Một số giải pháp nhằm hạn chế rủi ro trong TT tiền và chứng khoán trên Thị trường chứng khoán Việt Nam

1 MUÏC LUÏC Chöông 1: Toång quan veà hoaït ñoäng TTBT 01 I. Heä thoáng TTBT tieàn vaø CK treân TTCK 01 1. Quùa trình phaùt trieån caùc hình thöùc TT GDCK 01 2. Vai troø vò trí cuûa heä thoáng TTBT trong toaøn boä quùa trình hoaït ñoäng cuûa TTCK 02 3. Cô caáu cuûa heä thoáng TTBT 04 3.1 Löu kyù CK 04 3.2 Hoaït ñoäng BT 08 3.3 Hoaït ñoäng thanh toaùn 11 3.4 Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán tính hieäu quaû cuûa heä thoáng TTBT 12 4. Vaán ñeà RR trong heä thoáng TTBT 13 4.1 Caùc loaïi RR vaø nguyeân nhaân 13 4.2 Söï caàn thieát khaùch quan phaûi haïn cheá RR trong heä thoáng TTBT 15 II. Moät soá baøi hoïc kinh nghieäm töø moâ hình TTBT vaø haïn cheá RR trong TT cuûa moät soá quoác gia treân theá giôùi 15 1. Caùc moâ hình TTBT vaø kinh nghieäm haïn cheá ruûi ro trong TT 15 1.1 Myõ 15 1.2 Haøn Quoác 17 1.3 Sri Lanka 20 2. Baøi hoïc kinh nghieäm cho Vieät Nam 23 Chöông 2: Thöïc traïng tình hình TTBT tieàn vaø CK treân TTCK Vieät Nam trong thôøi gian qua 25 2 I. Giôùi thieäu heä thoáng TTBT taïi Vieät Nam 25 1. Khung phaùp lyù 25 2. Moâ hình vaø cô caáu hoaït ñoäng cuûa heä thoáng TTBT 26 2.1 Moâ hình hoaït ñoäng 26 2.2 Cô caáu hoaït ñoäng 26 II. Ñaùnh giaù thöïc traïng tình hình TTBT treân TTCK Vieät Nam trong thôøi gian qua 29 III. Nhöõng bieän phaùp nhaèm haïn cheá RR trong vieäc TTBT treân TTCK Vieät Nam trong thôøi gian qua 34 1. Kyù quyõ tröôùc khi GD 34 2. Cho pheùp thöïc hieän caàm coá CK 35 3. Quyõ hoã trôï TT 35 4. Söûa loãi sau GD 37 IV. Ñaùnh giaù heä thoáng phoøng ngöøa RR hieän taïi 39 1. Öu ñieåm 39 2. Nhöôïc ñieåm 39 Chöông III: Moät soá giaûi phaùp nhaèm haïn cheá RR trong TT tieàn vaø CK treân TTCK Vieät Nam 43 I. Ñònh höôùng phaùt trieån heä thoáng TTBT treân TTCK Vieät Nam trong thôøi gian tôùi 43 II. Moät soá ñeà xuaát 45 1. Kieán nghò caáp cô quan quaûn lyù 45 1.1 Taêng quy moâ cuûa Quyõ hoã trôï TT 45 1.2 Thuùc ñaåy söï ra ñôøi cuûa Trung taâm LKù 46 3 1.3 Xaây döïng khung phaùp lyù cho caùc moâ hình haïn cheá RR phaùt sinh trong heä thoáng TTBTø 47 1.3.1 Moâ hình vay vaø cho vay CK 47 1.3.2 Moâ hình Giaáy cam keát giao CK 52 1.4 Xaây döïng moâ hình Hieäp hoäi baûo veä NÑT CK do Hieäp hoäi kinh doanh CK Vieät Nam quaûn lyù 53 2. Kieán nghò caáp Trung taâm GDCK 59 2.1 Moâ hình vay vaø cho vay CK 59 2.2 Moâ hình Giaáy cam keát giao CK 63 3. Kieán nghò caáp TVLK 64 4 PHAÀN MÔÛ ÑAÀU 1. SÖÏ CAÀN THIEÁT CUÛA ÑEÀ TAØI: Coù theå noùi Heä thoáng TT BT (TTBT) laø trung taâm vaø laø ñaàu moái cuoái cuøng cuûa hoaït ñoäng GDCK treân thò tröôøng, ñaây laø nôi khaùch haøng nhaän ñöôïc keát quaû töø caùc quyeát ñònh ñaàu tö cuûa mình. Trong thôøi gian qua, heä thoáng TTBTø ñaõ ñöôïc vaän haønh töông ñoái oån ñònh, caùc RR trong TT haàu nhö khoâng xaûy ra. Ñieàu naøy ñaõ goùp phaàn giuùp thò tröôøng chöùng khoaùn (TTCK) Vieät Nam tuy coøn nhoû beù nhöng ñaõ ngaøy caøng khôûi saéc hôn. Tuy nhieân, vôùi quy moâ thò tröôøng ngaøy caøng ñöôïc môû roäng, chuûng loaïi haøng hoaù ngaøy caøng ña daïng vaø phong phuù, ngöôøi ñaàu tö (NÑT) coù toå chöùc vaø NÑT nöôùc ngoaøi tham gia ngaøy caøng nhieàu, RR phaùt sinh töø hoaït ñoäng TT caùc GD chöùng khoaùn (GDCK) cuõng coù cô hoäi gia taêng thì vieäc naâng caáp hoaït ñoäng TTBTø maø cuï theå laø xaây döïng caùc giaûi phaùp phoøng ngöøa ruûi ro (RR) trong TT laø ñieàu caàn thieát. 2. YÙ NGHÓA KHOA HOÏC VAØ THÖÏC TIEÃN: Moät heä thoáng TTBTø oån ñònh vaø hieäu quaû luoân laø muïc tieâu cuûa moïi TTCK vaø ñoù cuõng chính laø moät trong nhöõng kieán nghò quan troïng maø nhoùm G30 yeâu caàu caùc quoác gia TV cuûa mình. Vieät Nam trong quùa trình hoäi nhaäp cuõng ñaõ vaø ñang coá gaéng hoaøn thieän hoaït ñoäng TTBTø cuûa mình Chính vì vaäy, vieäc ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy coù moät yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn saâu saéc. 3. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU 5 Treân cô sôû thöïc traïng cuûa heä thoáng TTBTø vaø caùc phöông phaùp phoøng ngöøa RR cuûa Vieät Nam coù tham khaûo moâ hình cuûa caùc quoác gia, ñeà taøi coá gaéng ñeà xuaát moät soá giaûi phaùp nhaèm hoaøn chænh hoaït ñoäng phoøng ngöøa RR trong TT treân TTCK Vieät Nam. 4. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU: Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø moät soá heä thoáng TTBTø cuøng caùc giaûi phaùp phoøng ngöøa RR trong TT cuûa moät soá quoác gia cuõng nhö cuûa Vieät Nam Noäi dung cuûa ñeà taøi goàm 3 chöông: Chöông I: Toång quan veà hoaït ñoäng TTBTø. Chöông II: Thöïc traïng tình hình TTBTø tieàn vaø CK treân TTCK Vieät Nam. Chöông III: Moät soá giaûi phaùp nhaèm haïn cheá RR trong TT tieàn vaø CK trong thôøi gian qua. Phoøng ngöøa RR trong TT laø moät vaán ñeà lôùn vaø khoù maø trong phaïm vi ñeà taøi naøy khoù chuyeån taûi heát noäi dung. Vì vaäy taùc giaû cuûa luaän vaên raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp cuûa caùc Quyù thaày coâ, caùc chuyeân gia taøi chính vaø caùc ñoàng nghieäp nhaèm cuøng nhau thieát keá moät heä thoáng phoøng ngöøa RR ngaøy caøng an toaøn vaø hieäu quaû. 6 PHAÀN NOÄI DUNG CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN VEÀ HOAÏT ÑOÄNG TTBT I. HEÄ THOÁNG TTBT TIEÀN VAØ CK TREÂN TTCK (TTCK): 1. Quùa trình phaùt trieån caùc hình thöùc thanh toaùn GD CK Hoaït ñoäng TTBTø coù theå ñöôïc chia thaønh hai maûng taùch bieät nhau: hoaït ñoäng buø tröø (BT) vaø hoaït ñoäng TT. Ôû ña soá caùc quoác gia, hai hoaït ñoäng naøy taùch bieät haún vôùi nhau vaø do hai toå chöùc khaùc nhau ñaûm nhieäm. Theo nghóa chung nhaát thì hoaït ñoäng BT laø hoaït ñoäng ñoái chieáu so khôùp caùc GD giöõa caùc TV vôùi Trung taâm LKù vaø giöõa caùc TV LKù vôùi nhau. Trong khi ñoù, TT laø vieäc thöïc hieän caùc buùt toaùn ghi Nô/ghi Coù qua laïi treân caùc TK cuûa caùc TV coù lieân quan vaøo quùa trình TT töông öùng vôùi soá CK thöïc nhaän hay thöïc giao cuûa caùc TV naøy maø khoâng caàn phaûi chuyeån giao baát kyø chöùng chæ CK naøo. Cuøng vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa TTCK treân theá giôùi, heä thoáng LKù, heä thoáng TTBTø cuõng ngaøy caøng ñöôïc hoaøn chænh vaø phaùt trieån. Trong thôøi kyø ñaàu, do doanh soá GDCK khoâng lôùn cuõng nhö soá ngöôøi tham gia giao dòch (GD) chöa nhieàu neân haàu heát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc chuyeån giao CK vaø TT tieàn do caùc Coâng ty moâi giôùi töï ñaûm nhieäm ñeå phuïc vuï khaùch haøng. Vì theá chöa coù söï goùp maët cuûa heä thoáng BT. Töø cuoái theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20, cuøng vôùi söï ña daïng cuûa caùc chöûng loaïi CK, TTCK chuyeån sang giai ñoaïn phaùt trieån vôùi soá löôïng ngöôøi tham gia GD ngaøy caøng nhieàu, khoái löôïng GD giöõa hai beân phaùt sinh lôùn ñaõ ñoøi hoûi moät heä thoáng BT caàn phaûi ñöôïc hình thaønh ñeå ñaùp öùng. Töø khi ra ñôøi ñeán nay, heä thoáng BT ñaõ ngaøy caøng ñöôïc naâng caáp. Beân caïnh ñoù cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa heä thoáng löu kyù (LK)ù taäp 7 trung chöùng chæ CK, vieäc TT ñaõ chuyeån töø chuyeån giao chöùng chæ CK giöõa caùc beân thaønh vieäc chuyeån giao baèng caùc buùt toaùn ghi soå treân caùc taøi khoaûn (TK) cuûa caùc Thaønh vieân TT ñöôïc môû taïi Trung taâm LKù maø taïi ñoù caùc chöùng chæ CK ñaõ ñöôïc caát giöõ taäp trung vaø ñöôïc theå hieän baèng caùc con soá treân TK. 2. Vai troø vò trí cuûa heä thoáng