Mô hình phản ánh nghệ thuật trong sáng tác của Honore de balzac và franz kafka (Qua một số tác phẩm tiêu biểu)

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong lịch sử mĩ học và lý luận văn học, phản ánh nghệ thuật là vấn đề cơ bản. Mô hình phản ánh nghệ thuật là sự đúc rút, khái quát hoá cao độ của đặc trưng phản ánh nghệ thuật trong sự tương quan với lịch sử văn học. Qua mô hình phản ánh nghệ thuật, ngoài những đặc trưng nghệ thuật, phần nào còn tiếp cận được quan niệm thẩm mĩ cũng như đặc thù lịch sử của từng giai đoạn văn học nhất định. Đặc biệt, qua đây sẽ nhận ra những nét đặc sắc, nổi bật của phong cách chủ thể thẩm mĩ, của trào lưu nghệ thuật... Vì vậy, đặt vấn đề nghiên cứu mô hình phản ánh nghệ thuật là một hướng tìm hiểu có ý nghĩa. 1.2 Honore De Balzac là cột mốc đồ sộ và quan trọng trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa hiện thực, của lĩnh vực tiểu thuyết. Những đóng góp to lớn của ông, cả về số lượng tác phẩm khổng lồ cũng như giá trị thẩm mĩ, đã làm giàu có lên rất nhiều cho kho tàng của văn chương nhân loại. Ông chính là hiện thân của tiểu thuyết mà bất cứ ai khi nghiên cứu lịch sử tiểu thuyết đều không thể bỏ qua. Franz Kafka được coi là hiện tượng đặc biệt, là một trong những nhà văn lớn nhất thế kỷ XX. Ngay từ khi ông xuất hiện cả thế giới nghệ thuật vốn bình ổn, tĩnh lặng bỗng bừng tỉnh. Kafka đã mở ra một thời kỳ mới của nghệ thuật. Chính nhà văn phức tạp này đã làm thay đổi tư duy tiểu thuyết. Các sáng tác của ông luôn là những tác phẩm mở ra nhiều đường tiếp cận với các tầng nghĩa khác nhau... Cả hai tác giả, H.Balzac và F.Kafka, đều tạo bước đột phá trong lịch sử văn chương thế giới. Cả hai cũng là đại biểu xuất sắc của chủ nghĩa hiện thực. Tuy cùng đối tượng miêu tả nhưng phương thức khái quát hiện thực của họ lại hoàn toàn khác nhau. Một bên là sự thăng hoa của chuẩn mực truyền thống còn một bên lại tạo những phá cách táo bạo... Tuy nhiên, trên phương diện nghiên cứu về đặc trưng của phản ánh nghệ thuật chưa có công trình nào nghiên cứu Balzac và Kafka một cách có hệ thống. Vì vậy, đặt sự tìm hiểu mô hình phản ánh nghệ thuật trong sáng tác của hai tác giả, qua những tác phẩm tiêu biểu nhất của họ, là yêu cầu có tính thời sự. 1.3. Tìm hiểu mô hình phản ánh nghệ thuật của Balzac và Kafka, một mặt là dịp để nhìn nhận lại phần nào diện mạo của chủ nghĩa hiện thực thế kỷ XIX cũng như chủ nghĩa hiện đại thế kỷ XX nhưng mặt khác quan trọng hơn, đó chính là thấy được sự vận động của tư duy nghệ thuật qua đặc trưng phản ánh nghệ thuật trong sáng tác của H.Balzac và F.Kafka. 1.4. Hai cây đại thụ của văn chương thế giới, Balzac và Kafka, đã trùm cái bóng rộng lớn của mình, vượt khỏi không gian và thời gian. Sự ảnh hưởng của hai tác giả cũng in dấu ấn đậm rõ ở Việt Nam. Dòng văn học hiện thực phê phán 1530- 1940 với những Nam Cao, Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố... chịu ảnh hưởng của ngòi bút Balzac còn cách viết của các nhà văn đương đại như Phạm Thị Hoài, Nguyễn Huy Thiệp phảng phất cách viết của Kafka.... Ở khía cạnh này việc tìm hiểu mô hình phản ánh nghệ thuật của hai tác giả chính là để hiểu thêm nền văn chương nước nhà... Tiếp cận những thành tựu to lớn của giá trị thẩm mĩ nơi sáng tác của Balzac và Kafka, còn là cách nâng thêm tầng văn hoá để tạo những gợi mở khi chiếm lĩnh nền văn học nước ngoài nói chung. 2. Lịch sử vấn đề H.Balzac và F.Kafka đều là những nhà văn lớn của văn chương nhân loại. Vì vậy, những sáng tác của họ đã được nghiên cứu rất nhiều trên mọi phương diện. Ở đây, chúng tôi chỉ điểm lại một vài ý kiến liên quan đến vấn đề của luận văn mà chúng tôi có dịp tham khảo. 2.1 Trên thế giới, ngay từ rất sớm, Balzac đã được các nhà nghiên cứu văn học quan tâm. Từ các nhà chính trị như Marx, Engel, Lenin... đến các nhà văn V. Hurgo, M.Gorki... đều bày tỏ sự thán phục đối với tài năng cũng như phương thức phản ánh của Balzac. Để có được số lượng sáng tác khổng lồ mà không gây ấn tượng phản cảm của sự nhàm chán, đơn điệu, những sáng tác của Balzac luôn linh hoạt, đa dạng trong hình thức biểu đạt. Việc tái hiện hiện thực khách quan một cách chân xác luôn được nhà văn thể hiện. Braghinxki trong “Sơ kết thảo luận về sự hình thành của chủ nghĩa hiện thực trong văn học các nước Phương Đông”, ở Tập san nghiên cứu văn học năm 1962 đã kết luận rằng Balzac đã: “ Mô tả thực tế một cách xác thực, tức là mô tả đời sống xã hội trong sự phát triển hợp với quy luật và những tính cách điển hình trong sự phát triển tự thân của chúng” (21,144). Nhà nghiên cứu Rexnik trong các tiểu luận của mình cũng thường xuyên khẳng định yếu tố tính cách điển hình trong sự phát triển của nó trong các tác phẩm của Balzac. Nhà văn Đức Wanto – Victo, Jack Linxnay (Anh) hay A.I. Vatenko (Xô viết)... cũng đề cao Balzac ở nhiều bình diện trong đó có việc ông khắc hoạ tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình. Năm 1969, Léon Theoren trong Tổng quan các nền văn học đã có cái nhìn hệ thống và toàn diện về quá trình sáng tác của Balzac cũng như ông đã thống kê số lượng tác phẩm cùng nhân vật của Balzac. Một trong những luận điểm nổi bật của ông là nhấn mạnh sự khách quan hoá hiện thực ở Balzac và khả năng sáng tạo yếu tố kỳ ảo của nhà văn. Ông cho rằng Balzac đã tạo ra “một thế giới vừa phản ánh thế giới hiện tại, lịch sử, vừa tạo ra một sự chuyển hoá mang tính huyền thoại” (15,34). Lagarde và Michard trong Hợp tuyển văn học thế kỷ XX cũng có những ý kiến đồng thuận với Léon Theorens. Baudelaine còn gọi Balzac là nhà “hiện thực linh giác” vì yếu tố kỳ ảo trong sáng tác của nhà văn. Ở đây, Balzac đã sử dụng chất liệu hoang đường để phát biểu những suy tư triết lý. Bằng cách phân tích cụ thể tiểu thuyết Miếng da lừa cũng như sự hệ thống, luận giải khác, X.M Petrop năm 1986 đã viết Chủ nghĩa hiện thực phê phán cũng khẳng định nhu cầu cách tân của Balzac từ yếu tố kỳ ảo. Từ đây X.M Petrop cũng đưa ra những phương thức khác về các phương thức nghệ thuật của Balzac: “Balzac đã đặt nhân vật chính xác những tình huống, những mối liên hệ...” (15,31)... Hầu như các tác phẩm đều tập trung chứng minh cho một luận điểm nào đó về phương diện nghệ thuật của Balzac, nhưng bên cạnh ấy vẫn nhắc tới những thủ pháp nghệ thuật khác. Các nhà nghiên cứu lịch sử nước Pháp thế kỷ XIX như A. Xoren, Haudo, Mozaze... cũng luôn công nhận giá trị tư liệu các phẩm của Balzac bởi khả năng sử dụng những chi tiết chân thực, chính xác cũng như sự trung thành với nguyên tắc lịch sử - cụ thể của nhà văn. Những công trình, ý kiến viết về Balzac thì rất nhiều nhưng các nhà nghiên cứu đều gặp gỡ nhau ở một điểm đó là thừa nhận những giá trị nghệ thuật to lớn của Balzac. Engel đã coi Balzac là “Người thày của chủ nghĩa hiện thực” và Engel còn đề cao những tác phẩm của Balzac chính là bài học của mình: “học tập được qua các tác phẩm của Balzac nhiều hơn là qua tất cả các sách của các nhà sử học, các nhà kinh tế học, các nhà thống kê chuyên nghiệp thời ấy cộng chung lại” (54,80). Là một đại biểu cho chủ nghĩa hiện đại, Franz Kafka với cách viết riêng của mình, cũng tập trung thu hút khối lượng khổng lồ các nhà nghiên cứu. Đã có hơn năm nghìn công trình viết về Franz Kafka - đó chính là sự thống kê chỉ dựa trên các nhan đề nghiên cứa của Yvegili vào năm 1981. Chính sự quy tụ đa dạng các lối viết và nhiều hệ tư tưởng mà Franz Kafka luôn được nhiều nhà văn xem là ông tổ của trường phái mình. Năm 1939 là mốc đánh dấu sự ảnh hưởng mạnh mẽ của Franz Kafka ở Phương Tây. Michel Remon đã viết: “Thế giới bắt đầu gặp gỡ Franz Kafka và định ngữ K rời bỏ lĩnh vực văn chương để áp dụng vào cuộc sống hàng ngày” (74,65). Phương thức nghệ thuật cũng như nội dung phản ánh của Franz Kafka lúc này thực sự đã rời bỏ biên giới của nó để tạo nên tính phổ biến kỳ diệu. Viết về nghệ thuật là công trình khoa học với đối tượng chuyên biệt là nghệ thuật, là văn học, đã có nhiều nhận định thoả đáng về Franz Kafka. Becton Brecht, tác giả của công trình ấy, đã có những nhận xét về thế giới nghệ thuật của Franz Kafka và cho rằng chỉ có tầm tư duy nhất định mới thẩm thấu được ẩn ý cũng như khả năng tiên tri của Franz Kafka: “Những cuốn sách của ông xuất hiện thường chỉ có một vài người nhận thấy mà thôi” (74,65). Cũng bàn về nghệ thuật tiểu thuyết, tập tiểu luận Thời đại nghi ngờ, tác giả Nathalie Saraute cũng bày tỏ quan niệm công nhận khả năng tiên tri của Franz Kafka và khẳng định sự thất thế của phương pháp hiện thực cũ. Ông cũng tuyên truyền các nhà văn cũng phải đi khai thác: “Những miền chưa khám phá” (71,32) theo gót của Franz Kafka . Còn nghiên cứu gia Hecman Brotso, tác giả của bài “Phong cách và thời đại huyền thoại” trong tập tiểu luận: Sáng tạo văn học và nhận thức lại nhấn mạnh đến “vũ trụ luận”, đến triết lý huyền thoại của Franz Kafka. Ông cũng khẳng định sự quay về của đương thời đối với huyền thoại “Theo gương của Jenijoix và Franz Kafka” (71,32). Lấy hình thức huyền thoại để đả phá thế giới hiện thực là cách làm mang lại nhiều hiệu quả thẩm mỹ mới mẻ và sâu sắc. Tại Lipbice, Tiệp Khắc trước đây, đã từng diễn ra hội nghị Quốc tế về Franz Kafka. Ở đây, R. Graudy đã kiên quyết bảo vệ ý kiến cho rằng Franz Kafka chính là đại diện tiêu biểu của phương pháp sáng tác hiện thực chủ nghĩa. Trong tác phẩm Về một chủ nghĩa hiện thực không bờ bến, Graudy khẳng định Franz Kafka đã xây dựng được một thế giới riêng, mà những vật liệu của thế giới đó được tổ chức theo một quy luật khác. Ngoài ra, Graudy còn phát hiện hình thức sáng tạo huyền ảo và chức năng dự báo ở những sáng tác của Franz Kafka . Vào tháng 1 năm 2004, Nhà xuất bản văn hoá thông tin xuất bản tập tiểu luận Nghệ thuật tiểu thuyết, những di chúc bị phản bội của Milan Kundera. Trong tập tiểu luận dài 462 trang này, Milan Kundera đã trình bày những nhận định mới mẻ về các đặc trưng phản ánh nghệ thuật của Kafka: "Họ đã chống lại nghĩa vụ phải gây cho người đọc ảo ảnh về cái có thật: cái nghĩa vụ đã toàn quyền thống trị suốt hiệp hai của tiểu thuyết” (41,250). Cũng ở đây, Milan Kundera còn đưa ra một vài luận kiến và luận chứng để so sánh giữa những sáng tác của Balzac, của các nhà hiện thực chủ nghĩa thế kỷ XIX với Kafka. Qua đó để nhấn mạnh thêm sự cách tân mạnh mẽ của Kafka. A.Camus - nhà văn, đại biểu của trường phái triết học hiện sinh chủ nghĩa, đã từng coi Dostoevski cùng với Kafka là những thần tượng của mình. Trong tập tiểu luận Hy vọng và phi lý trong tác phẩm Franz Kafka,ông đã thừa nhận tài năng, trực giác sắc bén của Kafka. A. Camus khẳng định “ Toàn bộ nghệ thuật của Kafka tập trung ở chỗ buộc độc giả phải đọc lại” (14,255). Các tác gia nghiên cứu từ Fuxik, Milena Jedenka, B.Rechk... đến các tờ báo hay những nhà văn hậu thế... đều luôn coi những sáng tác của Kafka là cánh cửa mở ra chiều sâu vô tận của nghệ thuật phản ánh... 2.2. Ở Việt Nam, Balzac sớm được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Kafka cũng được các công trình nghiên cứu khai phá. Riêng ở bình diện phản ánh nghệ thuật, cả hai tác giả đều ảnh hưởng nhiều đến các nhà văn Việt Nam. Năm 1966, Đỗ Đức Dục cho xuất bản cuốn Hônôrê Đơ Banzăc - một bậc thày của chủ nghĩa hiện thực. Ở công trình này, ngay cách định danh tiêu đề của nó, đã thấy được vai trò, vị trí của Balzac. Đỗ Đức Hiểu đã hệ thống một cách cụ thể và hoàn cảnh sáng tác, thế giới quan và tóm tắt một số tác phẩm chủ yếu của Balzac. Đặc biệt nhà nghiên cứu đã chú ý những nghệ thuật của tiểu thuyết cũng như những cách tân của Balzac. Ngôn ngữ tác phẩm cũng được Đỗ Đức Dục quan tâm: “Chính Balzac biết mình tự cầm bút có khó khăn, cho nên ông càng gọt sửa lời văn, thậm chí khuyến khích người viết văn làm một thứ “tổng vệ sinh văn học”(21,39). Nhưng nguyên tắc lịch sử - cụ thể là phương diện được Đỗ Đức Dục luận giải nhiều nhất. Trong Chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học Phương Tây, cũng do ông là tác giả, đã thừa nhận sự chi phối mạnh mẽ của nguyên tắc lịch sử - cụ thể, sự chính xác của các chi tiết... nơi sáng tác của Balzac. Balzac và cuộc săn tìm nhân vật chính diện trong bộ Tấn trò đời (Nxb Giáo dục,1997) là công trình nghiên cứu của Đặng Anh Đào, nghiêng