Luận án Nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật phân tích hạt nhân phối hợp với một số kỹ thuật phân tích hỗ trợ góp phần giải quyết bài toán ô nhiễm bụi khí Pm - 10

H HẠT NHÂN PHỐI HỢP VỚI MỘT SỐ KỸ THUẬT PHÂN TÍCH HỖ TRỢ G P PH N GIẢI QUYẾT BÀI TOÁN Ô NHIỄM BỤI KHÍ PM-10 Chuyên ngành: Vật lý Nguyên tử và Hạt nhân Mã số: 62 44 05 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VẬT LÝ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Phạm Duy Hiển Hà Nội - 2013 LATS VLNT&HN VTBắc i L ư ư . LATS VLNT&HN VTBắc ii L c c c .TS. c , c c . T c c c V V V c T T c c c c c c. c c .TS. Tang Seung Mun - T c c (NUS), GS.TS. David D. Cohen - V c c c c (A T ắc c c 10; c c GT.TS. Philip K. Hopke - c T c T c Clarkson ) c c gây ; c TS. Andrzej Markowicz - c rf c c (IAEA), c c c c PM10. c c c c c c c c . T c c c c c c c c . LATS VLNT&HN VTBắc iii ..................................................................................................... i .......................................................................................................... ii .............................................................................................................. iii V V T T T ..................................... vii B ....................................................................................... x V V T ........................................................... xii ................................................................................................................. 1 1. c ........................................................................................... 1 2. c c c c .................................................................. 3 3. c ................................................................. 3 3.1. c ............................................................................ 3 3.2. c ................................................................................ 4 4. c c ........................................................................ 4 4.1. V ..................................................................................... 4 4.2. c c .................................................................................. 4 5. c c ........................................................................... 5 6. B c c c ........................................................................................ 5 T V B ............................................. 6 1.1. ặc c ấ c 10 ................. 6 1.1.1. c c và s phân b c c c t b i khí.. ............ 6 1.1.2. Thành ph n và tính chất c a ô nhi m b i khí PM10 ........................ 8 1.1.3. Tác h i c a ô nhi m b i khí ......................................................... 11 1.2. c c i khí PM10 ................................................... 16 1.2.1. Ngu n g c phát sinh .................................................................... 16 1.2.2. B i khí ở nông thôn và các vùng xa xôi ....................................... 18 1.2.3. B i khí ở c c ...................................................................... 20 1.3. c 10 .................................................. 22 1.4. c 10 ở c ................................................. 27 LATS VLNT&HN VTBắc iv 1.5. c 10 .......................... 29 1.5.1. Nghiên c u ô nhi m b i khí và ở i v i s c kho ............. 29 1.5.2. Nghiên c u ô nhi m b i khí lan truy n t m xa (LRT) ....................... 29 1.5.3. Nghiên c u ô nhi m b i khí và s ở n bi i khí h u .. 29 1.6. c c ở c ấ ............................................................................. 30 c c ở c ........ 30 ấ ........................................ 30 . T T V ........... 32 2.1. .................................................................... 32 2.1.1. Ch n v trí thu góp m u .................................................................... 32 2.1.2. Thi t b thu góp m u nhi u t ng ....................................................... 33 2.1.3. Thi t b thu góp m u theo quán tính ................................................. 34 2.2. c (NATs) .......................................... 