TTBT trong toaøn boä quùa trình hoaït ñoäng cuûa TTCK: Nhìn chung, TTCK laø toång theå caùc quy trình, caùc moái quan heä heát söùc phöùc taïp (Xem Sô ñoà minh hoaï). Caùc quy trình, caùc moái quan heä naøy laø nhöõng maét xích raát quan troïng maø thieáu moät trong chuùng seõ daãn ñeán söï ñình treä cuûa toaøn boä thò tröôøng hoaëc khoâng coøn laø thò tröôøng. Tuy nhieân, ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu hoaït ñoäng hieäu quaû vaø an toaøn thì coù theå noùi heä thoáng TTBTø chieám vò trí trung taâm trong toaøn boä quùa trình hoaït ñoäng cuûa TTCK. Xeùt theo ñuùng teân goïi thì TTBTø ñôn thuaàn chæ laø caùc hoaït ñoäng maø Xeùt theo ñuùng teân goïi thì TTBT ñôn thuaàn chæ laø caùc hoaït ñoäng maø Trung taâm LKù CK cung caáp cho caùc TV. Tuy nhieân treân thöïc teá, TTBTø f Thanh toaùn Heä thoáng Giaùm saùt Heä thoáng quaûn lyù thaønh vieân Heä thoáng Nieâm yeát Heä thoáng Giao dòch SÔ ÑOÀ 1:TOÅNG QUAN HOAÏT ÑOÄNG TREÂN TTCK Heä thoáng ÑK- TTBT-LK CK 8 laø moät tieän ích höõu hieäu cung caáp cho caùc chuû theå tham gia vaøo TTCK nhöõng giaù trò to lôùn hôn nhieàu: - Giaûm ñaùng keå caùc thao taùc phaûi thöïc hieän cho vieäc TT GDCK. Thay vì cöù moãi moät GD, TV phaûi chuyeån ñi hay nhaän chöùng khoaùn ñeán thì thoâng qua vieäc BT, soá löôïng raát nhieàu caùc thao taùc ñoù ñaõ trôû thaønh moät thao taùc duy nhaát laø chuyeån ñi soá löôïng thöïc giao hay nhaän soá löôïng thöïc nhaän vaøo cuoái ngaøy GD cho moät loaïi CK; - Giaûm soá löôïng CK phaûi chuyeån giao. Neáu khoâng coù heä thoáng BT, TV seõ phaûi chuyeån moät soá löôïng CK cho caùc GD baùn vaø sau ñoù laïi nhaän veà moät soá löôïng CK khaùc cho caùc GD mua. Ñieàu naøy vöøa gaây ra toán keùm cho TV maø laïi laøm giaûm tính öu vieät cuûa heä thoáng LKù CK; - Heä thoáng TT cuøng vôùi söï trôï giuùp cuûa heä thoáng LKù ñaõ giuùp cho vieäc hoaøn taát thuû tuïc cuoái cuøng vaø cuõng laø thuû tuïc quan troïng nhaát cuûa GD ñöôïc dieãn ra moät caùch hoaøn haûo - ñoù laø vieäc TT maø khoâng keøm theo chöùng chæ CK vaø tieàn maët. Giaû söû heä thoáng TT khoâng coù BT vaø caùc TV töï TT vôùi nhau maø khoâng caàn phaûi coù moät ñònh cheá naøo ñöùng ra hoã trôï: neáu moät TV khoâng ñuû khaû naêng TT cho GD cuûa mình, caùc TV ñoái taùc cuûa anh ta seõ khoâng nhaän ñöôïc tieàn hay CK, ñeán löôït caùc TV ñoái taùc naøy laïi khoâng coù tieàn hay CK ñeå TT laïi cho caùc TV khaùc laø ñoái taùc cuûa mình…., ngöôøi gaùnh chòu cuoái cuøng seõ laø NÑT, ngöôïc laïi neáu caùc TV TT vôùi nhau qua nhöõng con soá ñaõ ñöôïc BT vaø do moät ñònh cheá trung gian ñöùng ra ñaûm nhieäm thay: neáu moät TV thaát baïi trong vieäc chuyeån tieàn hay CK cho toå chöùc trung gian, toå chöùc trung gian seõ khoâng coù tieàn hay CK chuyeån cho moät 9 hay nhieàu TV khaùc vaø ñeán löôït hoï laïi khoâng theå TT cho NÑT. NÑT vaãn chính laø ngöôøi bò thieät haïi. Nhöõng phaân tích treân cho thaáy raèng duø vieäc TT coù dieãn ra cuøng vôùi heä thoáng BT hay khoâng thì vieäc ngöng treä hoaït ñoäng TT cuõng seõ aûnh höôûng lôùn ñeán toaøn boä hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng. Ñaëc bieät laø vôùi hoaït ñoäng GDCK ñöôïc xem laø moät loaïi hình kinh doanh cao caáp cuûa cô cheá kinh teá thò tröôøng thì heä thoáng TT laïi caøng coù yù nghóa quan troïng. Neáu heä thoáng TT khoâng ñöôïc vaän haønh moät caùch an toaøn vaø hieäu quaû thì söï suïp ñoå cuûa caùc TV, söï thieät haïi cuûa NÑT, söï maát loøng tin cuûa NÑT vaøo TTCK noùi rieâng vaø thò tröôøng taøi chính noùi chung cuûa quoác gia seõ ñeán söï baát oån trong moâi tröôøng kinh teá vó moâ… Thieät haïi laø khoân löôøng. Chính vì vaäy, caùc quoác gia treân theá giôùi ñeàu tìm caùch xaây döïng cho mình moät heä thoáng baûo veä nhaèm haïn cheá ñeán möùc toái ña nhöõng nguy cô RR tieàm aån trong heä thoáng TT cuõng nhö coù khaû naêng boài hoaøn ñeán möùc cao nhaát coù theå cho nhöõng thieät haïi xaûy ra neáu coù moät söï thaát baïi trong TT xaûy ra. 3. Cô caáu cuûa heä thoáng TTBT: 3.1 Löu kyù CK Nhaèm tìm hieåu moät caùch trieät ñeå hôn veà hoaït ñoäng TTBTø, tröôùc tieân chuùng ta caàn nghieân cöùu sô löôïc veà hoaït ñoäng LKù CK voán ñoùng moät vai troø heát söùc quan troïng trong vieäc hình thaønh vaø thuùc ñaåy hieäu quûa cuûa hoaït ñoäng TTBTø. 3.1.1 Chöùc naêng: Heä thoáng LKù CK coù 3 chöùc naêng chuû yeáu sau: 10 3.1.1.1 Chöùc naêng löu giöõ: − Löu giöõ an toaøn chöùng chæ CK: Löu giöõ an toaøn chöùng chæ CK laø moät chöùc naêng cô baûn cuûa trung taâm LKù theå hieän qua vieäc caát giöõ CK taïi caùc ñòa ñieåm coù ñuû caùc yeáu toá an toaøn. − Taäp trung hoùa vaø phi vaät chaát hoùa chöùng chæ CK: Taäp trung hoùa chöùng chæ CK laø ñöa chöùng chæ CK vaøo löu giöõ duy nhaát taïi trung taâm LKù trong khi Phi vaät chaát hoaù chöùng chæ CK laø vieäc loaïi boû chöùng chæ CK vaät chaát voán ñöôïc söû duïng ñeå laøm baèng chöùng quyeàn sôû höõu CK. − Löu giöõ ña daïng vaø löu giöõ toång hôïp: Löu giöõ ña daïng laø vieäc caát giöõ nhieàu loaïi CK khaùc nhau taïi trung taâm LKù trong khi löu giöõ toång hôïp laø taát caû caùc chöùng chæ cuøng moät ñôït phaùt haønh cuûa moät loaïi CK ñöôïc caát chung moät nôi trong kho cuûa trung taâm LKù, khoâng caàn caát giöõ rieâng theo töøng chuû sôû höõu. Ñaây laø moät chöùc naêng mang tính nguyeân taéc trong hoaït ñoäng cuûa trung taâm LKù. 3.1.1.2 Chöùc naêng trung gian thanh toaùn: − Chuyeån giao baèng hình thöùc buùt toaùn ghi soå: Chuyeån giao baèng hình thöùc buùt toaùn ghi soå laø quaù trình hoaøn thaønh vieäc TT thoâng qua moät heä thoáng keá toaùn ñaõ ñöôïc vi tính hoùa taïi trung taâm LKù. Hieäu löïc cuûa chuyeån giao baèng hình thöùc buùt toaùn ghi soå coù giaù trò töông ñöông vôùi chuyeån giao baèng hình thöùc chöùng chæ vaät chaát. 11 − Giao CK ñoàng thôøi vôùi TT tieàn (DVP): Giao CK ñoàng thôøi vôùi TT tieàn coù nghóa laø TT tieàn phaûi xaûy ra taïi thôøi ñieåm giao CK. Nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi CK vaø tieàn cuûa caùc ñoái taùc tham gia GD phaûi ôû trong traïng thaùi saün saøng. 3.1.1.3 Caùc chöùc naêng phuï trôï khaùc: − Thöïc hieän quyeàn: Do CK ñöôïc löu giöõ taäp trung taïi trung taâm LKù neân seõ khoâng kinh teá vaø khoa hoïc khi chuû sôû höõu ruùt CK ra ñeå thöïc hieän quyeàn roài sau ñoù LKù trôû laïi. Do vaäy trung taâm LKù phaûi chòu traùch nhieäm thay maët chuû sôû höõu ñeå nhaän caùc quyeàn lôïi cuûa CK LKù. − Chuyeån nhöôïng vaø ñaêng kyù CK: Chuyeån nhöôïng laø söï thay ñoåi mang tính phaùp lyù cuûa quyeàn sôû höõu CK treân soå saùch cuûa toå chöùc phaùt haønh. Trong moâi tröôøng LKù, trung taâm LKù chæ ñôn giaûn söû duïng teân danh nghóa cho taát caû caùc chöùng chæ vaät chaát LKù laø caùc TVLKù vaø heä thoáng buùt toaùn ghi soå cho pheùp chuyeån nhöôïng ñöôïc xaûy ra mau choùng, loaïi boû söï chuyeån dòch chöùng chæ vaät chaát vaø khoâng caàn phaûi ñaêng kyù laïi teân. − Hoaït ñoäng caàm coá CK: Caàm coá CK laø moät thuû tuïc cho pheùp CK ñöôïc söû duïng ñeå theá chaáp cho caùc khoaûn vay coù baûo ñaûm, caùc hôïp ñoàng töông lai hoaëc quyeàn choïn vaø caùc hình thöùc tín duïng khaùc. − Cho vay CK: Cho vay CK laø phöông thöùc ñeå giaûi quyeát söï thieáu huït CK vaøo thôøi ñieåm TT. Ngöôøi vay CK, laø ngöôøi khoâng coù saün CK ñeå ñaùp öùng nghóa vuï TT, phaûi theá chaáp cho soá CK vay. Ngoaøi vieäc theá chaáp, ngöôøi ñi vay coøn 12 phaûi traû cho ngöôøi cho vay moät khoaûn phí cho vieäc söû duïng taïm thôøi CK cuûa hoï. − Keát noái vôùi heä thoáng xaùc nhaän GD vaø BT : Seõ khoâng caàn phaûi keát noái neáu taát caû caùc chöùc naêng xaùc nhaän GD, TTBTø CK vaø tieàn vaø LKù chæ do moät mình trung taâm LKù ñaûm nhieäm. Tuy nhieân, chöùc naêng BT vaø TT coù theå ñöôïc thöïc hieän rieâng, ngay caû trong cuøng trung taâm LKù hoaëc bôûi caùc toå chöùc rieâng bieät, luùc naøy vieäc keát noái maïnh meõ giöõa caùc heä thoáng seõ naâng cao hieäu quaû TT raát nhieàu. 