LUẬN CHỨNG VAI TRÒ CỦA TRI THỨC KHOA HỌC- CÔNG NGHỆ VỚI QUÁ TRÌNH Phát triển KINH TẾ TRI THỨC

NỘI DUNG I. Khái Niệm 1. Khái niệm tri thức Tri thức là sự hiểu biết của con người đối với thế giới khách quan và khả năng vận dụng chúng vào thực tiễn. Tri thức cũng là sự tích luỹ thông tin và những kỹ năng có được qua việc sử dụng chúng. 2. Khái niệm Khoa học, Công nghệ Khoa häc lµ mét hÖ thèng tri thøc vÒ tù nhiªn, vÒ x· héi, vÒ con ng­êi vµ vÒ t­ duy cña con ng­êi. Nã nghiªn cøu vµ v¹ch ra nh÷ng mèi quan hÖ néi t¹i, b¶n chÊt cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh, tõ ®ã chØ ra nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. C«ng nghÖ theo nghÜa chung nhÊt cã thÓ coi ®ã lµ tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng sù hiÓu biÕt cña con ng­êi vµo viÖc biÕn ®æi, c¶i t¹o thÕ giíi nh»m ®¸p øng nhu cÇu sèng cña con ng­êi, sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi. C«ng nghÖ trong s¶n xuÊt lµ mét tËp hîp c¸c phuơng tiÖn vËt chÊt, c¸c ph­¬ng ph¸p, c¸c quy t¾c, c¸c kü n¨ng ®­îc con ng­êi sö dông ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi t­îng lao ®éng nh»m t¹o ra mét s¶n phÈm nµo ®ã cÇn thiÕt cho x· héi. 3. Khái niệm tri thức Khoa học, Công nghệ HÖ thèng tri thøc khoa häc lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi, liªn tôc cña t­ duy nh©n lo¹i tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Ngµy nay nã ®ang trë thµnh tµi s¶n chung cña x· héi loµi ng­êi. 4. Khái niệm kinh tế tri thức Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về kinh tế tri thức. Năm 1996, OECD đưa ra định nghĩa : Kinh tế tri thức là những nền kinh tế dựa trực tiếp vào việc sản xuất, phân phối và sử dụng tri thức và thông tin Năm 2000, APEC đã điều chỉnh và đưa ra một định nghĩa mới, hợp lý hơn: Kinh tế tri thức là nền kinh tế trong đó sự sản sinh ra, truyền bá và sử dụng tri thức là động lực chủ yếu nhất của sự tăng trưởng, tạo ra của cải, tạo việc làm trong tất cả các ngành kinh tế Tán đồng quan niệm trên của APEC, năm 2004 UNDP-APDIP đưa ra định nghĩa dễ hiểu hơn: "Nền kinh tế tri thức là nền kinh tế sử dụng có hiệu quả tri thức cho phát triển kinh tế và xã hội, bao gồm cả việc khai thác kho tri thức toàn cầu, cũng như làm chủ và sáng tạo tri thức cho những nhu cầu của riêng mình" II. Vai trò của tri thức Khoa học, Công nghệ đến sự phát triển kinh tế 1. Phát triển tri thức Khoa học, Công nghệ là con đường tất yếu của tất cả các nước trên thế giới Các doanh nghiệp trong các nền kinh tế thị trường đều phải đầu tư lớn cho R&D nếu muốn nâng cao năng lực cạnh tranh, và trước áp lực ngày càng lớn của cạnh tranh, càng ngày càng có nhiều doanh nghiệp truyền thống trở thành những doanh nghiệp khoa học công nghệ, nhất là trong các lĩnh vực công nghệ cao. Ngày nay, trong môi trường cạnh tranh quyết liệt của nền kinh tế thị trường toàn cầu hoá, các doanh nghiệp mới thường ra đời từ một sáng chế, một công nghệ mới. Trong cuộc cạnh tranh toàn cầu ráo riết hiện nay không còn chỗ đứng cho các doanh nghiệp làm ăn theo đường mòn, không chịu đổi mới công nghệ, đổi mới sản phẩm. Thành tựu mới về khoa học và công nghệ khai sinh và nuôi dưỡng các doanh nghiệp, và ngược lại, chính các doanh nghiệp lại là tác nhân thúc đẩy phát triển khoa học và công nghệ. Công nghệ thông tin cũng như các công nghệ cao khác phát triển nhanh như ngày nay là nhờ cơ chế cạnh tranh lành mạnh diễn ra liên tục trong nền kinh tế thị trường, và nhờ có sự năng động, sáng tạo của các doanh nghiệp. Nếu không có các công ty kinh doanh các công nghệ mới như Microsoft, IBM, HP, Cisco, Oracle, v.v... thì khó mà có những thành tựu kỳ diệu về công nghệ thông tin như ngày nay. Do thị trường đòi hỏi, các doanh nghiệp phải gia tăng đầu tư vào nghiên cứu phát triển để có công nghệ mới, sản phẩm mới. Cạnh tranh về kinh tế thực chất là cạnh tranh về khoa học và công nghệ. Các quốc gia muốn nâng cao vị thế của mình trong cuộc cạnh tranh, đều phải ra sức đầu tư để nâng cao năng lực khoa học công nghệ của mình. Đây là giai đoạn mới của kinh tế thị trường hiện đại xét trên