønh phaân loaïi yù nghóa haøm ngoân, tìm hieåu veà chöùc naêng cuûa noù cuõng nhö moät soá vaán ñeà veà vaên hoaù ngoân ngöõ hoïc cuûa yù nghóa haøm ngoân. 21 Chöông 2: Moät soá phöông thöùc taïo haøm ngoân trong truyeän cöôøi tieáng Vieät Trong chöông naøy, chuùng toâi phaân loaïi vaø mieâu taû caùc phöông thöùc taïo haøm ngoân phoå bieán. Nguoàn ngöõ lieäu ñeå phaân tích mieâu taû laø caùc truyeän cöôøi chính danh vaø moät soá vaên baûn tieáng Vieät coù chöùa yeáu toá gaây cöôøi. 22 Chöông moät: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LÍ LUAÄN CHUNG 1.1. Thuaät ngöõ haøm ngoân vaø caùc thuaät ngöõ höõu quan Trong phaàn naøy, chuùng toâi ñi vaøo tìm hieåu thuaät ngöõ haøm ngoân vaø moät soá thuaät ngöõ coù lieân quan nhö: hieån ngoân, tieàn giaû ñònh, haøm yù... Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu cho raèng nghóa haøm ngoân laø nghóa khoâng hieän ngay ra treân beà maët phaùt ngoân, ñoái laäp vôùi nghóa hieån ngoân laø nghóa hieän roõ töø hình thöùc beà maët cuûa phaùt ngoân. Paul Grice cho raèng: noùi moät caùch hieån ngoân laø "noùi moät ñieàu gì ñoù", noùi moät caùch haøm ngoân laø "laøm cho ai ñoù nghó tôùi moät ñieàu gì ñoù", Catherine Kerbart- Oreechioni cuõng ghi nhaän: hieån ngoân laø "caùi ngöôøi ta noùi ra", coøn haøm ngoân laø "caùi ngöôøi ta muoán noùi maø khoâng noùi ra". a) Theo Hoaøng Tueä [118,927], caùc caùch nhaän ñònh beân treân ñeàu ñuùng vaø töông ñoái khaùi quaùt, ngaén goïn, deã nhôù nhöng phaûi nhaán maïnh tôùi: quan heä maät thieát giöõa hieån ngoân vaø haøm ngoân; söï ñoái laäp giöõa hieån ngoân vaø haøm ngoân. Döïa vaøo ñònh nghóa cuûa Catherine Kerbart- Oreechioni, Hoaøng Tueä phaùt bieåu: Tieàn giaû ñònh bao goàm nhöõng thoâng tin tuy khoâng ñöôïc noùi ra, nhöng moät caùch töï ñoäng, ñöôïc ghi vaøo phaùt ngoân, töø phaùt ngoân ñöôïc suy ra. Nghóa aån yù laø nhöõng thoâng tin ñöôïc chuyeån ñeán baèng moät phaùt ngoân, nhöng söï hieän thöïc hoaù chuùng vaãn phaûi phuï thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän cuûa tình huoáng cuï theå. Nghóa aån yù + tieàn giaû ñònh = haøm ngoân (ñieàu khoâng noùi ra). Tuy nhieân, tieàn giaû ñònh vaø aån yù coù söï khaùc nhau quan troïng. Nghóa haøm aån ñoøi hoûi coù söï giaûi maõ ñaëc bieät. Ngoaøi maõ ngoân ngöõ phaûi coù maõ taâm lí xaõ hoäi, maõ vaên hoaù... 23 b) Cao Xuaân Haïo [44,468] ñaõ ñöa ra khaùi nieäm veà nghóa hieån ngoân vaø haøm ngoân nhö sau: Moãi caâu noùi ñeàu truyeàn ñaït ñeán ngöôøi nghe moät thoâng baùo nhaát ñònh. Thoâng baùo naøy goàm hai phaàn: Phaàn thöù nhaát laø nhöõng gì ngöôøi nghe coù theå tröïc tieáp nhaän ra nhôø nghóa nguyeân vaên (goàm coù nghóa ñen vaø moät soá nghóa boùng quen thuoäc) cuûa nhöõng töø ngöõ coù maët trong caâu vaø nhôø nhöõng moái quan heä cuù phaùp giöõa caùc töø ngöõ aáy. Ñoù laø nghóa hieån ngoân cuûa caâu noùi. Phaàn thöù hai laø nhöõng gì khoâng coù saün trong nghóa nguyeân vaên cuûa caùc töø ngöõ vaø trong nhöõng moái quan heä cuù phaùp aáy, nhöng vaãn thaáu ñeán ngöôøi nghe thoâng qua moät söï suy dieãn: ñoù laø nghóa haøm aån cuûa caâu noùi. Ta thaáy moãi caâu noùi, ngoaøi caùi noäi dung maø noù tröïc tieáp noùi roõ ra baèng töø ngöõ (nghóa hieån ngoân), coøn coù theå thoâng baùo cho ngöôøi nghe nhieàu ñieàu khoâng thaáy coù trong nghóa nguyeân vaên cuûa töø ngöõ (nghóa haøm aån). Nghóa haøm aån coù moät vò trí heát söùc quan troïng trong söï giao tieáp baèng ngoân ngöõ. Nhieàu khi noù coøn quan troïng hôn caû nghóa hieån ngoân. Khoâng hieåu nghóa haøm aån cuûa moät caâu noùi laø chöa thaät söï hieåu caâu noùi ñoù. Veà khaùi nieäm tieàn giaû ñònh vaø haøm yù, taùc giaû nhaän ñònh: Tieàn giaû ñònh cuûa moät caâu noùi laø moät ñieàu gì phaûi ñöôïc giaû ñònh laø ñaõ coù tröôùc khi noùi caâu noùi ñoù, vì neáu khoâng coù ñieàu naøy thì khoâng theå coù caâu noùi ñoù ñöôïc (caâu noùi ñoù seõ trôû thaønh phi lí hoaëc khoâng theå hieåu ñöôïc). Haøm yù cuûa moät caâu noùi laø moät ñieàu gì maø khi nghe caâu aáy, ngöôøi nghe phaûi ruùt ra nhö moät heä quaû taát nhieân. Tieàn giaû ñònh vaø haøm yù ñöôïc ngöôøi nghe hieåu qua hai höôùng suy dieãn: - Tieàn giaû ñònh laø caùi dieãn ra tröôùc khi noùi hoaëc ñaõ coù saün trong khi noùi caâu noùi aáy. - Haøm yù laø caùi dieãn ra hay phaûi coù sau khi hoaëc ngay khi caâu aáy ñöôïc noùi ra. 24 Tieàn giaû ñònh vaø haøm yù coù theå toaùt ra töø nghóa nguyeân vaên cuûa caû caâu vôùi söï ñoùng goùp cuûa ngöõ caûnh vaø tình huoáng; nhöng beân trong caâu coù nhöõng töø maø nghóa chöùa ñöïng tieàn giaû ñònh vaø haøm yù. c) Cao Xuaân Haïo, Hoaøng Xuaân Taâm, Nguyeãn Vaên Baèng, Buøi Taát Töôm goïi hieån ngoân laø thoâng baùo coù theå ñöôïc tieáp nhaän ngay ôû caùi nghóa beà maët cuûa caâu noùi, chæ caàn moät ngöõ caûnh ñeå naém ñöôïc nhöõng sôû chæ caàn bieát trong caâu. Khoâng coù moät yù laét leùo, moät thaâm yù naøo aån naùu trong caâu. Ñoù laø moät caâu chæ coù "nghóa nguyeân vaên", moät caâu chæ coù nghóa hieån ngoân. Caùi laøm cho ngöôøi nghe tieáp nhaän moät thoâng baùo vôùi ñieàu kieän giaû ñònh laø tieàn ñeà cuûa caâu laø coù thaät, laø ñuùng. Nhöõng tieàn ñeà ñöôïc giaû ñònh laø ñuùng trong hieån ngoân goïi laø tieàn giaû ñònh cuûa caâu. Caâu chæ coù nghóa ñuùng hay sai khi tieàn giaû ñònh laø ñuùng. Nhöõng tieàn ñeà ñöôïc giaû ñònh laø ñuùng trong hieån ngoân goïi laø tieàn giaû ñònh cuûa caâu. Caâu seõ voâ nghóa, voâ giaù trò, khoâng laøm ñöôïc gì trong