3.1.2 Caùc ñoái töôïng tham gia vaøo heä thoáng LKù: Tham gia vaøo heä thoáng LKù nhìn chung coù caùc ñoái töôïng chính sau: − Trung taâm LKù laø toå chöùc ñöùng ra cung caáp caùc dòch vuï LKù nhö seõ ñöôïc trình baøy ôû phaàn sau. Trung taâm LKù laø ñôn vò trung taâm trong hoaït ñoäng cuûa heä thoáng LKù; − TVLKù: laø caùc Coâng ty moâi giôùi, caùc Ngaân haøng LKù söû duïng caùc dòch vuï LKù do Trung taâm LKù cung caáp; − Ngaân haøng chæ ñònh TT: laø toå chöùc ñaûm nhieäm vieäc TT tieàn cho caùc GDCK döôùi söï quaûn lyù cuûa Trung taâm LKù. Ngoaøi ra coøn coù moät soá ñoái töôïng khaùc nhö caùc Toå chöùc phaùt haønh (tröôøng hôïp Trung taâm LKù coøn thöïc hieän chöùc naêng Ñaïi lyù chuyeån nhöôïng hay Ñaïi lyù ñaêng kyù), NÑT (ñoái vôùi moâ hình quaûn lyù TK moät caáp… 3.1.3 Caùc nghieäp vuï LKù. Caùc nghieäp vuï LKù laø bieåu hieän ra beân ngoaøi cuûa caùc chöùc naêng cuûa heä thoáng LKùù. Nhìn chung nghieäp vuï LKù ñöôïc chia thaønh hai nhoùm : nhoùm caùc dòch vuï cô baûn vaø nhoùm caùc dòch vuï ñaëc bieät. Caùc dòch vuï cô baûn laø caùc dòch vuï toái thieåu moät trung taâm LKù phaûi coù. Noù ñöôïc thaáy ôû 13 baát kyø trung taâm LKù naøo. Caùc dòch vuï ñaëc bieät laø nhöõng dòch vuï chæ coù theå thaáy ôû trung taâm LKù naøy nhöng khoâng thaáy ôû trung taâm LKù khaùc. a. Nhoùm caùc dòch vuï cô baûn : i) Nhaän LKù taäp trung chöùng chæ CK. ii) Thöïc hieän yeâu caàu ruùt chöùng chæ CK. iii) TT CK LKù ñaõ GD. iv) Caàm coá vaø giaûi toaû caàm coá CK LKù. v) Thöïc hieän quyeàn cho CK LKù. b. Nhoùm caùc dòch vuï ñaëc bieät : i) Nhaän LKù ñaëc bieät. ii) Cho vay CK. iii) Phi vaät chaát hoùa chöùng chæ CK. iv) BT CK LKù ñaõ GD. v) Ñaïi lyù chuyeån nhöôïng. vi) Ñaïi lyù phaùt haønh. vii) Ñaïi lyù ñaêng kyù traùi phieáu. viii) Thu caùc loaïi thueá lieân quan ñeán CK LKù. ix) Cung caáp thoâng tin TK ñeán nhaø ñaàu tö. x) Caùc loaïi dòch vuï khaùc treân cô sôû nhu caàu cuï theå cuûa töøng thò tröôøng vaø khaû naêng cuûa töøng trung taâm LKù. 3.2 Hoaït ñoäng BT Treân theá giôùi hieän nay coù 3 moâ hình quaûn lyù TK: moâ hình quaûn lyù TK hai caáp, moâ hình quaûn lyù TK moät caáp vaø moâ hình quaûn lyù TK hoãn hôïp trong ñoù moâ hình quaûn lyù hai caáp ñöôïc aùp duïng nhieàu nhaát vì tính tieän lôïi vaø hieäu quaû cuûa noù. Ñeå phaûn aùnh xu höôùng cuûa theá giôùi, ôû ñaây luaän 14 vaên chæ ñi vaøo xem xeùt cô caáu cuûa heä thoáng TTBTø theo moâ hình quaûn lyù hai caáp vôùi hai chöùc naêng: Buø tröø vaø Thanh toaùn (Xem Sô ñoà 2): f Thanh toaùn SÔ ÑOÀ 2: HOAÏT ÑOÄNG TTBT Thaønh vieân löu kyù Heä thoáng Giao dòch Heä thoáng TTBT Keát quaû giao dòch Keát quaû Thanh toaùn Thanh toaùn chöùng khoaùn baèng chuyeån khoaûn treân heä thoáng TK môû taïi Trung taâm löu kyù Keát hôïp vaø quaûn lyù Ngaân haøng chæ ñònh trong vieäc chuyeån khoaûn tieàn Xaùc nhaän BT laø vieäc khaáu tröø giöõa khoái löôïng mua vaø baùn cuûa moät TV ñeå cho ra moät keát quaû cuoái cuøng. Giaû söû treân thò tröôøng chæ coù 2 TV vaø coù 1 loaïi CK thì vieäc BT seõ heát söùc ñôn giaûn vaø goïn nheï. Tuy nhieân, treân thöïc teá khoâng toàn taïi moät thò tröôøng naøo chæ coù 2 TV vaø moät loaïi CK maø khoái löôïng TV vaø CK lôùn hôn raát nhieàu. Chính vì vaäy, taát caû caùc nöôùc ñeàu trang bò cho mình moät heä thoáng maùy tính töï ñoäng BT GDCK. Nhôø ñoù, coâng vieäc BT trôû neân ñôn giaûn hôn raát nhieàu. Haøng ngaøy, keát quûa GD ñöôïc chuyeån ñeán töø Sôû GDCK baèng maùy tính. ÔÛ ña soá thò tröôøng, hoaït ñoäng BT ñöôïc tieán haønh baát keå GD ñoù coù ñuùng vôùi yeâu caàu cuûa TV hay khoâng, vieäc söûa sai GD chæ ñöôïc tieán haønh sau khi ñaõ BT xong. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, Sôû GDCK ñaûm nhieäm luoân vieäc BT GDCK. Keát quaû GD naøy laø cô sôû ñeå maùy tính thöïc 15 hieän vieäc BT theo töøng TV cho töøng loaïi CK. Sau ñoù, keát quaû BT ñöôïc chuyeån sang Trung taâm TT. Nhìn chung hoaït ñoäng BT bao goàm caùc phöông phaùp nhö sau: 3.2.1 BT theo töøng GD: Coù theå coi ñaây laø moät phöông phaùp maø cuõng coù theå laø khoâng. Döõ lieäu cuûa töøng GD ñöôïc chuyeån sang Trung taâm TT ñeå TT cho moãi GD ñoù. Phöông phaùp naøy coàng keành, toán keùm thôøi gian vaø haàu nhö khoâng theå tieán haønh ñöôïc trong moät thò tröôøng GD soâi ñoäng vôùi quùa nhieàu GD neáu khoâng coù söï hoã trôï cuûa moät heä thoáng maùy tính cöïc maïnh. Ngoaïi tröø moâät soá GD ñaëc bieät, treân thöïc teá raát ít quoác gia söû duïng phöông phaùp naøy; 3.2.2 BT song phöông: Vieäc BT ñöôïc tieán haønh giöõa töøng hai TV moät. Töø ñoù seõ coù moät TV thöïc nhaän vaø TV coøn laïi thöïc giao ñoái vôùi moät loaïi CK naøo ñoù. Phöông phaùp naøy laøm giaûm ñaùng keå khoái löôïng TT qua heä thoáng. Tuy nhieân vaãn coøn moät soá haïn cheá nhö: khoái löôïng caùc buùt toaùn TT giöõa caùc TV vôùi nhau vaãn coøn nhieàu, moät TV vaãn phaûi tieán haønh BT vôùi nhieàu TV khaùc nhau neân khoái löôïng coâng vieäc phaùt sinh vaøo ngaøy TT vaãn coøn lôùn; 3.2.3 BT ña phöông: Ñaây laø phöông phaùp ñöïôïc söû duïng phoå bieán nhaát hieän nay (67% caùc quoác gia treân theá giôùi söû duïng). Phöông phaùp naøy cho pheùp TV coù theå thöïc hieän BT vaø TT nhieàu GD trong ngaøy cho moät loaïi CK nhaát ñònh cuøng luùc vôùi nhieàu beân. Sau khi BT xong chæ taïo ra moät nghóa vuï duy nhaát ñoái vôùi moät TV – hoaëc laø thöïc giao hoaëc laø thöïc nhaän ñoái vôùi moät loaïi CK. TV seõ chuyeån giao hay nhaän CK maø khoâng caàn bieát ñoái taùc cuûa 16 mình ngoaïi tröø Trung taâm TT. Chính vì ñaëc ñieåm naøy neân ñaõ laøm giaûm ñaùng keå soá löôïng yeâu caàu chuyeån giao haøng ngaøy cuûa töøng TV, ñoàng thôøi laøm cho heä thoáng BT trôû neân hieäu quaû hôn. Nhöng yeáu toá RR tieàm aån laø raát lôùn, chæ caàn moät TV khoâng ñuû khaû naêng TT cho caùc GD seõ daãn ñeán söï ngöng treä hoaït ñoäng TT cuûa toaøn boä thò tröôøng. Chính vì vaäy, caùc quoác gia khi aùp duïng phöông phaùp BT naøy ñeàu phaûi xaây döïng moät heä thoáng caùc raøo chaén RR nhaèm baûo veä NÑT khi coù thaát baïi trong TT xaûy ra ñoàng thôøi traùnh söï suïp ñoå cuûa thò tröôøng. 3.2.4 BT lieân tuïc: Coù theå xem ñaây laø moät bieán theå cuûa heä thoáng BT ña phöông vì phöông phaùp BT vaãn laø BT ña phöông. Vieäc BT ñöôïc tieán haønh lieân tuïc töø ngaøy GD cho ñeán ngaøy TT vaø tieáp tuïc cho ñeán nhöõng ngaøy sau ngaøy TT. VaØo cuoái moãi ngaøy GD, moãi TV chæ phaûi TT treân soá thuaàn ñaõ BT cho soá phaûi giao hay thöïc nhaän cuûa ngaøy GD hoâm tröôùc; Phöông phaùp BT naøy ñoøi hoûi phaûi coù moät heä thoáng kieåm soaùt heát söùc chaët cheõ ñoái vôùi caùc TV tham gia TT, heä thoáng caùc ñònh cheá nhaèm baûo veä NÑT vaø caùc Quyõ ñeå hoã trôï cho TV trong tröôøng hôïp coù RR xaûy ra. 3.3 Hoaït ñoäng thanh toaùn: Taïi Trung taâm TT, caên cöù vaøo döõ lieäu BT nhaän ñöôïc, Trung taâm seõ in ra caùc baùo caùo coù lieân quan göûi cho caùc TV. Caùc TV caên cöù vaøo Baùo caùo ñeå yeâu caàu Trung taâm TT thöïc hieän caùc buùt toaùn chuyeån khoaûn treân caùc TK lieân quan cuûa mình môû taïi Trung taâm TT. ÔÛ ña soá caùc quoác gia, caùc buùt toaùn naøy ñöôïc thöïc hieän raát nhanh vaø hoaøn toaøn töï ñoäng. 