phạm vi toàn thế giới - giai đoạn mà cơ cấu kinh tế và phương thức kinh doanh mang xu hướng toàn cầu không chỉ đối với các nước phát triển mà kể cả với các nước đang phát triển. Để có thể tham gia vào thị trường thế giới, tìm kiếm cơ hội phát triển, ngày nay, các nước đều phải tham gia quá trình phân công lao động quy mô toàn cầu. Với các nước phát triển - các nền kinh tế hậu công nghiệp, đây thực sự là lối thoát bởi kinh tế hậu công nghiệp đã phát triển tới hạn, bị những thôi thúc lớn của sự phát triển tới hạn các nguồn tài nguyên thiên nhiên, và buộc phải tìm lối thoát, tìm nguồn nguyên liệu khác từ tri thức. Hiện nay, đa số các nước phát triển và đang phát triển đều đã ý thức được ưu thế vượt trội của kinh tế tri thức so với kinh tế công nghiệp; và có lẽ hầu hết các nước đều nhận thức rõ “tiến cùng thời đại” là đi vào kinh tế tri thức; vì vậy, họ đều chủ động triển khai các chương trình, chiến lược, kế hoạch hành động đi vào kinh tế tri thức, chẳng hạn như Chiến lược siêu xa lộ thông tin của Mỹ; Chiến lược Lisbon - xã hội thông tin của EU; Chiến lược Hòn đảo thông minh của Singapore; Chiến lược hành lang đa phương tiện của Malaysia, v.v... Trong xu thế phát triển ngày càng mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ và của toàn cầu hoá hiện nay, bên cạnh sự cấp thiết phải tham gia phân công lao động quốc tế, các nước phát triển “đi trước” đều có nhu cầu đổi mới cơ cấu kinh tế, mở rộng thị trường, chuyển vốn đầu tư và xuất khẩu công nghệ sang các nước đang phát triển. Do vậy, các nước đang phát triển có nhiều khả năng nắm bắt các tri thức mới, các công nghệ mới, kể cả tranh thủ các nguồn vốn, nâng cao khả năng cạnh tranh của nền kinh tế, vươn ra thị trường thế giới. Như vậy, hội nhập quốc tế, tham gia thị trường thế giới nhằm tranh thủ khai thác những ưu thế của kinh tế tri thức toàn cầu phục vụ cho phát triển là sự lựa chọn khả dĩ nhất đối với các nước đang phát triển; và từ đó từng bước chuyển sang nền kinh tế tri thức. 2. Khoa häc vµ c«ng nghÖ cã vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc trang bÞ vµ trang bÞ l¹i c¸c m¸y mãc, trang thiÕt bÞ kü thuËt, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn cho nÒn s¶n xuÊt x· héi nãi riªng, cho tÊt c¶ c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n nãi chung, nh»m n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, chÊt l­îng s¶n phÈm, t¨ng c­êng søc c¹nh tranh cña c¸c s¶n phÈm hµng hãa ViÖt Nam trªn thÞ tr­êng thÕ giíi, v.v... víi môc tiªu kh«ng ngõng c¶i thiÖn vµ n©ng cao møc sãng cña ng­êi d©n, sù phån vinh vµ søc m¹nh cña x· héi ViÖt Nam. §ã lµ nhiÖm vô ®Çu tiªn, quan träng nhÊt cña sù nghiÖp ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n­íc ta hiÖn nay. Trªn thùc tÕ, n­íc ta ®· tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa tõ ®Çu nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX. Tuy nhiªn, do nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan, ®Æc biÖt lµ ch­a g¾n kÕt ®­îc c«ng nghiÖp hãa víi hiÖn ®¹i hãa, mµ cho ®Õn nay, lùc l­îng s¶n xuÊt cña n­íc ta chñ yÕu vÉn ë trong t×nh tr¹ng l¹c hËu, c¸c trang thiÕt bÞ, m¸y mãc phÇn lín lµ thñ c«ng, thñ c«ng b¸n c¬ giíi. Nh×n chung, tr×nh ®é ph¸t triÓn c«ng nghÖ n­íc ta, vÒ c¬ b¶n, chØ míi ®¹t ë giai ®o¹n 1 vµ 2 trong 7 giai ®o¹n ph¸t triÓn c«ng nghÖ mµ c¸c n­íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· tr¶i qua - ®ã lµ nhËp c«ng nghÖ ®Ó tháa m·n nhu cÇu tèi thiÓu (nhËp toµn bé hoÆc nhËp phô tïng c¸c trang thiÕt bÞ vµ c¶ d©y chuyÒn l¾p r¸p), vµ míi chØ cã tæ chøc h¹ tÇng kinh tÕ ë møc tèi thiÓu ®Ó tiÕp thu c«ng nghÖ nhËp. Do vËy, c¶ n¨ng suÊt lao ®éng vµ chÊt l­îng c¸c s¶n phÈm do nÒn s¶n xuÊt x· héi t¹o ra vÉn cßn rÊt thÊp so víi mÆt b»ng chung cña thÕ giíi, kh«ng ®ñ søc c¹nh tranh trªn thÞ tr­êng khu vùc vµ toµn cÇu. ViÖc trang bÞ vµ trang bÞ l¹i c«ng nghÖ tõ l¹c hËu sang hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn, cßn nh»m mét môc ®Ých vµ nhiÖm vô quan träng n÷a lµ lµm thay ®æi c¬ cÊu chung cña toµn bé nÒn kinh tÕ quèc d©n tõ n«ng nghiÖp - c«ng nghiÖp - dÞch vô sang