chöùc naêng giao tieáp khi tieàn giaû ñònh cuûa noù laø khoâng coù thaät, laø sai. Tieàn giaû ñònh khoâng coù giaù trò thoâng baùo, khoâng thuoäc noäi dung cuûa hieån nghóa nhöng noù laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå hieån nghóa cuûa caâu coù theå ñuùng hay sai. Neáu bò vu oan moät ñieàu gì vôùi moät tieàn giaû ñònh nguïy taïo thì phaûi baùc boû ngay caùi tieàn giaû ñònh nguïy taïo aáy chöù khoâng ñöôïc baùc boû caùi hieån nghóa cuûa caâu. Neáu tieàn giaû ñònh ñöôïc baùc boû thì hieån nghóa cuûa caâu khoâng coøn giaù trò nöõa. Haøm ngoân laø nhöõng yù nghóa khoâng ñöôïc bieåu ñaït tröïc tieáp qua nguyeân vaên maø phaûi suy ra töø quan heä giöõa caùc nghóa trong caáu truùc vaø töø ngoân caûnh nguyeân vaên vaø: + Neáu yù suy ra vaãn coøn dieãn ñaït ñöôïc baèng ít nhieàu chöõ nghóa trong nguyeân vaên thì ñoù laø haøm nghóa. + Neáu yù suy ra chæ coù theå thaáy trong ngoân caûnh, thì ngöôøi nghe raát coù theå khoâng nhaän ra, nhöng neáu nhaän ra maø phaûn öùng choáng laïi thì ngöôøi noùi hoaøn toaøn coù theå choái raèng mình khoâng heà noùi nhö theá. Caùi yù aån ñaèng sau 25 nguyeân vaên, khoâng heà ñöôïc dieãn ra baèng lôøi aáy goïi laø aån yù. Trong giao tieáp, aån yù cuûa ngöôøi noùi coøn theå hieän qua duïng yù laïc ñeà, vi phaïm nguyeân taéc coäng taùc trong hoäi thoaïi (xem 4 phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa Grice). Nhöng aån yù khoâng ñöôïc dieãn ñaït ra neân cuõng raát deã choái, vì nhaän ra thaùi ñoä khoâng baèng loøng cuûa ngöôøi nghe ñoái vôùi caâu coù aån yù. d) Gillian Brown- Georrge Yule cho raèng khaùi nieäm tieàn giaû ñònh caàn thieát trong phaân tích dieãn ngoân tieàn giaû ñònh ngöõ duïng, coù nghóa laø "noù ñöôïc ñònh nghóa treân cô sôû caùc giaû ñònh veà nhöõng ñieàu maø theo ngöôøi noùi thì ngöôøi nghe coù theå chaáp nhaän khoâng tranh caõi" [38,56]. Khaùi nieäm veà "cô sôû chung" ñöôïc thöøa nhaän cuõng lieân quan ñeán vieäc neâu roõ ñaëc ñieåm cuûa tieàn giaû ñònh vaø coù theå thaáy trong ñònh nghóa sau ñaây cuûa Stalnaker: Tieàn giaû ñònh laø caùi maø ngöôøi noùi xem laø cô sôû chung cuûa nhöõng ngöôøi tham gia hoäi thoaïi. Nguoàn ñöôïc giaû ñònh cuûa tieàn giaû ñònh laø cuûa ngöôøi noùi chöù khoâng phaûi laø tieàn giaû ñònh cuûa caâu hay meänh ñeà. Thuaät ngöõ "haøm yù" ñöôïc Grice duøng ñeå giaûi thích ñieàu ngöôøi noùi nguï yù, ñeà nghò hay muoán, khaùc vôùi ñieàu anh ta thöïc teá noùi ra. Coù nhöõng haøm yù quy öôùc maø theo Grice, "ñöôïc quyeát ñònh bôûi quy öôùc cuûa töø". Haøm yù hoäi thoaïi xuaát phaùt töø nguyeân lí chung trong hoäi thoaïi vaø moät soá chaâm ngoân (maxim) maø ngöôøi noùi thöôøng tuaân theo. Moät soá nguyeân taéc nhöng laø nguyeân taéc hôïp taùc ñöôïc Grice ñònh nghóa nhö sau: Haõy ñoùng goùp cho hoäi thoaïi theo nhö yeâu caàu cuûa hoäi thoaïi, ñuùng thôøi ñieåm, theo muïc ñích vaø phöông höôùng ñaõ ñöôïc chaáp nhaän trong cuoäc trao ñoåi maø baïn tham gia. Nhöõng quy öôùc hoäi thoaïi hay chaâm ngoân hoã trôï cho nguyeân lí treân goàm coù: löôïng; chaát; quan heä vaø caùch thöùc. Ngoaøi ra, Grice coøn xeáp chaâm ngoân lòch söï cuõng thöôøng ñöôïc tuaân theo; trong soá caùc chaâm ngoân treân chaâm ngoân veà phöông caùch khoâng ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong hoäi thoaïi. 26 Qua moâ taû caùc chuaån maø ngöôøi noùi phaûi tuaân theo trong hoäi thoaïi, Grice coù theå moâ taû loaïi nghóa ngöôøi noùi coù theå chuyeån ñaït baèng caùch "phaù boû" moät trong caùc chaâm ngoân. Vieäc phaù boû naøy ñöa ñeán keát quaû laø ngöôøi noùi, beân caïnh nghóa ñen cuûa phaùt ngoân, coù theå chuyeån ñaït moät nghóa khaùc, ñoù laø haøm yù hoäi thoaïi. ñ) Hoaøng Pheâ cho raèng "chuùng ta noùi ñieàu naøy, nhöng laïi muoán cho ngöôøi khaùc töø ñoù hieåu ra moät ñieàu khaùc, hoaëc hieåu theâm moät ñieàu khaùc nöõa. Ñieàu noùi giaùn tieáp ñoù, chuùng toâi ñeà nghò goïi laø haøm ngoân, ñoái laäp vôùi hieån ngoân laø ñieàu noùi ra tröïc tieáp. Khi moät lôøi coù haøm ngoân, thì yù haøm ngoân thöôøng laø quan troïng, thaäm chí coù khi hieån ngoân chæ laø duøng ñeå noùi haøm ngoân, yù haøm ngoân môùi laø yù chính" [81]. Nhö vaäy, trong moät thoâng baùo, muoán taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi nghe thì hình thöùc haøm ngoân coù hieäu löïc hôn haøm ngoân. Ví duï: Vôï caèn nhaèn choàng: - Tröôùc kia anh caûm thaáy haïnh phuùc, sung söôùng neáu ñöôïc nhìn thaáy em moãi ngaøy duø chæ vaøi phuùt. - Thì baây giôø cuõng theá! [Anh Coâi; 38]. Nghóa hieån ngoân trong caâu noùi cuûa ngöôøi choàng coù veû nhö anh ta vaãn khaúng ñònh raèng tröôùc kia vaø caû baây giôø anh ta vaãn raát yeâu vôï. Theá nhöng caên cöù vaøo ngöõ caûnh, vaøo thöïc teá khaùch quan thì anh ta laïi coù haøm yù khaùc. Bôûi vì tröôùc kia coøn yeâu nhau thôøi gian ñöôïc ôû beân nhau ít hôn thôøi gian xa nhau. Coøn baây giôø laø vôï choàng suoát ngaøy ôû beân nhau cho neân hieån nhieân laø khoâng caàn phaûi ao öôùc "vaøi phuùt" nöõa. Do ñoù anh ta haøm yù raèng anh ta ñang raát chaùn, öôùc gì chæ phaûi gaëp vôï vaøi phuùt moät ngaøy (ñeå khoûi phaûi nghe vôï caèn nhaèn, nhieác moùc) thì anh ta cuõng raát haïnh phuùc! Taùc giaû ñeà caäp ñeán moái quan heä giöõa haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh. Theo oâng, tieàn giaû ñònh laø "nhöõng ñieàu maø coi nhö ñaõ bieát roài, hoaëc neáu chöa bieát thì cuõng phaûi thöøa nhaän laø ñuùng, nhö vaäy thì caâu hoaëc lôøi môùi thaät söï coù yù nghóa". 