17 Neáu moät TV taïm thôøi khoâng ñuû tieàn hay CK ñeå TT vaøo ngaøy TT, anh ta phaûi ñöôïc pheùp söû duïng ngay caùc phöông tieän hoã trôï saün coù treân TTCK. Ñaây laø nhöõng phöông tieän maø moãi nöôùc ñeàu phaûi thieát laäp rieâng cho mình ñeå baûo ñaûm cho hoaït ñoäng TT. Nhö vaäy vôùi söï trôï giuùp cuûa heä thoáng LKù, vieäc TT ñaõ trôû neân ñôn giaûn do ñöôïc dieãn ra hoaøn toaøn baèng caùc buùt toaùn ghi soå. Vaán ñeà coøn laïi ñoái vôùi heä thoáng TT chæ laø laøm sao ñaûm baûo ñöôïc vieäc TT cuûa caùc TV trong heä thoáng theo ñuùng lòch trình ñaõ ñònh. 3.4 Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán tính hieäu quaû cuûa heä thoáng TTBT: Tính hieäu quaû cuûa heä thoáng TTBTø chòu taùc ñoäng bôûi moät soá yeáu toá cô baûn sau ñaây: 3.4.1 Möùc ñoä phi vaät chaát hoaù vaø taäp trung hoaù chöùng chæ CK: Heä thoáng TTBTø seõ giaûm hieäu quûa raát nhieàu trong moät moâi tröôøng maø möùc ñoä phi vaät chaát hoaù vaø taäp trung hoaù CK coøn thaáp. Ñôn giaûn laø vì trong khi vieäc BT laøm giaûm ñi soá löôïng CK maø moãi TV phaûi giao thì vieäc phi vaät chaát hoaù vaø taäp trung hoaù CK seõ taïo ñieàu kieän cho caùc TV thoaùt khoûi vieäc chuyeån giao caùc chöùng chæ CK moät caùch raéc roái. 3.4.2 Giao CK ñoàng thôøi vôùi TT tieàn (DVP): Ñaây laø moät trong nhöõng noäi dung coù tính nguyeân taéc cuûa heä thoáng TT. Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, neáu nguyeân taéc DVP khoâng ñöôïc aùp duïng seõ taïo ra RR trong vieäc TT do coù theå xaûy ra tröôøng hôïp beân mua ñaõ chuyeån tieàn nhöng khoâng ñöôïc nhaän CK hoaëc ngöôïc laïi. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân taéc maø Lieân ñoaøn caùc Sôû GDCK Ñoâng AÙ vaø Thaùi Bình Döông (Nhoùm 30) ñeà xuaát yeâu caàu caùc TTCK neân tuaân thuû. 18 Tuy nhieân, do moät soá ñieàu kieän maø hieän nay treân theá giôùi vaãn coøn nhieàu quoác gia chöa aùp duïng ñöôïc. 3.4.3 Möùc ñoä hieän ñaïi cuûa heä thoáng TTBTø: Duøng töø hieän ñaïi ôû ñaây, ta muoán ñeà caäp ñeán möùc ñoä töï ñoäng hoaù maø Trung taâm TT cung caáp, möùc ñoä chuyeân nghieäp cuûa caùc TV tham gia vaø yù thöùc tuaân thuû cuûa caùc TV. Vôùi moät heä thoáng TTBTø ñöôïc töï ñoäng hoaù hoaøn toaøn, vieäc chuyeån giao caùc döõ lieäu BT, TT ñöôïc tieán haønh nhanh, giaûm ñaùng keå löôïng thôøi gian cheát trong quùa trình TTBTø do ñoù laøm giaûm chu kyø TT xuoáng, goùp phaàn naâng cao tính thanh khoaûn cho thò tröôøng. Chu trình naøy theo khuyeán nghò cuûa Nhoùm 30 neân laø 3 ngaøy keå töø ngaøy GD. Möùc ñoä chuyeân nghieäp cuøng yù thöùc tuaân thuû cuûa caùc TV trong vieäc xöû lyù caùc nghieäp vuï TTBTø cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán hieäu quaû cuûa heä thoáng TTBTø. TV khoâng coù ñuû CK treân TK CK hay tieàn treân TK tieàn ñeå TT vaøo ngaøy TT hoaëc chaäm xaùc nhaän caùc GD seõ aûnh höôûng heä thoáng TTBTø cuûa toaøn thò tröôøng…. 3.4.4 Caùc quy ñònh veà maët phaùp lyù cuûa TTCK: Ñoâi khi vieäc quy ñònh veà maët phaùp lyù cuûa Chính phuû cuõng aûnh höôûng ñeán tính hieäu quaû cuûa heä thoáng TTBTø cuûa TTCK quoác gia ñoù. Chaúng haïn, moät TTCK khoâng cho pheùp söï hieän dieän cuûa heä thoáng vay- cho vay CK seõ laøm taêng RR trong vieäc TT do xuaát hieän khaû naêng TV khoâng coù ñuû CK vaøo ngaøy TT ñeå TT cho GD nhöng laïi khoâng ñöôïc pheùp ñi vay CK ñeå TT. Vieäc quy ñònh heä thoáng TK keá toaùn raéc roái cuõng seõ aûnh höôûng ñeán chu trình TT. Hay caùc quy ñònh lieân quan ñeán tình 19 traïng xaùc laäp quyeàn sôû höõu CK dieãn ra ngay sau khi GD thaønh coâng hay sau ngaøy TT seõ aûnh höôûng ñeán tính thanh khoaûn cuûa thò tröôøng. 4. Vaán ñeà RR trong heä thoáng TTBT: 4.1 Caùc loaïi RR vaø nguyeân nhaân: 4.1.1 RR heä thoáng: Naèm trong toång theå neàn kinh teá, heä thoáng TTBTø cuõng khoâng thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa caùc RR heä thoáng. Ñaây laø nhöõng RR mang tính vó moâ aûnh höôûng ñeán toång theå neàn kinh teá trong ñoù coù TTCK maø heä thoáng TTBTø laø moät boä phaän. Nhöõng RR naøy naèm ngoaøi taàm kieåm soaùt cuûa caùc cô quan chöùc naêng quaûn lyù TTCK. 4.1.2 RR do heä thoáng maùy tính: Nhö chuùng ta ñaõ ñeà caäp ôû treân, hoaït ñoäng BT GD cho moät TTCK tuy töôûng raèng ñôn giaûn nhöng treân thöïc teá neáu khoâng coù heä thoáng maùy tính cöïc maïnh thì raát khoù ñaûm ñöông. RR naøy ít xaûy ra vì khi xaây döïng TTCK, caùc quoác gia ñeàu nhaän thöùc ñöôïc möùc ñoä thieät haïi maø thò tröôøng phaûi gaùnh chòu neáu heä thoáng BT gaëp truïc traëc neân luoân ñöa öu tieân xaây döïng heä thoáng BT vaø heä thoáng “sao löu döï phoøng” leân haøng ñaàu. 4.1.3 RR phaùt sinh töø vieäc thaát baïi trong TT CK RR naøy cuøng vôùi RR phaùt sinh töø vieäc thaát baïi trong TT tieàn ñöôïc goïi laø RR ñoái taùc. Ñaây laø RR phaùt sinh töø vieäc Beân baùn khoâng coù ñuû CK ñeå TT cho Beân mua vaøo ngaøy TT. Möùc ñoä aûnh höôûng tuyø thuoäc vaøo quy moâ cuûa thò tröôøng, soá löôïng TV tham gia. Moät thò tröôøng caøng lôùn, soá löôïng TV tham gia caøng nhieàu thì caøng bò aûnh höôûng nghieâm troïng hôn. Beân caïnh ñoù, nhaèm cung caáp cho khaùch haøng tieän ích ngaøy caøng cao hôn, ña soá caùc TV khoâng yeâu caàu khaùch haøng phaûi kyù quyõ CK khi GD 20 hoaëc kyù quyõ vôùi tyû leä thaáp. Ñieàu naøy caøng laøm cho RR phaùt sinh töø vieäc thaát baïi trong TT CK trôû neân nghieâm troïng hôn neáu nhö caùc TV khoâng ñöôïc hoã trôï bôûi moät heä thoáng vay-cho vay CK hay caùc bieän phaùp khaùc. 4.1.4 RR phaùt sinh töø vieäc thaát baïi trong TT tieàn: Töông töï nhö vieäc thaát baïi trong vieäc TT CK, thaát baïi trong TT tieàn cuõng laø moät RR coù theå phaùt sinh trong quùa trình hoaït ñoäng cuûa heä thoáng TTBTø caàn phaûi ngaên ngöøa. 4.1.5 RR do caùc tröôøng hôïp baát khaû khaùng: Gioáng nhö caùc hoaït ñoäng khaùc, hoaït ñoäng TTBTø cuõng chòu RR bôûi nhöõng yeáu toá baát khaû khaùng nhö thieân tai, ñòch hoaï… Ñaây laø caùc RR naèm ngoaøi söï cheá ngöï cuûa con ngöôøi. 4.2 Söï caàn thieát khaùch quan phaûi haïn cheá RR trong heä thoáng TTBT Vieäc taêng cöôøng tính hieäu quaû cuûa heä thoáng phoøng ngöøa RR laø moät taát yeáu khaùch quan vôùi nhöõng lyù do sau: - Vieäc naâng caáp caùc giaûi phaùp phoøng ngöøa RR seõ goùp phaàn khaéc phuïc ñöôïc caùc nhöôïc ñieåm ñang toàn taïi trong heä thoáng phoøng ngöøa RR hieän haønh; - Moät heä thoáng phoøng ngöøa RR hieäu quaû hôn seõ ñaùp öùng ñöôïc nhöõng muïc tieâu phaùt trieån heä thoáng TTBTø trong thôøi gian tôùi; - Caùc giaûi phaùp phoøng ngöøa RR chaët cheõ seõ laøm taêng nieàm tin cuûa NÑT nöôùc ngoaøi ñoái vôùi TTCK Vieät Nam töø ñoù goùp phaàn thu huùt nguoàn ngoaïi teä töø caùc quoác gia khaùc treân theá giôùi. II. MOÄT SOÁ BAØI HOÏC KINH NGHIEÄM TÖØ MOÂ HÌNH TTBT VAØ HAÏN CHEÁ RR TRONG TT CUÛA MOÄT SOÁ QUOÁC GIA TREÂN THEÁ GIÔÙI: 1. Caùc moâ hình TTBT vaø kinh nghieäm haïn cheá ruûi ro trong TT: 21 1.1 Myõ: TTCK Myõ laø moät thò tröôøng taøi chính cao caáp vaø phöùc taïp nhaát trong heä thoáng taøi chính toaøn caàu. Chính vì theá, trong phaïm vi ñeà taøi naøy, taùc giaû seõ chæ ñi vaøo giôùi thieäu chung nhaát veà heä thoáng TTBTø taïi Trung taâm BT CK quoác gia, laø Trung taâm BT chính cho Sôû GDCK New York vaø Sôû GDCK Myõ vôùi nhöõng dòch vuï cô baûn nhaát. Trung taâm BT CK quoác gia Myõ cung caáp nhöõng phöông phaùp BT TT nhö sau: 1.1.1. Phöông phaùp TT GD theo keát quaû thuaàn: Ñaây laø phöông phaùp söû duïng cho haàu heát caùc GD dieãn ra treân caùc thò tröôøng goàm: GD ñaëc bieät vaø GD thuoäc heä thoáng TT theo keát quûa thuaàn. GD ñaëc bieät laø GD cuûa caùc nhaø ñaàu tö coù toå chöùc vaø caùc ñaïi lyù BT trong khi GD theo heä thoáng TT theo keát quaû thuaàn laø caùc GD khaùc treân thò tröôøng maø TV khoâng yeâu caàu ñöôïc BT vaø TT theo phöông thöùc khaùc. 