c«ng nghiÖp - n«ng nghiÖp - dÞch vô. B­íc chuyÓn dÞch c¬ cÊu nµy sÏ t¹o tiÒn ®Ò vµ nÒn t¶ng thóc ®Èy sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ®Ó ®Õn n¨m 2020, ®­a n­íc ta c¬ b¶n trë thµnh mét ­nøoc c«ng nghiÖp theo h­íng hiÖn ®¹i. §Ó ®¹t ®­îc môc tiªu chiÕn l­îc nµy, nhÊt thiÕt chóng ta ph¶i tiÕp cËn ®­îc nÒn khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn cña thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ c¸c ngµnh c«ng nghÖ mòi nhän: c«ng nghÖ th«ng tin, c«ng nghÖ sinh häc, c«ng nghÖ vËt liÖu míi vµ c«ng nghÖ n¨ng l­îng míi... V¨n kiÖn §¹i héi IX cña §¶ng ®· chØ râ: “Ph¸t huy nh÷ng lîi thÕ cña ®Êt n­íc, tËn dông mäi kh¶ n¨ng ®Ó ®¹t tr×nh ®é c«ng nghÖ tiªn tiÕn, ®Æc biÖt lµ «cng nghÖ th«ng tin vµ c«ng nghÖ sinh häc, tranh thñ øng dông ngµy cµng nhiÒu h¬n, ë møc cao h¬n vµ phæ biÕn h¬n nh÷ng thµnh tùu míi vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ, tõng b­íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc”(1) §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 2001, tr.91 . 3. Khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ãng vai trß v« cïng quan träng trong viÖc gi¸o dôc, ®µo t¹o, båi d­ìng, khai th¸c vµ ph¸t huy nguån lùc con ng­êi, ®Æc biÖt lµ nguån lùc trÝ tuÖ - mét nguån lùc to lín, cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh ®èi víi sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n­íc ta. Cã nhiÒu c¸ch thøc ®Ó chóng ta thùc hiÖn viÖc trang bÞ vµ trang bÞ l¹i c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn cho c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n. Tuy nhiªn, dï b»ng c¸ch thøc nµo ®i ch¨ng n÷a, ®iÒu quan träng vµ cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh nhÊt ë ®©y lµ cÇn ph¶i cã nh÷ng con ng­êi cã ®ñ tri thøc vµ n¨ng lùc ®Ó cã thÓ khai th¸c, sö dông mét c¸ch hiÖu qu¶ c¸c trang thiÕt bÞ hiÖn ®¹i. §iÒu nµy chØ cã khoa häc vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn míi lµm ®­îc. Con ng­êi lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ra khoa häc vµ c«ng nghÖ. §Õn l­ît m×nh, khoa häc vµ c«ng nghÖ trë thµnh ph­¬ng tiÖn, c«ng cô vµ ®ång thêi lµ c¬ së ®Ó con ng­êi v­¬n lªn tù toµn thiÖn vÒ mäi mÆt, ®Æc biÖt lµ vÒ n¨ng lùc trÝ tuÖ. Tr­íc hÕt, th«ng qua qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o, khoa häc vµ c«ng nghÖ sÏ trang bÞ cho con ng­êi nh÷ng tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ cÇn thiÕt ®Ó mét mÆt, gióp hä cã thÓ am hiÓu, sö dông vµ khai th¸c mét c¸ch tÝch cùc, cã hiÖu qu¶ nh÷ng trang thiÕt bÞ kü thuËt hiÖn ®¹i, vµ mÆt kh¸c, cã thÓ s¸ng t¹o ra c«ng nghÖ míi. Trong ®iÒu kiÖn n­íc ta hiÖn nay, tuy ®· qua h¬n 40 n¨m c«ng nghiÖp hãa, nh­ng nh×n chung, nÒn s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ lùc l­îng s¶n xuÊt vÉn cßn rÊt l¹c hËu. Víi gÇn 80% d©n sè lµ n«ng d©n, 70% lao ®éng lµ lao ®éng n«ng nghiÖp, víi c¬ cÊu nÒn kinh tÕ quèc d©n ®ang hiÖn hµnh “n«ng nghiÖp - c«ng nghiÖp - dÞch vô”, víi mét truyÒn thèng x· héi Ýt “träng n«ng”, “träng th­¬ng”, v.v. ®· vµ ®ang lµ nh÷ng rµo c¶n rÊt lín ®èi víi con ng­êi ViÖt Nam trong viÖc tiÕp cËn víi khoa häc vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn cña thêi ®¹i. H¬n n÷a, t­ duy kinh nghiÖm - mét lèi t­ duy truyÒn thèng phæ biÕn - ®· ¨n s©u vµo x· héi ViÖt Nam tõ bao ®êi nay. Kh«ng ai phñ nhËn vai trß cña t­ duy kinh nghiÖm trong ®êi sèng. Tuy nhiªn, trªn b×nh diÖn ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn nay th× t­ duy kinh nghiÖm lµ kh«ng thÓ ®ñ, mµ nhÊt thiÕt ph¶i trang bÞ t­ duy lý luËn, t­ duy khoa häc - c«ng nghÖ. Ph. ¡ngghen ®· tõng viÕt: “Mét d©n tèc muèn ®øng v÷ng trªn ®Ønh cao cña khoa häc th× kh«ng thÓ kh«ng cã t­ duy lý luËn”(1) C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Toµn tËp, t.20, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 1994, tr.489 . Sù h¹n chÕ vÒ mÆt t­ duy lý luËn lµ mét ®iÓm yÕu trong truyÒn thèng d©n téc, mµ ngµy nay, chóng ta ph¶i phÊn ®Êu v­ît qua míi cã thÓ tiÕp thu vµ s¸ng t¹o ra nh÷ng tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i. Kho tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ v« tËn vµ lu«n ®æi míi. Do ®ã, ®Ó cã thÓ n¾m b¾t kÞp thêi nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, ®ßi hái ®éi ngò nh÷ng ng­êi nghiªn cøu, triÓn khai vµ øng dông khoa häc c«ng nghÖ kh«ng nh÷ng ph¶i ®­îc ®µo t¹o mét c¸ch c¬ b¶n vµ cã hÖ thèng, mµ cßn ph¶i th­êng xuyªn ®­îc ®µo t¹o bæ sung vµ ®µo t¹o chuyªn s©u. Con ®­êng bÒn v÷ng nhÊt ®Ó tiÕp thu vµ ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ ph¶i dùa vµo tiÒm n¨ng vµ n¨ng lùc cña chÝnh m×nh, nghÜa lµ ph¶i tËp trung vµo khai th¸c néi lùc, ®Æc biÖt lµ nguån lùc trÝ tuÖ - nguån nh©n lùc khoa häc vµ c«ng nghÖ. V¨n kiÖn §¹i héi IX cña §¶ng ®· chØ râ: “Ph¸t huy nguån lùc trÝ tuÖ vµ søc m¹nh tinh thÇn cña ng­êi ViÖt Nam; coi ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ nÒn t¶ng vµ ®éng lùc cña sj­ nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa”(2) §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 2001, tr.91 . 4. Khoa häc vµ c«ng nghÖ gi÷ vai trß ®éng lùc trong viÖc t¹o ra m«i tr­êng th«ng tin vµ thÞ tr­êng th«ng tin - huyÕt m¹ch cña c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ cña c¶ nÒn kinh tÕ. So víi giai ®o¹n ph¸t triÓn tr­íc ®©y, th× ngµy nay, th«ng tin cã mét vÞ trÝ cùc kú quan träng, mang tÝnh quyÕt ®Þnh ®èi víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh dÞch vô vµ c¶ nh÷ng ho¹t ®éng tinh thÇnh. Cã trang thiÕt bÞ, m¸y mãc hiÖn ®¹i, cã nh÷ng con ng­êi ®· ®­îc ®µo t¹o tay nghÒ vµ cã kü n¨ng, kü x¶o cao, nh­ng nÕu thiÕu th«ng tin th× sÏ dÉn ®Õn chç kh«ng biÕt ®©u t­ chóng vµo ®©u cho ®óng ®Ó kÞp thêi sinh lîi nhanh, vµ v× vËy, rÊt dÔ sa vµo chç mÊt ph­¬ng h­íng ph¸t triÓn. Bëi v×, th«ng tin trong lÜnh vùc khoa häc vµ c«ng nghÖ cã liªn quan rÊt chÆt chÏ ®Õn viÖc n¾m b¾t c¸c bÝ quyÕt, bÝ mËt c«ng nghÖ n»m trong c¸c ph­¬ng ph¸p, thiÕt bÞ, c¸c d÷ liÖu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi nhÊt. Th«ng tin nh­ mét ng­êi h­íng dÉn n¾m trong tay chiÕc ch×a khãa vµng kú diÖu, gióp cho ng­êi ta cã thÓ më ra nh÷ng c¸nh cöa lµm ¨n ®óng lóc vµ ®óng c¸ch, t×m kiÕm nh÷ng c¬ héi, nh÷ng lÜnh vø lµm ¨n cßn tiÒm n¨ng vµ triÓn väng, ®ång thêi biÕt khÐp cöa l¹i, rót lui ®óng lóc khi tiÒm n¨ng trong lÜnh vùc ®ã ®· c¹n kiÖt v.v... C«ng nghÖ th«ng tin ®· chÝnh thøc ®i vµo n­íc ta kho¶ng h¬n chôc n¨m nay vµ hÖ thèng th«ng tin khoa häc - c«ng nghÖ quèc gia tr¶i qua h¬n 30 n¨m ho¹t ®éng ®· cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo sù ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ nãi riªng, vµo sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa nãi chung. Tuy nhiªn, ®èi víi n­íc ta, ®©y lµ mét lÜnh vùc hoµn toµn míi mÎ, cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p, nan gi¶i vµ bÊt cËp. §Æc ®iÓm næi bËt cña sù ph¸t triÓn c«ng nghÖ th«ng tin trong thêi gian qua ë n­íc ta lµ ch­a g¾n kÕt ®­îc c¸c gi¶i ph¸p c«ng nghÖ (viÖc trang bÞ c¸c m¸y mãc kü thuËt c«ng nghÖ th«ng tin) víi c¸c gi¶i ph¸p vÒ tæ chøc qu¶n lý, chuÈn hãa th«ng tin vµ víi c«ng t¸c ®µo t¹o, huÊn luyÖn chuyªn viªn kü thuËt, nh÷ng ng­êi sö dông, qu¶n lý th«ng tin. V× vËy mµ trong nhiÒu tr­êng hîp, hÖ thèng c«ng nghÖ th«ng tin hiÖn ®¹i ®· ®­îc thiÕt lËp ®Çy ®ñ, nh­ng kh«ng vËn hµnh ®­îc do thiÕu th«ng tin, thiÕu nh©n viªn kü thuËt. Cho ®Õn n¨m 2000, nguån nh©n lùc th«ng tin khoa häc - c«ng nghÖ n­íc ta vÉn cßn qu¸ máng vµ yÕu kÐm, ch­a ®ñ søc ®¸p øng so víi nhu cÇu thùc tÕ. Sè ng­êi lµm c«ng t¸c th«ng tin khoa häc - c«ng nghÖ chuyªn nghiÖp míi chØ cã 3000 ng­êi, trong ®ã, sè ng­êi cã tr×nh ®é ®¹i häc chiÕm 66,3%, trªn ®¹i häc chiÕm 6,45%(3) Xem: Bé Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng. Khoa häc vµ c«ng nghÖ ViÖt Nam 1996-2000. Hµ néi, 2001, tr.78-79 . 