về địa hạt nghệ thuật xây dựng nhân vật của Balzac. Ở đây, bà đã có những nhận xét khá thoả đáng về Balzac cũng như hệ thống nhân vật của ông. Bên cạnh đó cũng có một vài gợi mở khác trong lĩnh vực phản ánh nghệ thuật nói chung của Balzac: “cái đẹp của Balzac luôn đi liền với cái thật” (30,51); “Việc tái xuất hiện một nhân vật qua nhiều tác phẩm, trước Balzac chưa có nhà văn Phương Tây nào sử dụng” (30,85). Hoàng Nhân, Nguyễn Ngọc Ban, Đỗ Đức Hiểu, Lê Hồng Sâm, trong các nghiên cứu của mình, cũng có nhiều quan điểm trùng với Đặng Anh Đào. Lê Nguyên Cẩn lại đặc biệt chú ý tới yếu tố siêu nhiên trong sáng tác của Balzac. Cái kỳ ảo trong tác phẩm của Balzac do Nhà xuất bản Giáo dục phát hành năm 1999, được ông chuyên biệt nghiên cứu một cách có hệ thống về yếu tố kỳ ảo. Ở đây ông trình bày sự xuất hiện của cái kỳ ảo trong Tấn trò đời cùng các motif nổi bật, tác dụng của cái kỳ ảo trong tổ chức tác phẩm và mối quan hệ của nó với hiện thực: “Hiện tượng Balzac trở nên phức tạp, có góc cạnh cũng vì sự có mặt của các yếu tố kỳ ảo trong nhiều tác phẩm của ông" (15,28). Trong giáo trình Văn học Phương Tây, Bài viết Hônôrê Đờ Balzắc của tác giả Đặng Anh Đào đã thống kê cụ thể hoàn cảnh đặc biệt khi viết Tấn trò đời. Riêng tiểu thuyết Engénie Grandet được bà phân tích tỉ mỉ về ngoại lệ và điển hình, độ lệch thời gian và nhịp độ kể chuyện... Đặng Anh Đào cũng khái quát những đổi mới về quan niệm tiểu thuyết của Balzac, cụ thể như nhân vật, thời gian, màu sắc lịch sử cụ thể, trường độ. Tấn trò đời nổi bật với sự lên án đồng tiền và quyền chức: “với Tấn trò đời đồng tiền đã trở thành nhân vật chính, giống như ngoài cuộc đời” (56,550). Những công trình Lịch sử văn học Pháp thế kỷ XIX do Lê Hồng Sâm chủ biên (Nxb Ngoại văn, 1990); Các tác gia lớn của văn học Pháp thế kỷ XIX (Thái Thu Lan, Nxb Giáo dục 2002)... . Hay các bài viết trên các tạp chí đều hướng tới mục đích chung nhất đó là khái quát lại cách đánh giá Balzac cũng như nêu lên vai trò to lớn của giá trị hiện thực trong các tác phẩm của nhà văn. Nói một cách khách quan và công bằng thì ở Việt Nam, tình hình nghiên cứu Kafka có phần thu hẹp hơn so với nghiên cứu Balzac. Điều này có nguyên nhân của nó,mà trước hết là do những yếu tố nội sinh của nền văn học chúng ta. Bắt đầu từ những năm 60 của thế kỷ XX, Franz Kafka mới bắt đầu được đề cập. Thời gian đầu đa số các ý kiến đều đồng thuận phê phán văn học hiện sinh chủ nghĩa mà Kafka là một trong những đại diện. Tuy nhiên, khi đã thực sự thẩm thấu được tài năng của ông, người ta đã có những cái nhìn khác. Phương Tây – văn học và con người của G.S Hoàng Trinh đã chọn Franz Kafka là đối tượng quan trọng cho công trình nghiên cứu của mình. G.S Hoàng Trinh đã tìm hiểu về con người tha hoá cũng như thế giới huyền thoại trong sáng tác của Franz Kafka, bằng cách phân tích một cách khái lược các tiểu thuyết Vụ án, Lâu đài, Hoá thân. Ông đã khẳng định thế giới hiện thực của Franz Kafka chính là: “thế giới huyền thoại”, “ thế giới ảo ảnh”, một “thiên nhiên thứ hai”, đối lập với hiện thực và cuộc sống” (71,30). Cũng ở đây, tác giả Hoàng Trinh còn mạnh dạn chỉ ra một vài nhược điểm của nhà văn. Với cái nhìn khái quát hoá và đa diện, “Thế giới nghệ thuật của Franz Kafka”, trong cuốn sách Từ văn bản đến tác phẩm văn học của PGS. TS Trương Đăng Dung (Nxb khoa học xã hội, 1998), đã có những cách kiến giải sắc bén và hệ thống đối với phương diện nghệ thuật của Franz Kafka. Ở đây, tác giả Trương Đăng Dung đã trình bày một loạt các thủ pháp nghệ thuật của nhà văn: huyền thoại hoá, phi lôgic hoá... Một cách khéo léo trong sự đan dệt với các luận kiến, luận chứng. Theo nhà nghiên cứu này thì các tác phẩm của Franz Kafka luôn lơ lửng, khó nắm bắt bởi hệ ẩn ý sâu của nó: “người đọc khó có thể giải mã một cách nhất quán nội dung nào đó của một tác phẩm của Franz Kafka .” (24,255). Cũng chính ở bài viết này, tác giả đã nêu một vài so sánh giữa Franz Kafka với Balzac, với L.Tolstoi... để thấy rõ những khác biệt trong phản ánh hiện thực của các nhà văn tiêu biểu này. Đặng Anh Đào dành hẳn một phần để nghiên cứu Franz Kafka trong giáo trình Văn học Phương Tây. Trong phạm vi bài viết của mình, ngoài những hệ thống về tiểu sử và sự nghiệp văn chương, bà đã nghiên cứu cụ thể ở các tác phẩm Hoá thân, Nước Mĩ, Vụ án... gắn liền với các phương thức phản ánh nghệ thuật: “Một thày thuốc nông thôn và vấn đề huyền thoại” (56,650 – 654); “Nước Mĩ: Tính chất để ngỏ...” (56,654 – 657); “Vụ án: Kết cấu, điểm nhìn của nhân vật; mối liên hệ với các tác phẩm khác” (56,657- 662). Ở đây đã có nhiều cách kiến giải khá sắc sảo tuy nhiên lại thiếu tính hệ thống, tổng hợp bởi tác giả Đặng Anh Đào đã cắt rời sự phân tích qua từng tác phẩm. Năm 2006, Nhà xuất bản Giáo dục đã ấn hành tập chuyên luận Nghệ thuật Phran – Dơ Kafka của tác giả Lê Huy Bắc. Chuyên luận cũng tái hiện được toàn bộ cuộc đời, sự nghiệp, những đề tài của Franz Kafka. Các vấn đề như: huyền thoại hoá, nghệ thuật xây dựng nhân vật, hay các chi tiết ở mức độ so sánh ngầm... Nhìn chung là đã có nhiều quan điểm gặp gỡ với quan điểm của các nhà nghiên cứu trước. Lê Huy Bắc cũng chú ý tới ngôn từ nghệ thuật của Franz Kafka : “Kafka còn đề xuất một lối viết chứa đựng trong nó sự bí hiểm khó có thể cắt nghĩa và hầu như không thể bắt chước” (14,7). Cũng trong tiểu luận Trên hành trình chân lý Kafka trước đó, tác giả Lê Huy Bắc cũng đã biện giải những đặc điểm nghệ thuật đó của Kafka . Ngoài các tác giả trên, còn rất nhiều nhà nghiên cứu, các bài báo cũng tập trung khai thác về Kafka, về thế giới nghệ thuật của nhà văn tài năng này. Qua sự tổng hợp các ý kiến xung quanh vấn đề nghiên cứu sáng tác của H.Balzac và F.Kafka trong phạm vi có thể tìm hiểu được, chúng tôi nhận thấy: Đa số các tác giả đều hướng sự nghiên cứu vào khía cạnh cách tân nghệ thuật của Kafka cũng như sự đa dạng, linh hoạt nhưng cũng rất sáng tạo của nghệ thuật Balzac. Tuy nhiên, vấn đề đó mới dừng ở sự liệt kê hay chỉ được nhắc tới của công trình nghiên cứu hoặc nếu có đi sâu lại chỉ xoáy vào một đặc điểm nào đó của các nhà văn. Về cơ bản, hầu hết các nhà nghiên cứu chưa có công trình nào xâu chuỗi và hệ thống hoá một cách chuyên biệt về phương thức phản ánh nghệ thuật của Balzac và Kafka. Hơn nữa chưa đặt hai mô hình nghệ thuật đó song song để thấy được sự vận động kỳ diệu của văn học nghệ thuật. Những khoảng để ngỏ trên lại chính là sự gợi mở cho hướng tiếp cận của luận văn này. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Để có cái nhìn hệ thống và cơ sở đánh giá đúng mực những đóng góp của Balzac và Kafka, trước hết chúng tôi tìm hiểu một cách khái lược nhất về vấn đề phản ánh hiện thực trong lịch sử mĩ học và lý luận văn học cũng như đặc trưng phản ánh nghệ thuật của văn học thế kỷ XIX, thế kỷ XX. 3.2 Đi cụ thể tìm hiểu phương thức khái quát hiện thực của Balzac và Kafka, trong các sáng tác tiêu biểu của họ, để thấy rõ vai trò, vị trí và những đóng góp to lớn của hai tác giả. 3.3 Mỗi kết luận từ các nội dung trên là các dữ liệu để thừa nhận những thành tựu thẩm mĩ đồ sộ của Balzac và những cách tân sáng tạo mới mẻ, sâu sắc của Kafka. Khi đặt vấn đề nghiên cứu mô hình phản ánh nghệ thuật của hai tác giả này chúng tôi không đặt mục đích so sánh làm trọng điểm mà ở đây, chúng tôi chỉ làm nổi bật sự khác nhau, để qua đó chỉ ra sự vận động của văn học nghệ thuật hai trào lưu, hai thời đại... 4. Phạm vi khảo sát Do những khó khăn chủ quan và khách quan về tài liệu văn học nước ngoài mà phạm vi khảo sát, nghiên cứu của chúng tôi chỉ giới hạn trong các tác phẩm tiêu biểu: 4.1. Trong các sáng tác của H. Balzac: - Lão Goriot, Lê Huy dịch, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2001. - Vỡ mộng (2 tập), Trọng Đức dịch, Nxb Văn học 2001. - Kiệt tác không người biết, Lê Hồng Sâm dịch, Tạp chí văn học nước ngoài, số 4, 2001. - Miếng da lừa, Trọng Đức dịch, Nxb Văn học, 2004. - Ơgiêni Grăngđê, Huỳnh Lý dịch, Nxb Văn học, 2004. 4. 2. Trong các sáng tác của Kafka: - Lâu đài, Trương Đăng Dung dịch, Nxb Văn học, 1998. - Franz Kafka tuyển tập, Nxb hội nhà văn – Trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây, 2003. (Bao gồm: Hoá thân (Đức Tài dịch); Vụ án (Phùng Văn Tửu dịch), 13 truyện ngắn, nhật ký, thư từ). 5. Phương pháp nghiên cứu Với ý nghĩa mang tính đường lối, phương hướng và tính thực thi cụ thể, các phương pháp luận văn vận dụng đó là: phương pháp hình thức (phân tích các khía cạnh hình thức của tác phẩm văn học để rút ra ý nghĩa thẩm mĩ của chúng), phương pháp so sánh (để hiểu rõ bản chất và vị trí của một vấn đề trong các mối tương quan đa chiều của nó); phương pháp loại hình (để phân loại các luận cứ, luận điểm trong luận văn trên cơ sở chứng minh các nhóm hiện tượng giống nhau theo một tiêu chuẩn nào đó giúp chúng tôi nắm bắt được các hiện tượng trong mối quan hệ tổng thể, bao quát), phương pháp hệ thống (để xác định vị trí của một vấn đề trong mối quan hệ phân cấp với các vấn đề khác, qua đó chúng tôi đánh giá được đầy đủ giá trị và ý nghĩa của vấn đề ấy)... 6. Đóng góp mới của luận văn Trên sự tham khảo các công trình liên quan, luận văn đã cố gắng đưa ra mô hình phản ánh nghệ thuật khái quát nhất của H.Balzac và của F.Kafka. Đặc biệt luận văn trên cơ sở đối sánh gián tiếp hai mô hình phản ánh nghệ thuật của hai tác giả sẽ cố gắng chỉ ra sự vận động, biến chuyển, thay đổi tư duy nghệ thuật của hai trào lưu, hai thời đại. Qua đó, thấy rõ được sự mở rộng biên độ của chiều kích phản ánh hiện thực của F.Kafka mà cũng chính là những khả năng vô bờ bến của chủ nghĩa hiện thực hiện đại. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần “mở đầu” và “kết luận”, nội dung của luận văn được triển khai trong ba chương: Chương I. Chủ nghĩa hiện thực và mô hình phản ánh nghệ thuật Chương II. Phương thức khái quát hiện thực trong sáng tác của H. Balzac. (Qua một số tác phẩm tiêu biểu) Chương III. Phương thức khái quát hiện thực trong sáng tác của Franz Kafka. (Qua một số tác phẩm tiêu biểu) Ở các chương có thể sẽ có những vấn đề được kiến giải theo nhiều góc độ, chúng tôi coi đó như là những mặt cắt khác nhau để đạt đến cái nhìn toàn diện về đối tượng. Sau cùng là mục Tài liệu tham khảo. Ch­¬ng 1. Chñ NghÜa hiÖn thùc vµ m« h×nh ph¶n ¸nh nghÖ thuËt (Qua một số tác phẩm tiêu biểu) Ph¶n ¸nh luËn lµ häc thuyÕt duy vËt vÒ céi nguån kh¸ch quan cña ý thøc con ng­êi. Nã gi¶i thÝch mét c¸ch biÖn chøng néi dung cña ý thøc vµ con ®­êng nhËn thøc thÕ giíi cña con ng­êi còng nh­ c¸c h×nh thøc kh¸c nhau cña nã. Ph¶n ¸nh luËn ch¼ng nh÷ng lµ c¬ së nhËn thøc luËn cña nhËn thøc khoa häc mµ cßn lµ së h÷u ®Æc thï cña nghÖ thuËt - mét lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh thÇn hÕt søc phong phó vµ phøc t¹p. Quan hÖ v¨n häc vµ hiÖn thùc lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n hµng ®Çu cña lý luËn v¨n nghÖ. Nã ch¼ng nh÷ng soi s¸ng vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò lý luËn vÒ ph¶n ¸nh nghÖ thuËt mµ cßn lµ c¬ së cho viÖc nghiªn cøu c¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh lÞch sö v¨n häc. Chñ nghÜa hiÖn thùc cã ph¹m vi bao trïm réng lín trong tiÕn tr×nh v¨n häc, vµ t­¬ng øng víi néi dung ph¶n ¸nh cña nã lµ sù ph¸t triÓn theo thêi gian cña nh÷ng quan niÖm vÒ ph¶n ¸nh nghÖ thuËt. 