1.1.2. Phöông phaùp TTBTø lieân tuïc: Heä thoáng TTBTø lieân tuïc hoaït ñoäng treân cô sôû caùc soá lieäu ñaõ ñöôïc BT theo töøng toå chöùc tham gia. Ñaây laø._. heä thoáng keá toaùn haïch toaùn lieân tuïc cho pheùp BT caùc GD TT ngaøy hoâm nay vôùi caùc soá dö TT cuoái ngaøy hoâm tröôùc taïo thaønh moät soá dö thuaàn. Soá dö thuaàn naøy sau ñoù seõ ñöôïc chuyeån vaøo TK cuûa TV taïi Ñaïi lyù LKù chæ ñònh cuûa hoï ñeå thöïc hieän phaân boå. Heä thoáng cho pheùp vieäc TT moät phaàn neáu TV coù yeâu caàu. 1.1.3. Moät soá bieän phaùp haïn cheá RR trong TT: - Ñeå baûo ñaûm cho hoaït ñoäng cuûa mình tröôùc nhöõng thieät haïi hay nhöõng khoaûn nôï coù theå phaùt sinh trong quùa trình hoaït ñoäng kinh doanh 22 do loãi hay khoâng phaûi loãi cuûa heä thoáng, caùc ñònh cheá (caùc toå chöùc töï quaûn) tham gia vaøo vieäc quaûn lyù TTCK thöôøng yeâu caàu caùc TV cuûa mình ñoùng goùp moät khoaûn kyù quyõ. Teân goïi cuûa caùc Quyõ naøy khaùc nhau tuyø theo moãi ñònh cheá. Coâng thöùc tính khoaûn ñoùng goùp naøy töông ñoái phöùc taïp vaø daøi doøng döïa treân soá ghi coù vaøo TK cuûa TV TT….. - Naèm trong heä thoáng baûo veä NÑT cuûa Myõ, moät toå chöùc phi lôïi nhuaän ñöôïc thaønh laäp vôùi teân goïi laø Coâng ty baûo veä NÑT CK (SIPC). SIPC taäp trung vaøo hai khía caïnh: buø ñaép cho NÑT caùc taøi saûn cuûa hoï taïi caùc Coâng ty moâi giôùi ñang coù nguy cô bò phaù saûn vaø hoã trôï cho caùc Coâng ty moâi giôùi ñang gaëp khoù khaên trong vaán ñeà taøi chính. Ñieàu chænh hoaït ñoäng cuûa toå chöùc naøy laø Luaät Baûo veä NÑT naêm 1970 maø ñaõ 5 laàn söûa ñoåi tính cho ñeán nay. 1.2 Haøn Quoác: ÔÛ Haøn Quoác coù 2 thò tröôøng laø thò tröôøng chính thöùc (mua baùn thoâng qua Sôû GD Haøn Quoác - KSE) vaø thò tröôøng OTC (KOSDAQ). 1.2.1 Thò tröôøng chính thöùc: KSE laø toå chöùc thöïc hieän vieäc BT caùc GD trong khi toå chöùc TT laø Trung taâm LKù Haøn Quoác (KSD) treân cô sôû moät Hôïp ñoàng ñöôïc kyù keát giöõa KSE vaø KSD. KSE aùp duïng phöông phaùp BT ña phöông vôùi chu kyø TT laø T+2. Chuyeån giao CK ñöôïc tieán haønh ñoàng thôøi vôùi chuyeån giao tieàn. Sô ñoà TTBTø nhö sau 23 f Thanh toaùn f Thanh toaùn e Baùo caùo thanh toaùn e Baùo caùo thanh toaùn d Thoâng tin buø tröø c Giao dòch, xaùc nhaän TVLK TVLK KOSCOM KSE KSD SÔ ÑOÀ 3: THÒ TRÖÔØNG CHÍNH THÖÙC Thôøi haïn hoaøn thaønh vieäc TTBTø laø 16:00 giôø ngaøy T+2. Rieâng ñoái vôùi ngaøy thöù Baûy laø 13:00 giôø. 1.2.2 Thò tröôøng OTC: Toå chöùc BT vaø TT cho caùc GD dieãn ra treân thò tröôøng OTC laø KSD. Quy trình töông töï nhö treân thò tröôøng chính thöùc. 1.2.3 Heä thoáng TT vaø xaùc nhaän coù toå chöùc (INAS): Nhaèm taêng tính hieäu quaû giöõa caùc nhaø ñaàu tö coù toå chöùc vaø coâng ty CK, KSD coøn cung caáp rieâng heä thoáng TT cho caùc nhaø ñaàu tö coù toå chöùc. Vieäc TT tieàn gioáng nhö nhaø ñaàu tö caù nhaân. d Thoâng tin GD KOSCOM TVLK Nhaø ñaàu tö toå chöùc e B¸aùo caùo thanh toaùn (T+1) Chuyeån giao ghi soå KSD Baùo caùo thanh toaùn (T+2) Chuyeån giao tieàn NH chæ ñònh e B¸aùo caùo thanh toaùn sô boä (T+1) Thoâng baùo TT SÔ ÑOÀ 4: INAS KSE c 24 Ngoaøi ra KSD coøn thieát laäp heä thoáng TT rieâng cho NÑT nöôùc ngoaøi. 1.2.4 Moät soá bieän phaùp haïn cheá RR phaùt sinh trong TT: a. Kyù quyõ: Tröôùc khi GD, khaùch haøng phaûi kyù quyõ baèng tieàn maët, caùc loaïi chi phieáu vaø caùc CK thay theá vaøo TK môû taïi Coâng ty CK döôùi söï giaùm saùt cuûa heä thoáng KOSCOM. Möùc kyù quyõ ñöôïc quy ñònh toái thieåu laø 50% treân toång soá CK ñaët baùn - ngoaïi tröø nhaø ñaàu tö coù toå chöùc coù theå khoâng caàn phaûi kyù quyõ - tuyø thuoäc vaøo bieán ñoäng cuûa thò tröôøng. Quy ñònh naøy nhaèm giaûm RR phaùt sinh töø vieäc khaùch haøng khoâng coù ñuû CK hay tieàn ñeå TT cho Coâng ty CK. b. Thaønh laäp Quyõ baûo ñaûm (QBÑ): Ñeå ñaûm baûo TT treân thò tröôøng chính thöùc (thò tröôøng OTC khoâng thuoäc phaïm vi ñieàu chænh cuûa Quyõ cuõng nhö khoâng coù moät quyõ töông töï), moãi TV coù nghóa vuï ñoùng goùp moät soá tieàn laø 1/100.000 giaù trò GD vaøo QBÑ do Sôû GD quaûn lyù. Soá tieàn ñoùng goùp naøy chæ ñöôïc hoaøn traû khi TV chaám döùt hoaït ñoäng. Möùc toàn Quyõ traàn baèng 2/300 toång khoái löôïng GD trong naêm. Khi khoâng söû duïng, tieàn cuûa Quyõ ñöôïc göûi vaøo Ngaân haøng vaø caùc Coâng ty tín thaùc, cho vay hoaëc ñöôïc duøng ñeå mua caùc loaïi traùi phieáu baûo ñaûm. Khi moät TV khoâng coù khaû naêng TT, KSE xem xeùt ñeå ra quyeát ñònh söû duïng QBÑ. Tröôùc tieân seõ söû duïng soá tieàn cuûa chính TV, sau ñoù söû duïng sang phaàn cuûa caùc TV khaùc theo tyû leä ñoùng goùp cuûa hoï. Neáu vaãn 25 khoâng ñuû thì KSE seõ duøng ñeán tieàn cuûa mình – maø seõ ñöôïc öu tieân TT tröôùc khi thu hoài laïi - ñeå TT thay. c. Phaùt haønh hoaù ñôn chuyeån giao CK (SDB): Do KSE phaùt haønh ñeå ñaûm baûo khaû naêng TT sau khi ñaõ aùp duïng moät soá bieän phaùp maø TV LKù vaãn taïm thôøi khoâng coù CK ñeå giao vaø ñaõ thoaû thuaän ñöôïc vôùi ñoái taùc. Ngaøy thöù hai keå töø ngaøy phaùt haønh, TV LKù phaûi giao traû CK, neáu khoâng seõ bò ngöøng GD, hoaëc bò huyû boû tö caùch TV. Hoùa ñôn naøy raát hieám khi ñöôïc söû duïng. d. Quyõ baûo ñaûm trung thöïc: Ñaây laø Quyõ do caùc TV ñoùng goùp ñeå TT cho caùc loãi GD do caùc nhaân vieân cuûa coâng ty CK gaây ra; e. Heä thoáng vay/cho vay CK: Söï toàn taïi cuûa heä thoáng vay/cho vay CK giöõa caùc TV cuõng ñaõ goùp phaàn giuùp caùc TV taïm thôøi giaûi quyeát nhu caàu cuûa mình khi coù thaát baïi trong TT xaûy ra. f. Caàm coá/Giaûi toaû caàm coá CK: Heä thoáng naøy giaûi quyeát nhu caàu veà tieàn cuûa NÑT. Vaø do ñoù cuõng laø moät trong nhöõng phöông phaùp giuùp NÑT coù theå TT cho nhöõng khoaûn tieàn thieáu huït taïm thôøi. 1.3 Sri Lanka: 1.3.1 Moâ hình TTBTø: CDS (Central Depository Systems) ñaûm nhieäm vieäc BT caùc GDCK treân thò tröôøng chính thöùc. Vieäc BT chæ ñöôïc tieán haønh ñoái vôùi tieàn maø khoâng thöïc hieän ñoái vôùi CK; 26 Ñoái vôùi hoaït ñoäng TT (ñöôïc TT ñeán töøng NÑT), CDS chia laøm hai heä thoáng nhoû: (i) Heä thoáng TT hai lôùp: laø heä thoáng maø vieäc chuyeån giao CK vaø tieàn khoâng ñöôïc dieãn ra cuøng moät luùc (khoâng thöïc hieän DVP) daønh cho CK voán vôùi chu trình TT laø T+6; (ii) Heä thoáng TT moät lôùp: nguyeân taéc DVP ñöôïc tuaân thuû vôùi chu trình TT laø T+1. TT tieàn cuûa caùc TV ñöôïc thöïc hieän qua Ngaân haøng TT chæ ñònh trong khi TT tieàn giöõa caùc Ngaân haøng LKù laïi ñöôïc thöïc hieän bôûi Ngaân haøng trung öông. Beân caïnh ñoù, CDS coøn cung caáp moät heä thoáng TT thuû coâng baèng vieäc cho pheùp caùc nhaø moâi giôùi söû duïng caùc ngaân phieáu TT cuûa Ngaân haøng trung öông ñeå TT tröïc tieáp. 