5. Khoa häc vµ c«ng nghÖ cã vai trß quan träng trong viÖc hoµn thiÖn c¬ chÕ tæ chøc, qu¶n lý s¶n xuÊt, kinh doanh, dÞch vô vµ x· héi. NhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c tæ chøc, qu¶n lý lµ liªn kÕt c¸c yÕu tè trang thiÕt bÞ, m¸y mãc kü thuËt, con ng­êi vµ th«ng tin l¹i víi nhau thµnh mét tæ hîp vËn hµnh hîp lý, ®ång ®iÒu nh»m ®¹t ®Õn mét môc tiªu nhÊt ®Þnh, mµ ë ®©y lµ môc tiªu c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa. Môc tiªu chung cña c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n­íc ta lµ kh«ng ngõng c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®êi sèng cña nh©n d©n, thùc hiÖn d©n giµu, n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §Ó thùc hiÖn môc tiªu nµy, ph¶i tiÕn hµnh ®ång thêi nhiÒu ho¹t ®éng x· héi víi nh÷ng chøc n¨ng rÊt kh¸c nhau, nh­ s¶n xuÊt, kinh doanh, dÞch vô, gi¸o dôc, ®µo t¹o, ch¨m sãc y tÕ, v.v... Sù phèi hîp ®iÒu hµnh c¸c ho¹t ®éng ®ã, sù xÕp ®Æt c¸c mèi quan hÖ gi÷a chóng, còng nh­ sù ph©n bæ hîp lý c¸c chøc n¨ng cña chóng sao cho ®Òu h­íng vÒ c¸c môc tiªu mµ c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®· ®Ò ra, chÝnh lµ nhiÖm vô cña c«ng t¸c tæ chøc, qu¶n lý trong c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa. Bëi vËy, c«ng t¸c tæ chøc, qu¶n lý cã mét vai trß cùc kú quan träng trong qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa. Nh÷ng c«ng viÖc võa réng lín, phøc t¹p, võa tØ mØ, chi tiÕt cña c«ng t¸c tæ chøc qu¶n lý ngµy nay ®ang ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch nhanh chãng h¬n, chÝnh x¸c h¬n vµ hiÖu qu¶ h¬n nhê cã sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin. Nhê cã sù trî gióp cña c«ng nghÖ th«ng tin, th«ng qua hÖ thèng m¸y vi tÝnh, m¹ng Internet, ng­ê ta cã thÓ tiÕn hµnh c«ng t¸c tæ chøc vµ qu¶n lý mét c¸ch s©u s¾c, toµn diÖn ë tÇm vi m«, còng nh­ vÜ m«. 6. Khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ãng gãp phÇn quan träng vµo chiÕn l­îc ph¸t triÓn l©u bÒn cña x· héi. Qua nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy trªn ®©y, hoµn toµn cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®­îc vai trß c¬ së vµ ®éng lùc cña khoa häc vµ c«ng nghÖ ®èi víi sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa víi bÊt cø gi¸ nµo. Ngµy nay, ph¸t triÓn l©u bÒn ®ang lµ mèi quan t©m s©u s¾c cña toµn nh©n lo¹i. Cã thÓ cã nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ ph¸t triÓn l©u bÒn, nh­ng c¸ch hiÓu chung nhÊt lµ, lµm sao cho sù ph¸t triÓn, tr­íc hÕt lµ sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, cña c¸c thÕ hÖ h«m nay kh«ng c¶n trî c¬ héi ph¸t triÓn ñca c¸c thÕ hÖ mai sau. Ph¸t triÓn l©u bÒn lµ “sù c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng cña con ng­êi ®i ®«i víi nhiÖm vô b¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i”(1) Xem: Nh÷ng nh©n tè cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Th«ng tin chiÕn l­îc ph¸t triÓn khoa häc, kü thuËt, kinh tÕ, sè 8, 1996 , nghÜa lµ ph¶i híng ®Õn ba môc tiªu c¬ b¶n: 1. Môc tiªu t¨ng tr­ëng kinh tÕ nhanh vµ an toµn; 2. Môc tiªu x· héi - nh©n v¨n; 3. Môc tiªu b¶o vÖ vµ kh«ng ngõng c¶i thiÖn chÊt l­îng m«i tr­êng sèng, hay môc tiªu sinh th¸i. Do vËy, ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn x· héi mét c¸ch l©u bÒn, ph¶i kÕt hîp mét c¸ch hµi hßa, ®Çy ®ñ 4 yÕu tè c¬ b¶n: yÕu tè kinh tÕ, yÕu tè con ng­êi (d©n sè), yÕu tè m«i tr­êng, Ýnh th¸i vµ yÕu tè c«ng nghÖ. NhiÖm vô träng t©m cña khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ cung cÊp nh÷ng trang thiÕt bÞ kü thuËt hiÖn ®¹i th«ng qua c¸c c«ng nghÖ cao, c«ng nghÖ s¸ch ®Ó con ng­êi kh¾c phôc ®­îc nh÷ng hËu qu¶ tiªu cực do chÝnh nh÷ng ph­¬ng tiÖn kü thuËt ch­a hoµn thiÖn tr­íc ®©y g©y ra (xö lý c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i, phôc håi c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn...); x©y dùng nh÷ng quy tr×nh c«ng nghÖ míi kh«ng cã chÊt th¶i, nh÷ng khu s¶n xuÊt liªn hîp mµ nh÷ng chÊt th¶i cuèi cïng cña chóng cã thÓ ®­îc c¸c sinh vËt kh¸c sö dông ®Ó ®­a vµo chu tr×nh s¶n häc, v.v. Lµ ®éng lùc vµ lµ c¬ së cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa nãi riªng, cña sù ph¸t triÓn x· héi nãi chung, khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ang ®ãng gã phÇn quyÕt ®Þnh trong viÖc thùc hiÖn c¸c môc tiªu ph¸t triÓn l©u bÒn, ®Æc biÖt lµ môc tiªu x· héi - nh©n v¨n. 7. Là yếu tố quyết định cho nền kinh tế tri thức Các công nghệ cao - những cột trụ của nền kinh tế tri thức Nhờ sự phát triển vượt bậc của công nghệ sinh học, ở nhiều nước trên thế giới hiện nay, ngành công nghiệp sinh học đang phát triển rất nhanh, trở thành ngành công nghiệp mũi nhọn đóng góp ngày càng lớn vào tăng trưởng GDP, tạo ra nhiều việc làm mới, đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng kinh tế tri thức. Các sản phẩm do công nghệ sinh học tạo ra rất đa dạng, phong phú và hầu như có mặt trong tất cả các lĩnh vực của nền kinh tế, từ nông nghiệp, dược phẩm, công nghiệp chế biến thực phẩm, công nghệ môi trường đến các ngành công nghiệp nặng như khai thác quặng, dầu mỏ, v.v... Việc cho ra đời chú cừu Dolly bằng phương pháp nhân bản vô tính (năm 1993) là một bước đột phá quan trọng trong lĩnh vực sinh học, mở ra một triển vọng mới trong việc hồi sinh những loài động vật đã bị tuyệt chủng, và bảo vệ các loài động vật hiện có trước nguy cơ bị tuyệt chủng. Về nghiên cứu bộ gen con người, lúc đầu người ta dự kiến sẽ hoàn thành vào năm 2006; thế nhưng, với sự trợ giúp của những máy tính siêu mạnh (trên 12 nghìn tỷ phép tính/giây), ngày 26 tháng 6 năm 2000, bản đồ gen con người đã được cơ bản hoàn thành: đã đọc được 3,23 tỷ trong 3,5 tỷ nucleotide - chữ cái của mã di truyền bộ gen người, và ngày 12 tháng 2 năm 2001, bản đồ chi tiết bộ gen con người đã được công bố. Thành công trong nghiên cứu về bản đồ gen con người là một thành tựu khoa học kỳ diệu của thế kỷ XX, tạo tiền đề mới cho một cuộc cách mạng y - dược học rộng lớn và sâu sắc. Công nghệ vật liệu mới : Khái niệm vật liệu mới không chỉ bao gồm những vật liệu mới xuất hiện như các loại vật liệu composit, vật liệu siêu dẫn, vật liệu tổng hợp sinh học, v.v... mà còn bao gồm những vật liệu đã có từ trước nhưng trong quá trình chế biến đã được áp dụng những nguyên lý khoa học mới, những phương pháp công nghệ mới để có được những tính năng mới với nhiều ưu điểm hơn hẳn trước. Đáng chú ý nhất là "công nghệ nanô” (nanotechnology). Công nghệ nanô có thể thao tác vật liệu ở kích thước nhỏ hơn 100 nanômet (1 nano = 1/1 triệu mm). Nó cho phép chế tạo được những vật liệu mới có thành phần, đặc tính riêng biệt theo yêu cầu, những máy tính cực mạnh và kích thước cực nhỏ... Với sự ra đời của công nghệ nanô, bất kỳ một sản phẩm cần thiết nào cũng đều có thể được chế tạo trực tiếp từ những phân tử hoặc nguyên tử; bất kỳ vật liệu nào cũng có thể được tách ra thành những nguyên tử hợp thành rồi sau đó “lắp ráp” chúng lại thành ra sản phẩm hữu ích nhờ các phương tiện thiết bị lắp ráp phân tử của công nghệ nanô. Công nghệ nanô mở ra những triển vọng rất to lớn cho các ngành công nghiệp công nghệ cao, cho tự động hoá các quá trình sản xuất, cho y dược học... và hầu như cho mọi lĩnh vực. Công nghệ thông tin (CNTT) là tác nhân quan trọng nhất thúc đẩy phát triển xã hội thông tin và nền kinh tế tri thức. Công nghệ thông tin là hệ thống các phương pháp khoa học, các giải pháp công nghệ, các công cụ, phương tiện được sử dụng để thu thập, lưu trữ, xử lý, sản xuất và truyền bá thông tin nhằm khai thác và sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên thông tin vào mọi lĩnh vực hoạt động của con người. Yếu tố cốt lõi nhất của CNTT là máy tính điện tử (để xử lý, lưu trữ, khai thác thông tin) cùng với hệ thống viễn thông để kết nối các mạng máy tính, truyền tải thông tin trong quá trình thu thập, xử lý thông tin cũng như truyền bá cho mọi người khai thác, sử dụng. Công nghệ thông tin là sự hội tụ của khoa học máy tính và viễn thông. Để biểu thị rõ hơn nội hàm của CNTT, gần đây người ta thường dùng khái niệm công nghệ thông tin và truyền thông (gọi tắt theo tiếng Anh là ICT). Giống như trước đây máy hơi nước đã đi đầu trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, hệ thống máy móc thay thế cho lao động cơ bắp của con người, nền kinh tế công nghiệp ra đời; ngày nay máy tính điện tử đi đầu trong cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại, nhân lên sức mạnh trí óc của con người, thúc đẩy cách mạng tri thức và cách mạng thông tin, mở ra thời đại văn minh trí