1.1. VÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt trong lÞch sö mÜ häc vµ lý luËn v¨n häc Ph¶n ¸nh lµ nguyªn lý tæng qu¸t cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt ®· ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh lµ: “t¸i hiÖn nh÷ng ®Æc tr­ng, thuéc tÝnh, quan hÖ cña mét ®èi t­îng nµo ®ã”(60,738). S¸ng t¹o v¨n häc nghÖ thuËt lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh gåm nhiÒu t¸c ®éng qua l¹i, v× vËy tÊt yÕu dÉn ®Õn c¸c h×nh thøc ph¶n ¸nh kh¸c nhau. §iÒu nµy còng tû lÖ thuËn víi nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn nh÷ng ®Æc tr­ng riªng biÖt cña thÕ giíi nghÖ thuËt tõng nhµ v¨n. Phong c¸ch ®Æc thï cña tõng nghÖ sü t­¬ng thÝch víi thÕ giíi quan, víi ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña tõng ng­êi. LÞch sö mÜ häc vµ lý luËn v¨n häc ®· x¸c ®Þnh ®­îc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt. Kh¸i niÖm ®Çy ý nghÜa khoa häc nµy chóng t«i sÏ tr×nh bµy mét c¸ch kh¸i l­îc nhÊt qua quan niÖm cña mét sè nhµ mÜ häc vµ lý luËn v¨n häc tiªu biÓu. 1.1.1. Trªn thÕ giíi H¬n hai ngh×n n¨m tr­íc, c¸c nhµ triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p nhÊt lµ Platon vµ Aristote, lÇn ®Çu tiªn ®· chó ý ®Õn thuéc tÝnh næi bËt cña nghÖ thuËt, gäi nghÖ thuËt lµ “sù m« pháng tù nhiªn”. Hä hiÓu “tù nhiªn” lµ toµn bé cuéc sèng thùc t¹i, bao gåm cuéc sèng cña thiªn nhiªn vµ x· héi, ®­îc t¹o thµnh tõ c¸c hiÖn t­îng riªng lÎ. Hä gäi “m« pháng” chÝnh lµ n¨ng lùc cña nghÖ thuËt vµ nã cã thÓ t¸i t¹o l¹i c¸c hiÖn t­îng riªng lÎ Êy víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt nh­: ®iªu kh¾c, héi ho¹, biÓu diÔn s©n khÊu. Xocrat (469 – 399 TCN) kh¼ng ®Þnh r»ng: “NghÖ thuËt chÝnh lµ sù b¾t ch­íc thiªn nhiªn”. Cßn Platon (427 – 397 TCN) trªn lËp tr­êng duy t©m chñ nghÜa kh¸ch quan cña m×nh, «ng ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng mÜ häc. Platon ®Ò cao thuyÕt trùc c¶m vµ «ng lu«n t¹o ra sù t­¬ng ph¶n gi÷a nhËn thøc vµ c¶m høng nghÖ thuËt. ¤ng cho r»ng thÕ giíi cña c¸c sù vËt c¶m biÕt lµ kh«ng nhËn thøc, kh«ng ®øng ®¾n cßn “thÕ giíi ý niÖm lµ thÕ giíi cña nh÷ng c¸i phi c¶m tÝnh, phi vËt thÓ, lµ thÕ giíi cña ®óng ®¾n ch©n thùc, vµ c¸c sù vËt c¶m biÕt chØ lµ c¸i bãng cña ý niÖm”(57, 69 ). NhËn thøc cña con ng­êi, theo Platon kh«ng ph¶i lµ ph¶n ¸nh c¸c sù vËt c¶m biÕt cña thÕ giíi kh¸ch quan, mµ lµ nhËn thøc ý niÖm. NghÖ thuËt còng lµ sù ph¶n ¸nh l¹i c¸c ý niÖm vµ sù diÔn t¶ cña nghÖ sü chÝnh lµ b¶n sao l¹i mét b¶n sao, lµ sù b¾t ch­íc l¹i mét sù b¾t ch­íc. T­¬ng tù nh­ vËy, «ng cho r»ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt còng chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh c¸i ®· ®­îc ph¶n ¸nh. C¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa coi Aristote lµ bé ãc b¸ch khoa nhÊt trong sè c¸c nhµ t­ t­ëng cæ ®¹i Hy L¹p. NhËn thøc luËn cña Aristote cã mét vai trß quan träng trong lÞch sö triÕt häc cæ ®¹i. ¤ng thõa nhËn thÕ giíi kh¸ch quan lµ ®èi t­îng cña nhËn thøc vµ “tù nhiªn lµ thø nhÊt, tri thøc lµ tÝnh thø hai” (57,72 ). Aristote còng kh¼ng ®Þnh chÝnh nhê kh¶ n¨ng b¾t ch­íc tù nhiªn mµ con ng­êi ®· thu nhËp, tÝch luü ®­îc nhiÒu kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm. Råi ngay chÝnh b¶n th©n con ng­êi còng c¶m thÊy thÝch thó khi nh×n thÊy “nh÷ng kÕt qu¶ cña sù m« pháng, b¾t ch­íc mang l¹i”. Tuy nhiªn, Aristote còng l¹i cho r»ng khi dïng nh÷ng Èn dô ®Ó miªu t¶ sù vËt ph¶i nh­ “hiÖn ra tr­íc m¾t” vµ gi¶i thÝch “phµm nh÷ng thø mang hiÖn thùc c¶m ®Òu cã thÓ mang sù vËt bµy ra tr­íc m¾t chóng ta”(49,137). Råi «ng nhÊn m¹nh thªm vÒ kü x¶o, vÒ thñ ph¸p mµ ng­êi nghÖ sü sö dông chø kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn ë néi dung vµ ®èi t­îng cña sù m« pháng: “VËt ®­îc miªu t¶ lµm cho thÝch thó kh«ng ph¶i ë b¶n th©n sù m« pháng mµ ë chç kü x¶o, hoÆc do mµu s¾c, hoÆc do mét nguyªn nh©n nµo ®ã cïng lo¹i” (76,27) §¹o ®øc häc ®­îc Aristote xÕp vµo lo¹i khoa häc quan träng sau triÕt häc. Vµ «ng rÊt chó ý tíi mèi liªn hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc cña con ng­êi. NghÖ thuËt chi phèi, t¸c ®éng, thanh läc t©m hån con ng­êi, ®ã chÝnh lµ nh÷ng luËn ®iÓm tÝch cùc cña «ng trong §¹o ®øc häc. Nh­ vËy, t­ t­ëng triÕt häc vµ mÜ häc cæ ®¹i cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò nh­ng næi bËt h¬n c¶ ë c¸c nhµ mÜ häc thêi kú nµy ®ã lµ lu«n ®Ò cao häc thuyÕt vÒ sù “b¾t ch­íc”. Vµ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt víi hiÖn thùc, víi tù nhiªn kh¨ng khÝt, g¾n bã h÷u c¬ víi nhau. Tõ “Phôc h­ng” dïng ®Ó chØ mét thêi kú canh t©n v¨n häc tr¶i dµi ba thÕ kû. Kh¸i niÖm phôc h­ng cã mÆt trong tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh cña thêi kú nµy: nghÖ sü, b¸c häc, nhµ khoa häc, triÕt gia, nhµ kiÕn tróc vµ c¶ nhµ cÇm quyÒn ®Òu tin r»ng chØ cã sù nghiªn cøu thêi ®¹i hoµng kim Hy L¹p cæ ®¹i míi cã thÓ ®­a con ng­êi tíi sù vÜ ®¹i cña hiÓu biÕt. Hä thÝch trë l¹i truyÒn thèng v¨n häc vµ triÕt häc, còng nh­ nh÷ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt vµ kü thuËt cña Hy L¹p cæ ®¹i h¬n. Do ®ã, häc thuyÕt b¾t ch­íc tõ thêi cæ ®¹i vÉn lµ nguån c¶m høng chñ ®¹o cña nghÖ thuËt. ChÝnh nh÷ng ng­êi nghÖ sü ë ®Çu thêi kú phôc h­ng ë ý khi b­íc vµo giai ®o¹n héi ho¹ míi, còng lÊy cuéc sèng thùc tÕ cña con ng­êi lµm c¬ së. Ng­êi nghÖ sü thêi phôc h­ng lu«n ®Ò cao kh¸m ph¸ vµ diÔn t¶ nh÷ng “c¸i ®Ñp b¾t rÔ ngay chÝnh b¶n chÊt cña sù vËt”, hä miÖt mµi kh¸m ph¸ vµ thô c¶m vÎ ®Ñp tù nhiªn Êy. §iÒu ®¸ng nãi lµ hä kh«ng hÒ chó ý g¾n c¸i ®Ñp víi nh÷ng lùc l­îng siªu nhiªn, huyÒn bÝ hay trong ý niÖm tuyÖt ®èi cña con ng­êi. Nh÷ng nhµ mÜ häc thêi kú nµy, do ®ã, lu«n ®ßi hái nghÖ thuËt ph¶i “ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã vµ ph¶i chÞu sù ®iÒu khiÓn cña chóng”(76,111). Quan niÖm ®ã ®· chi phèi m¹nh mÏ tíi ngßi bót s¸ng t¹o cña c¸c nghÖ sü ®­¬ng thêi. Hä lu«n thÓ hiÖn nghÖ thuËt víi nh÷ng g× ch©n x¸c nhÊt cña hiÖn thùc. Theo hä kh«ng cã g× ®¸ng thô h­ëng vµ ng­ìng mé nh­ chÝnh vÎ ®Ñp nguyªn s¬ ®ang hiÖn tån. §èi t­îng cña c¸c nhµ mÜ häc nµy lu«n h­íng tíi vµ ph¶n ¸nh chÝnh lµ mü vËt. Nh­ng nÐt næi bËt tÝch cùc cña c¸c nhµ v¨n mÜ häc phôc h­ng chÝnh lµ hä kh«ng chÊp nhËn thô c¶m vµ truyÒn ®¹t thÕ giíi mét c¸ch thô ®éng, sao chÐp n« lÖ theo lèi tù nhiªn chñ nghÜa b¾t ch­íc mï qu¸ng thiªn nhiªn vµ tõ Êy, lÇn ®Çu tiªn mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, gi÷a phæ qu¸t vµ c¸ biÖt…®· ®­îc ®Æt ra. Râ rµng mÜ häc phôc h­ng ®· cã b­íc tiÕn ph¸t triÓn tiÕn bé so víi mÜ häc cæ ®¹i. Tuy vÉn ph¶i thõa nhËn mÆt h¹n chÕ cña hä ®· kh«ng ®Ò cËp tíi nh÷ng m©u thuÉn x· héi vµ nh÷ng mÆt tiªu cùc míi n¶y sinh. MÜ häc cæ ®iÓn ®­îc h×nh thµnh trong nh÷ng n¨m thÕ kû XVII. Hoµn c¶nh lÞch sö víi nh÷ng biÕn ®éng cña nã vÒ mÆt x· héi ®· cã sù t¸c ®éng to lín tíi t­ t­ëng mÜ häc thêi kú nµy. NÕu khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn víi sù t¨ng tèc cña c¸c bé m«n khoa häc chÝnh x¸c th× ®iÒu nµy còng tû lÖ thuËn víi chÕ ®é chuyªn chÕ ngµy cµng ®­îc cñng cè. Vµ ®©y chÝnh lµ c¬ së cho chñ nghÜa duy lý kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ trong triÕt häc. N.Boileau (1636 – 1711) lµ mÜ häc gia tiªu biÓu nhÊt trong thêi kú nµy. Quan ®iÓm mÜ häc cña «ng nãi riªng vµ mÜ häc cæ ®iÓn nãi chung tËp hîp trong t¸c phÈm ®­îc coi lµ c­¬ng lÜnh ®ã lµ cuèn nghÖ thuËt thi ca. Nhµ mÜ häc nµy cho r»ng thêi cæ ®¹i, nhÊt lµ nghÖ thuËt chÝnh lµ chuÈn mùc cÇn dâi theo vµ h­íng tíi. ThuyÕt b¾t ch­íc thiªn nhiªn ®­îc «ng ñng hé. Nh­ng v× nguyªn lý tinh thÇn lu«n ®­îc coi lµ khëi nguån cña mäi c¸i ®Ñp nªn thiªn nhiªn lóc nµy kh«ng cßn ®ãng vai trß quy ph¹m mÉu mùc cho nghÖ sü. Do ®ã, N.Boileau ®· cã ph¸t kiÕn rÊt tiÕn bé vÒ sù thanh läc thiªn nhiªn khi nã trë thµnh ®èi t­îng cña nghÖ thuËt: “thiªn nhiªn ph¶i ®­îc thanh khiÕt ho¸, ph¶i gi¶i tho¸t khái tÝnh th« lç nguyªn s¬ cña nã, ph¶i ®­îc h×nh thµnh do sù ho¹t ®éng ®iÒu chØnh cña lý trÝ” (76,122). Lóc nµy lý trÝ l¹i ®­îc «ng ®Ò cao vµ sù kh¸i qu¸t ho¸, ®iÓn h×nh ho¸ còng lµ nh÷ng luËn ®iÓm mµ «ng kiÕn gi¶i. Tuy nhiªn, nhµ mÜ häc cña chñ nghÜa cæ ®iÓn nµy l¹i phñ nhËn viÖc h×nh thµnh tÝnh c¸ch trong qu¸ tr×nh vËn ®éng néi t¹i cña nã. ¤ng ®· chñ tr­¬ng x©y dùng sù tÜnh hãa tÝnh c¸ch vµ do vËy, mèi quan hÖ gi÷a tÝnh c¸ch vµ hoµn c¶nh ®· kh«ng ®­îc chó ý ®óng møc. LÞch sö cña mÜ häc ®¹t ®Õn gi¸ trÞ cao trong ho¹t ®éng ._.thÈm mÜ khi b­íc vµo giai ®o¹n cña mÜ häc khai s¸ng thÕ kû XVIII. MÜ häc khai s¸ng ®· cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh theo ý nghÜa tù th©n cña thuËt ng÷ nµy. Tr­íc hÕt, ®©y lµ thêi kú në ré vµ tËp trung hµng lo¹t tªn tuæi nh÷ng nhµ t­ t­ëng lín mµ trong ®ã næi bËt lµ c¸c ®¹i biÓu D.Diderot(1713 – 1784); I.F.Sile(1759-1805) vµ I.V Gorthe(1740-1832). D.Diderot nhµ khai s¸ng Ph¸p ®· chØ ra r»ng: “mçi t¸c phÈm nghÖ thuËt chØ ®¸ng khen ngîi khi nµo nã phï hîp víi tù nhiªn ë mäi n¬i vµ trong tÊt c¶”(63,9). Nh­ vËy, thuyÕt b¾t ch­íc ®· ®­îc «ng ®Ò cao vµ kh¼ng ®Þnh tuyÖt ®èi. ¤ng ®· lý t­ëng ho¸ thiªn nhiªn trë thµnh mÉu mùc tr­íc tiªn cña nghÖ thuËt vµ luËn ®iÓm nµy cña D.Dideirot ®· t¹o sù t­¬ng ph¶n víi mÜ häc duy t©m cña chñ nghÜa cæ ®iÓn. Tuy nhiªn, «ng ®· c¸ch t©n vµ quy m« ho¸ h¬n néi hµm kh¸i niÖm thiªn nhiªn. §èi víi «ng, thiªn nhiªn lµ tÊt c¶ thÕ giíi hiÖn thùc bao hµm c¶ gi¸ trÞ tù nhiªn vµ x· héi. Trong TiÓu luËn vÒ héi ho¹, nhµ mÜ häc l¹i yªu cÇu nghiªn cøu ®èi t­îng con ng­êi trong sù t­¬ng hîp víi nh÷ng mèi liªn hÖ vµ nh÷ng m«i giíi phøc t¹p. Quan ®iÓm cña t¸c gi¶ nµy vÒ thuyÕt b¾t ch­íc ®· cã sù xung kh¾c, m©u thuÉn nhau: mét mÆt «ng nhÊn m¹nh ph¶i t¸i hiÖn ch©n thùc nh­ chÝnh ng­êi nghÖ sü ®ang ho¸ th©n vµo c¶nh huèng ®ã nh­ng mÆt kh¸c, «ng l¹i kh­íc tõ sù m« pháng tù nhiªn Êy “dï lµ thiªn nhiªn ®Ñp, lµ ch©n lý ch¨ng n÷a, còng kh«ng nªn b¾t ch­íc qu¸ s¸t”(76,146). NÕu nh­ D.Diderot ®­îc xem lµ ®Ønh cao cña chñ nghÜa khai s¸ng Ph¸p th× ë chñ nghÜa khai s¸ng §øc l¹i ®­îc thÓ hiÖn tËp trung ë c¸c thµnh tùu n¬i nh÷ng s¸ng t¸c cña I.F.Sile vµ I.V Goethe. Næi bËt lªn trong lý luËn vÒ ph¶n ¸nh cña I.F Sile lµ ý thøc chèng l¹i thuyÕt b¾t ch­íc. §iÒu nµy ®­îc luËn chøng qua kh¸i niÖm “trß ch¬i” vµ “thÕ giíi biÓu t­îng gîi c¶m xóc thÈm mÜ cña «ng”. I.F.Sile lu«n g¾n liÒn víi h×nh t­îng c¶m tÝnh vµ c¸c ý niÖm, «ng hoµn toµn phñ ®Þnh sù ®ång nhÊt nghÖ thuËt víi hiÖn thùc vµ ch©n lý. MÆt kh¸c, «ng rÊt ®Ò cao tíi vai trß tÝch cùc chñ quan cña ng­êi nghÖ sü trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt. ¤ng ®· thÓ hiÖn ®iÒu nµy trong bøc th­ göi thi hµo Goeth: “nghÖ sü ph¶i cã hai ®Æc tÝnh”, “mét lµ ph¶i tù n©ng m×nh lªn cao h¬n hiÖn thùc, vµ hai lµ ph¶i ë trong giíi h¹n cña thÕ giíi thuéc gi¸c quan”(76,177). Râ rµng lµ I.F.Sile ®· mong muèn vÒ sù dung hoµ gi÷a hiÖn thùc vµ lý t­ëng trong thÕ giíi nghÖ thuËt cïng víi sù ®Ò cao vai trß cña chñ thÓ s¸ng t¹o. §©y lµ quan ®iÓm tiÕn bé vµ cã ¶nh h­ëng lín tíi sù ph¸t triÓn cña mÜ häc. Ng­êi häc trß ®Çu tiªn thÊm nhuÇn vµ dung n¹p quan niÖm cña I.F.Sile chÝnh lµ I.V.Goeth. Theo «ng, nghÖ thuËt ph¶i g¾n bã víi cuéc sèng, víi sù ph¸t triÓn cña x· héi vÒ kinh tÕ chÝnh trÞ vµ x· héi. Mçi thêi ®¹i lÞch sö cã mét nÒn nghÖ thuËt t­¬ng øng: “X· héi nh­ thÕ nµo th× v¨n nghÖ nh­ thÕ Êy”. Nh÷ng biÕn ®éng trong ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ th­êng dÉn tíi biÕn ®æi trong lÜnh vùc v¨n nghÖ. ¤ng kh¼ng ®Þnh nghÖ thuËt ph¶i b¾t rÔ tõ thiªn nhiªn vµ thiªn nhiªn chÝnh lµ nguyªn liÖu ®Ó s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Tuy nhiªn, theo «ng, sù sao chÐp n« lÖ thùc t¹i kh¸ch quan hay sù b¾t ch­íc mï qu¸ng tuyÖt ®èi thiªn nhiªn lµ ®iÒu nghÖ thuËt cÇn nÐ tr¸nh vµ muèn ph¶n ¸nh thùc t¹i th× ph¶i th«ng qua kh¸i qu¸t ho¸, ®iÓn h×nh ho¸. Nh­ng sù ®iÓn h×nh ho¸ còng ph¶i linh ho¹t vµ cã ®iÓm dõng. I.V.Goeth còng nhÊn m¹nh vai trß cña t­ëng t­îng, cña h­ cÊu trong nghÖ thuËt. Nh­ thÕ còng cã ý nghÜa lµ «ng ®· thÊu suèt vai trß tÝch cùc, chñ ®éng cña chñ thÓ thÈm mü. TÊt c¶ nh÷ng luËn ®iÓm tiÕn bé cña I.V.Goeth ®· tËp trung kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm mÜ häc ®óng ®¾n vµ ®Çy c¸ch t©n cña «ng. Nh÷ng thµnh tùu nµy chÝnh lµ ®iÓm mÊu chèt t¹o sù ph¸t triÓn lªn tíi ®Ønh cao cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc Marx. Lµ nh÷ng ®¹i biÓu cña triÕt häc duy t©m chñ nghÜa, I.Kant (1724 - 1804) vµ G.V.Hegel (1770 - 1831), ®· ®­a ra nh÷ng kiÕn gi¶i ®Æc thï vÒ nghÖ thuËt vµ lý luËn ph¶n ¸nh. Cã thÓ nãi víi hÖ thèng ®å sé cña m×nh, mü häc Hegel tËp trung nhiÒu nhÊt nh÷ng thµnh tùu vµ truyÒn thèng cña mü häc ph­¬ng t©y tõ Platon, Aristote trë ®i. Nã trµn ®Çy tÝnh chÊt lý tÝnh. §iÒu nµy thÓ hiÖn trùc tiÕp trong ®Þnh nghi· nÒn t¶ng: “c¸i ®Ñp lµ hiÖn th©n c¶m tÝnh cña ý niÖm”(49,16). Hegel cho r»ng nghÖ thuËt chÝnh lµ sù ph¸t triÓn tù th©n cña kh¸i niÖm. Hegel ®· x©y dùng toµn bé hÖ thèng lý luËn nghÖ thuËt cña m×nh, nh­ cho r»ng nghÖ thuËt ph¸t triÓn theo quy luËt “lÊn ¸t” dÇn c¸c ý niÖm tuyÖt ®èi bªn trong ®èi víi c¸i vÎ vËt chÊt c¶m tÝnh bªn ngoµi. Víi tÝnh chÊt lý tÝnh cùc ®oan trong mü häc vµ lý luËn ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña Hegel, «ng ®· tËp trung ë hai mÆt phi nh©n b¶n vµ phi thùc chøng khoa häc. Tuy lµ ng­êi chó ý chñ yÕu vµo sù t¸i t¹o vµ thÓ hiÖn c¸c h×nh t­îng ®êi sèng trong t¸c phÈm nghÖ thuËt nh­ng Hegel l¹i tõ chèi hÖ thuËt ng÷ “m« pháng tù nhiªn”. ¤ng kh¼ng ®Þnh r»ng ®Æc tr­ng cña nghÖ thuËt lµ sù s¸ng t¹o ra “lý t­ëng”. ¤ng hiÓu lý t­ëng lµ sù biÓu hiÖn t­ t­ëng sù ph¸t triÓn tinh thÇn, trong “mét hiÖn t­îng bªn ngoµi” (63,9) trong tÝnh c¸ thÓ sinh ®éng cña nã, tøc lµ trong h×nh t­îng. Nh­ vËy víi nh÷ng quan ®iÓm riªng cña m×nh, Hegel ®· cã nhiÒu ®ãng gãp cho lÞch sö mü häc. Nh¾c ®Õn lÞch sö mü häc ng­êi ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng d©n chñ Nga thÕ kû XIX. T­ t­ëng chñ ®¹o vµ chi phèi Bielinxki chÝnh lµ c¬ së triÕt häc duy vËt chñ nghÜa. Bielinxki cho r»ng ®èi t­îng chñ yÕu cña nghÖ thuËt lµ hiÖn thùc vµ kh¸i niÖm “hiÖn thùc” «ng ®ång thuËn víi thiªn nhiªn vµ con ng­êi. Nh­ vËy «ng ®· g¾n nghÖ thuËt víi nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi, cña thêi ®¹i. Còng nh­ Hegel, Bielinxki xo¸y sù chó ý tíi ®Æc thï næi bËt cña nghÖ thuËt ®ã lµ sù t­ duy b»ng h×nh t­îng, sù t¸i hiÖn cuéc sèng qua nh÷ng h×nh t­îng nghÖ thuËt. Vµ «ng cho ®ã chÝnh lµ tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt khoa häc vµ nghÖ thuËt. Bielinxki còng nhÊn m¹nh r»ng tiªu chÝ ®Ó kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm nghÖ thuËt lµ tÝnh trung thùc ®èi víi hiÖn thùc. Nh­ng tÝnh trung thùc ë ®©y kh«ng ®ång nghÜa víi sù ph« t« tuyÖt ®èi hiÖn thùc. Ng­êi nghÖ sü ph¶i biÕt chän läc, biÕt kh¸i qu¸t nh÷ng c¸i phæ biÕn qua nh÷ng nÐt c¸ biÖt cïng víi nh÷ng mèi quan hÖ cña ®èi t­îng ®­îc m« t¶. ¤ng ®· x©y dùng nªn kh¸i niÖm ®iÓn h×nh dùa trªn mÜ häc truyÒn thèng. Nhµ mÜ häc d©n chñ c¸ch m¹ng Nga Chernyshevski còng ®ång quan ®iÓm víi Bielinxki vÒ vai trß vµ néi dung cña nghÖ thuËt lµ t¸i hiÖn hiÖn thùc song «ng ®· më réng ph¹m vi ®èi t­îng: Nã kh«ng chØ gåm c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶ mµ lµ hiÖn thùc trong tÝnh trän vÑn ®a d¹ng cña nã. ¤ng còng cho nghÖ thuËt ph¶i biÕt truyÒn ®¹t néi dung s©u xa ë bªn trong hiÖn t­îng vµ chØ biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc thï, ®Æc tr­ng næi bËt vµ b¶n chÊt nhÊt. ¤ng cßn ®Èy cao vai trß cña nghÖ thuËt khi cho r»ng nã cã thÓ chi phèi, ph¸n quyÕt c¸c hiÖn t­îng ®êi sèng. Víi nh÷ng kiÕn gi¶i riªng, c¸c nhµ c¸ch m¹ng d©n chñ Nga ®· cã sù tÝch hîp trong thÕ giíi quan cña m×nh, nh­ vËy cã nghÜa lµ sù ®ãng gãp cña hä trong tiÕn triÓn lÞch sö mÜ häc lµ ®iÒu ®¸ng l­u ý. Vµ ë nh÷ng quan ®iÓm cña hä, ý thøc vÒ sø mÖnh c¶i t¹o x· héi cña v¨n häc, ph­¬ng diÖn chñ quan trong néi dung t¸c phÈm míi ®­îc nhÊn m¹nh. Sù ra ®êi cña triÕt häc Marx t¹o nªn sù biÕn ®æi cã ý nghÜa c¸ch m¹ng trong lÞch sö ph¸t triÓn triÕt häc vµ khoa häc x· héi cña nh©n lo¹i. C.Marx vµ Ph.Engel ®· kÕ thõa mét c¸ch cã phª ph¸n nh÷ng thµnh tùu cña t­ duy nh©n lo¹i, s¸ng t¹o nªn chñ nghÜa duy vËt triÕt häc triÖt ®Ó, kh«ng ®ång quan ®iÓm víi chñ nghÜa duy t©m vµ phÐp siªu h×nh. Chñ nghÜa Marx lÊy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö lµm c¬ së lý luËn cho m×nh. Sù ph¸t triÓn cña mÜ häc macxit còng ra ®êi tõ ®ã. §Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng ý kiÕn bµn vÒ v¨n häc, nghÖ thuËt - mét h×nh th¸i ý thøc x· héi ®Æc thï, triÕt häc Marx ®Òu lÊy vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt - ý thøc, mèi quan hÖ gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th­îng tÇng, b¶n chÊt vµ hiÖn t­îng… lµm xuÊt ph¸t ®iÓm. Marx vµ Engel ®Òu kh«ng ®ång ý trong quan ®iÓm khi kh¼ng ®Þnh sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi. Hä ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn ý nghÜa nhËn thøc cña nghÖ thuËt. Engel rÊt ®Ò cao nh÷ng tr­íc t¸c võa cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt võa cã gi¸ trÞ tæng hîp liªn ngµnh cña H.Balzac. C¶ hai nhµ kinh ®iÓn ®Òu coi träng nh÷ng s¸ng t¸c hiÖn thùc chñ nghÜa. Engel cßn ®Ò ra ®Þnh nghÜa cã tÝnh chÊt tiªu chÝ cho v¨n häc hiÖn thùc chñ nghÜa. Th­êng xuyªn nhÊn m¹nh vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n nghÖ vµ x· héi, lµ mèi quan t©m cña Marx vµ Engel. C¶ hai «ng ®Òu thõa nhËn vµ kh¼ng ®Þnh tÝnh giai cÊp lµ thuéc tÝnh tÊt yÕu cña v¨n nghÖ trong x· héi cã giai cÊp: “khi mµ m©u thuÉn giai cÊp ®· tù ph¬i bµy, ®Êu tranh giai cÊp ®· ®­îc ý thøc ®Çy ®ñ, th× tÝnh giai cÊp nãi chung, vµ tÝnh giai cÊp cña v¨n nghÖ nãi riªng, còng sÏ c«ng khai tù gi¸c h¬n”(58,79). Ngoµi ra hai «ng cßn kh¼ng ®Þnh: NhËn thøc cña con ng­êi ch¼ng qua lµ sù ph¶n ¸nh cña thÕ giíi kh¸ch quan. Nh÷ng t­ t­ëng cña Marx vµ Engel ®· lµ nÒn mãng cho ph¶n ¸nh luËn mµ c¸c hËu nh©n thiÕt kÕ vµ x©y ®¾p. §øng tr­íc yªu cÇu lÞch sö cña cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n, bao qu¸t ®­îc mäi thµnh tùu khoa häc nhÈy vät vµo cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, Lenin ®· ph¸t triÓn t­ t­ëng mÜ häc vµ v¨n nghÖ cña Marx vµ Engel. Qu¸n triÖt tinh thÇn lÊy thùc tÕ c¸ch m¹ng lµm nguyªn liÖu kÕt hîp víi v¨n ho¸ truyÒn thèng, Lenin ®· gi¶i quyÕt toµn diÖn vµ triÖt ®Ó c¸c mèi quan hÖ gi÷a nÒn v¨n nghÖ c¸ch m¹ng víi thÕ giíi quan céng s¶n, víi hiÖn thùc ®Êu tranh c¸ch m¹ng vµ víi di s¶n ­u tó cña nh©n lo¹i. Lenin cßn v¹ch ra ba ph­¬ng diÖn c¬ b¶n cÊu thµnh t­ t­ëng v¨n nghÖ. Tr­íc hÕt, «ng kh¼ng ®Þnh v¨n nghÖ ph¶i cã tÝnh §¶ng. Vµ «ng cßn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quan hÖ tÝnh §¶ng víi c¸c ph¹m trï h÷u quan vÒ b¶n chÊt x· héi cña v¨n nghÖ. Lenin ®· tiÕn lªn hoµn thiÖn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ mÆt nhËn thøc luËn mµ kÕt tinh cña nã lµ ph¶n ¸nh luËn. Tõ Êy, Lenin ®· ®Æt c¬ së v÷ng ch¾c cho viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a v¨n nghÖ vµ hiÖn thùc bao gåm c¸c vÊn ®Ò ph¶n ¸nh víi nhËn thøc, ph¶n ¸nh s¸ng t¹o…Tuy nhiªn, Lenin còng lu«n ®Ò cao vai trß cña chñ thÓ s¸ng t¹o. ¤ng gay g¾t phñ nhËn sù sao chÐp tù nhiªn trong v¨n häc: “h×nh ¶nh cã thÓ ph¶n ¸nh vËt thÓ mét c¸ch trung thùc, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt nh­ng ë ®©y mµ gièng hÖt th× thËt lµ ngu xuÈn”(46,161). TiÕp theo Lenin cßn ®ång thêi gi¶i quyÕt mét c¸ch hoµn chØnh vµ cã hÖ thèng c¸c mèi t­¬ng quan biÖn chøng gi÷a kÕ thõa, phª ph¸n vµ s¸ng t¹o cña nÒn v¨n hãa v« s¶n ®èi víi di s¶n v¨n nghÖ cña qu¸ khø. Cã thÓ ngay khi nãi ®Õn Lenin, t­ t­ëng v¨n nghÖ cña giai cÊp v« s¶n ®· ®­îc ®Þnh h×nh mét c¸ch hoµn chØnh, më ra mét kû nguyªn míi cho v¨n häc nghÖ thuËt cña nh©n lo¹i tiÕn bé. Tõ Marx vµ Engel ®Õn Lenin ®· t¹o c¬ së nÒn mãng cho lý luËn vÒ ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña mÜ häc macxit. Mµ tr­íc hÕt lµ nã ®· ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi t­ t­ëng cña c¸c hËu bèi. G.V.Plekhanov lµ thõa nh©n xuÊt s¾c nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc cña Marx – Engel. G.V.Plekhanov còng kh¼ng ®Þnh r»ng ®Êu tranh giai cÊp lµ ®èi t­îng c¬ b¶n cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña v¨n häc nghÖ thuËt. Tuy nhiªn, quan niÖm cña «ng vÒ vÊn ®Ò v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc cßn nhiÒu ®iÓm ch­a dÔ thuyÕt phôc. Nhµ mÜ häc Hurggari G.Lukacs ®· cã c¸i nh×n ®a diÖn h¬n vÒ mÜ häc macxit khi thÕ giíi b­íc sang thÕ kû XX. Nh÷ng vÊn ®Ò cña chñ nghÜa hiÖn thùc (1948) vµ §Æc tr­ng mÜ häc(1965) lµ c¸c tiÓu luËn mµ nh÷ng quan ®iÓm mÜ häc cña «ng ®­îc tËp trung thÓ hiÖn. Trong Nh÷ng vÊn ®Ò cña chñ nghÜa hiÖn thùc th× luËn kiÕn mÜ häc ®Çy s¾c s¶o cña G.Lukacs ®­îc thÓ hiÖn næi bËt ë bµi viÕt “nghÖ thuËt vµ ch©n lý kh¸ch quan”. ë ®©y, «ng ®· cã nh÷ng ph¸t biÓu rÊt riªng. ¤ng cho r»ng mçi t¸c phÈm ®Òu cã gi¸ trÞ, søc sèng vµ phong c¸ch nghÖ sü ®éc ®¸o cña riªng chóng. Vµ chÝnh tÝnh chÊt riªng cña thÕ giíi nghÖ thuËt lµm cho “sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc trung thùc h¬n, toµn diÖn h¬n, sinh ®éng h¬n, uyÓn chuyÓn h¬n sù ph¶n ¸nh mµ ng­êi tiÕp nhËn cã ®­îc”(45,60). Nh­ vËy, G.Lukacs ®· kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt khÐp kÝn, tù th©n lµ thuéc tÝnh ®Çu tiªn cña t¸c phÈm v¨n häc. ¤ng cßn ®Æt v¨n häc trong sù ®èi s¸nh víi khoa häc. NÕu nh­ khoa häc nh»m kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng quy luËt tÊt yÕu cña hiÖn thùc kh¸ch quan th× v¨n häc l¹i ph¶n ¸nh ®êi sèng trong sù vËn ®éng vµ nh÷ng mèi liªn hÖ cña nã. Khoa häc mang ®Ëm tÝnh hÖ thèng cßn v¨n häc l¹i trë l¹i trän vÑn lµ v¨n häc, chóng mang tÝnh ®éc lËp tù th©n. Ngay nhan ®Ò NghÖ thuËt vµ ch©n lý kh¸ch quan, ®· thÊy ®­îc môc ®Ých vµ néi dung «ng ®Ò cËp. VÊn ®Ò ch©n lý nghÖ thuËt ®­îc «ng luËn chøng mét c¸ch minh x¸c vµ vÉn lu«n chó ý tíi h×nh thøc ®Æc thï cña v¨n häc. “Kh«ng thÓ so s¸nh víi nguyªn mÉu chÝnh lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cña ¶o ¶nh nghÖ thuËt”(45,137). Nh­ vËy, nhµ mÜ häc ng­êi Hurgari ®· tiÕp thu vµ kÕ thõa luËn kiÕn cña Lenin r»ng hiÖn thùc kh¸ch quan kh«ng ph¶i lµ ®éc quyÒn tuyÖt ®èi cña néi dung nghÖ thuËt. NghÜa lµ «ng ®· phñ nhËn sù ®ång thuËn gi÷a ch©n lý nghÖ thuËt vµ ch©n lý ®êi sèng. Sau nh÷ng luËn ®iÓm trªn, G.Lukacs ®· ®óc rót ra kÕt luËn vÒ tiªu chÝ ®Ó minh xÐt cho tÝnh ch©n thùc cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt. ¤ng cho r»ng sù ph¶n ¸nh nghÖ thuËt ®­îc kh¸ch thÓ ho¸ lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh ®óng ®¾n mèi liªn hÖ trong sù tÝch hîp tæng thÓ cña nã. Cßn kho¶ng c¸ch gi÷a chi tiÕt nghÖ thuËt vµ chi tiÕt trong hiÖn thùc ®êi sèng kh«ng cã sù liªn quan víi nhau. LuËn kiÕn ®Çy s¸ng t¹o nµy cña G.Lukacs ®· ph¸ vì tÝnh quy ph¹m yªu cÇu sù ch©n thùc cña c¸c chi tiÕt cña chñ nghÜa hiÖn thùc. Vµ c«ng tr×nh §Æc tr­ng mÜ häc (1965), G.Lukacs cßn kh¸i qu¸t h¬n n÷a nh÷ng luËn ®iÓm cña «ng. Ở t¸c phÈm nµy, G.Lukacs mÆc dï vÉn thõa nhËn nghÖ thuËt lµ ph­¬ng thøc ®Æc tr­ng cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc nh­ng «ng kiªn quyÕt kh­íc tõ quan niÖm v¨n häc lµ b¶n sao cña hiÖn thùc. Råi G.Lukacs rÊt chó ý tíi mèi quan hÖ gi÷a kh¸ch thÓ vµ chñ thÓ trong cÊu tróc ph¶n ¸nh nghÖ thuËt. Nh­ng nh­îc ®iÓm cña «ng lóc nµy lµ kh«ng ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a chñ thÓ cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ chñ thÓ cña nhËn thøc luËn nãi chung. MÆc dï vËy G.Lukacs vÉn lu«n lu«n ®Ò cao vai trß cña chñ thÓ s¸ng t¹o. ¤ng lu«n coi con ng­êi lµ ®èi t­îng quyÕt ®Þnh cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a chñ thÓ hãa vµ kh¸ch thÓ ho¸ lu«n mang tÝnh dung hîp. Nh­ vËy, nh÷ng kiÕn gi¶i cña G.Lukacs tá ra ch­a thËt minh x¸c khi ph©n biÖt chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. Cã sù phi logic trong quan ®iÓm mÜ häc cña «ng: mét mÆt «ng kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm ph¶i lµ hiÖn th©n cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ mÆt kia l¹i cho t¸c phÈm sÏ bÊt kh¶ tån hiÖn nÕu kh«ng ph¶i lµ sù s¸ng t¹o cña c¸ nh©n nghÖ sü. MÆc dï cßn nhiÒu ®iÒu ch­a tho¶ ®¸ng nh­ng víi sù xuÊt hiÖn c¸c quan ®iÓm cña G.Lukacs, lÞch sö cña mü häc cã thªm mét c«ng tr×nh nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò mü häc c¬ b¶n trong ®ã næi bËt lªn lµ vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ hiÖn thùc kh¸ch quan. Nhµ mÜ häc ngưêi Anh - C.Caudwell, tuy cïng ®èi t­îng nghiªn cøu mÜ häc víi G.Lukacs, nh­ng «ng ®· cã nh÷ng ph¸t kiÕn míi vµ lÊp ®Çy kho¶ng trèng cña G.Lukacs. HÇu nh­ tÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn cña «ng tËp trung trong ¶o ¶nh vµ hiÖn thùc - mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ rÊt næi tiÕng. Ngay tõ ®Çu, C.Caudwell ®· kh¼ng ®Þnh r»ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt lµ sù thÓ hiÖn c¸c ®èi t­îng t¹o ra c¸c ¶o ¶nh cña hiÖn thùc. NghÜa lµ «ng ph¶n ®èi sù m« pháng thùc t¹i kh¸ch quan cña ph¶n ¸nh hiÖn thùc. NÕu nh­ G.Lukacs ®· nh×n nhËn t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ nh÷ng “b¶n sao” cña hiÖn thùc nh­ng do yªu cÇu biÓu hiÖn trung thùc ®èi t­îng nªn kh«ng ph¶i lóc nµo «ng còng tho¸t khái quan niÖm ®ång nhÊt sù ph¶n ¸nh víi b¶n sao hiÖn thùc th× C.Caudwell l¹i cho ®èi t­îng ph¶n ¸nh lµ “hiÖn thùc bªn trong” cña con