36 2.2.1. K thu t phân tích kích ho ng c (INAA) ................... 37 2.2.2. K thu t phân tích huỳ ng (ED-XRFA) ............................................................................................... 43 2.2.3. K thu t phân tích phát x tia X t o bởi chùm proton trên máy gia t c (PIXEA) ......................................................................................... 62 2.3. c ............................. 67 2.3.1. c i qui tuy n tính nhi u bi n (MLR) ..... 67 2.3.2. Phân tích nhân t theo thành ph n chính (PCFA) ......................... 71 2.3.3. Phân tích thừa s ma tr .................................... 76 3. T T V T .... 82 3.1. T c ................................. 82 3 T ......................................................................... 82 3 c ................................................................... 82 3.1.3. c B ................................................................... 84 3 B 2.5, PM2.5-10 -B ở ................ 84 LATS VLNT&HN VTBắc v 3.2. c 10 ằ ......... 86 3.2.1. Thi t l p các ch phân tích trong k thu t INAA ..................... 86 3.2.2. Chuẩn b m u phân tích và chi u x m ................ 88 3.2.3. c ng nguyên t ......... 90 3.2.4. c i h n phát hi n (LOD) trong k thu t INAA ............. 93 3.3. c 10 ằ E -XRF .... 95 3.3.1. Ph k ED-XRFA ........................................................................ 95 3.3.2. S ởng c c c b c x ặc .... 96 3.3.3. c nh h s hấp th kh i bằ truy n qua 97 3.3.4. c nh y nguyên t trong k thu t ED-XRFA ................ 99 3.3.5. c ng nguyên t hóa h c trong ED-XRFA ......... 101 3.3.6. c nh gi i h n phát hi n trong k thu t XRFA ..................... 103 3.4. c 10 ằ E ..... 104 3.4.1. Ph k PIXEA ở NUS ................................................................ 104 3.4.2. c nh di c ỉ ặc ng nguyên t ........ 106 3.4.3. c nh gi i h n phát hi n trong k thu E 10 .... 108 3.5. c c c 10 ằ ..... 110 3.6. c c c ........................................................ 113 3.6.1. T a các giá tr phê chuẩn và k t qu phân tích ....... 113 3.6.2. S a các nguyên t có cùng ngu n g c ............... 118 3.6.3. So sánh k t qu c c c c ....... 119 3.7. c c c c 2.5 và PM2.5-10 .... 121 3.8. c c c c 2.5 và PM2.5-10 ................ 123 3.8.1. Các y u t c n b i khí PM2.5 và PM2.5-10 ...... 123 3.8.2. Mô hình h i qui PM2.5 & PM2.5-10 khí theo các y u t ng 124 3.9. 2.5 và PM2.5-10 c ở 999-2001 ......................................................................... 128 3.9.1. c ặc ở n ô nhi m b i khí PM10 ở Hà N i .................................................................................................. 129 LATS VLNT&HN VTBắc vi 3.9.2. Các mô hình ngu n ô nhi m b i khí theo từng lo o ........ 131 3.9.3. B i khí lan truy xa (LRT) và b i khí t i ch (LB) ............ 135 3.10. 2.5 và PM2.5-10 ở Bắc -2002 ............................................................ 136 3.10.1. n hoá h c c 2.5 và PM2.5-10 ở thành th và nông thôn ........................................................................... 137 3.10.2. Mô hình các ngu n ô nhi m b i khí ở thành th , nông thôn và s c a chúng ............................................................................. 139 T V .............................................................................. 145 ........................................................................................................ 145 ...................................................................................................... 149 T B .................. 150 c ................................................................................................... 150 c ............................................................................................. 152 T T ..................................................... 153 T V ............................................................................... 153 T ............................................................................... 154 ............................................................................................................ 