tuệ, xã hội thông tin, kinh tế tri thức. Nhờ sự phát triển kỳ diệu của công nghệ vi điện tử, công năng của máy tính tăng lên vô cùng nhanh chóng. Máy tính điện tử đầu tiên (năm 1946) chỉ có tốc độ khoảng một nghìn phép tính/giây, đến nay đã đạt 70 nghìn tỷ phép tính/giây. Giá cả máy tính cũng giảm xuống đáng kể; đồng thời kích thước máy tính ngày càng nhỏ đi, việc sử dụng máy tính ngày càng dễ dàng, thuận lợi. Thêm vào đó, thông lượng của viễn thông cũng tăng theo với tốc độ rất nhanh, giá cước cũng giảm rất nhanh. Chính nhờ những đặc điểm ấy mà công nghệ thông tin đi vào cuộc sống rất nhanh chóng, được sử dụng rất rộng rãi trong tất cả các lĩnh vực hoạt động của xã hội loài người, đến từng người dân, từ người quản lý, nhà khoa học đến người nông dân, bà nội trợ, em bé học sinh tiểu học. Không có lĩnh vực nào, không có nơi nào không có mặt của công nghệ thông tin. Công nghệ thông tin xoá dần đi khoảng cách địa lý, rút ngắn thời gian của các quá trình hoạt động kinh tế và hoạt động xã hội. Hệ thống máy tính tích luỹ được những khối lượng rất lớn thông tin và tri thức, có khả năng xử lý rất nhanh, có thể giúp con người phân tích các tình huống, chọn ra các giải pháp mới hiệu quả hơn hẳn. Máy tính đã làm cho con người trở nên thông minh hơn. Chẳng hạn, máy Deep Blue do hãng IBM chế tạo đã thắng nhà vô địch cờ vua thế giới Casparov,... Công nghệ thông tin ngày nay trở thành người bạn đồng hành với con người, nhân bội sức mạnh trí tuệ con người. Chính vì vậy, công nghệ thông tin là nhân tố quyết định nhất đối với quá trình chuyển biến của thế giới từ nền kinh tế công nghiệp sang nền kinh tế tri thức. Công nghệ thông tin còn tác động to lớn đến an ninh và quốc phòng: đã xuất hiện những thế hệ vũ khí, phương tiện chiến tranh “thông minh”; số hoá quân đội, số hoá chiến trường, xuất hiện hình thái chiến tranh thông tin, phương thức tác chiến mới, làm thay đổi sâu sắc học thuyết quân sự của nhiều quốc gia. Công nghệ thông tin phát triển đặc biệt nhanh chóng, tạo đà cho tri thức bùng nổ và chính nó là nguồn gốc của những thay đổi sâu sắc hiện nay trong xã hội loài người: bùng nổ công nghệ mới, sản phẩm mới, sự ra đời những qui tắc, phương thức sản xuất kinh doanh mới, cách làm việc mới, những khái niệm mới, cách tư duy mới... Cùng với ưu thế phát triển nhanh của cơ sở hạ tầng thông tin, tin học hoá sẽ làm cho loài người chuyển từ mặt bằng hoạt động lấy vật chất và năng lượng làm cơ sở như trước đây sang mặt bằng mới lấy mạng thông tin làm cơ sở. Trên mặt bằng mới đó, thông tin và tri thức vừa là nguyên liệu vừa là sản phẩm của nền sản xuất mới. Đây là một thế giới số hoá, ở đó tri thức sẽ trở thành động lực cơ bản thúc đẩy xã hội tiến lên, mạng thông tin là cơ sở, là cầu nối để thực hiện sự giao tiếp với tốc độ cao giữa các thành viên của cộng đồng, phá vỡ những giới hạn về thời gian, không gian cũng như sự khác biệt về ngôn ngữ. ác công nghệ cao nói trên là những công nghệ cơ bản, trụ cột của nền sản xuất hiện đại, đang tiếp tục phát triển ngày càng nhanh và đang hội tụ với nhau để trở thành công nghệ infonautic- công nghệ nền tảng cho một hệ thống công nghệ mới của nền kinh tế tri thức toàn cầu. Sự hội tụ các công nghệ cao thành infonautic có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với phát triển kinh tế tri thức, nó là tiền đề để các ngành nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ theo kiểu truyền thống đều có thể chuyển thẳng thành các ngành kinh tế tri thức, chứ không phải chỉ có những ngành công nghệ cao mới là ngành kinh tế tri thức. III. Quá trình ra đời của kinh tế tri thức và chủ trương phát triển kinh tế tri thức ở Việt Nam 1. Đặc trưng chủ yếu của nền kinh tế tri thức Những thuộc tính cơ bản của tri thức: Trong nền kinh tế mới, tri thức là yếu tố chủ yếu của nền sản xuất, nhưng lại khác biệt hẳn các yếu tố sản xuất khác (vốn, tài nguyên...). Một khi tri thức trở thành yếu tố chủ yếu của sản xuất thì tất yếu sẽ dẫn đến những thay đổi to lớn trong nền kinh tế và trong xã hội. Những khác biệt của tri thức so với các yếu tố sản xuất mang