27 Ví duï: "Taøu döøng" coù tieàn giaû ñònh laø tröôùc ñoù "taøu chaïy", thaäm chí khi phuû ñònh "taøu chöa döøng" thì tieàn giaû ñònh "taøu chaïy" vaãn khoâng bò baùc boû. Giöõa haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh coù moái quan heä chaët cheõ vaø taùc ñoäng laãn nhau: "Tieàn giaû ñònh laø cô sôû cho haøm ngoân vaø cuøng vôùi hieån ngoân laø cô sôû cho haøm ngoân". Vì chuùng coù moái quan heä töông thích vôùi nhau vaø vì "Tieàn giaû ñònh coù giaù trò moät tieân ñeà, khoâng theå phuû ñònh ñöôïc", cho neân neáu hieån ngoân coù maâu thuaãn vôùi tieàn giaû ñònh thì phaûi xem xeùt laïi hieån ngoân. Töùc laø phaûi hieåu laïi thaønh toá caùi môùi trong hieån ngoân hay phaûi hieåu khaùc vôùi bình thöôøng, sao cho hieån ngoân khoâng coøn maâu thuaãn vôùi tieàn giaû ñònh. Moái quan heä giöõa tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân laøm xuaát hieän tröôøng hôïp sau: Khi moät tieàn giaû ñònh bò trieät tieâu, thì noäi dung cuûa noù khoâng maát ñi maø laïi chuyeån thaønh moät noäi dung cuûa haøm ngoân, vaø töø khoâng coù giaù trò thoâng baùo laïi trôû thaønh coù giaù trò thoâng baùo. Ngöôøi noùi duøng moät tieàn giaû ñònh cuûa caâu chuyeån thaønh moät haøm ngoân cuûa lôøi. Nhö chuùng toâi ñaõ ñeà caäp ñeán trong phaàn "Lòch söû vaán ñeà" laø coù söï thieáu thoáng nhaát giöõa caùc nhaø ngoân ngöõ khi goïi teân nhöõng thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc. Vì vaäy, thieát töôûng caàn phaûi tieáp tuïc bieän giaûi, tröôùc khi choïn moät giaûi._.aïi hoaù ra theá kia. Nhöõng tình huoáng ñoái laäp baát ngôø aáy seõ gaây ra tieáng cöôøi. Theo phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa H.P.Grice thì loái noùi naøy vi phaïm phöông chaâm caùch thöùc. Hieän töôïng mô hoà chaúng nhöõng ñöôïc duøng trong toå chöùc vaên baûn maø noù coøn duøng nhö moät thuû phaùp ñeå gaây cöôøi. Tuy nhieân, moät ñieàu deã nhaän thaáy laø haàu nhö nhöõng truyeän cöôøi cuûa caùc taùc giaû Vieät Nam thöôøng döïa treân caùc hieän töôïng mô hoà veà töø ngöõ. Ví duï: Moät anh lính leä tính cöông tröïc, thaáy quan huyeän laøm nhieàu vieäc traùi maét, thöôøng hay cheá nhaïo. Quan vaãn ñònh buïng trò. Moät hoâm, coù ngöôøi ñeán vu cho anh ta aên tieàn ngoaøi chôï, quan möøng thaàm coù dòp baùo thuø, lieàn cho lính ñi baét veà. Anh lính leä veà, daét caû thaèng con ñi theo. Quan vöøa troâng thaáy, ñaäp baøn theùt: - Ñaùnh! Ñaùnh! Ñaùnh chöøa caùi taät aên hoái loä ñi! Anh lính ngoaûnh laïi thuûng thænh baûo con: - Con ñöùng lui ra. Quan saép ñaùnh boá ñaáy! [18,78]. Trong truyeän cöôøi treân, anh lính taïo ñöôïc moät hoaøn caûnh hôïp lí laø anh ta coù thaèng con beân caïnh. Anh ta duøng moät caâu noùi mô hoà ñeå cheá nhaïo oâng quan buïng daï nhoû nhen: Quan saép ñaùnh boá ñöùa treû hay laø ñaùnh boá quan? Ñuùng laø "Caø cuoáng cheát ñeán ñít vaãn coøn cay". 2.3.Tieåu keát Trôû leân, luaän vaên ñaõ xuaát phaùt töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau ñeå phaân loaïi vaø mieâu taû caùc phöông thöùc haøm ngoân. Tuy nhieân söï phaân loaïi naøy chæ coù yù nghóa töông ñoái, khoâng hieám tröôøng hôïp ngay caû cöù lieäu cuõng maùch baûo chuùng toâi coù theå xeáp chuùng vaøo nhöõng loaïi khaùc nhau. Qua caùc caùch mieâu taû, coù theå thaáy caùch phaân loaïi coù phaàn röôøm, chöa ñònh ñöôïc moác khaùi quaùt caàn thieát. Tuy nhieân, coù theå thaáy, phöông thöùc taïo haøm ngoân trong ngoân ngöõ khaù ña daïng. Xeùt veà maët caáp ñoä, coù theå döïa vaøo caùc ñôn vò 126 nhö ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp... ñeå xem xeùt. Hoaëc coù theå döïa vaøo söï ñoái laäp giöõa heä thoáng ngoân ngöõ/ heä thoáng lôøi noùi ñeå mieâu taû. Coù ñieàu, duø xuaát phaùt töø goùc ñoä naøo thì vai troø cuûa ngöõ caûnh cuõng khoâng theå khoâng nhaéc ñeán, ñaëc bieät nhìn chung vaên baûn laø moät chænh theå giao tieáp, bao goàm caû hai quaù trình töông taùc, ñoù laø quaù trình töø treân xuoáng (Top- down process) vaø quaù trình töø döôùi leân (bottom- up process) ñaõ chi phoái caùch tieáp caän cuûa chuùng toâi. Quaû nhieân, nhieàu khi ñeå tìm ra chìa khoaù haøm ngoân, ñoâi khi chuùng ta phaûi vaän duïng caû hai quaù trình naøy. Chaúng haïn, xem maåu ñoái thoaïi sau: Nöõ: Anh daïi laém, chöù neáu khoân kheùo moät chuùt anh seõ laøm chuû caùi trang traïi naøy. Nam: Laøm chuû caùi quaùi gì, laøm cu li thì coù, khoå cöïc theá naøy maø laøm chuû ö? Nöõ: Giöõa nuùi röøng coù raát nhieàu tai naïn (nhaân vaät nam thaáy moät luoàng hôi laïnh chaïy doïc soáng löng) trong luùc ñang söõng sôø thì nhaân vaät nöõ noùi tieáp: - Anh coù daùm khoâng? (Phoûng theo Ngöôøi cuøng queâ- Phan Töù) Quaû nhieân ôû ñaây coù söï töông taùc hoäi thoaïi caû hai chieàu. ôû löôït lôøi thöù nhaát, nhaân vaät nam tri giaùc caâu hoûi naøy theo höôùng nghóa töôøng minh, anh ta khoâng hieåu ñöôïc haøm ngoân cuûa nhaân vaät nöõ. Nhöng ñeán löôït lôøi thöù hai, anh ta môùi hieåu roõ duïng yù cuûa coâ gaùi. Ñoù laø haõy gieát oâng chuû vaø ñoå thöøa cho tai naïn cuûa nuùi röøng. Nhö vaäy, vôùi caùch hieåu naøy, chuùng ta coù theå löôïc qui caùc phöông thöùc haøm ngoân theo hai nhoùm: nhoùm döïa vaøo ngöõ caûnh vaø nhoùm phi ngöõ caûnh. Caàn noùi roõ, ngöõ caûnh ôû ñaây bao goàm ngöõ caûnh heïp do töông taùc ngöõ caûnh vaø ngöõ caûnh ngoân ngöõ bao goàm caùc yeáu toá vaên hoaù, phong tuïc taäp quaùn... Chuùng toâi taïm phaân loaïi phöông thöùc haøm ngoân