1.3.2 Moät soá bieän phaùp haïn cheá RR phaùt sinh trong TT: Heä thoáng TT cuûa Sri Lanka tieàm aån khaù nhieàu RR, chuû yeáu phaùt sinh töø vieäc chöa tuaân thuû nguyeân taéc DVP trong TT. Do ñoù Chính phuû ñaõ aùp duïng moät soá bieän phaùp haïn cheá RR trong TT nhö sau: - Kyù quyõ tröôùc khi GD: ñoái vôùi beân mua, tröôùc khi nhaäp leänh vaøo heä thoáng, Coâng ty moâi giôùi yeâu caàu NÑT boû theâm CK vaøo TK môû taïi CDS hoaëc taïi Ñaïi lyù chính (cuõng laø Coâng ty moâi giôùi) cuûa NÑT. Khoaûn boû theâm naøy tuyø theo moãi Coâng ty moâi giôùi nhöng khoâng ñöôïc ít hôn 25% giaù trò thò tröôøng öôùc tính cuûa leänh mua. Ñoái vôùi beân baùn, tröôùc khi ñaët leänh, NÑT phaûi chuyeån cho coâng ty moâi giôùi 100% soá löôïng ñaët baùn baèng chöùng chæ CK hoaëc ñöa baèng chöùng veà soá dö CK treân TK môû taïi CDS. - Caùc quy ñònh trong tröôøng hôïp thaát baïi TT tieàn: ÔÛ Sri Lanka chæ coù theå phaùt sinh thaát baïi trong TT tieàn do CK ñaõ ñöôïc kyù quyõ 100%. Neáu phaùt sinh: (1) NÑT phaûi chòu traùch nhieäm hoaøn toaøn ñoái vôùi caùc maát maùt hay 27 thieät haïi xaûy ra cho Coâng ty moâi giôùi; (2) Coâng ty moâi giôùi coù quyeàn phaït tính töø ngaøy ñeán haïn TT maø NÑT chöa TT. Laõi suaát phaït khoâng ñöôïc vöôït quùa 0.1%/ngaøy; (3) Coâng ty moâi giôùi coù quyeàn baùn soá CK lieân quan ñeán soá tieàn khoâng ñöôïc TT (soá CK trong leänh mua cuûa NÑT).; (4) caùc khoaûn thaëng dö phaùt sinh töø vieäc baùn CK thuoäc veà Coâng ty moâi giôùi. - Göûi tieàn baûo ñaûm vaøo Ngaân haøng: CDS yeâu caàu moãi Coâng ty TV phaûi ñoùng moät khoaûn tieàn baûo ñaûm vaøo Ngaân haøng do CDS ñöùng teân. Tyû leä ñoùng goùp tuyø theo thôøi ñieåm. Soá tieàn ñoùng goùp naøy ñöôïc duøng trong nhöõng tröôøng hôïp sau: (1) buø ñaép caùc khoaûn thieät haïi hay caùc khoaûn nôï cuûa CDS vaø (2) buø ñaép caùc khoaûn thieät haïi hay caùc khoaûn nôï phaùt sinh töø caùc RR voán coù trong hoaït ñoäng kinh doanh cuûa CDS; - Heä thoáng vay möôïn CK (SBL): toå chöùc tham gia laø caùc Coâng ty TV cuûa CSE vaø caùc Ngaân haøng LKù. Khaùi nieäm cho vay ñöôïc hieåu laø vieäc chuyeån CK cho ngöôøi vay vôùi thoaû thuaän laø ngöôøi vay coù theå thay chuùng baèng caùc CK töông ñoàng khaùc khi phaùt sinh neáu coù. - Cho vay ñoái vôùi caùc GD baûo chöùng: nhaèm cung caáp cho khaùch haøng khaû naêng TT taïm thôøi khi hoï chöa coù ñuû tieàn ñeå TT cho caùc GD cuûa mình. Tuy nhieân, ñeå ñöôïc vay, NÑT phaûi kyù göûi döôùi hình thöùc tieàn maët, khoaûn baûo ñaûm ngaân haøng, caùc CK nieâm yeát, CK chính phuû vaø caùc hình thöùc khaùc do CSE quy ñònh theo töøng thôøi ñieåm. Khoaûn tieàn kyù quyõ khoâng thaáp hôn 150% soá dö nôï – laø soá tieàn maø khaùch haøng nôï Coâng ty TV phaùt sinh do hoaït ñoäng GDCK - treân TK baûo chöùng. Khi giaù trò CK kyù quyõ treân TK baûo chöùng giaûm xuoáng döôùi 140% soá dö nôï, khaùch haøng phaûi kyù quyõ theâm trong voøng 3 ngaøy keå töø ngaøy nhaän ñöôïc thoâng baùo 28 cuûa Coâng ty TV. Trong khoaûng thôøi gian ñoù, Coâng ty TV khoâng cho pheùp khaùch haøng thöïc hieän theâm baát kyø GD mua naøo. Vaø khi giaûm xuoáng döôùi 130%, Coâng ty TV coù quyeàn giaûi toaû TK baûo chöùng cuûa khaùch haøng maø khoâng caàn phaûi thoâng baùo, baùn caùc CK kyù quyõ ñeå thu hoài laïi caùc khoaûn cho vay cuûa mình. - Quyõ baûo ñaûm TT: ñöôïc hình thaønh döôùi daïng moät Toå chöùc tín thaùc do chính phuû boû voán hoaøn toaøn (100 trieäu rupees taïi thôøi ñieåm ban ñaàu). Ñieàu haønh Quyõ laø Hoäi ñoàng quaûn trò. Muïc ñích chính cuûa Quyõ laø baûo ñaûm vieäc TT cuûa caùc TV. Quyõ ñöôïc söû duïng nhö laø phöông caùch cuoái cuøng sau khi ñaõ söû duïng heát caùc bieän phaùp khaùc maø vaãn chöa giaûi quyeát ñöôïc söï thieáu huït. TV coù nghóa vuï hoaøn traû laïi soá tieàn ñaõ möôïn töø Quyõ coäng theâm vôùi laõi suaát vaø laõi phaït phaùt sinh. - Quyõ hoã trôï TT: ñöôïc thieát laäp nhaèm muïc ñích boài thöôøng cho caùc nhaø ñaàu tö bò thieät haïi do loãi cuûa caùc Coâng ty moâi giôùi hay caùc nhaø töï doanh CK coù ñaêng kyù. Quyõ ñöôïc hình thaønh töø: (1) do Chính phuû ñoùng goùp theo quyeát ñònh cuûa Quoác hoäi vaø (2) caùc khoaûn phaït do Uyû ban tính ñoái vôùi caùc Coâng ty moâi giôùi vaø caùc nhaø töï doanh coù ñaêng kyù. Trong voøng 3 thaùng sau khi bò thieät haïi, NÑT coù theå noäp yeâu caàu boài thöôøng cho Hoäi ñoàng boài thöôøng. Sau khi xem xeùt, Hoäi ñoàng boài thöôøng seõ ra quyeát ñònh cuoái cuøng veà vieäc coù boài thöôøng hay khoâng? 2. Baøi hoïc kinh nghieäm cho Vieät Nam: Qua ba moâ hình trình baøy ôû treân, chuùng ta nhaän thaáy töø nhöõng quoác gia coù thò tröôøng taøi chính noùi chung, TTCK noùi rieâng ñöùng haøng ñaàu treân theá giôùi (Myõ), ñeán nhöõng thò tröôøng thuoäc nhöõng nöôùc coâng nghieäp môùi noåi (Haøn Quoác) vaø caû nhöõng nöôùc maø coâng nghieäp CK ñang coøn ôû 29 trình ñoä thaáp (Sri Lanka) ñeàu xaây döïng cho mình moät heä thoáng nhaèm baûo ñaûm vieäc TT caùc GDCK ñöôïc an toaøn vaø hieäu quaû. Ñieàu naøy chöùng toû: - Heä thoáng TT chieám moät vai troø heát söùc quan troïng trong toaøn boä hoaït ñoäng cuûa TTCK; - Tuyø theo vò trí vaø söï phaùt trieån cuûa TTCK maø vieäc thieát keá heä thoáng baûo ñaûm TT cuõng ñöôïc naâng leân töông öùng. Roõ raøng, trong moät thò tröôøng soâi ñoäng nhö thò tröôøng cuûa Myõ, hoaït ñoäng GD ñöôïc tieán haønh ôû trình ñoä cao, gian laän xaûy ra tinh vi thì vieäc caùc caáp cao nhaát cuûa quoác gia thieát laäp nhöõng bieän phaùp haønh xöû moät caùch nghieâm tuùc laø heát söùc caàn thieát. Trong khi ñoù, ñoái vôùi nhöõng nöôùc TTCK chöa phaùt trieån thì vieäc ñieàu chænh baèng nhöõng vaên baûn döôùi luaät seõ linh hoaït vaø phuø hôïp hôn. Tuy nhieân, cuõng caàn phaûi nhìn nhaän raèng, trong moâi tröôøng maø söï toaøn caàu hoaù ñang dieãn ra soâi ñoäng töøng ngaøy töøng giôø nhö hieän nay thì khoâng moät thò tröôøng naøo laïi khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc bieán ñoäng treân theá giôùi cho duø ñoù laø moät thò tröôøng coù quy moâ nhoû, caáu taïo ñôn giaûn. Chính vì vaäy, thieát laäp heä thoáng phoøng veä ôû möùc ñoä naøo, caàn coù nhöõng heä thoáng boå sung hoã trôï gì ñi theo nhaèm dung hoaø giöõa moâi tröôøng trong nöôùc maø vaãn traùnh ñöôïc nhöõng taùc ñoäng coá tình hay voâ tình töø beân ngoaøi laø moät vaán ñeà ñaùng ñeå chuùng ta quan taâm xem xeùt; - Muïc ñích cuoái cuøng cuûa vieäc xaây döïng heä thoáng phoøng veä vaãn laø baûo veä NÑT. Moät heä thoáng baûo veä nhöng khoâng baûo veä ñöôïc NÑT seõ bò coi laø thaát baïi. Chính vì vaäy vieäc thieát keá heä thoáng phaûi treân cô sôû laáy NÑT laøm haït nhaân. 30 Vieät Nam, trong vieäc thieát keá heä thoáng caùc bieän phaùp baûo ñaûm TT cuûa mình, thieát nghó cuõng caàn phaûi laáy caùc luaän ñieåm treân laøm troïng neáu chuùng ta nhaém ñeán vieäc xaây döïng moät TTCK an toaøn, hieäu quûa vaø soâi ñoäng trong töông lai baèng vieäc naâng cao hieäu quûa cuûa heä thoáng phoøng ngöøa RR trong TT cho caùc GDCK. 31 CHÖÔNG 2: THÖÏC TRAÏNG TÌNH HÌNH TTBT TIEÀN VAØ CK TREÂN TTCK VIEÄT NAM TRONG THÔØI GIAN QUA I. Giôùi thieäu heä thoáng TTBT taïi Vieät Nam: 1. Khung phaùp lyù: Nhìn chung caùc vaên baûn phaùp lyù daønh cho hoaït ñoäng TTBTø ñaõ ñaùp öùng ñöôïc caùc yeâu caàu cuûa heä thoáng. Moïi vöôùng maéc trong quùa trình hoaït ñoäng ñeàu ñöôïc UBCKNN quan taâm vaø giaûi quyeát kòp thôøi. Tuy nhieân, xeùt moät caùch toång theå thì heä thoáng vaên baûn naøy chöa ñoàng boä, coøn mang tính manh muùn, do ñoù chöa ñuû söùc bao quaùt caùc hoaït ñoäng trong thöïc tieãn ôû hieän taïi cuõng nhö trong töông lai. Hieän nay khung phaùp lyù quy ñònh veà hoaït ñoäng TTBTø cuõng nhö caùc giaûi phaùp phoøng ngöøa RR goàm caùc vaên baûn sau: - Nghò ñònh soá 144/2003/NÑ-CP cuûa Chính phuû veà CK vaø TTCK ban haønh ngaøy 28 thaùng 11 naêm 2003 thay theá Nghò ñònh 48/1998/NÑ-CP trong ñoù daønh Chöông V ñeå quy ñònh chung veà hoaït ñoäng Ñaêng kyù, LKù, BT vaø TT. Hoaït ñoäng BT, TT vaø Quyõ hoã trôï TT ñöôïc quy ñònh thaønh hai ñieàu khoaûn rieâng; - Quy cheá ñaêng kyù, LKù, BT vaø TT CK ban haønh keøm theo Quyeát ñònh soá 60/2004/QÑ-BTC nhaèm cuï theå hoaù caùc quy ñònh trong Nghò ñònh 144 neâu treân. ÔÛ ñaây, hoaït ñoäng BT, TT CK ñöôïc quy ñònh trong Chöông V trong ñoù 6 ñieàu daønh cho TTBTø, 6 ñieàu daønh cho Quyõ hoã trôï TT vaø 1 ñieàu daønh cho vieäc hoã trôï CK; - Quy trình nghieäp vuï veà hoaït ñoäng TTBTø vaø Quy trình nghieäp vuï veø söûa loãi sau GD do Trung taâm GDCK ban haønh. 