ng­êi “cßn hiÖn thùc bªn ngoµi” lµ ®èi t­îng cña ph¶n ¸nh khoa häc. Nh­ vËy, C.Caudwell ®· n¾m tÊt c¶ hai ®èi t­îng trong cïng mét cÊu tróc hiÖn thùc vµ «ng ®· nh×n nhËn “c¸i hiÖn thùc bªn trong” víi “hiÖn thùc bªn ngoµi” trong quan hÖ mµ c¶ hai ®Òu lµ hiÖn thùc, ®Òu cã néi dung hiÖn thùc(24,158) NÕu nh­ G.Lukacs ch­a lý gi¶i vÒ mèi liªn hÖ gi÷a chñ thÓ cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ chñ thÓ cña nhËn thøc thÈm mÜ th× C.Caudwell ph©n biÖt ®­îc ph¹m vi c¸c vÊn ®Ò lý luËn ®ã mét c¸ch chñ ®éng. ¤ng kh«ng bao giê “xem t¸c phÈm nghÖ thuËt ®¬n gi¶n lµ sù biÓu hiÖn, mét b¶n sao hiÖn thùc mµ xem ®ã lµ sù gîi nhí vµ suy t­ vÒ hiÖn thùc”(24,161). Nh­ vËy, «ng ®· coi sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña chñ thÓ thÈm mÜ vµ nh÷ng t¸c ®éng, chi phèi cña s¶n phÈm tinh thÇn Êy ®èi víi ng­êi tiÕp nhËn lµ tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh ch©n thùc cña sù ph¶n ¸nh. Nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña Marx – Engel, Lenin vÒ mÜ häc macxit ®· khëi nguån cho sù céng sinh mét c¸ch hÖ thèng, hoµn thiÖn h¬n ë c¸c hËu nh©n vÒ vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt trong lÞch sö mÜ häc. C¸c ®¹i biÓu G.Lukacs vµ C.Caudwell cã vai trß quan träng trong lÞch sö mÜ häc thÕ giíi, víi nh÷ng bæ khuyÕt vµ s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña m×nh. 1.1.1. ë ViÖt Nam Thµnh tùu cña mÜ häc n­íc nhµ cã sù khëi ®iÓm chñ yÕu tõ khi b­íc sang thÕ kû XX. Tuy nh÷ng quan ®iÓm vÒ mÜ häc ®· ®­îc manh nha tõ nh÷ng ý kiÕn cña c¸c ®¹i biÓu v¨n häc trung ®¹i nh­ng nÒn mÜ häc thùc sù cã dÊu Ên ë ViÖt Nam khi mÜ häc macxit th©m nhËp ®êi sèng d©n téc. C«ng b»ng mµ nãi, ë ViÖt Nam ta ch­a thùc sù cã c¸i nh×n toµn diÖn vµ hÖ thèng ®èi víi vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt. C¸c nhµ nghiªn cøu ch­a thùc sù tËp trung nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy mét c¸ch ®a diÖn thÊu suèt. §ã ®©y lý luËn vÒ ph¶n ¸nh chØ r¶i r¸c trong vµi luËn ®iÓm cña c¸c c«ng tr×nh vµ ®­îc thÓ hiÖn in ®Ëm h¬n ë c¸c cuéc tranh luËn v¨n häc. Thêi kú 1932-1945 në ré nh÷ng khuynh h­íng phª b×nh kh¸c nhau vµ nhiÒu chñ ®Ò ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu quan t©m. Bªn c¹nh sù tranh luËn vÒ th¬ míi - th¬ cò, vÒ vÊn ®Ò Vò Träng Phông, vÒ TruyÖn KiÒu th× vÊn ®Ò tranh luËn “nghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt” vµ “nghÖ thuËt vÞ nh©n sinh” (1935-1939) ®· phÇn nµo thÓ hiÖn chñ kiÕn cña c¸c nghiªn cøu gia vÒ ph¶n ¸nh luËn cña v¨n häc. Cuéc tranh luËn nµy kÐo dµi... 5 n¨m víi 80 bµi viÕt cña hµng chôc t¸c gi¶. Ng­êi ch©m ngßi næ t¹o sù tranh luËn lµ ThiÕu S¬n. ThiÕu S¬n kh¼ng ®Þnh v¨n ch­¬ng duy chØ cÇn cã mét chñ nghÜa lµ t×m kiÕm vµ ph« bµy c¸i ®Ñp. Hoµi Thanh vµ Lª Trµng KiÒu còng ®ång thuËn víi quan ®iÓm cña ThiÕu S¬n. Hä lu«n kh¼ng ®Þnh tr­íc hÕt b¶n chÊt thÈm mÜ cña v¨n ch­¬ng ph¶i ®­îc ®Ò cao tr­íc nhÊt. Hoµi Thanh cho r»ng “V¨n ch­¬ng muèn g× th× tr­íc hÕt cø ph¶i lµ v¨n ch­¬ng ®·” tøc lµ «ng muèn nhÊn m¹nh søc nÆng vÎ ®Ñp ®Ých thùc cña nghÖ thuËt ng«n tõ qua qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña chñ thÓ råi sau ®ã míi phôc vô x· héi cã hiÖu qu¶ ®­îc. Nh÷ng ý kiÕn trªn ®· ph¶n øng d©y chuyÒn tíi H¶i TriÒu, Bïi C«ng Trõng, L©m Méng Quang… Nh÷ng ng­êi nµy kh¼ng ®Þnh ph¶i g¾n nghÖ thuËt víi ®êi sèng x· héi, v¨n ch­¬ng ph¶i biÕn thµnh vò khÝ ®Ó ®Êu tranh t­ t­ëng. Hä nhÊt lo¹t ®Ò cao “v¨n ch­¬ng t¶ thùc” vµ lu«n coi vai trß, t¸c dông cña v¨n ch­¬ng víi thùc tiÔn x· héi: gèc g¸c cña v¨n ch­¬ng lµ ë trong x· héi, cøu c¸nh cña v¨n ch­¬ng lµ phôc vô cho nh©n sinh. Cuéc tranh luËn “nghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt” vµ “nghÖ thuËt vÞ nh©n sinh” cã khai m¹c vµ bÕ m¹c nh­ng kÕt qu¶ cuèi cïng kh«ng ng· ngò vÒ bªn nµo. TÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn rÊt hïng hån vµ s«i næi Êy ®· chøng tá mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn thùc ®· ®­îc quan t©m. §©y chÝnh lµ c¸i mèc quan träng ®¸nh dÊu sù khëi nguyªn cña lý luËn vÒ ph¶n ¸nh cña v¨n häc. Lµ mét bé phËn h÷u c¬ g¾n bã vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nh÷ng bé phËn kh¸c trong ®­êng lèi c¸ch m¹ng nãi chung, ®­êng lèi v¨n ch­¬ng nãi riªng cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam còng ®­îc biÓu ®¹t vµ cã vai trß phôc vô ®¾c lùc cho chÝnh trÞ. §Êt n­íc giµnh ®­îc ®éc lËp vµ ®i vµo kû nguyªn cña chñ nghÜa x· héi nh­ng cuéc chiÕn ®Êu vÖ quèc tr­êng chinh vÉn tiÕp tôc diÔn ra. Lóc nµy nghÖ thuËt kh«ng h×nh thµnh lý luËn vÒ ph¶n ¸nh nh­ mét ®Þnh thøc nh­ng ®­êng lèi v¨n nghÖ cña §¶ng ta còng ®­îc triÓn khai trong nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n nghÖ cña l·nh tô vÜ ®¹i Hå ChÝ Minh cïng c¸c nhµ l·nh ®¹o kiÖt xuÊt cña §¶ng. B¸c lu«n ®Þnh h­íng vµ ®Ò cao nhiÖm vô v¨n häc nghÖ thuËt ph¶i ph¶n ¸nh còng nh­ cæ vò cho chiÕn tr­êng nãng báng ®¹n bom: “v¨n ho¸ nghÖ thuËt còng lµ mét mÆt trËn, anh chÞ em lµ chiÕn sü trªn mÆt trËn Êy”. Ng­êi còng cho thÊy vai trß cña chñ thÓ s¸ng t¹o trong khi c¶ ®Êt n­íc chung mét tuyÕn thï. Qu¸n triÖt ph¶n ¸nh luËn Marx - Lenin, §¶ng ta ®· cã nh÷ng ®ãng gãp vÒ lý luËn ph¶n ¸nh con ng­êi míi trong quan hÖ víi cuéc sèng míi. “V¨n häc lµ nh©n häc” nªn nh÷ng quan niÖm toµn diÖn vµ ®óng ®¾n vÒ con ng­êi míi kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa t­ t­ëng, ®¹o ®øc vµ thùc tiÔn, mµ cßn cã t¸c dông ®Õn viÖc ®iÓn h×nh hãa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. B¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i ®¹i héi IV vµ c«ng tr×nh VÒ v¨n hãa nghÖ thuËt n¨m 1976 ®· kh¸i qu¸t râ ®iÒu Êy. Nh­ vËy, lý luËn vÒ ph¶n ¸nh cña ®Êt n­íc trong giai ®o¹n nµy, do ®Æc thï cña lÞch sö, mµ cã nh÷ng luËn kiÕn riªng ®­îc h×nh thµnh vµ manh nha trong c¸c v¨n kiÖn chÝnh trÞ. ë mét sè c«ng tr×nh lý luËn v¨n häc tiªu biÓu trong thêi kú Êy vÉn lu«n lÊy tinh thÇn triÕt häc Marx-Lenin lµm c¬ së nÒn t¶ng cho vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña m×nh. Víi c«ng tr×nh MÊy vÊn ®Ò lý luËn v¨n häc (1976) c¸c t¸c gi¶ Hoµng Minh §øc, Hoµng Xu©n NhÞ, TrÇn V¨n BÝch… ®· chØ râ ®èi t­îng cña v¨n häc kh«ng g× kh¸c chÝnh lµ hiÖn thùc kh¸ch quan, con ng­êi vµ cuéc sèng x· héi. Tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ t¸c phÈm chÝnh lµ kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ®óng ®¾n hiÖn thùc kh¸ch quan còng nh­ t¸c ®éng tíi qu¸ tr×nh nhËn ch©n cña con ng­êi. Còng trong t¸c phÈm nµy, c¸c t¸c gi¶ nhÊn m¹nh h¬n n÷a ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc chñ nghÜa vµ thÓ hiÖn sù bÊt ®ång quan ®iÓm víi nh÷ng s¸ng t¸c cña chñ nghÜa hiÖn sinh ë Ph­¬ng T©y lóc Êy. §Æc biÖt lµ sù ph¸t triÓn vµ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng luËn ®iÓm ®Çy minh x¸c còng nh­ ®· ®­îc hÖ thèng ho¸ cña Ph­¬ng Lùu. Trong nh÷ng giai ®o¹n nµy c¸c nhµ nghiªn cøu cßn thÓ hiÖn sù hoµi väng vÒ mét nÒn v¨n häc ®æi míi. Hä ®· chØ râ nh÷ng mÆt h¹n chÕ cña nh÷ng t¸c phÈm thêi Êy. Bµi "ViÕt vÒ chiÕn tranh" cña NguyÔn Minh Ch©u trªn T¹p chÝ v¨n nghÖ qu©n ®éi, sè 11 n¨m 1978 lµ bµi viÕt ®Çy tr¨n trë vµ chøa søc nÆng cña sù ¸m ¶nh. Nh×n chung, «ng rÊt b¨n kho¨n vÒ nghÖ thuËt ph¶n ¸nh cña nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh ®­¬ng thêi. HiÖn thùc mµ v¨n häc lóc Êy ph¶n ¸nh cã khi kh«ng ph¶i lµ c¸i hiÖn thùc ®ang tån t¹i mµ lµ sù hy väng ho¸, lý t­ëng ho¸ hiÖn thùc. §ång thuËn víi ý kiÕn cña NguyÔn Minh Ch©u, Hoµng Ngäc HiÕn ®· viÕt "VÒ mét ®Æc ®iÓm cña v¨n häc nghÖ thuËt n­íc ta trong giai ®o¹n võa qua" trªn B¸o V¨n nghÖ sè 23-1979 nh»m nhËn diÖn mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cèt lâi cña mét thêi kú v¨n häc. Bµi viÕt nµy cïng víi b¶n §Ò c­¬ng ®Ò dÉn do Nguyªn Ngäc tr×nh bµy t¹i Héi nhµ v¨n th¸ng 6-1979, ®Òu xo¸y vµo mÊy vÊn ®Ò thiÕt cèt cña sù nghiÖp v¨n häc còng nh­ th¼ng th¾n chØ ra nh÷ng nh­îc ®iÓm cña v¨n häc mét thêi. §ã lµ dung tôc ho¸ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn thùc. H¹ thÊp v¨n häc chØ lµ sù sao chÐo hiÖn thùc vµ tuyÖt ®èi ho¸ chÝnh trÞ, tuyÖt ®èi ho¸ sù chi phèi tÊt yÕu cña chÝnh trÞ ®èi víi v¨n häc. Ngµy nay, ®èi víi vÊn ®Ò v¨n häc vµ hiÖn thùc, cuéc tranh luËn sau mét thêi gian t¹m l¾ng l¹i b¾t ®Çu ré lªn víi kh«ng khÝ hÕt søc s«i næi, nhiÖt t×nh. Mçi nghiªn cøu gia ®Òu cã luËn kiÕn vµ luËn chøng riªng cña m×nh mét c¸ch x¸c ®¸ng. VÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt còng lµ träng ®iÓm cña c¸c cuéc hïng luËn. Ng­êi ch©m ngßi næ cho vÊn ®Ò nµy lµ Lª Ngäc Trµ víi bµi viÕt VÒ vÊn ®Ò v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc trªn b¸o V¨n nghÖ sè 20-1988 vµ cuéc héi th¶o vÒ v¨n häc vµ hiÖn thùc ®­îc tæ chøc t¹i ViÖn v¨n häc vµo ®Çu n¨m 1989, cµng kÝch thÝch giíi nghiªn cøu h¬n vÒ ®Ò tµi tranh luËn kh«ng cã ®iÓm dõng nµy. Bµi viÕt cña Lª Ngäc Trµ víi lËp luËn logic, chÆt chÏ vµ nh÷ng b»ng chøng x¸c thùc ®· nªu lªn ba ®iÓm chñ yÕu ®ã lµ vÊn ®Ò v¨n häc vµ nhiÖm vô ph¶n ¸nh hiÖn thùc, chñ thÓ s¸ng t¹o cã vai trß nh­ thÕ nµo trong s¸ng t¹o v¨n häc, c¸c t¸c gi¶ kinh ®iÓn víi vÊn ®Ò v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Nh÷ng quan ®iÓm cña Lª Ngäc Trµ ®· héi tô rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau cña c¸c nhµ nghiªn cøu. NhiÒu ng­êi ®· thÓ hiÖn sù ®ång t×nh víi nh÷ng suy nghÜ cña Lª Ngäc Trµ nh­ Nguyªn Ngäc, §ç Lai Thuý, Tr­¬ng §¨ng Dung, Hoµng Ngäc HiÕn… Nh­ng ng­îc l¹i vÉn cã nh÷ng ý kiÕn t­¬ng ph¶n víi Lª Ngäc Trµ nh­ Phong Lª, Phan Cù §Ö, Ph­¬ng Lùu… sù xung kh¾c vÒ quan ®iÓm cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµm cho cuéc tranh luËn cµng diÔn ra s«i næi vµ gay cÊn. Trong luËn ®iÓm ®Çu tiªn cña m×nh, Lª Ngäc Trµ ®· kh¼ng ®Þnh “Ph¶n ¸nh hiÖn thùc lµ thuéc tÝnh chø kh«ng ph¶i nhiÖm vô cña v¨n häc”. ¤ng cho r»ng v¨n häc tr­íc hÕt kh«ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ lµ nghiÒn ngÉm vÒ hiÖn thùc. §Æt ra thuéc tÝnh cña v¨n häc nh­ vËy lµ nh»m chØ ra nh÷ng sai lÇm cña lý luËn nh÷ng n¨m qua, ®ã lµ ®· coi nhÑ nguyªn lý t×m tßi, thÓ hiÖn t­ t­ëng trong nghÖ thuËt do qu¸ nhÊn m¹nh b¶n chÊt ph¶n ¸nh vµ nhiÖm vô m« t¶ hiÖn thùc cña v¨n häc. §iÒu nµy còng chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn mét nÒn v¨n häc tÎ nh¹t vÒ h×nh thøc, kh¸nh kiÖt vÒ néi dung. ý kiÕn cña Lª Ngäc Trµ ®· t¹o mét c¬n sèt ph¶n øng víi c¸c nhµ nghiªn cøu ®· kÓ trªn. Lª Xu©n Vò ®· phñ nhËn ý kiÕn cña Lª Ngäc Trµ. ¤ng ph©n biÖt tõng thuËt ng÷, riªng ®èi víi ph¶n ¸nh th× «ng cho: “còng kh«ng ph¶i lµ sao chôp, ph¶n chiÕu l¹i nh­ trong mét tÊm g­¬ng mµ lµ ph¶n ¸nh theo lý luËn ph¶n ¸nh cña Lenin, ph¶n ¸nh cã s¸ng t¹o”. Cuéc tranh luËn ch­a cã håi bÕ m¹c th× nh÷ng luËn ®iÓm tiÕp theo cña Lª Ngäc Trµ l¹i g©y nh÷ng ph¶n kÝch vµ ®ång thuËn kh¸c nhau. Theo Lª Ngäc Trµ ph¶i ®Ò cao vµ ®Æt vai trß chñ quan cña nhµ v¨n trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt víi ®óng vÞ thÕ cña nã. ¤ng ®Æt vai trß cña chñ thÓ Êy trong hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ vµ kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm phiÕn diÖn cña ta tr­íc kia. Lª Xu©n Vò, Phan Cù §Ö, Ph­¬ng Lùu l¹i ph¶n ®èi luËn ®iÓm cña Lª Ngäc Trµ. Lª Xu©n Vò cho r»ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ hiÖn thùc, tõ ®èi t­îng ®­îc ph¶n ¸nh, lÊy ®ã lµm c¬ së cho t×m tßi vµ ho¹t ®éng cña m×nh. Vµ nhµ v¨n sÏ lÊy chÝnh s¶n phÈm tinh thÇn cña m×nh ®Ó gi¸n tiÕp can thiÖp vµo cuéc sèng. §ång quan ®iÓm víi Lª Ngäc Trµ vÒ sù ph©n biÖt nhÊt ®Þnh gi÷a vai trß cña chñ thÓ trong ph¶n ¸nh nãi chung, víi tÝnh tÝch cùc chñ ®éng trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt nãi riªng, Tr­¬ng §¨ng Dung kh¼ng ®Þnh tÇm thiÕt yÕu cña chñ thÓ s¸ng t¹o: “VÊn ®Ò ë ®©y kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ cßn lµ sù ®èi tho¹i mong muèn vÒ hiÖn thùc cña ng­êi nghÖ sü”. Nh­ vËy, mäi ng­êi tham gia tranh luËn tuy ®Òu cã ý thøc vÒ vai trß quan träng cña chñ thÓ trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt song m©u thuÉn l¹i béc lé ngay trong c¸ch hiÓu biÕt vai trß Êy. §iÒu ®ã cµng kh¼ng ®Þnh vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cã søc kÝch thÝch vµ hÊp dÉn ®Æc biÖt. LuËn ®iÓm thø ba mµ Lª Ngäc Trµ g©y tranh luËn ®ã chÝnh lµ ý kiÕn