thaønh hai nhoùm sau ñaây: 127 Phaân loaïi phöông thöùc haøm ngoân Phi Ngöõ caûnh Ngöõ caûnh Phöông thöùc chôi chöõ Phöông thöùc söû duïng hö töø Phöông thöùc so saùnh Phöông thöùc noùi coù vaàn ñieäu Phöông thöùc tænh löôïc Phöông thöùc lòch söï khoâng ñuùng choã Phöông thöùc noùi voøng Phöông thöùc duøng caâu hoûi Phöông thöùc duøng caâu ñoàng nghóa Phöông thöùc phuùng duï Phöông thöùc ñaùnh traùo khaùi nieäm Phöông thöùc duøng moái quan heä ngoaïi chæ Phöông thöùc taïo tieàn ñeà Phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ khoâng töông thích vôùi ngöõ caûnh Phöông thöùc duøng söï sai leäch ngöõ nghóa trong ngoân giao Phöông thöùc döïa treân leõ thöôøng Phöông thöùc suy luaän Phöông thöùc laäp luaän Phöông thöùc taïo ñoä haãng Phuông thöùc noùi giaûm Phöông thöùc phoùng ñaïi Phöông thöùc im laëng Phöông thöùc vi phaïm tieàn giaû ñònh Phöông thöùc taïo thoâng tin thöøa Phöông thöùc noùi khaùi quaùt Phöông thöùc taïo söï mô hoà Baûng 2.1 128 Keát luaän 1. Ngoaïi tröø caùc vaên baûn ñôn trò veà maët ngöõ nghóa nhö vaên baûn khoa hoïc, vaên baûn haønh chính, coøn nhìn chung, moät vaên baûn coù theå coù hai loaïi nghóa, ñoù laø nghóa hieån ngoân vaø nghóa haøm ngoân. Maëc duø khoâng xuaát hieän treân beà maët caáu truùc cuûa vaên baûn nhö nghóa hieån ngoân nhöng nghóa haøm ngoân laïi ñoùng vai troø quan troïng. Hieåu ñöôïc noù töùc laø ngöôøi nghe ñaõ hieåu ñöôïc "caùi ngöôøi ta muoán noùi maø khoâng noùi ra". Tuy nhieân, muoán hieåu ñöôïc haøm ngoân thì tröôùc tieân ngöôøi noùi phaûi hieåu ñöôïc hieån ngoân vì hieån ngoân laø neàn taûng ñeå hieåu haøm ngoân. Haøm ngoân gaén lieàn vôùi hieån ngoân vaø khoâng chæ gaén vôùi hieån ngoân maø coøn lieân quan ñeán moät soá tri thöùc khaùc trong vaø ngoaøi ngoân ngöõ. Vaø nhö chuùng ta ñaõ bieát, "Taàm quan troïng veà nghóa khoâng do nghóa quyeát ñònh maø do söï nhaän thöùc vaø muïc ñích cuûa ngöôøi phaùt ngoân hoaëc ngöôøi thuï ngoân". Do ñoù, vieäc giaûi maõ haøm ngoân khoâng chæ döïa vaøo ngoân ngöõ maø nhieàu khi phaûi vieän daãn ñeán caùc tri thöùc beân ngoaøi vaên baûn. 2. Do kinh nghieäm vaø thoùi quen giao tieáp, khi tieáp nhaän moät phaùt ngoân hay moät vaên baûn, chuùng ta thöôøng ñaët cho mình moät caâu hoûi "Noùi theá coù yù gì?". "yù" coù theå laø tö töôûng, tình caûm hay duïng yù cuûa ngöôøi noùi. Coøn ñieàu maø ngöôøi nghe baên khoaên chính laø nghóa haøm ngoân. Trong moät vaên baûn, khi nghóa hieån ngoân vaø ñieàu ñöôïc noùi khoâng phuø hôïp vôùi nhau, nghóa hieån ngoân khoâng tröïc tieáp bieåu thò ñieàu ñöôïc noùi, luùc ñoù cuõng coù nghóa haøm ngoân (phaàn lôùn caùc vaên baûn khaûo saùt ñeàu nhö vaäy). Tuy nhieân, khaúng ñònh ñöôïc lôøi noùi coù nghóa haøm ngoân roài, ngöôøi nghe coøn phaûi bieát caùch suy ra ñeå xaùc ñònh noäi dung cuï theå cuûa vaên baûn ñoù. Muoán suy ra thì phaûi tìm caên cöù. Nhöng vaán ñeà tìm caên cöù cuûa nghóa haøm ngoân khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã daøng. Moïi ngöôøi coù theå thoáng nhaát vôùi nhau trong vieäc ñònh nghóa hieån ngoân bôûi vì nghóa naøy laø nghóa nguyeân vaên ñaõ boäc loä roõ treân töø ngöõ vaø maãu caâu hoaëc moâ hình vaên baûn. Song 129 nghóa haøm ngoân thì laïi khaùc. Caên cöù ñeå suy ra nghóa haøm ngoân khoâng chæ ñôn thuaàn laø döïa treân nghóa hieån ngoân maø coøn coù nhöõng caên cöù khaùc ngoaøi nghóa hieån ngoân nhö: nhaän thöùc, quan nieäm, tình caûm, thoùi quen, voán soáng... cuûa ngöôøi tieáp nhaän vaø moät soá giao tieáp khaùc. Do ñoù, coù theå xaûy ra tình hình ngöôøi naøy hieåu ñöôïc nghóa haøm ngoân coøn ngöôøi kia khoâng hieåu vì khoâng suy ra ñöôïc. Hoaëc giaû, moãi ngöôøi suy ra nghóa haøm ngoân theo moãi höôùng khaùc nhau. Maët khaùc, moãi thôøi kì lòch söû, moãi neàn vaên hoaù cuõng cho pheùp ngöôøi nghe suy ra nghóa haøm ngoân theo moãi höôùng khaùc nhau. Ñaëc bieät laø trong caùc vaên baûn ña trò vaán ñeà haøm ngoân caøng phöùc taïp. 3. Caên cöù treân söï phaân loaïi haøm ngoân cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc, qua tieáp caän böôùc ñaàu, chuùng toâi nhaän thaáy raèng caùc phöông thöùc taïo haøm ngoân tuy ña daïng vaø phong phuù nhöng coù theå löôïc quy vaøo hai loaïi sau: Haøm ngoân phi ngöõ caûnh vaø haøm ngoân ngöõ caûnh. Haøm ngoân phi ngöõ caûnh laø haøm ngoân ñoäc laäp vôùi ngöõ caûnh, noù ñöôïc suy ra töø chính caùc yeáu toá ngoân ngöõ trong caáu truùc cuûa phaùt ngoân hoaëc moâ hình toå chöùc vaên baûn maø khoâng caàn phaûi döïa vaøo nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ naøo ôû beân ngoaøi. Haøm ngoân ngöõ caûnh laø haøm ngoân phuï thuoäc vaøo ngöõ caûnh, vaøo tình huoáng phaùt ngoân, nghóa laø phaûi quy chieáu vaøo caùc yeáu toá beân ngoaøi phaùt ngoân môùi coù theå hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa noù. Tuy nhieân, coù theå noùi haøm ngoân thöôøng phaûi döïa vaøo ngöõ caûnh. Söï phaân loaïi ñeà xuaát trong luaän vaên naøy chæ coù yù nghóa töông ñoái, chuû yeáu laø ñeå laøm roõ baûn chaát cuûa vaán ñeà ñang nghieân cöùu. Haøm ngoân phi ngöõ caûnh ôû ñaây ñöôïc chuùng toâi nhaän thöùc laø söï töông taùc chæ xaûy ra trong phaïm vi heïp trong loøng vaên baûn, töùc coù tính chaát noäi chæ. Coøn haøm ngoân ngöõ caûnh laïi phaûi quy chieáu, vieän daãn ñeán caùc tri thöùc coù tính chaát ngoaïi chæ. Vôùi caùch hình dung naøy, chuùng toâi laàn löôït löôïc quy thaønh hai nhoùm lôùn: 130 3.1. Nhoùm phöông thöùc haøm ngoân döïa vaøo phi