tính truyền thống được thể hiện như sau : - Tri thức không bị hao mòn, tổn thất khi sử dụng; - Khi chuyển giao tri thức cho người khác, người sở hữu tri thức vẫn còn giữ nguyên tri thức của mình; - Khi tri thøc ®−îc chuyÓn giao cho nhiÒu ng−êi, th× vèn tri thøc ®−îc nh©n lªn gÊp béi víi chi phÝ kh«ng ®¸ng kÓ; - Tiếp nhận vốn tri thức lại không dễ như tiếp nhận vốn dưới dạng tiền tệ; việc chuyển giao, tiếp nhận vốn tri thức phải thông qua giáo dục đào tạo. Giáo dục và đào tạo, do đó, trở thành ngành sản xuất vốn tri thức, ngành sản xuất cơ bản nhất, quan trọng nhất trong nền kinh tế tri thức; - Tri thức - như một tư liệu sản xuất chủ yếu trong nền kinh tế tri thức lại do người lao động sở hữu, không tách khỏi người lao động. Điều này khác hẳn so với chế độ sở hữu trong xã hội công nghiệp truyền thống ở các nước phương Tây: nhà máy là của tư bản, công nhân chỉ có sức lao động làm thuê. Do vậy, cần phải có chế độ sở hữu tài sản tri thức phù hợp, bảo đảm nguyên tắc lợi ích cùng hưởng, rủi ro cùng chịu để gắn bó chặt chẽ những người lao động tri thức vào sự phát triển của tổ chức của họ. Đây là yếu tố kích thích sáng tạo, động lực quan trọng trong nền kinh tế tri thức. Như vậy, khi nền kinh tế dựa chủ yếu vào tri thức thì người lao động – lúc bấy giờ là lao động tri thức - phải thực sự được làm chủ, hợp tác với nhau bình đẳng trong tổ chức sản xuất kinh doanh, trong quá trình tạo ra và phân phối của cải; lúc bấy giờ xã hội có bóc lột giai cấp sẽ không còn phù hợp. 2. Động lực cho sự phát triển kinh tế tri thức Hiện nay, các nền kinh tế phát triển nhất của thế giới gần như đã hội tụ gần đủ những đặc trưng cơ bản của nền kinh tế tri thức. Mổ xẻ các nền kinh tế ấy và xem xét cả quá trình phát triển, có thể thấy rằng, các nền kinh tế đó tăng trưởng bền vững chủ yếu là nhờ đã đi theo bốn hướng sau: Thứ nhất, đổi mới công nghệ, phát triển các khả năng sáng tạo, nhờ có hệ thống đổi mới quốc gia đủ mạnh để thúc đẩy sự tạo ra tri thức và ứng dụng tri thức, phát triển công nghệ. Thứ hai, phát triển nguồn nhân lực có chất lượng cao, thích nghi với sự phát triển. Thứ ba, cơ sở hạ tầng hoạt động một cách hữu hiệu - đặc biệt là cơ sở hạ tầng về ICT. Thứ tư, môi trường kinh doanh thuận lợi, khuyến khích và thúc đẩy quan hệ cạnh tranh lành mạnh và sự đổi mới thường xuyên. Trong thập kỷ 90 thế kỷ XX, các nền kinh tế phát triển nhờ tập trung nỗ lực vào bốn hướng đó đã đối phó được với những cơn khủng hoảng, suy thoái và giữ được tốc độ tăng trưởng cao, không lạm phát. Các nước và vùng lãnh thổ mới công nghiệp hoá ở châu Á cũng dựa vào bốn yếu tố này mà thành công và trở thành “Rồng”. 3. Quá trình ra đời của kinh tế tri thức ở Việt Nam Thực chất của phát triển kinh tế tri thức ở Việt Nam là đẩy mạnh việc ứng dụng tri thức vào tất cả các ngành, các lĩnh vực kinh tế,làm tăng tỷ lệ giá trị gia tăng ở từng sản phẩm; giảm chi phí lao động vànguyên vật liệu; tăng chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh; đẩy nhanhchuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng hiện đại. Như vậy, phát triển kinh tế trithức nước ta hoàn toàn không phải là theo cơ cấu, cách thức phát triển kinh tế trithức của các nước đã phát triển, không phải chỉ tập trung vào các công nghệ cao. 4. Mô hình, con đường bước đi + Kết hợp ngay từ đầu công nghiệp hoá với tri thức hoá (để đáp ứng yêu cầu hiện đại hoá). + Thực hiện mô hình hai tốc độ trên cơ sở kết hợp tuần tự với nhảy vọt, truyền thống với hiện đại. + Bắt đầu từ đổi mới hệ thống chính trị, thể chế chính sách, tạo môi trường kinh doanh sôi động, chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế, chủ động khai thác kho tri thức toàn cầu. + Tập trung đào tạo nguồn nhân lực có đủ khả năng tiếp thu, sử dụng tri thức để tạo ra giá trị gia tăng ngày càng cao. + Khẩn trương xây dựng năng lực khoa học công nghệ quốc gia và hệ thống đổi mới quốc gia. + Sớm đi vào xã hội thông tin để đổi mới mạnh, phát triển đất nước nhanh và bền vững theo định hướng xã hội chủ nghĩa. 5. Chủ trương phát triển kinh tế, tri thức ở Việt Nam + Đổi mới tư d._.