32 2. Moâ hình vaø cô caáu hoaït ñoäng cuûa heä thoáng TTBT: 2.1 Moâ hình hoaït ñoäng: Naèm trong toaøn theå hoaït ñoäng Ñaêng kyù, LKù, BT vaø TT CK, heä thoáng TTBTø ñöôïc thieát keá theo moâ hình quaûn lyù hai caáp. Ñôn vò vaän haønh hoaït ñoäng heä thoáng laø Phoøng Ñaêng kyù, TTBTø, LKù CK, moät Phoøng tröïc thuoäc Trung taâm GDCK Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Phoøng ñöôïc taùch ra thaønh 3 boä phaän ñaûm nhieäm 3 chöùc naêng khaùc nhau cuûa heä thoáng laø chöùc naêng LKù vaø kho, chöùc naêng TTBTø kieâm vieäc söûa caùc loãi sau GD vaø quaûn lyù Quyõ hoã trôï TT, chöùc naêng ñaêng kyù vaø thöïc hieän quyeàn CK. Hieän taïi, Trung taâm GDCK chæ cung caáp dòch vuï TTBTø cho caùc CK ñöôïc nieâm yeát taïi Trung taâm. Do aùp duïng moâ hình quaûn lyù TK hai caáp neân Trung taâm GDCK TP.HCM chæ BT ñeán töøng TV LKù. Nhieäm vuï BT vaø TT cho NÑT ñöôïc chuyeån cho caùc TV LKù. Nhö ñaëc ñieåm chung cuûa taát caû caùc quoác gia thöïc hieän moâ hình quaûn lyù hai caáp, heä thoáng TTBTø cuûa Vieät Nam raát goïn nheï vaø phaàn naøo ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu hieän ñaïi hoùa TTCK. 2.2 Cô caáu hoaït ñoäng: Keå töø Thaùng 12/2001 trôû veà tröôùc, chu trình TTBTø treân TTCK Vieät Nam laø T+4 (vieäc TT ñöôïc hoaøn taát sau 4 ngaøy keå töø ngaøy GD ñöôïc thöïc hieän). Tuy nhieân, sau ñoù, nhaèm ñaùp öùng caùc yeâu caàu cuûa Nhoùm 30 trong ñoù coù yeâu caàu veà vieäc ruùt ngaén thôøi gian TT, chu trình TTBTø ñaõ ñöôïc ruùt xuoáng coøn T+3 (theo Quyeát ñònh soá 70/2001/QÑ-TTGD-LK, ñöôïc söûa ñoåi bôûi Quyeát ñònh soá 10/QÑ-TTGDHCM cuûa Giaùm ñoác Trung taâm GDCK TP.HCM ngaøy 30 thaùng 05 naêm 2003) aùp duïng cho taát caû caùc GD dieãn ra taïi Trung taâm GDCK TP.HCM khoâng keå ñoù laø GD loâ lôùn, 33 GD theo leänh thò tröôøng, GD ATO (at the opening), GD traùi phieáu chính phuû hay GD cuûa NÑT nöôùc ngoaøi. Quy trình TBT taïi Trung taâm GDCK TP.HCM dieãn ra nhö sau (Xem Sô ñoà 5): (1) Phoøng Coâng ngheä thoâng tin göûi keát quaû GD cho Boä phaän TTBTø; (2) Boä phaän TTBTø göûi Baùo caùo TT GD cho caùc TVLKù; (3) TVLKù ñoái chieáu caùc GD moâi giôùi vôùi khaùch haøng vaø töï doanh cuûa mình; (4) Caùc TVLKù göûi Baùo caùo xaùc nhaän TT GD. (5) Boä phaän TTBT göûi chöùng töø TT cho caùc TVLKù, NHCÑ, Boä phaän LKù; (6) Boä phaän LKù chuyeån soá CK töø TK CKGD cuûa Y vaøo TK TTBTø cuûa Y, NHCÑ chuyeån tieàn töø TK tieàn göûi GDCK cuûa X vaøo TK TTBTø cuûa X. (7) TTGD vaø NHCÑ kieåm tra ñoái chieáu soá dö; (8) Boä phaän LKù chuyeån CK töø TK TTBT cuûa Y vaøo TK TTBTø cuûa TTGDCK, NHCÑ chuyeån tieàn töø taøi khoaøn TTBTø cuûa X vaøo TK TTBTø cuûa TTGD; (9) TTGDCK vaø NHCÑ kieåm tra ñoái chieáu soá dö; (10) Boä phaän LKù chuyeån CK töø TK TTBTø cuûa TTGDCK vaøo TK TTBTø cuûa X, NHCÑ chuyeån tieàn töø TK TTBTø cuûa TTGDCK vaøo TK TTBTø cuûa Y; (11) TTGDCK vaø NHCÑ kieåm tra ñoái chieáu soá dö; (12) Boä phaän LKù phaân boå CK töø TK TTBTø cuûa X vaøo TK CK GD cuûa, NHCÑ phaân boå tieàn töø TK TTBTø cuûa Y vaøo TK tieàn göûi GDCK cuûa Y. 34 3. Chöùc naêng, vai troø cuûa heä thoáng TTBT: Phoøng Coâng ngheä Thoâng tin Boä phaän Löu kyù Ngaân Haøng Chæ Ñònh TVLK baùn (Y) TVLK mua (X) Boä phaän TTBT (1) (1) (1) (2)(2) (4) (4) (5) (5) (5)(5) (7) , (9), (11) TK CKGD (Y) (TD) TK CKGD (Y) (MG trong nöôùc vaø/hoaëc nöôùc ngoaøi) (6) (8) (10) (12) TK TTBT (Y) (6) (8) SÔ ÑOÀ 5: QUY TRÌNH THANH TOAÙN BUØ TRÖØ (3) TTBT TTGD TK TTBT (X) (10) TK CKGD (X) (TD) TK CKGD (X) (MG trong nöôùc vaø/hoaëc nöôùc ngoaøi) Khaùch haøng TTBT TTGD (12) (3) Khaùch haøng 35 II. ÑAÙNH GIAÙ THÖÏC TRAÏNG TÌNH HÌNH TTBT TREÂN TTCK VIEÄT NAM TRONG THÔØI GIAN QUA: Tình hình TTBTø treân TTCK Vieät Nam trong thôøi gian qua dieãn ra töông ñoái suoân seû. Tính töø thôøi ñieåm baét ñaàu GD (28/07/2000) cho ñeán 30/09/2004 ñaõ coù hôn 1.000 phieân GD ñöôïc tieán haønh moät caùch an toaøn. Heä thoáng TTBTø nhìn chung ñaõ vaän haønh toát, baûo ñaûm ngöôøi baùn ñöôïc nhaän tieàn vaø ngöôøi mua ñöôïc nhaän CK vaøo ngaøy TT. Caùc soá lieäu lieân quan ñeán vieäc BT, TT tieàn trong thôøi gian qua nhö sau: Ñôn vò tính: ñoàng ( Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) Ñôn vò tính: ñoàng ÑOÀ THÒ 1: TÌNH HÌNH GIAO DÒCH 0 500,000,000,000 1,000,000,000,000 1,500,000,000,000 2,000,000,000,000 2,500,000,000,000 3,000,000,000,000 2000 2001 2002 2003 Giaù trò mua baùn 0 500,000,000,000 1,000,000,000,000 1,500,000,000,000 2,000,000,000,000 2,500,000,000,000 3,000,000,000,000 Giaù trò thanh toaùn 2000 2001 2002 2003 ÑOÀ THÒ 2: TÌNH HÌNH THANH TOAÙN TIEÀN 36 ( Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) Ñôn vò tính: ñoàng ( Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) Nhìn vaøo Ñoà thò 1 vaø Ñoà thò 2, ta thaáy giaù trò GD vaø giaù trò TT taêng raát nhanh theo thôøi gian nhö trong Baûng sau: ÑOÀ THÒ 3: TÌNH HÌNH BUØ TRÖØ TIEÀN 0 100,000,000,000 200,000,000,000 300,000,000,000 400,000,000,000 500,000,000,000 2000 2001 2002 2003 Gía trò buø tröø BAÛNG 1: TÌNH HÌNH TAÊNG TRÖÔØNG GIAÙ TRÒ GD VAØ GIAÙ TRÒ TT Naêm 2001 2002 2003 GD 1020.34% 4.55% 177.1% TT 960.74% 28.5% 283.91% (Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) Naêm 2001 chöùng kieán moät söï taêng tröôûng raát cao caû trong hoaït ñoäng GD cuõng nhö TT. Lyù do laø trong naêm 2000, TTCK baét ñaàu ñi vaøo hoaït ñoäng vôùi nhieàu bôõ ngôõ, NÑT chöa hieåu vaø cuõng chöa quan taâm ñeán thò tröôøng, böôùc sang naêm 2001, coâng chuùng baét ñaàu quan taâm ñeán CK, thò tröôøng daàn ñi vaøo quyõ ñaïo hoaït ñoäng. Naêm 2002 vaø 2003 cuõng chöùng kieán moät söï taêng tröôûng ngoaïn muïc khoâng keùm maëc duø 37 trong naêm 2003 coù giai ñoaïn thò tröôøng rôi vaøo tình traïng khoù khaên nghieâm troïng khi chæ soá VN Index lieân tuïc suït giaûm, NÑT quay löng vôùi thò tröôøng. Ñieàu naøy cho thaáy caùc ñaëc ñieåm sau: - Hoaït ñoäng cuûa TTCK Vieät Nam seõ coøn vaø tieáp tuïc taêng tröôûng raát cao trong thôøi gian tôùi do nhieàu nguyeân nhaân: thöù nhaát laø NÑT ñaõ hieåu vaø chaáp nhaän roäng raõi khaùi nieäm CK, thöù hai laø tinh hình laøm aên khaû quan cuûa caùc Coâng ty nieâm yeát CK trong thôøi gian qua vaø trieån voïng trong thôøi gian saép tôùi, thöù ba laø thò tröôøng baát ñoäng saûn ñaõ baét ñaàu chöõng laïi do caùc quy ñònh môùi nghieâm ngaët cuûa Nhaø nöôùc ñaõ daãn ñeán hieän töôïng NÑT chuyeån höôùng doøng voán cuûa mình vaøo CK, moät lónh vuïc môùi maø hoï tin laø seõ ñaït ñöôïc tyû suaát lôïi nhuaän cao hôn. Cuoái cuøng phaûi keå ñeán söï taêng tröôûng ngoaïn muïc cuûa neàn kinh teá Vieät Nam; - Cuøng vôùi söï taêng tröôûng veà giaù trò GD vaø giaù trò TT, nhöõng RR tieàm aån trong hoaït ñoäng GD, ñaëc bieät laø hoaït ñoäng TT seõ baét ñaàu loä dieän vaø ngaøy caøng coù nguy cô xaûy ra cao. Hieän nay döôøng nhö thò tröôøng ñang nguû queân vôùi moät nieàm tin raèng heä thoáng TTBTø trong thôøi gian qua hoaït ñoäng quùa trôn tru. Tuy nhieân, söï trôn tru ôû ñaây khoâng coù nghóa laø chuùng ta seõ khoâng phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng RR trong töông lai do RR tyû leä thuaän vôùi möùc ñoä soâi