ngöõ caûnh goàm: a) Phöông thöùc chôi chöõ vôùi caùc tieåu loaïi: (i) Bieän phaùp noùi laùi (ii) Bieän phaùp ñoàng aâm (iii) Bieän phaùp ñoàng nghóa vaø traùi nghóa (iv) Bieän phaùp ña nghóa (v) Bieän phaùp hoaùn ñoåi vò trí töø ngöõ (vi) Bieän phaùp taùch töø ngöõ (vii) Bieän phaùp buoâng löûng Ñaëc ñieåm chung cuûa chôi chöõ laø lieân quan ñeán caùc ngöõ ñoaïn (töø, ngöõ), keå caû söï vaéng maët cuûa chuùng (buoâng löûng). b) Phöông thöùc söû duïng hö töø Taïi ñaây, chuùng toâi ñaõ tieán haønh phaân tích moät soá hö töø trong töông taùc vôùi ngöõ caûnh ñeå taïo neân haøm ngoân. c) Phöông thöùc so saùnh d) Phöông thöùc noùi coù vaàn ñieäu Caàn thaáy khoâng phaûi heã cöù noùi coù vaàn ñieäu laø taïo ñöôïc haøm ngoân, nhöng phaûi thöøa nhaän ñoù laø nhöõng daáu hieäu leäch chuaån ñeå nhaän dieän chuùng. Trong luaän vaên, chuùng toâi ñaõ chæ ra ñöôïc nhöõng tröôøng hôïp ñang khaûo saùt coù chöùa haøm ngoân. e) Phöông thöùc tænh löôïc 3.2. Nhoùm phöông thöùc haøm ngoân döïa vaøo ngöõ caûnh Neáu nhö nhoùm tröôùc chæ caàn caên cöù vaøo caùch toå chöùc ngoân ngöõ treân beà maët vaên baûn, chuùng ta coù theå tìm ra haøm ngoân thì nhoùm sau khoâng ñôn giaûn nhö theá. Nhieàu khi phaûi vaän duïng taát caû caùc yeáu toá, nhaát laø caùc yeáu toá beân ngoaøi vaên baûn, maëc duø coù theå caùc yeáu toá beân trong vaên baûn laø nhöõng chæ baùo caàn thieát. Vôùi caùch hình dung sô boä nhö vaäy, chuùng toâi löôïc quy thaønh 21 phöông thöùc, goàm: a) Phöông thöùc lòch söï khoâng ñuùng choã 131 Maëc duø lòch söï laø phöông chaâm cuûa hoäi thoaïi, nhöng neáu duøng khoâng ñuùng vôùi ngöõ caûnh moät caùch chuû yù, chuùng seõ taïo ra haøm ngoân. b) Phöông thöùc noùi voøng Xuaát phaùt töø nhieàu muïc ñích khaùc nhau, trong hoäi thoaïi thöôøng hay xuaát hieän caùch noùi voøng. Vaø noùi voøng cuõng laø moät phöông thöùc cho thaáy ñaây laø daáu hieäu cuûa haøm ngoân. c) Phöông thöùc duøng caâu hoûi Taïi ñaây caâu hoûi coù theå gaén vôùi chuû ngoân, nhöng cuõng coù theå gaén vôùi ñoái ngoân vaø trong töông taùc hoäi thoaïi. Trong moät soá tröôøng hôïp, chuùng coù theå taïo ra haøm ngoân. d) Phöông thöùc duøng caâu ñoàng nghóa ñ) Phöông thöùc phuùng duï e) Phöông thöùc ñaùnh traùo khaùi nieäm g) Phöông thöùc duøng moái quan heä ngoaïi chæ Roõ raøng (d) vaø (ñ) töø laâu ñaõ ñöôïc caùc nhaø phong caùch hoïc chuù yù ñeán, (e) hay ñöôïc söû duïng trong tranh luaän, moät bieän phaùp raát thònh haønh trong ngheä thuaät huøng bieän. Coøn (g) laø moät bieän phaùp hay nhaéc ñeán trong duïng ngoân. h) Phöông thöùc taïo tieàn ñeà ôû ñaây, luaän vaên chæ chuù yù ñeán nhöõng tieàn ñeà coù giaù trò chæ xuaát haøm ngoân, maëc duø chuùng toâi hieåu laø khoâng phaûi taát caû tieàn ñeà ñeàu coù duïng yù naøy. i) Phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ khoâng töông thích vôùi ngöõ caûnh k) Phöông thöùc duøng sai leäch ngöõ nghóa trong ngoân giao l) Phöông thöùc döïa treân leõ thöôøng Trong caùc phöông thöùc mieâu taû trong luaän vaên, phöông thöùc naøy lieân quan maät thieát ñeán vaên hoaù. Tieác raèng, do khuoân khoå moät luaän vaên, chuùng toâi chæ môùi ñeà caäp sô löôïc. m) Phöông thöùc suy luaän 132 n) Phöông thöùc laäp luaän Thaät ra, coù theå goäp (h), (m) vaø (n) vaøo moät nhoùm, nhöng nhö ñaõ giaûi trình, chuùng toâi taïm thôøi chia chuùng thaønh nhoùm rieâng ñeå tieän mieâu taû. o) Phöông thöùc taïo ñoä haãng oâ) Phöông thöùc noùi giaûm ô) Phöông thöùc phoùng ñaïi Neáu nhö ôû (o) nghieâng haún veà ngheä thuaät toå chöùc vaên baûn thì (oâ) vaø (ô) laø hai caùch bieåu ñaït ngöôïc chieàu nhau vaø taát caû ñeàu coù khaû naêng taïo haøm ngoân. p) Phöông thöùc vi phaïm tieàn giaû ñònh q) Phöông thöùc taïo thoâng tin thöøa r) Phöông thöùc noùi khaùi quaùt s) Phöông thöùc taïo söï mô hoà Caùc phöông thöùc (p), (r) vaø (s) ñeàu lieân quan ñeán noäi dung ngöõ nghóa, tuy chuùng raát phöùc taïp nhöng laïi laø caùc phöông thöùc taïo haøm ngoân giaøu chaát trí tueä nhaát. 4. Nhö ñaõ noùi, haøm ngoân hay noäi dung haøm aån cuûa phaùt ngoân, vaên baûn laø moät trong nhöõng vaên ñeà hoùc buùa nhaát cuûa Ngöõ duïng hoïc. Caùc caùch mieâu taû vaø phaân loaïi ñeà xuaát nhö treân chæ coù tính chaát ñaët vaán ñeà, theå hieän moät caùch tieáp caän toång hôïp, coù nhieàu lí do maùch baûo chuùng toâi neân tieáp tuïc löôïc quy cho goïn hôn. Noã löïc maø luaän vaên coá gaéng ñaït tôùi laø laøm theá naøo ñeå hieåu roõ hôn caùi cô cheá aån taøng ñaèng sau caâu chöõ vaø xa hôn goùp theâm moät tieáng noùi veà vaán ñeà phaân loaïi haøm ngoân. 133 NGUOÀN GOÁC CAÙC CÖÙ LIEÄU TRÍCH DAÃN TRONG LUAÄN VAÊN 1. Anh Coâi, Nuï cöôøi tình yeâu. 2. Nam Cao, Toaøn taäp. 3. Nguyeãn Coâng Hoan, Tuyeån taäp. 4. Baùo Tuoåi Treû Cöôøi . 5. Thanh Thanh, Cöôøi hôû möôøi caùi raêng. 6. Mai Ngoïc Thanh, Truyeän tieáu laâm Trung Quoác. 7. Ngoïc Baùch- Chuyeän cöôøi hoïc sinh - Sinh vieân. 8. Lan Phöông- Haï Vinh Thi, Chuyeän ñoá nhòn ñöôïc cöôøi. 