cña c¸ nh©n «ng vÒ viÖc hiÓu vµ tiÕp thu ý kiÕn cña c¸c tiÒn nh©n kinh ®iÓn trªn vÊn ®Ò ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Theo Lª Ngäc Trµ c¶ Marx, Engel vµ Lenin ®Òu kh«ng cho nhiÖm vô ph¶n ¸nh hiÖn thùc chÝnh lµ tiªu chÝ ®¸nh gi¸ v¨n häc. ¤ng còng cho r»ng chñ nghÜa hiÖn thùc mµ Engel ®Þnh nghÜa: ngoµi tÝnh ch©n thùc cña c¸c chi tiÕt ph¶i miªu t¶ c¸c tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh, ®ã kh«ng ph¶i lµ yªu cÇu vÒ ý nghÜa nhËn thøc ph¶n ¸nh cña v¨n häc mµ chñ yÕu lµ c¸ch ph¶n ¸nh hiÖn thùc trong t¸c phÈm. C¸ch kiÕn gi¶i nµy cña Lª Ngäc Trµ g©y lµn sãng tranh luËn gay g¾t nhÊt. Cuéc tranh luËn vÒ c¶ ba quan ®iÓm cña «ng vÉn ch­a cã c©u tr¶ lêi chung cuéc vµ hËu kÕt cña nã cã lÏ sÏ nh­ lµ qu¸ tr×nh… Trong lÞch sö t­ t­ëng nghÖ thuËt, vÊn ®Ò v¨n häc vµ hiÖn thùc còng nh­ vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt nãi chung ®· ®­îc ý thøc qua hÖ thèng nh÷ng quan niÖm. NhiÖm vô ph¶n ¸nh nµy ®· ®­îc ý thøc qua quan niÖm “b¾t ch­íc tù nhiªn”, “t¸i hiÖn hiÖn thùc”, “ph¶n ¸nh hiÖn thùc”… TruyÒn thèng nghÖ thuËt Ph­¬ng T©y ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo kiÓu “chuyÓn dÞch”, “b¾t ch­íc”, “t¸i hiÖn” nhÊn m¹nh quy tr×nh ®i tõ kh¸ch thÓ tíi t¸c phÈm. TruyÒn thèng Ph­¬ng §«ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo kiÓu kh¸c: t¸i hiÖn t¸c ®éng cña ngo¹i giíi, thêi thÕ vµo t©m hån m×nh. Sù biÖn gi¶i kh¸c nhau cña mçi ng­êi, mçi thêi ®¹i vÒ vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt lµ do ®Æc tr­ng nghÖ thuËt cña tõng tr­êng ph¸i, trµo l­u, cã khi bÞ chi phèi vµ chÞu sù chÕ ®Þnh cña lÞch sö. Tuy cã sù t­¬ng ®ång hay ®èi lËp trong quan ®iÓm nh­ng vÊn ®Ò kh¼ng ®Þnh mèi liªn hÖ g¾n bã h÷u c¬ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn thùc víi yªu cÇu m« t¶ hiÖn thùc kh¸ch quan lu«n lµ mét minh luËn bÊt kh¶ phñ nhËn. Tuy nhiªn, quan niÖm vÒ hiÖn thùc thay ®æi kÐo theo c¸i biÓu ®¹t thay ®æi. Sù ®ét ph¸ cña nghÖ thuËt b¾t ®Çu tõ nh÷ng ph­¬ng thøc, ph­¬ng tiÖn biÓu ®¹t míi. §iÒu nµy còng ®ång nghÜa víi viÖc ®Þnh vÞ tµi n¨ng cña nghÖ sü. Cïng mét nguyªn liÖu hiÖn thùc nh­ nhau nh­ng c¸ch thøc ph¶n ¸nh vµ hiÖu qu¶ thÈm mÜ cña nã l¹i kh¸c nhau. Vai trß cña chñ thÓ s¸ng t¹o còng ph¶i ®­îc coi lµ yÕu ®iÓm cña nghÖ thuËt. V× c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n còng nh­ t×m tßi, tr¨n trë cña riªng hä lu«n ®­îc kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng triÕt lý nh©n sinh qua nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn cña m×nh. ChiÕm lÜnh t¸c phÈm nghÖ thuËt lµ tiÕp nhËn mét chØnh thÓ trän vÑn. Gi¸ trÞ t¸c phÈm kh«ng chØ n»m trong néi dung, trong sù kiÖn ®­îc m« t¶ mµ nã cßn hÊp dÉn bëi c¸ch tr×nh bµy, bëi ma lùc cña ng«n ng÷ hay líp sãng h×nh ¶nh cña t¸c phÈm Êy. Bëi vËy h×nh thøc nghÖ thuËt còng cã vai trß t­¬ng thÝch víi néi dung cña nã. Chñ thÓ s¸ng t¹o ph¶i biÕt lùa chän h×nh thøc cho phï hîp víi néi dung vµ nÕu néi dung t×m ®­îc h×nh thøc biÓu hiÖn ®éc ®¸o, s¸ng l¹ cña nã th× hiÖu qu¶ thÈm mÜ sÏ t¨ng lªn. Còng cã thÓ nãi, sù lùa chän ph¶n ¸nh h×nh thøc phï hîp còng lµ hÖ qu¶ kh¸c khi ®¸nh gi¸ tÇm thiÕt yÕu cña vai trß chñ thÓ s¸ng t¹o. §iÒu ®¸ng nãi kh¸c cña vÊn ®Ò ph¶n ¸nh nghÖ thuËt ®ã lµ ph¶i cã c¸i nh×n thÊu hiÓu vµ cã chiÒu s©u ®èi víi thuËt ng÷ mang néi hµm ®Æc thï nµy. Ph¶n ¸nh nghÖ thuËt kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn chØ lµ sù t¸i hiÖn nh÷ng thùc t¹i hoÆc m« pháng c¸c h×nh thøc cña ®èi t­îng mµ cßn biÓu hiÖn thÕ giíi Èn kÝn, s©u l¾ng, ®Çy riªng t­, tr¨n trë víi nh÷ng tÇng s©u thÇm kÝn vµ tinh vi nhÊt cña chñ thÓ s¸ng t¹o th«ng qua c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt ®a d¹ng … 1.2. §Æc tr­ng cña ph¶n ¸nh nghÖ thuËt trong chñ nghÜa hiÖn thùc Víi t­ duy hÖ thèng vµ m« h×nh, ng­êi ta cµng tiÕn ®Õn x¸c ®Þnh mét c¸ch nhÊt qu¸n hÖ thèng tiªu chÝ bao gåm nh÷ng yÕu tè lµm nªn tæ chøc bªn trong cña ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c. Tõ chñ nghÜa cæ ®iÓn, chñ nghÜa l·ng m¹n ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc lµ sù thay ®æi cña mét qu¸ tr×nh. §ã lµ sù chuyÓn giao cña mét hÖ thèng hoµn chØnh h÷u c¬ nh÷ng nguyªn t¾c t­ t­ëng nghÖ t._. vật, nếu có động chạm phần nào thì lại là thứ tâm lý không có một chút logic, một chút thực chứng. Nhân vật của Kafka chối bỏ và đả phá mọi hệ thức thẩm mĩ cố định về tên tuổi, về tâm lý và cả về cá tính nhân vật. Hoàn cảnh, môi trường cũng không làm biến đổi nó như sự thay đổi, thích nghi của các nhân vật của Balzac trong xã hội đồng tiền, mà nó tồn tại chỉ để tồn tại. Vật vờ và vô nghĩa. Tất cả chỉ hiện lên đầy khắc khoải của nỗi cô đơn trong cộng đồng, trong thời gian và cả trong không gian. Lối trần thuật của hệ ngôn ngữ phản đề không những chỉ thể hiện ở những yếu tố ngoài văn bản mà ngay trong nội tại các tác phẩm Kafka cũng là hệ thống tương phản, đối lập rõ nét. Như là một sự nghịch lý đầy mỉa mai, những nhân vật chính trong sáng tác của nhà văn Do Thái này không có tên mà chỉ được ký hiệu hoá nhưng những nhân vật phụ, tác động, chi phối và có mối quan hệ với nó lại có tên họ đầy đủ. Đó là Titoreli, là Leni, là cô Bơcxne, là Grubach, là luật sư Hun... (Vụ án); đó là Frida, là Barnabá, là Oszald, là Schwarzer, là Olga... (Lâu đài)... những nhân vật phụ này, có khi chỉ được nhắc thoáng qua trong một mối liên hệ gián tiếp, nhưng nó vẫn ngạo nghễ cùng một cái tên. Thậm chí những nhân vật vô hình, không bao giờ xuất hiện, không bao giờ sinh hoạt trong cộng đồng vẫn có đặc ân được tác giả trao cho một cái tên và cả chức vụ cụ thể của nó nữa (Bá tước West West, ngài chánh văn phòng Klamm... ). Sự nghịch lý này còn được thể hiện cả ở sự mô tả hình dáng nhân vật. Nhân vật chính thì tồn tại siêu hình, cả danh tính và không có lấy một dòng tả dáng vẻ anh ta, nhưng nhân vật phụ lại vẫn tồn tại như một thực thể. Tuy cái thực thể này chỉ là phác hoạ ở những nét quái dị, khác thường. Gã đánh xe ngựa Gerstacker chỉ xuất hiện thoáng qua trong Lâu đài nhưng ngay lập tức được Kafka chộp lấy: “dáng người lom khom gần như khổ ải, khuôn mặt mệt mỏi, gày gò, đỏ gay không cân đối, bởi một bên má phẳng phiu còn bên kia lõm vào cùng với cái miệng há ra trong đó chỉ còn vài chiếc răng cô đơn treo lủng lẳng” (39,44). Còn Leni - người giúp việc luật sư Hun trong Vụ án: “cô xoè ngón giữa và ngón đeo nhẫn của bàn tay phải giữa hai ngón có da dính liền đến tận đốt thứ hai”, bà chủ quán, bố mẹ của Olga... (Lâu đài), luật sư Hun, thương gia Blog, hoạ sĩ Titoreli... đều hiện lên trong vẻ kỳ quái và tàn tạ bệnh tật. Điều này vừa mang màu sắc huyền thoại, vừa nhấn mạnh sự đối lập trong cái phi lý của xã hội. Những cái chính yếu, cơ bản thì lại như phù du, vật vờ còn những cái chi phối, tạp chủng thì lại là hữu thể hiển nhiên. Sự đối lập tương phản trong ngôn ngữ trần thuật của Kafka còn được thể hiện ở khía cạnh: cái hữu hình mải miết đi săn tìm cái vô hình. Đó là cuộc diện kiến hoảng loạn của Jôzep K với toà án và tội án (Vụ án). Đó là hành trình dằng dặc, vô vọng của K với toà lâu đài huyền bí thoắt ẩn, thoắt hiện mà chàng không thể nào tiếp cận được (Lâu đài); Đó là sự bất lực trong tuyệt vọng của bác nông dân khi khao khát một sở nguyện được “ngó qua” pháp luật (Trước cửa pháp luật); pháp luật quyền uy trong phong bế quyền lực nhưng lại không thể tìm ra, không thể nhận thấy. Đây là biểu hiện của sự mâu thuẫn giữa tồn tại và ý thức, giữa vô thể và hữu thể và từ đó cảm nhận sâu sắc thế giới bí ẩn luôn biến hoá khôn lường trước kiếp người nhỏ bé, bất hạnh. Nét trái ngược còn được bộc lộ trong những chi tiết nhỏ nhất về hình dáng của các nhân vật: đó là thân hình béo ú, đồ sộ của bà chủ quán với thân thể tong teo, gầy yếu của ông chồng (Lâu đài); đó còn là cảnh tượng tương phản ông nói gà bà nói vịt trong hàng loạt các tác phẩm. Hay cái đối lập nực cười khi con vật thì hành ngôn bằng tiếng người (Chó sói và người Ả Rập) còn con người mới bị biến thành vật, lại léo nhéo bằng âm thanh của vật (Hóa thân). Ở Người cưỡi xô lại là chuỗi hệ thống tương phản. Nhân vật “tôi” quá nghèo và sắp chết vì giá lạnh do không có than đốt để sưởi, còn vợ chồng người bán than lại phải mở bớt cửa cho giảm lượng nhiệt quá nóng; Nghịch lý còn ở chỗ ông chồng điếc thì nghe thấy tiếng van xin bỏng cháy của nhân vật “tôi” cầu khẩn bán chịu than, còn bà vợ, đôi tai vẫn rất thính thì không nghe thấy gì. Người đàn bà ấy đã không sử dụng cái giác quan vẫn còn lành lặn của mình là sự lột tả thói lạnh lùng và thờ ơ trước nỗi đau của đồng loại. Ngôn ngữ trần thuật của tác giả còn trở nên đa dạng và đa thanh hơn nhờ có sự thâm nhập sâu xa, phối hợp và dịch chuyển các điểm nhìn trần thuật. Ngôn ngữ để tìm đến hàm nghĩa và hình thức biểu cảm của mình, phải được thẩm thấu bằng chính cái tài cũng như cái tâm của chủ thể thẩm mỹ. Khác với ngôn ngữ trần thuật phản đề của Kafka, Albert Camus trong Người xa lạ ít dùng những câu phức hợp, gồm những mệnh đề chính phụ mà thường xuyên sử dụng những mệnh đề độc lập, những câu đơn. Bút pháp “đứt đoạn” với lối diễn ngôn cô lập và không liền mạch ấy đã gây cảm giác những sự kiện ngẫu nhiên, rời rạc trong cách nhìn đời cũng đang bị “đứt đoạn”. Cõi đời chất chồng những lộn xộn, phi lý cũng được bộc lộ từ đây. “Bord đã từng tuyên bố “ sự sùng bái cuồng tín” với mỗi từ của Kafka. Những người xuất bản tác phẩm của Kafka cũng biểu lộ một sự sùng bái tuyệt đối như vậy với tất cả những gì vị tác giả của họ đã từng chạm tay vào” (41,447).Cái thành tựu mà Kafka gặt hái được trong cánh đồng ngôn ngữ chính là thành quả của cách nghe, cách cảm nhận và thẩm thấu cuộc sống đặc biệt của riêng nhà văn. * * * Văn học đã hoàn toàn bị tước hết những ước lệ cố định trong một khoảng thời gian dài. Những nỗ lực không mệt mỏi cùng với năng khiếu bẩm sinh và trực giác kỳ lạ đã khiến Kafka, cùng một số nhà hiện đại chủ nghĩa khác, đem đến một quan niệm hoàn toàn mới cho văn chương. Ông không chỉ góp phần làm thay đổi những quan niệm trì trệ của văn học truyền thống, mà còn đem lại những hình ảnh phản ánh mới và một thứ ngôn ngữ nghệ thuật mới. Đã đành, sự phủ định và thay thế của cái cũ là quy luật tất yếu trong mối liên hệ phổ biến nhưng để lột bỏ hoàn toàn hệ tư duy đã thành lối mòn thì việc ấy không phải là đơn giản. Chính những sáng tác của Franz Kafka đã là sự chứng minh rõ rệt nhất cho quy luật của nghệ thuật. Quy luật về sự đào thải và sự ghi nhận những sáng tạo của nghệ thuật. Nếu nghệ thuật bị ngủ quên sự sáng tạo hay chỉ sáng tác trong sự rập khuân sáo mòn thì nó sẽ gây sự phản cảm và dần dẫn tới sự tự hủy diệt. Am hiểu sâu sắc điều ấy nên những tác phẩm của Kafka là một hệ thống những đặc thù thẩm mỹ mang tính cách tân, mở đường cho chủ nghĩa hiện đại. Nhất là sau khi ông qua đời cho đến tận bây giờ, người ta mới ngỡ ngàng trước những điều ông tiên cảm. Nhân loại khi sống giữa những kỹ thuật tối tân lại càng thấm thía trọn vẹn những điều ông gợi mở trong tác phẩm về thân phận con người. Cùng đối tượng phản ánh là thế giới hiện thực nhưng đặc trưng phản ánh nghệ thuật của ông lại là đỉnh cao của sự cách tân. Hiện thực được xác lập không phải là sự đánh giá bởi sự đo lường khoảng cách với thực tại khách quan như quan niệm của chủ nghĩa hiện thực thế kỷ XIX mà thế giới hiện thực của ông lại được hiện lên trong sự tiếp nhận của mỗi đối tượng thẩm mỹ. Nghĩa là tác giả, bằng tài năng của mình, đã kéo độc giả trong cuộc đồng hành cùng sáng tạo nghệ thuật. Giá trị nhân văn đạt đến mức nhân loại phổ quát, khi nhà văn phủ nhận những tiêu chí quy phạm của chủ hiện thực truyền thống để xây dựng nên một xã hội nhưng là xã hội phi lịch sử - cụ thể với sự tồn tại đầy bất an và cô đơn của những con người được xây dựng đến ngay cả tên họ và tính cách, tâm lý cũng bị xóa sạch. Các thủ pháp nghệ thuật mê cung hóa, huyền thoại hóa, không những đã tạo hiệu ứng nghệ thuật của các điều trên mà còn khiến cho thế giới hiện thực của Kafka càng trở nên mờ ảo, lơ lửng giữa hiện thực và huyền thoại; rối tung và đầy bí ẩn trong sự xa lạ hóa. Điều độc đáo nữa, đó là Kafka đã tạo nên hợp nhất kỳ diệu giữa nội dung và hình thức nhờ sự cách tân tài hoa của ông đối với ngôn từ nghệ thuật. Ngôn từ của ông đã tạo sự khác biệt lớn với với ngôn từ luôn “chú ý gọt sửa lời văn” của Balzac, khi nhà văn này để các sáng tác của mình, ở khía cạnh ngôn từ, cũng luôn chi tiết hóa, điển hình hóa và nhiều khi con mĩ hóa nó... Tạo hình thức lời văn để phần nào toát lên nội dung phản ánh cũng là điều một số nhà văn hậu bối học tập đựơc từ Kafka... Mô hình phản ánh nghệ thuật của Franz Kafka đã thực sự khơi nguồn sáng tạo cho văn chương nhân loại: “Thế giới nghệ thuật của ông là một trong những hiện tượng độc đáo của văn học thế giới thế kỷ XX, không phải do những điều nó thể hiện về mặt khái niệm mà do cái nhìn hình ảnh được thể hiện đầy sáng tạo về thế giới” (25,193). KÕt luËn 1. Quan niÖm nghÖ thuËt lµ “sù m« pháng tù nhiªn” cña Aristote ®­îc coi lµ thuéc tÝnh vµ c­¬ng lÜnh s¸ng t¸c cña nghÖ thuËt trong suèt chiÒu dµi cña lÞch sö mÜ häc vµ lý luËn v¨n häc. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, phôc h­ng, cæ ®iÓn... vµ ®Õn tËn thÕ kû XIX, th× quan niÖm Êy, cho dï ®­îc tiÕp thu vµ kÕ thõa trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, kh¬i s©u hoÆc bæ sung, còng lu«n chi phèi râ nÐt trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt... Chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX lµ sù ph¸t triÓn rùc rì nhÊt c¶ vÒ mÆt lý luËn lÉn thùc tiÔn s¸ng t¸c trong quan niÖm vÒ sù ph¶n ¸nh nghÖ thuËt vµ thùc t¹i kh¸ch quan. Honore De Balzac lµ t¸c gi¶ ®· sèng hÕt m×nh cho v¨n ch­¬ng. Khèi l­îng s¸ng t¸c khæng lå vµ søc lµm viÖc cña «ng lu«n lµ nh÷ng bµi häc bæ Ých cho hËu thÕ noi theo. Quan ®iÓm nghÖ thuËt còng nh­ ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña Balzac ®Òu to¸t lªn mèi liªn hÖ mËt thiÕt, h÷u c¬ víi cuéc sèng. Sù kh¸m ph¸, nghiªn cøu vµ thÈm ®Þnh ®èi víi thÕ giíi hiÖn thùc cña nhµ v¨n ®Òu lu«n minh b¹ch, s¸ng râ. Sù chi phèi cña chñ nghÜa thùc chøng, cña quyÕt ®Þnh luËn x· héi vµ mäi nguyªn t¾c s¸ng t¸c ®Òu ®­îc c¾t nghÜa ë b×nh diÖn x· héi – lÞch sö, ®· ¶nh h­ëng m¹nh mÏ tíi s¸ng t¸c cña Balzac còng nh­ cña c¸c nhµ v¨n ®­¬ng thêi. V× vËy, chiÕm lÜnh nh÷ng t¸c phÈm cña Balzac tøc lµ ®· tiÕp cËn mét c¸ch ch©n x¸c ®êi sèng x· héi vèn lu«n sôc s«i, cùa quËy trong dßng chuyÓn ®éng cña nã. Theo nhµ v¨n s¸ng t¸c chÝnh lµ qu¸ tr×nh th©m nhËp, nghiÒn ngÉm, nghiªn cøc trùc tiÕp thùc tÕ hay ®ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh kh¸ch quan ho¸ liªn tôc c¸i chñ quan. Thi ph¸p kh¸ch quan ho¸ hiÖn thùc ®­îc Balzac ®Èy m¹nh trong TÊn trß ®êi. Trong ®Þa h¹t ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña t¸c gi¶, nh÷ng t¸c phÈm cña «ng lµ kÕt qu¶ cña mèi liªn hÖ gi÷a phæ biÕn vµ ®Æc thï nh­ng ®Òu kh«ng tho¸t ly hoµn toµn víi thi ph¸p kh¸ch quan ho¸ trªn. ThÕ giíi hiÖn thùc cña Balzac, v× thÕ hiÖn lªn võa sinh ®éng, ®a d¹ng vµ ®­îc ®iÓn h×nh ho¸ cao ®é l¹i võa cã nÐt truyÒn thèng, quen thuéc. Balzac lu«n chñ tr­¬ng hiÖn thùc ph¶i ®­îc ph¶n ¸nh theo ®óng c¸c h×nh thøc cña ®èi t­îng. ¤ng ®Ó hiÖn thùc tån hiÖn vµ tù cÊt lªn tiÕng nãi cña b¶n thÓ ch©n thùc. Mèi liªn hÖ nh©n – qu¶ cïng viÖc x©y dùng tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh trong hoµn c¶nh ®iÓn h×nh vèn lµ ®Þnh thøc cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX còng lµ luËn ®iÓm t¸c gi¶ vËn dông phæ biÕn trong TÊn trß ®êi. ¤ng lu«n chó träng nghiªn cøu mèi quan hÖ biÖn chøng phøc t¹p cña thÕ giíi kh¸ch quan. Trong thÕ giíi Êy, mçi sù vËt, hiÖn t­îng hiÖn lªn ®Òu ph¶i t­êng minh, cô thÓ vµ ph¶i ®­îc nªu lªn nguyªn nh©n – kÕt qu¶ mét c¸ch minh b¹ch, râ rµng. §iÒu ®ã ®­îc chøng minh râ rÖt trong hÖ thèng s¸ng t¸c cña «ng. Trong ph¹m vi kh¶o s¸t cña chóng t«i, t¸c phÈm nµo cña Balzac còng cã kÕt thóc trän vÑn vµ hoµn chØnh vÒ néi dung. Nh÷ng tham väng ng«ng cuång ®Òu bÞ tr¶ gi¸ trong sù day døt vµ tØnh ngé cña c¸c nh©n vËt. Khi gÊp trang s¸ch l¹i còng cã nghÜa ng­êi tiÕp nhËn ®· hoµn toµn th«ng hiÓu ®­îc sè phËn cña c¸c nh©n vËt vµ chiÕm lÜnh ®­îc thÕ giíi hiÖn thùc ®Çy gi¶ tr¸, läc lõa mµ t¸c gi¶ muèn thÓ hiÖn. Bªn c¹nh ®ã, c¸c t×nh huèng, sù kiÖn trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n còng lu«n lu«n ®­îc diÔn ra trong mét m«i tr­êng x¸c ®Þnh nhê nguyªn t¾c lÞch sö – cô thÓ. §©y kh«ng chØ lµ nguyªn t¾c chi phèi xuyªn suèt c¶m høng chñ ®¹o cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX mµ nã cßn ®­îc chiÕu øng cô thÓ, kü l­ìng qua tõng diÔn biÕn t¸c phÈm vµ tõng hµnh ®éng cña nh©n vËt trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña Balzac. Nguyªn t¾c nµy kÕt hîp víi sù t«n träng tèi ®a tÝnh ch©n thùc, chÝnh x¸c cña c¸c chi tiÕt ®· t¹o tiÒn ®Ò thÈm mü ®Ó Balzac lµm nªn “tÊm g­¬ng ph¶n ¸nh trung thµnh cña thêi ®¹i”. C¸c nhµ v¨n hiÖn thùc chñ nghÜa thÕ kû XIX lu«n cè g¾ng b¶o vÖ tØ lÖ cña hoµn c¶nh sèng thùc vµ lu«n ®¶m b¶o tu©n theo logic kh¸ch quan. ChÝnh ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt nµy cña Balzac ®· khiÕn hiÖn thùc x· héi hiÖn lªn trong s¸ng t¸c cña «ng nh­ s©n khÊu cuéc ®êi víi mu«n h×nh mu«n vÎ trong tÊt c¶ sù ån µo, hçn lo¹n cña nã. Nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ ®êi sèng vËt chÊt, ®êi sèng tinh thÇn, nh÷ng sinh ho¹t ®i l¹i, mua b¸n, nî nÇn... lµ nh÷ng mÆt c¬ b¶n cña ®êi sèng ®Òu ®­îc t¸i hiÖn qua nh÷ng bèi c¶nh cña t¸c phÈm. Trong chñ nghÜa hiÖn thùc nãi chung vµ s¸ng t¸c cña Balzac nãi riªng khi kh¾c ho¹ bÊt cø mét nh©n vËt nµo, døt kho¸t ®· tõng ph¶i thÊy nã tån t¹i ë ngoµi ®êi trong hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh víi tÝnh c¸ch vµ vËn mÖnh kh¸ch quan cña nã. Nh­ vËy, thõa nhËn gi¸ trÞ cña thùc tÕ kh¸ch quan lµ ®Æc ®iÓm quan träng cña ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña Balzac. Trong khi quan s¸t thùc tÕ vµ ®­a tÊt c¶, mét c¸ch minh x¸c, cô thÓ, lªn trang giÊy, «ng ®i s©u vµo b¶n chÊt vµ ph¸t hiÖn nh÷ng m©u thuÉn trong hiÖn thùc. Khi vËn dông nh÷ng ®Þnh thøc mang tÝnh quy ph¹m thÈm mü trªn cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX, Balzac cßn cã nh÷ng s¸ng t¹o ®Æc thï trong ph­¬ng thøc kh¸i qu¸t hiÖn thùc cña «ng. §ã lµ nhµ v¨n ®· ph¸t kiÕn ra thñ ph¸p lÆp l¹i nh©n vËt. T¸c gi¶ ®Ó cho ®Ých danh mét nh©n vËt nµo ®ã tån t¹i vµ xuÊt hiÖn tõ t¸c phÈm nµy xuyªn qua c¸c t¸c phÈm kh¸c. ë t¸c phÈm nµy nã cã thÓ lµ nh©n vËt chÝnh nh­ng ë t¸c phÈm kh¸c nã chØ lµm nÒn cho nh©n vËt chÝnh vµ ng­îc l¹i. ChÝnh thñ ph¸p nghÖ thuËt nµy khiÕn cho hiÖn thùc ®­îc lé diÖn trong c¶ chiÒu dµi, chiÒu réng vµ chiÒu s©u cña nã n÷a. Nh©n vËt ®ång tiÒn vµ nh©n vËt h·nh tiÕn lµ hai lo¹i nh©n vËt t¸i xuÊt hiÖn, trong sù ®Þnh danh trùc tiÕp, cô thÓ cña tõng nh©n vËt, n¬i c¸c t¸c phÈm cña Balzac. YÕu tè kú ¶o qua hai khÝa c¹nh nh÷ng motif kú ¶o vµ c¸c ph­¬ng tiÖn kú ¶o còng lµ ph­¬ng thøc ®­îc Balzac sö dông vµ t¹o hiÖu qu¶ thÈm mü kh¸ ®éc ®¸o. Dïng c¶ sù hoang ®­êng, siªu nhiªn trong ph¶n ¸nh nghÖ thuËt nh­ng lóc nµo c¸c sù kiÖn còng t­êng minh, râ rµng ®Ó chøng minh cho quy luËt nguyªn nh©n – kÕt qu¶. ChÝnh nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o trªn kÕt hîp khÐo lÐo víi nh÷ng ph­¬ng thøc nghÖ thuËt phæ biÕn cña chñ nghÜa hiÖn thùc mµ Balzac ®­îc t«n phong lµ “bËc thÇy cña chñ nghÜa hiÖn thùc”. Tuy t¹o sù kh¸c l¹ trong nghÖ thuËt ph¶n ¸nh nh­ vËy nh­ng t¸c gi¶ vÉn kh«ng ®Ó c¸c s¸ng t¸c cña m×nh v­ît tho¸t khái giíi h¹n thÈm mü cña chñ nghÜa hiÖn thùc. QuyÕt ®Þnh luËn x· héi vÒ sù liªn hÖ theo quy luËt nh©n – qu¶ do sù ®iÓn h×nh ho¸ c¸c sù kiÖn, nguyªn t¾c lÞch sö – cô thÓ vµ chñ nghÜa thùc chøng còng chi phèi m¹nh mÏ… Tãm l¹i, ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng vµ cña Balzac lµ sù trung thµnh, chÝnh x¸c víi thùc t¹i kh¸ch quan nh­ sù kÕ thõa tõ mÜ häc vÒ ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña qu¸ khø. Nh­ vËy còng cã nghÜa lµ thùc t¹i kh¸ch quan trong chñ nghÜa hiÖn thùc hiÖn lªn t­êng tËn vµ chÝnh x¸c nh­ b¶n th©n nã tån t¹i, trong nghÖ thuËt ph¶n ¸nh mü häc tiÕp nhËn ë ®©y ch­a ®­îc ph¸t huy vai trß tÝch cùc cña nã. T¸c gi¶ ®· kh«ng trao quyÒn t¹o lËp nghÜa cho ®éc gi¶. §èi t­îng vµ ph¹m vi ®¶ kÝch ®­îc chÕ ®Þnh trong c¸i khung lÞch sö - cô thÓ nªn ch­a kh¸i qu¸t hãa cao ®é ë ph¹m vi nh©n lo¹i theo nghÜa phæ qu¸t. MÆt kh¸c, thÕ giíi hiÖn thùc cßn Èn chøa ®Çy nh÷ng bÝ Èn, khã ®o l­êng nªn khi ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo c¸c h×nh thøc trùc tiÕp cña ®èi t­îng ®«i khi cßn t¹o nªn sù phiÕn diÖn trong thÕ giíi quan. §Æc biÖt sù chuyÓn hãa gi÷a néi dung - h×nh thøc còng ch­a ®­îc ph¸t lé s©u s¾c. 2. Quan niÖm ph¶n ¸nh nghÖ thuËt nh­ lµ sù m« pháng hiÖn thùc cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX kh«ng cßn phï hîp víi t­ duy nghÖ thuËt cña con ng­êi hiÖn ®¹i. Vµ ng­êi cã nh÷ng nç lùc v­ît lªn nh÷ng giíi h¹n thÈm mü mang tÝnh quy ph¹m l©u dµi ®ã, më ra mét thêi kú míi cña chñ nghÜa hiÖn thùc, chÝnh lµ Franz Kafka. §©y còng chÝnh lµ lµ quy luËt tÊt yÕu cña nghÖ thuËt. Kafka ®· thùc sù ®ét ph¸ ®Ó ph¸ vì chiÒu kÝch cña chñ nghÜa hiÖn thùc. Tr­íc hÕt lµ sù phÕ bá døt kho¸t nh÷ng quy ­íc thÈm mü cò, qua ®ã cho thÊy thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan thÊm ®Ém t­ t­ëng triÕt häc hiÖn t­îng häc cña Kafka. C¸i nh×n logic tuyÕn tÝnh th«ng th­êng theo nguyªn t¾c lÞch sö – cô thÓ bÞ nhµ v¨n phñ ®Þnh vµ lµm rèi tung b»ng thñ ph¸p mª cung ho¸. Tõ c¸c sù vËt ®Õn c¸c cuéc hµnh tr×nh cña nh©n vËt ®Òu bÞ r¬i vµo vßng xo¸y mÞt mï cña c¸i mª cung cuéc ®êi v« ph­¬ng h­íng, nã kh«ng thÓ cã mét ®iÓm tùa ®Ó chiÕu øng trong sù t­êng minh, cô thÓ nh­ tr­íc kia. Logic nh©n – qu¶, nguyªn t¾c lÞch sö – cô thÓ... bÞ phñ nhËn m¹nh mÏ vµ thay vµo ®ã lµ thÕ giíi phi logic, phi lÞch sö – cô thÓ. Qua ®ã, thÊy râ mét thÕ giíi mÞt mï, bÝ Èn nh­ mét Èn sè vµ t×nh tr¹ng c« ®¬n, bÊp bªnh ®Õn th¶m h¹i cña con ng­êi hiÖn ®¹i còng nh­ c¶ kiÕp ng­êi mang tÝnh phæ qu¸t... C¸c s¸ng t¸c cña Kafka còng kh«ng cßn sù ch©n thùc cña c¸c chi tiÕt nh­ nguyªn t¾c s¸ng t¸c cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kØ XIX mµ nã ®· ®­îc huyÒn tho¹i ho¸. Tuy «ng vÉn sö dông søc m¹nh cña c¸c chi tiÕt nh­ng nã l¹i ®­îc soi chiÕu trong l¨ng kÝnh nghÖ thuËt rÊt ®éc ®¸o. Kafka còng lµ ng­êi ®· khai m¹c cho khuynh h­íng huyÒn tho¹i ho¸ trong v¨n häc hiÖn ®¹i. HuyÒn tho¹i ho¸ cña Kafka, vÒ c¬ b¶n kh¸c víi huyÒn tho¹i cæ vµ lµ b­íc tiÕn ®èi víi yÕu tè kú ¶o. ë ®©y thñ ph¸p x©y dùng nh©n vËt truyÒn thèng ®· bÞ ph¸ vì, l¹i cµng kh«ng thÓ t×m thÊy nh÷ng nh©n vËt ®iÓn h×nh trong hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. Nh©n vËt trong s¸ng t¸c cña Kafka ®· ®i ®Õn tËn cïng cña th¶m h¹i vµ bÊt h¹nh khi nã trë thµnh phi danh tÝnh vµ chØ ®­îc kÝ hiÖu ho¸, t©m lý th«ng th­êng cña con ng­êi còng bÞ t­íc s¹ch, chØ cßn phi t©m lý thùc chøng vµ l¹c lâng trong m«i tr­êng phi lÞch sö - cô thÓ. Con ng­êi trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n tr­íc khi gÆp c¸i chÕt cßn chÞu kiÕp vËt h×nh ho¸. HuyÒn tho¹i ho¸ th©n ë ®©y, kú l¹ nh­ng kh«ng hÒ cÇn ®Õn c¸c chÊt liÖu vµ linh vËt hoang ®­êng. ThÕ giíi nghÖ thuËt kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ soi chiÕu víi thùc t¹i kh¸ch quan mµ cßn kh«ng thÓ ph©n biÖt ®­îc hiÖn thùc víi ¶o méng, hiÖn thùc víi h­ ¶o... HuyÒn tho¹i hai b×nh diÖn thÓ hiÖn sù bÊt lùc, c« ®¬n cña con ng­êi tr­íc thÕ giíi bÝ Èn vµ xa l¹. ChÝnh nh÷ng ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt tõ thñ ph¸p mª cung ho¸, huyÒn tho¹i ho¸ ®· t¹o nªn mét thÕ giíi hiÖn thùc “kh«ng bê bÕn” cña nh÷ng giíi h¹n thÈm mü vµ giíi h¹n kÝch thÝch, mêi gäi cho mü häc tiÕp nhËn: “hiÖn thùc kh«ng bao giê lµ c¸i ®· xong xu«i. HiÖn thùc lµ c¸i ®ang dang dë vµ më. Nã kh«ng ph¶i lµ tr¹ng th¸i cè ®Þnh mµ lµ qu¸ tr×nh. Trong c¸i mÊt ®i ®· h×nh thµnh hiÖn thùc míi cßn xa l¹, nã vÉy gäi tÊt c¶ c¸c nhµ v¨n trªn trung b×nh kh¸m ph¸” (62, 183). HiÖn thùc kh«ng cßn thô ®éng trong sù quy ­íc mµ nã t¹o sù tù do cho mäi ph­¬ng thøc thÓ nghiÖm cña c¸c chñ thÓ vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. §©y còng lµ mét b­íc tiÕn so víi ph¶n ¸nh nghÖ thuËt thêi kú tr­íc. Sù chÝnh x¸c vµ ®Çy ¾p c¸c chi tiÕt cô thÓ cña ®Þnh thøc nghÖ thuËt vµ sù trän vÑn hoµn chØnh, t­êng tËn vÒ néi dung cña c¸c s¸ng t¸c trong chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX lµm cho mü häc tiÕp nhËn ch­a ®­îc chó ý