ñoäng vaø khoái löôïng GD cuûa thò tröôøng; - Do nhaän thaáy söï gia taêng nguy cô RR, trong töông lai caùc cô quan quaûn lyù phaûi “thöùc daäy” ñeå yù quan taâm ñeán heä thoáng phoøng veä RR hôn. Seõ coù vieäc ban haønh caùc quy ñònh cuõng nhö caùc vaên baûn phaùp luaät ñeå haïn cheá ñeán möùc thaáp caùc RR phaùt sinh. Nhìn vaøo Ñoà thò tình hình BT cuûa TTCK Vieät Nam ta laïi thaáy moät xu höôùng ngöôïc laïi, nghóa laø giaù trò tieàn BT qua caùc naêm giaûm daàn. Ñieàu 38 naøy cho thaáy söï cheânh leäch giöõa giaù trò mua vaø baùn CK cuûa moãi Coâng ty TV giaûm daàn theo thôøi gian (do vieäc BT ñöôïc tieán haønh chi tieát theo töøng TV LKù). Maëc duø vaäy, con soá BT thöôøng khoâng cho chuùng ta nhieàu yù nghóa ngoaøi vieäc noù theå hieän nhöõng gì maø heä thoáng BT ñaõ hoã trôï cho heä thoáng TT trong vieäc giaûm bôùt khoái löôïng coâng vieäc caàn phaûi laøm. Ñoù cuõng chính laø yù nghóa cuûa heä thoáng BT. Veà vieäc BT vaø TT CK, chuùng ta cuõng chöùng kieán moät xu höôùng töông töï nhö ñoái vôùi tieàn. Seõ deã daøng hôn neáu chuùng ta quan saùt caùc ñoà thò sau (Xem Ñoà thò 4,5,6) Nhìn vaøo caùc Ñoà thò, ta cuõng thaáy giaù trò GD vaø TT CK taêng tröôøng raát nhanh theo thôøi gian. Tuy nhieân toác ñoä taêng tröôøng cuûa chuùng khoâng töông ñoàng vôùi toác ñoä taêng tröôûng cuûa giaù trò. Sôû dó coù hieän töôïng naøy laø do giaù trò ñöôïc tính theo giaù cuûa caùc CK treân thò tröôøng, maø khoái löôïng CK GD ñoâi khi khoâng töông ñoàng vôùi giaù trò do giaù cuûa CK quaù thaáp. Toác ñoä taêng tröôøng GD vaø TT CK nhö trong Baûng 2: Ñôn vò tính: toång soá coå phaàn, traùi phieáu ( Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) ÑOÀ THÒ 4: TÌNH HÌNH MUA BAÙN CK 0 10,000,000 20,000,000 30,000,000 40,000,000 50,000,000 60,000,000 2000 2001 2002 2003 Soá löôïng mua baùn 39 Ñôn vò tính: toång soá coå phaàn, traùi phieáu 0 2,000,000 4,000,000 6,000,000 8,000,000 10,000,000 12,000,000 14,000,000 Soá löôïng buø tröø 2000 2001 2002 2003 ÑOÀ THÒ 5: TÌNH HÌNH THANH TOAÙN CK (Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) Ñôn vò tính: toång soá coå phaàn, traùi phieáu ÑOÀ THÒ 6: TÌNH HÌNH BUØ TRÖØ CK 0 5,000,000 10,000,000 15,000,000 20,000,000 25,000,000 30,000,000 35,000,000 40,000,000 45,000,000 Soá löôïng thanh toaùn 2000 2001 2002 2003 (Nguoàn soá lieäu Trung taâm GDCK TP.HCM) BAÛNG 2: TÌNH HÌNH TAÊNG TRÖÔØNG SOÁ LÖÔÏNG GD VAØ TT Naêm 2001 2002 2003 GD 437.24% 87.79% 42.68% TT 409.68% 126.94% 80.39% (Nguoàn soá lieäu: Trung taâm GDCK TP.HCM) 40 Ñoái chieáu Baûng 1 vaø Baûng 2, ta thaáy soá löôïng CK GD trong naêm 2001 taêng 437.24% trong khi giaù trò taêng ñeán 1020.34%. Töông töï cho naêm 2003. Trong khi ñoù naêm 2002 laïi chöùng kieán xu höôùng ngöôïc laïi laø soá löôïng CK GD taêng nhanh nhöng giaù trò laïi taêng tröôûng raát ít. Sôû dó coù hieän töôøng naøy laø do vaøo naêm 2002, giaù coå phieáu treân thò tröôøng thaáp töông ñoái so vôùi hai naêm 2001 vaø 2003. Tuy nhieân ñieàu chuùng ta quan taâm ôû ñaây khoâng phaûi laø vieäc giaù coù aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán vieäc tính toác ñoä taêng tröôûng cuûa tieàn vaø CK, maø laø soá löôïng CK cuõng gioáng nhö giaù trò GD taêng qua caùc naêm theå hieän söï GD ngaøy caøng soâi ñoäng cuûa thò tröôøng. III. NHÖÕNG BIEÄN PHAÙP NHAÈM HAÏN CHEÁ RR TRONG VIEÄC TTBT TREÂN TTCK VIEÄT NAM TRONG THÔØI GIAN QUA: Ñeå ñaûm baûo hoaït ñoäng thanh toaùn coù hieäu quaû, Nghò ñònh soá 144/2003/NÑ-CP coù quy ñònh moät Quyõ goïi laø Quyõ hoã trôï TT cuõng nhö hoaït ñoäng söûa loãi sau GD daønh cho vieäc hoã trôï CK trong nhöõng tröôøng hôïp taïm thôøi thieáu huït CK TT. Sau ñaây laø caùc phöông phaùp haïn cheá ruûi ro ñang ñöôïc aùp duïng: 1. Kyù quyõ tröôùc khi GD: Caùc quy ñònh hieän haønh treân TTCK Vieät Nam yeâu caàu NÑT khi mua CK phaûi kyù quyõ 70% giaù trò tính treân möùc giaù ñaët mua vaø 100% CK khi döï ñònh baùn CK. Coù theå noùi ñaây laø moät quy ñònh töông ñoái chaët cheõ vì treân thöïc teá, tyû leä 70% giaù trò ñaët mua trong tình hình cuûa thò tröôøng Vieät Nam cuõng ñoàng nghóa vôùi 100% vôùi hai lyù do: thöù nhaát laø vôùi chu trình TT T+3, NÑT ñaët mua phaûi chuyeån tieàn vaøo TK ít nhaát laø vaøo ngaøy T+2 neân thôøi gian cheânh leäch giöõa ngaøy chuyeån tieàn vaø ngaøy TT laø moät 41 ngaøy. Vieäc giöõ laïi 30% tieàn ñaët mua chæ trong moät ngaøy trong ña soá tröôøng hôïp laø khoâng giuùp ích gì nhieàu cho NÑT. Lyù do thöù hai thuoäc veà vaán ñeà phaùp lyù: caùc Coâng ty CK khoâng ñöôïc hoaït ñoäng tín duïng, vieäc cho pheùp NÑT chæ kyù quyõ 70% giaù trò CK ñaët mua phaàn naøo töông öùng vôùi vieäc Coâng ty CK ñaõ cho khaùch haøng vay 30% coøn laïi. Ñieàu naøy laø khoâng cho pheùp. Chính vì vaäy, hieän nay khi thöïc hieän leänh cho khaùch haøng, caùc Coâng ty CK luoân yeâu caàu NÑT kyù quyõ 100% baát keå ñoù laø tieàn hay CK. 2. Cho pheùp thöïc hieän caàm coá CK: Trong tröôøng hôïp NÑT coù CK treân TK nhöng taïm thôøi thieáu huït tieàn maët ñeå TT cho GDCK, TTCK Vieät Nam cho pheùp NÑT caàm coá soá CK naøy ñoåi laáy moät khoaûn tieàn. Phöông phaùp naøy chæ phaùt huy taùc duïng trong tröôøng hôïp NÑT ñaõ coù saün CK treân TK GD vaø tìm ñöôïc ñoái taùc saün saøng nhaän caàm coá CK cho mình. 3. Quyõ hoã trôï TT: Quyõ hoã trôï TT do Trung taâm GDCK (trong töông lai laø Trung taâm LKù CK) laäp, caùc TVLKù ñoùng goùp ñeå TT thay cho TV LKù taïm thôøi maát khaû naêng TT tieàn cho caùc GDCK. Quyõ ñöôïc quaûn lyù taùch bieät vôùi taøi saûn cuûa Trung taâm GDCK (Trung taâm LKù CK) vaø ñöôïc giöõ taïi TK tieàn göûi ñöùng teân Trung taâm GDCK (Trung taâm LKù CK) taïi Ngaân haøng chæ ñònh (hieän taïi laø Ngaân haøng Ñaàu tö vaø Phaùt trieån Vieät Nam); Vieäc ñoùng goùp nhö quy ñònh trong Quy cheá LKù, TTBTø vaø ñaêng kyù CK ñoái vôùi caùc TV LKù ñöôïc chia thaønh hai khoaûn: (1) khoaûn ñoùng goùp coá ñònh ban ñaàu laø 120 trieäu ñoàng ñoái vôùi TV LKù laø Coâng ty CK vaø 80 trieäu 42 ñoàng ñoái vôùi TV LKù laø Ngaân haøng thöông maïi vaø (2) khoaûn ñoùng goùp haøng naêm baèng 0.008% doanh soá GD cuûa TV LKù. Vieäc söû duïng Quyõ ñöôïc tieán haønh theo trình töï nhö sau: - TV LKù ñöôïc xem laø taïm thôøi maát khaû naêng TT khi khoâng chuyeån tieàn hoaëc chuyeån tieàn khoâng ñuû so vôùi Baùo caùo TTBTø tieàn vaøo ngaøy T+2. Luùc ñoù, TV LKù phaûi ngay laäp töùc göûi Giaáy ñeà nghò söû duïng Quyõ hoã trôï TT cho TTGDCK. TTGDCK seõ göûi Thoâng baùo chaáp thuaän cho TV LKù vaø Ngaân haøng chæ ñònh; - Vaøo saùng ngaøy T+3, TTGDCK yeâu caàu Ngaân haøng chæ ñònh chuyeån tieàn töø TK tieàn göûi Quõy hoã trôï TT vaøo TK tieàn göûi GDCK cuûa TV LKù ñeå roài töø ñoù chuyeån vaøo TK tieàn göûi TTBTø cuõng cuûa chính TV ñoù. Vieäc trích chuyeån tieàn töø TK tieàn göûi Quyõ hoã trôï TT seõ ñöôïc thöïc hieän tröôùc tieân töø phaàn ñoùng goùp cuûa TV LKù. Neáu vaãn khoâng ñuû thì môùi trích töø khoaûn ñoùng goùp cuûa caùc TV LKù khaùc theo tyû leä ñoùng goùp cuûa caùc TV naøy; - Trong voøng 5 ngaøy laøm vieäc keå töø ngaøy söû duïng Quyõ, TV LKù coù nghóa vuï hoaøn traû Quyõ soá tieàn ñaõ söû duïng keøm theo laõi phaït tính treân soá tieàn chaäm traû; - Trong voøng 5 ngaøy laøm vieäc, theo yeâu caàu cuûa TTGDCK, Ngaân haøng chæ ñònh phaân boå soá tieàn maø khaùch haøng cuûa TV LKù ñöôïc nhaän, vaø chuyeån caùc khoaûn ñöôïc nhaän treân TK töï doanh vaøo TK taïm giöõ cuûa TTGDCK. Neáu soá tieàn taïm giöõ naøy khoâng ñuû ñeå buø ñaép thì TTGDCK seõ tieáp tuïc taïm giöõ soá CK treân TK töï doanh._.