9. Tröông Chính- Phong Chaâu, Tieáng cöôøi daân gian Vieät Nam. 10. Haèng Nga- Troïng Trí, Cöôøi cong caû löng. 134 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO [1] Hoaøng Anh (2003), "Chôi chöõ treân baùo chí", Ngoân ngöõ ,(6). [2] Ngoïc Baùch (2004), Chuyeän cöôøi hoïc sinh - sinh vieân, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. [3] Nguyeãn Troïng Baùu (2003), Ñoá tuïc giaûng thanh vaø giai thoaïi chöõ nghóa, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. [4] Dieäp Quang Ban (1996), Ngöõ phaùp tieáng Vieät (T1), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [5] Dieäp Quang Ban (1996), Ngöõ phaùp tieáng Vieät (T2), Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [6] Dieäp Quang Ban (1998), Vaên baûn vaø lieân keát trong tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [7] Chöû Thò Bích (2002), "Moät soá bieän phaùp söû duïng ngoân ngöõ bieåu hieän pheùp lòch söï trong haønh vi cho, taëng", Ngoân ngöõ, (5), tr.52-56. [8] Döông Höõu Bieân (1997), "Vaøi ghi nhaän veà logic vaø haøm yù", Ngoân ngöõ, (1), tr. 17- 21. [9] Döông Höõu Bieân (2002), "Söï bieåu hieän ngöõ nghóa cuûa chuû ñeà vaø tieâu ñieåm trong caáu truùc nghóa cuûa caâu", Ngöõ hoïc treû, tr.114-125. [10] Ñoã Höõu Chaâu (1993), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc (T1), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [11] Ñoã Höõu Chaâu (1993), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc (T2), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [12] Ñoã Höõu Chaâu (1999), Töø vöïng ngöõ nghóa tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [13] Nguyeãn Höõu Chöông (2002), "Caâu ñoàng nghóa trong tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (10), tr.35-49. [14] Nguyeãn Thò Phöông Chi (2003), "Moät soá cô sôû cuûa chieán löôïc töø choái", Ngoân ngöõ, (8), tr.18-28. 135 [15] Nguyeãn Thò Phöông Chi (2003), "Ñieàu kieän thaønh coâng cuûa haønh vi ñeà nghò- Moät trong nhöõng cô sôû hình thaønh caùc chieán löôïc töø choái", Ngöõ hoïc treû, tr.11-24. [16] Mai Ngoïc Chöø (2000), "Noùi ngöôïc, noùi maùt vaø vieäc hieåu nghóa vaên baûn", Ngoân ngöõ vaø Ñôøi soáng, (3), tr. 9-10. [17] Nguyeãn Vaên Chính (2002), "Khaûo saùt ngöõ nghóa, ngöõ duïng cuûa hai töø "vöøa", "môùi" trong tieáng Vieät", Ngöõ hoïc Treû, tr. 130-134. [18] Tröông Chính- Phong Chaâu (2004), Tieáng cöôøi daân gian Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi , Haø Noäi. [19] Nguyeãn Giao Cö - Phan Dieãn- Sôn Haø (2003), Kho taøng vaên hoïc daân gian- Truyeän noùi traïng, Nxb Ñaø Naüng. [20] Leâ Daân (2001), "Tuïc ngöõ vaø haøm ngoân", Ngoân ngöõ vaø Ñôøi soáng , (5), tr.33. [21] Nguyeãn Ñöùc Daân (1984), "Ngöõ nghóa caùc töø hö: ñònh höôùng nghóa cuûa töø", Ngoân ngöõ, (2), tr.21-33. [22] Nguyeãn Ñöùc Daân (1984), "Ngöõ nghóa caùc töø hö: ñònh höôùng nghóa cuûa töø", Ngoân ngöõ, (4), tr. 37-45. [23] Nguyeãn Ñöùc Daân (1986), "Ngöõ nghóa cuûa thaønh ngöõ & tuïc ngöõ , söï vaän duïng", Ngoân ngöõ, (3), tr. 1-11. [24] Nguyeãn Ñöùc Daân (1990), "Logic cuûa haøm yù vaø caâu troû quan heä nhaân quaû", Ngoân ngöõ , (1), tr. 5-8. [25] Nguyeãn Ñöùc Daân (1995), Tieáng Vieät thöïc haønh, Nxb Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh. [26] Nguyeãn Ñöùc Daân (1996), Loâ gích vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [27] Nguyeãn Ñöùc Daân (2001), Ngöõ duïng hoïc (T1), Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [28] Nguyeãn Ñöùc Daân (2003), Noãi oan Thì, Maø, Laø, Nxb Treû, Tp.Hoà Chí Minh. [29] Nguyeãn Ñöùc Daân (2003), Giaùo trình nhaäp moân loâ gíc hình thöùc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Tp. Hoà Chí Minh. 136 [30] Nguyeãn Ñöùc Daân (2003), "Nhöõng nghòch lí ngöõ nghóa", Ngoân ngöõ, (4), tr.1- 13. [31] Nguyeãn Ñöùc Daân (2005), Nhaäp moân loâ gích hình thöùc& loâ gích phi hình thöùc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. [32] Leâ Ñoâng (1991), "Ngöõ nghóa- ngöõ duïng cuûa hö töø tieáng Vieät: yù nghóa ñaùnh giaù cuûa caùc hö töø", Ngoân ngöõ,(2), tr.15-23. [33] Leâ Ñoâng (1992), "Ngöõ nghóa - ngöõ duïng cuûa hö töø tieáng Vieät: Sieâu ngoân ngöõ vaø hö töø tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (2), tr. 45-51. [34] Leâ Ñoâng (1994), "Vai troø cuûa thoâng tin tieàn giaû ñònh trong caáu truùc ngöõ nghóa - ngöõ duïng cuûa caâu hoûi", Ngoân ngöõ, (2), tr. 41-45. [35] Leâ Ñoâng (1995), "Nhaán maïnh nhö moät hieän töôïng ngöõ duïng vaø ñaëc tröng ngöõ nghóa - ngöõ duïng cuûa moät soá trôï töø trong tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (2), tr. 11-17. [36] Nguyeãn Thieän Giaùp (2002), Töø vöïng hoïc tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [37] Nguyeãn Thieän Giaùp (2004), Duïng hoïc Vieät ngöõ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. [38] Gillian Brown - George Yule (2002), Phaân tích dieãn ngoân, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. [39] Phaïm Thò Haèng (2003), "Yeáu toá ngoân ngöõ vôùi vieäc bieåu ñaït caùi cöôøi trong ca dao ngöôøi Vieät", Ngöûuïöùiöõ hoïc Treû, tr. 23- 28. [40] Nguyeãn Thò Ngoïc Haân (2001), "Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu nheù: Haøm yù cuûa ngöôøi noùi", Ngoân ngöõ, (16), tr. 59-67. [41] Phaïm Thò Haø - Nguyeãn Thò Thìn (2002), "Caâu hoûi trong thô tröõ tình", Ngoân ngöõ, (10), tr. 59- 67. [42] Nguyeãn Vaên Höông (1997), Vai troø cuûa hö töø trong vieäc hình thaønh haøm yù trong ngoân ngöõ Nguyeãn Coâng Hoan, Luaän vaên Thaïc só, Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. Hoà Chí Minh. 137 [43] Cao Xuaân Haïo (1991), Tieáng Vieät, sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, (Q1), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Tp. Hoà Chí Minh. [44] Cao Xuaân Haïo (1998), Tieáng Vieät - Maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, ngöõ nghóa, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [45] Cao Xuaân