tháa ®¸ng. Sù c¸ch t©n trong ph­¬ng thøc ph¶n ¸nh nghÖ thuËt cña Kafka cßn ë ph­¬ng diÖn ng«n tõ nghÖ thuËt. C¸ch xö lý ®Çy s¸ng t¹o vµ gîi më ë c¶ ng«n ng÷ ®èi tho¹i nh©n vËt vµ ng«n ng÷ trÇn thuËt. Sù vÊn - ®¸p song ph­¬ng cña c¸c cuéc ®èi tho¹i th«ng th­êng ®· ®­îc «ng lét x¸c thµnh thø ng«n ng÷ ®èi tho¹i cña riªng m×nh. Ng«n ng÷ trÇn thuËt th× ph¸ vì cÊu tróc logic cña c¸c mÖnh ®Ò mµ trë nªn rêi r¹c, kh« khèc, nÆng nÒ, tróc tr¾c nh­ b¶n chÊt cña hiÖn thùc vèn lu«n kh«ng b×nh yªn. Sù ®éc ®¸o vµ hÊp dÉn cña ng«n tõ nghÖ thuËt cña «ng kh«ng ph¶i ë sù dông c«ng tØ mØ cña nh÷ng mü ng«n mµ lµ ë sù hoµ ®iÖu ®Õn tinh tÕ vµ tuyÖt vêi gi÷a néi dung thÓ hiÖn vµ h×nh thøc ph¶n ¸nh. Ng­êi ta nh×n thÊy thÕ giíi hiÖn thùc trong c¶ c¸i vá v¨n b¶n cña t¸c phÈm. Víi sù kh¸t khao s¸ng t¹o m·nh liÖt, Kafka ®· cã nh÷ng c¸ch t©n to lín trong nghÖ thuËt. ¤ng kh«ng ph¶i lµ t¸i hiÖn hiÖn thùc mµ thùc sù lµ “khai sinh ra hiÖn thùc”, mét thÕ giíi hiÖn thùc hoµn toµn míi. ¤ng ®· gãp phÇn ®­a v¨n ch­¬ng nh©n lo¹i më ra mét ng· rÏ míi vµ ®­a nghÖ thuËt cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i lªn ng«i. 3. C¸c s¸ng t¸c cña Balzac vµ cña Kafka ®· chøng minh cho quy luËt vËn ®éng kh«ng ngõng cña nghÖ thuËt, cña v¨n häc. T­ duy nghÖ thuËt nh­ mét dßng ch¶y theo thêi gian vµ t¹o sù nh¶y vät khi cã b­íc ngoÆt cña s¸ng t¹o. Kafka cïng mét sè t¸c gi¶ chñ nghÜa hiÖn ®¹i kh¸c, chÝnh lµ nh÷ng ng­êi t¹o nªn “b­íc ngoÆt” ®ã cña thÕ giíi hiÖn thùc khi nã chuyÓn tõ chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng ®Õn chñ nghÜa hiÖn ®¹i. NghÖ thuËt nh©n lo¹i sÏ kh«ng thÓ ph¸t triÓn nÕu m·i b»ng lßng trong khu«n mÉu thÈm mü cè ®Þnh mµ kh«ng cã sù t×m tßi, ®æi míi. Qóa tr×nh kh¸m ph¸ c¸i míi cña ng­êi nghÖ sü chÝnh lµ hµnh tr×nh ®i tíi ch©n lý cña nghÖ thuËt. NÕu kh«ng cã t©m huyÕt vµ tµi n¨ng thùc sù th× ng­êi nghÖ sü kh«ng thÓ t×m ®­îc c¸i ch©n lý s¸ng t¹o Êy. Chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng ®· ph¶i tù khÐp c¸nh cöa s¸ng t¸c theo hÖ thèng quy ­íc thÈm mü cña thêi ®¹i ®Ó ®ãn luång t­ t­ëng hoµn toµn míi cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Råi nh÷ng v¨n nghiÖp hËu thÕ còng l¹i sÏ tiÕp tôc v­ît tho¸t tÇm ¶nh h­ëng cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ ®­a ®Õn nh÷ng ch©n trêi s¸ng t¹o míi. Sù vËn ®éng cña t­ duy nghÖ thuËt ®Ó phñ ®Þnh vµ lo¹i bá nh÷ng c¸i cò, c¸i l¹c hËu, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña t­ duy s¸ng t¹o sÏ ®­a tÇm v¨n hãa cña nh©n lo¹i lªn tõng b­íc míi. Chñ nghÜa hiÖn ®¹i sau nµy cã thÓ bÞ thay thÕ nh­ng ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn ®­îc ®ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü ®éc ®¸o mµ ®¹i biÓu tiªn phong - Kafka, cïng mét sè t¸c gi¶ hiÖn ®¹i chñ nghÜa kh¸c ®· khai sinh vµ x¸c lËp ®· thùc sù lµ mét cuéc c¸ch m¹ng nghÖ thuËt. V¨n häc ViÖt Nam, còng cã sù vËn ®éng biÕn ®æi vÒ néi dung còng nh­ nghÖ thuËt ph¶n ¸nh. ThÕ giíi hiÖn thùc ®­îc khai ph¸ tõ c¸c ngßi bót NguyÔn C«ng Hoan, Ng« TÊt Tè, Nam Cao... cho ®Õn NguyÔn Huy ThiÖp, Ph¹m ThÞ Hoµi, Vâ ThÞ H¶o..., qua c¸c qu¸ tr×nh, tõ dßng v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n 1930 – 1945 ®Õn dßng v¨n häc ®­¬ng ®¹i, còng lµ sù vËn ®éng cña t­ duy nghÖ thuËt. Vµ ®Ó cã ®­îc nh÷ng ®iÒu Êy th× lu«n ph¶i b¾t ®Çu tõ qu¸ tr×nh t×m tßi, ®æi míi kh«ng ngõng cña mçi nhµ v¨n. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đào Duy Anh (1999), Từ điển Hán Việt, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 2. Aristote (1999), Nghệ thuật thơ ca, Lê Đăng Bảng, Thành Thế Thái Bình, Đỗ Xuân Hà dịch, Nxb Văn học. 3. Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 4. Bùi Văn Ba (2001), “Những yếu tố kỳ dị trong truyện Miếng da lừa của Balzac và truyện Người đã khuất của Maupassanh”, Những vấn đề lý thuyết lịch sử văn học và ngôn ngữ, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 5. Balzac.H (1999), “Lời nói đầu (của bộ Tấn trò đời)”, Đỗ Đức Hiểu dịch, Văn học nước ngoài, (2), tr.14- 24. 6. Balzac.H (2001), Lão Goriot, Lê Huy dịch, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 7. Balzac.H (2001), Vỡ mộng, tập 1, Trọng Đức dịch, Nxb Văn học. 8. Balzac.H (2001), Vỡ mộng, tập 2, Trọng Đức dịch, Nxb Văn học. 9. Balzac.H (2001), “Kiệt tác không người biết”, Lê Hồng Sâm dịch, Văn học nước ngoài, (4), tr.121- 150. 10. Balzac.H (2002), Miếng da lừa, Trọng Đức dịch, Nxb Văn học. 11. Balzac.H (2004), Ơgiêni Grăngđê, Huỳnh Lý dịch, Nxb Văn học. 12. Bakhtin. M (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Phạm Vĩnh Cư tuyển chọn và dịch, Bộ văn hoá thông tin và thể thao Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 13. Bakhtin. M (1993), Những vấn đề thi pháp Đôttôiepxki, Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Vương Trí Nhàn dịch, Nxb Giáo dục 14. Lê Huy Bắc (2006), Nghệ thuật Phran – Dơ kafka, Nxb Giáo dục. 15. Lê Nguyên Cẩn (1999), Cái kỳ ảo trong tác phẩm Balzăc, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 16. Lê Nguyên Cẩn (1999), “Cốt truyện đa tuyến trong tiểu thuyết Balzac”, Văn học, (6), tr.47 – 52. 17. Nguyễn Văn Dân (2000), “Những bước tiến hoá của văn học phi lý”, Văn học nước ngoài, (2), tr.173- 198. 18. Nguyễn Văn Dân (2000), Lý luận văn học so sánh, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 19. Nguyễn Văn Dân (2002), Văn học phi lý, Nxb Văn hoá Thông tin Trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây. 20. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 21. Đỗ Đức Dục (1966), Hônôrê De Banzăc - Một bậc thày của chủ nghĩa hiện thực, Nxb Khoa học. 22. Đỗ Đức Dục (1981), Chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học Phương Tây, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 23. Trương Đăng Dung, Nguyễn Cương (1990), Các vấn đề khoa học của văn học, Viện khoa học xã hội, Hà Nội. 24. Trương Đăng Dung (1998), Từ văn bản đến tác phẩm văn học, Viện khoa học xã hội, Hà Nội. 25. Trương Đăng Dung (2003), “Thế giới nghệ thuật của Franz Kafka", Văn học nước ngoài, (6), tr.192 – 198. 26. Trương Đăng Dung (2004), “Tác phẩm văn học nước ngoài như là cấu trúc ngôn từ động”, Sông Hương, (182), tr.62 – 73. 27. Lê Tiến Dũng (2003), Lý luận văn học phần tác phẩm văn học, Nxb Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. 28. Bùi Đăng Duy, Nguyễn Tiến Dũng (2005), Lịch sử triết học Phương Tây hiện đại, Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh. 29. Đặng Anh Đào (1995), Đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết hiện đại Phương Tây, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 30. Đặng Anh Đào (1997), Balzăc và cuộc săn tìm nhân vật chính diện trong bộ Tấn trò đời, Nxb Giáo dục. 31. Hà Minh Đức (chủ biên) (1997), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 32. Đỗ Xuân Hà (2006), Văn học thế giới thế kỷ XX, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 33. Nguyễn Hải Hà (2006), Thi pháp tiểu thuyết L. Tônxtôi, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 34. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2000), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 35. Đỗ Đức Hiểu (1999), “Balzac...đó...đây”, Văn học, (6), tr.7-9. 36. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp học hiện đại, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 37. Nguyễn Thái Hoà (2000), Những vấn đề thi pháp của truyện, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 38. Karelski.A (1996), “Về sáng tác của F.Kafka”, Văn học nước ngoài (4), tr.185 – 198. 39. Kafka.F(1998), Lâu đài, Trương Đăng Dung dịch, Nxb Văn học. 40. Kafka.F(2001), Franz Kafka tuyển tập tác phẩm, Nxb Hội nhà văn Trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây. 41. Kundera Milan (2001), Nghệ thuật tiểu thuyết - những di chúc bị phản bội, Nguyên Ngọc dịch, Nxb Văn hoá Trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây. 42. Thái Thu Lan (2002), Các tác giả lớn của văn học Pháp thế kỷ XIX, Nxb Giáo dục. 43. Phong Lê (Chủ biên) (1990), Văn học và hiện thực, Nxb Khoa học xã hội. 44. Lukacs.G (2005), “Đặc trưng mĩ học”, Trương Đăng Dung dịch và giới thiệu, Nghiên cứu văn học, (10), tr.8 – 42. 45. Lukacs.G (2005), “Nghệ thuật và chân lý khách quan”, Trương Đăng Dung dịch, Nghiên cứu văn học, (10), tr.43 – 76. 46. Phương Lựu, Trần Đình Sử, Lê Ngọc Trà (1983), Lý luận văn học, Tập 1, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 47. Phương Lựu (1995), Tìm hiểu lý luận văn học Phương Tây hiện đại, Nxb Văn học, Hà Nội. 48. Phương Lựu (1999), Mười trường phái lý luận văn học Phương Tây đương đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 49. Phương Lựu (2001), Lý luận phê bình văn học Phương Tây thế kỷ XX, Nxb Văn học Trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây. 50. Lê Thanh Nga (2006),“Thân phận con người trong sáng tác của Franz Kafk”, Nghiên cứu văn học, (3), tr.107 – 117. 51. Lê Thanh Nga (2006), “Huyền thoại hoá như một phương thức khái quát hiện thực đặc thù trong sáng tác của F. Kafka”, Văn học nước ngoài, (4), Tr. 173 – 188. 52. Mạc Ngôn (2006), “Bảo vệ sự tôn nghiêm của tiểu thuyết dài”, Văn nghệ, (43), tr.14. 53. Vương Trí Nhàn (1996), Khảo về Tiểu thuyết, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 54. Hoàng Nhân, Nguyễn Ngọc Ban, Đỗ Đức Hiểu (1970), Lịch sử văn học Phương Tây, Tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 55. Nhiều tác giả (2002), Phê bình – lý luận văn học Anh - Mỹ, tập 1, Lê Huy Bắc sưu tập và giới thiệu, Nxb Giáo dục. 56. Nhiều tác giả (2002), Văn học Phương Tây, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 57. Nhiều tác giả (2003), Giáo trình triết học Mác - LêNin, Nxb Chính trị Quốc Gia, Hà Nội. 58. Nhiều tác giả (2003), Lý luận văn học , Nxb Giáo dục, Hà Nội. 59. Nhiều tác giả (2004), Truyện ngắn phân tích, Phạm Viêm Phương dịch và chú giải, Nxb Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. 60. Hoàng Phê (Chủ biên) (1996), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, Trung tâm Từ điển học, Hà Nội - Đà Nẵng. 61. Hoàng Phê (Chủ biên) (2001), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, Trung tâm Từ điển học, Hà Nội - Đà Nẵng. 62. Fischer Ernst (2003), “Kafka”, Trương Đăng Dung dịch, Văn học nước ngoài, (6), tr.181 – 191. 63. Poxpelop G.N (chủ biên) (1998), Dẫn luận nghiên cứu văn học, Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Lê Ngọc Trà dịch, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 64. Vũ Tiến Quỳnh (biên soạn) (1991), Phê bình, bình luận văn học Franz Kafka, Cervantes, Hemingway, Nxb Tổng hợp Khánh Hoà. 65. Vũ Tiến Quỳnh (biên soạn) (1995), Phê bình, bình luận văn học Andreson, Cervantes, De Foé, Dimitrova, Franz Kafka, Gordor, Nxb Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. 66. Lê Hồng Sâm (1990), Lịch sử văn học Pháp thế kỷ XIX, Nxb Ngoại văn, Hà Nội. 67. Lê Hồng Sâm (1999), “Xung quanh “chủ nghĩa hiện thực” của Balzac”, Văn học, (6), tr.22 – 28. 68. Lê Hồng Sâm (1999), “Balzăc và bộ Tấn trò đời”, Văn học nước ngoài, (2), tr.5 – 14. 69. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 70. Tolstoi.L (1986), Lép Tônxtôi truyện chọn lọc, Nguyễn Hải Hà, Thuý Toàn dịch, Nxb Cầu Vồng, Matxcơva. 71. Hoàng Trinh (1999), Phương Tây văn học và con người, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 72. Lưu Đức Trung (biên soạn) (1999), Tác gia tác phẩm văn học nước ngoài trong nhà trường, Nxb Giáo dục. 73. Lê Phong Tuyết (1999), “Sự gặp gỡ hai nhân vật mang tên Julie của Rousseau và của Balzac”, Văn học nước ngoài, (6), tr.43 – 46. 74. Phùng Văn Tửu, Đặng Anh Đào, Hoàng Nhân (1992), Văn học Phương Tây, tập 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 75. Phùng Văn Tửu (2002), Tiểu thuyết Pháp hiện đại, những tìm tòi đổi mới, Nxb Khoa học xã hội. 76. Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô (1964), Nguyên lý Mĩ học Mác – Lênin, phần I, Nxb Sự thật, Hà Nội. 77. Nguyễn Như Ý (1966), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, NXB Giáo dục. 78. Zweig STeFan (2001), “Chân dung văn học Balzac – Dicken – Huân tước Byron”, Huy Phương và Trần Lê Văn dịch, Văn học nước ngoài, (5), tr.131 – 154. ._.