Haïo (2000), Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät (Q1). Caâu trong vaên baûn, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [46] M.A.K.Halliday (2002), "Khaùi nieäm ngöõ caûnh trong vieäc giaùo duïc ngoân ngöõ", Ngoân ngöõ, (10), tr. 19-33. [47] Ñoã Vieät Huøng (2002), "yù nghóa cuûa hai quan nieäm veà ngöõ nghóa hoïc", Ngoân ngöõ, (16), tr. 15-20. [48] Huyønh Coâng Hieån (1999), Ñieàu kieän - Tieàn ñeà cuûa yù nghóa haøm aån trong phaùt ngoân, Luaän vaên thaïc só, Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi & Nhaân vaên, Tp. Hoà Chí Minh. [49] Ñoã Ñöùc Hieåu (1990), "Nhöõng lôùp soùng ngoân töø trong "Soá ñoû" cuûa Vuõ Troïng Phuïng", Ngoân ngöõ, (4), tr. 8-12. [50] Leâ Trung Hoa- Hoà Leâ (2002), Söû duïng töø ngöõ trong tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Tp.Hoà Chí Minh. [51] Nguyeãn Hoaø (2002), "Ngöõ caûnh trong lí luaän phaân tích dieãn ngoân", Ngoân ngöõ, (11), tr. 1-6. [52] Thaùi Hoaø (1980), "Tìm hieåu caùch duøng tuïc ngöõ trong nhöõng baøi vieát vaø baøi noùi cuûa Hoà Chuû Tòch", Ngoân ngöõ, (1), tr. 9-13. [53] Traàn Hoaøng (2002), "Nhöõng saéc thaùi ñoäc ñaùo cuûa tieáng cöôøi daân gian Nam Boä qua truyeän keå Ba Phi", Ngoân ngöõ, (8), tr. 8-15. [54] V.B. Kasevich (1999), Nhöõng yeáu toá cô sôû cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông, Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [55] Vuõ Ngoïc Khaùnh (2003), Haønh trình vaøo xöù sôû cöôøi, Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [56] Ñinh Troïng Laïc ( 1994), 99 bieän phaùp tu töø tieáng Vieät, Nxb giaùo duïc , Haø Noäi. [57] Hoà Leâ (1975), "Tính khaùc bieät vaø tính thoáng nhaát giöõa vaên baûn vaø 138 nghóa tieàm taøng cuûa caâu", Ngoân ngöûuïöùiöõ, (2), tr. 1-11. [58] Hoà Leâ (1975), "Tìm hieåu noäi dung hoûi vaø caùch thöùc theå hieän noù trong tieáng Vieät hieän ñaïi", Ngoân ngöõ, (2), tr. 1-8. [59] Hoà Leâ (1996), "Haønh vi lôøi noùi xin loãi trong tieáng Vieät", Ngöõ hoïc Treû, tr.192-195. [60] Hoà Leâ (1996), Quy Luaät ngoân ngöõ (Q2). Tính quy luaät cuûa cô cheá ngoân giao, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi , Tp. Hoà Chí Minh. [61] Hoà Leâ (2000), Tính quy luaät cuûa quan heä ngoân ngöõ- lieân ñoái töôïng, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi , Tp. Hoà Chí Minh. [62] Hoà Leâ (2004), Baûn theå ngoân ngöõ, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Tp. Hoà Chí Minh. [63] Ñoã Thò Kim Lieân (1996), "Ngöõ nghóa cuûa caâu phuû ñònh", Ngöõ hoïc treû, tr.19- 23. [64] Ñoã Thò Kim Lieân (1999), "Nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong hoäi thoaïi", Kyû yeáu hoäi thaûo "Ngöõ duïng hoïc" laàn thöù nhaát, Haø Noäi 4.99, Tröôøng Ñaïi hoïc ngoaïi ngöõ- Ñaïi hoïc Quoác Gia Haø Noäi & Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieän Nam, tr.60 -68. [65] Trònh Maïnh (2003), Tieáng Vieät lí thuù (T1), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [66] Trònh Maïnh (2003), Tieáng Vieät lí thuù, (T2), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [67] Leâ Xuaân Maäu (2001), "Haøm ngoân vaø daïy haøm ngoân", Ngoân ngöõ, (8). [68] Leâ Xuaân Maäu (2004), "Ña nghóa- vaãn laø chuyeän chöõ nghóa", Ngoân ngöõ, (6), tr.26-29. [69] Leâ Baù Mieân (2003), "Leõ thöôøng trong giao tieáp, cô sôû cuûa caùc haøm ngoân (hay haøm yù)", Ngöõ hoïc Treû, tr. 82- 89. [70] Nguyeãn Xuaân Nam (1990), "Vi haønh" thieân truyeän ngaén chaâm bieám, saâu saéc, teá nhò vaø ngaén goïn cuûa Nguyeãn aùi Quoác", Ngoân ngöõ, (4), tr. 55-58. [71] Haèng Nga - Troïng Trí (2000), Cöôøi cong caû löng, Nxb Thanh Hoaù. [72] Trieàu Nguyeân (2004), "Buoâng löûng caâu ñeå chôi chöõ", Ngoân ngöõ vaø 139 Ñôøi soáng, (4), tr. 16-18. [73] Nguyeãn Thò Nhung (2002), "Chôi chöõ treân baùo thieáu nieân", Ngöõ hoïc Treû, tr.647- 651. [74] Ñaùi Xuaân Ninh (1986), Ngoân ngöõ hoïc: khuynh höôùng- lónh vöïc- khaùi nieäm (T2), tr. 49-51. [75] David Nunan (1997), Daãn nhaäp phaân tích dieãn ngoân, Nxb Giaùo duïc , Haø Noäi. [76] Hoaøng Pheâ (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc & Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. [77] Hoaøng Pheâ (1882), "Tieàn giaû ñònh vaø haøm yù tieàm taøng trong ngöõ nghóa cuûa töø", Ngoân ngöõ, (2), tr. 49-51. [78] Hoaøng Pheâ ( 1984), "Logic cuûa ngoân ngöõ töï nhieân: Toaùn töû lo gíc- tình thaùi (qua cöù lieäu tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (4), tr. 5-21. [79] Hoaøng Pheâ (1985), "Thöû vaän duïng lo gíc môø nghieân cöùu moät soá vaán ñeà ngöõ nghóa", Ngoân ngöõ ,(1), tr.17-26. [80] Hoaøng Pheâ (1990), "Lo gic cuûa ngoân ngöõ", Ngoân ngöõ, (4), tr.13. [81] Hoaøng Pheâ (2003), Logic- Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaø Naüng. [82] Hoaøng Troïng Phieán (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc & Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. [83] Ñaøo Nguyeân Phuùc (2003), "Bieåu thöùc raøo ñoùn trong haønh vi ngoân ngöõ xin pheùp tieáng Vieät treân cô sôû lí thuyeát veà phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P.Grice", Ngoân ngöõ, (6), tr. 24- 29. [84] Ñaøo Nguyeân Phuùc (2004), "Moät soá chieán löôïc lòch söï trong hoäi thoaïi Vieät ngöõ coù söû duïng haønh vi ngoân ngöõ "xin pheùp", Ngoân ngöõ, (10), tr. 49- 57. [85] Toân Dieãn Phong (2003), "Tìm hieåu söï sai leäch ngöõ nghóa trong ngoân giao xuyeân vaên hoaù", Ngoân ngöõ, tr. 22-26. [86] V.Rozdextrenxki (1997), Nhöõng baøi giaûng ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [87] Trònh Saâm - Nguyeãn Ngoïc Thanh (1997), Tieáng Vieät thöïc haønh vaø kó 140 naêng soaïn thaûo vaên baûn, Ñaïi hoïc Kó thuaät Daân laäp- Coâng ngheä, Tp. Hoà Chí Minh. [88] Trònh Saâm ( 2000), "Ngheä thuaät toå chöùc vaên baûn trong truyeän cöôøi baùc Ba Phi", Ngoân ngöõ, (12). [89] Trònh Saâm (2001), Tieâu ñeà vaên baûn tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Tp. Hoà Chí Minh. [90] Trònh Saâm (2004), Ñi tìm baûn saéc tieáng Vieät, Nxb Treû, Tp.Hoà Chí Minh. [91] Ferdinan de Saususe (1973), Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. [92] Phaïm Vaên Tình (1999), "Nghóa ngöõ duïng cuûa caëp lieân töø lo gíc neáu... thì...", Ngoân ngöõ vaø Ñôøi soáng, (7), tr. 7-10. [93] Phaïm Vaên Tình (2000), "Tænh löôïc yeáu toá trong caáu truùc- moät thuû phaùp trong caùc truyeän cöôøi", Ngoân ngöõ, (4), tr. 7-10. [94] Phaïm Vaên Tình (2002), "Im laëng- moät daïng tænh löôïc ngöõ duïng", Ngoân ngöõ, (5), tr. 26 -30. [95] Phaïm Vaên Tình (2003), "Tænh löôïc ñoàng sôû chæ trong hoäi thoaïi", Ngoân ngöõ, (10), tr. 18 - 26. 1[96] Leâ Ñình Töôøng (2002), "Hoaøn caûnh caàu khieán trong hoäi thoaïi", Ngöõ hoïc Treû, (10), tr. 259 - 264. [97] Ñaøo Thaûn (1985), "Taøi chôi chöõ cuûa Nguyeãn Khuyeán", Ngoân ngöõ, (1), tr. 10 - 25. [98] Ñaøo Thaûn (1990), "Loái noùi phoùng ñaïi trong tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (2), tr. 10 - 26. [99] Ñaøo Thaûn (1998), "Laùy vôùi "ieác"- Moät daïng laùy ñaëc bieät trong lôøi noùi", Ngoân ngöõ, (1), tr. 1- 8. [100] Ñaøo Thaûn (2002), "Ngöõ nghóa cuûa khuoân Naøo... aáy...; Bao... baáy... trong quaùn ngöõ, ngöõ coá ñònh vaø tuïc ngöõ tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (13), tr. 7 - 10. [101] Ñaøo Thaûn (2001), Moät sôïi rôm vaøng, Nxb Treû, Tp. Hoà Chí Minh. [102] Thanh Thaûo - Nguyeãn Maäu Tuù (2003), "Maïch laïc trong phoùng söï 141 Caïm baãy ngöôøi", Ngoân ngöõ, (5), tr. 20 - 29. [103] Leâ Quang Thieâm (1985), "Nhaän xeùt veà ñaëc ñieåm ngöõ nghóa cuûa moät kieåu caâu tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (4), tr. 26 -28. [104] Traàn Ngoïc Theâm (1980), "Moät vaøi suy nghó veà caùc phöông thöùc toå chöùc vaên baûn trong ngoân ngöõ cuûa Baùc Hoà", Ngoân ngöõ, (2), tr. 14 -22. [105] Traàn Ngoïc Theâm (1997), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [106] Traàn Ngoïc Theâm (2000), Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. [107] Traàn Ngoïc Theâm (2003), "Ngöõ duïng hoïc vaø vaên hoaù ngoân ngöõ hoïc", Ngöõ hoïc Treû, tr 7-13. [108] Phaïm Vaên Thaáu (1997), "Hieäu löïc ôû lôøi giaùn tieáp: cô cheá vaø söï bieåu hieän", Ngoân ngöõ, (1), tr. 22 - 29. [109] Nguyeãn Thò Thuaän (1999), "Phöông tieän duïng hoïc (haønh ñoäng ngoân ngöõ) cuûa caùc ñoäng töø tình thaùi "neân", "caàn", "phaûi", Ngoân ngöõ, (1), tr. 60 -77. [110] Nguyeãn Vaên Töù (1996), "Ngöõ lieäu daân gian vôùi vieäc daïy hoïc tieáng Vieät trong nhaø tröôøng phoå thoâng", Ngoân ngöõ, tr. 194 -195. [111] Nguyeãn Vaên Töù (1996), Chuyeän vui chöõ nghóa, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. [112] Nguyeãn Ngoïc Traâm (1975), "Tìm hieåu nghóa nhoùm töø bieåu thò phaûn öùng taâm lí - tình caûm trong tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (3), tr.19 - 28. [113] Nguyeãn Ngoïc Traâm (1989), "Veà ngöõ nghóa töø Tin & Ngôø trong tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (1,2), tr. 43 - 45. [114] Trònh Thanh Traø (2002), "Haønh vi ñieàu khieån trong lôøi noùi haøm aån Ngoân ngöõ vaø Ñôøi soáng, (4), tr. 9 -10. [115] Trònh Thanh Traø (2002), "Moät soá moâ hình caáu truùc cuûa söï kieän lôøi noùi ñieàu khieån", Ngoân ngöõ, (10), tr. 1 - 5. [116] Trònh Thanh Traø ( 2002), "Caùc tham thoaïi hoài ñaùp cho caùc tham thoaïi ñieàu khieån", Ngöõ hoïc Treû, tr. 251- 254. [117] Hoaøng Tueä (1984), "Nhöõng suy nghó cuûa Leâ Quyù Ñoân veà ngoân ngöõ", 142 Ngoân ngöõ, (2), tr. 1- 5. [118] Hoaøng Tueä (2001), Tuyeån taäp ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Tp. Hoà Chí Minh. [119] Nguyeãn Quoác Tuyù (1980), "Saéc thaùi bieåu caûm cuûa töø vaø caùc söû duïng", Ngoân ngöõ, (2), tr. 64 - 67. [120] Buøi Khaéc Vieän (1980), "Tieáng cöôøi trong phong caùch ngoân ngöõ cuûa Baùc qua caùc taùc phaåm baèng tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, tr. 1- 8. [121] Phaïm Huøng Vieät (1994), "Vaán ñeà tình thaùi vôùi vieäc xem xeùt chöùc naêng ngöõ nghóa cuûa trôï töø tieáng Vieät", Ngoân ngöõ, (2), tr. 48 - 53. [122] Leâ Anh Xuaân (2000), "Traû lôøi döôùi daïng caâu nghi vaán giaùn tieáp thöïc hieän haønh vi phuû ñònh", Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng, (11), tr. 3 - 5. [123] Leâ Anh Xuaân (2001), "Traû lôøi döôùi daïng caâu nghi vaán ñeå thöïc hieän haønh vvi khaúng ñònh moät caùch giaùn tieáp", Ngoân ngöõ, (2), tr. 19 - 24. [124] George Yule (1997), Duïng hoïc. Moät soá daãn luaän nghieân cöùu ngoân ngöõ ccuûa Ñaïi hoïc Orford" Nxb Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi. [125] Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2002), "Haønh vi cheâ giaùn tieáp döôùi daïng caùc tham thoaïi trong hoäi thoaïi", Ngöõ hoïc Treû, tr. 273 - 278. [126] Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2003), "Thöû tìm hieåu moät soá chöùc naêng söû dduïng cuûa haønh vi cheâ trong hoäi thoaïi", Ngöõ hoïc Treû, tr.178 - 180. ._.