162 LATS VLNT&HN VTBắc vii T ữ v ết t t ế ĩa t ế ệt AED Aerodynamic Equivalent Diameter c ANSTO Australian Nuclear Science & Technology Organization K c C c APM Air Particulate Matter B ắ Ave Average BC Black Carbon BT Back Trajectory CA Correlation Analysis c Asian South-East EA Eigenvector Analysis c éc ED-XRFA Energy Dispersive X-Ray Fluorescence Analysis c ỳ EM Error Model EPA Environmental Protection Agency c ET Emission – Transmission EV Explained Variation c c Factor loading Factor loading Factor score Factor score FP Fundamental Parameter T c Fpeak T c é PMF2 HPGe High Purity Germanium Germani IAEA International Atomic Energy Agency c IC Ion Chromatography ắc LATS VLNT&HN VTBắc viii INAA Instrumental Neutron Activation Analysis c c c INST Institute for Nuclear Science and Technology V c & T Nhân LB Local Burning c c LOD Limit of Detection Nuclear Reactor LR Light Reflection LRT Long Range Transport MA Minimum Activity Max Maximum c MCA Multi-Channel Analyzer c Min Minimum c MLR Multiple Linear Regression n Neutron NAAQS National Ambient Air Quality Standard T c ẩ c ấ c NAHRES Nutritional and Health-Related Environmental Studies c c c NATs Nuclear Analytical Techniques c c NIST National Institute of Standards and Technology V c ẩ c c gia NR Nuclear Reactor NRI Nuclear Research Institute V NUS National University of Singapore T c c P Pressure Áp suấ PCFA Principle Component Factor Analysis c chính PIXEA Proton Induced X-ray Emission Analysis c ở c PM Particulate Matters B PM10 PM with aerodynamic diameter less than 10m B c c m LATS VLNT&HN VTBắc ix PM2.5 PM with aerodynamic diameter less than 2.5m B c c m PM2.5-10 PM with aerodynamic diameter from 2.5m to 10m B c c ừ  m PMFA Positive Matrix Factorization Analysis c ừ ppm Part per million PTN Laboratory p-value Statistical significance level c c QA&QC Quality Assurance and Quality Control c ấ c ấ QTKT Meteorological Observation Station T ắc T RAIN Rainfall RH Relative Humidity ẩ rotmat Rotational matrix Source profile Source profile SUN Sun ặ ắ ) T Temperature T T T Meteorological Monitoring Station T T ắc T US-EPA United State Environmental Protection Agency c VAEC Vietnam Atomic Energy Commission V V Nam WS Wind Speed T c y Year  B u B c z B c LATS VLNT&HN VTBắc x Trang B c c ................................................... 8 B T c c 10 g.m -3 . ........................ 13 B 3 T c ẩ c ấ c W .......................................... 14 B ở c c 10 theo AQI. ............................ 15 B T c ẩ c ấ c V c ............... 16 B c c ỉ .............................................. 24 B c c c ...... 42 B ặc c c c E -XRFA. ............. 43 B 3 , c c E - c . 61 B & c c E c ... 66 B 3 c c c ............. 88 B 3 c c ẩ c c ................ 89 B 3 3 c c ẩ c ẩ .......... 91 B 3 c c c ắ ........... 92 B 3 T c c c T T T c ằ ......................................... 92 B 3 c c ......................... 94 B 3 c c c ẩ ..................................................... 98 B 3  ấ F c (APM) ....................................................................................... 98 B 3 9 c c ẩ c c c c Z ≤ ........... 100 B 3 c c c ằ ................. 102 B 3 E -2110. ...................... 104 B 3 c c c ằ E ................ 109 B 3 3 E ......................................................... 110 B 3 c T- ằ .......................... 114 B 3 c c c c ẩ ằ ..................... 115 LATS VLNT&HN VTBắc xi B 3 c c ẩ ằ E .............. 117 B 3- E c c c trong PM10 3-04. ..................................................................................... 122 B 3 T ắ c c 9 9 -8/99). ........ 127 B 3 9 c (p = 0.01). ................................................. 128 B 3 c c c ...... 131 g/m3). ............................................................................... 131 B 3 c . ............ 134 B 3 c T & B 4 2- , BC và K + theo q ..... 136 B 3 3 c c c c ở c -3). ....................................... 137 1 ặc c c c c T1/2 ắ ............................... 162 2 ặc c c c c T1/2 trung bình. ...................... 162 3 ặc c c c c T1/2 dài. ................................. 163 4 T c c c c ở ừ 200 - c c ằ E 9 ). ............ 165 LATS VLNT&HN VTBắc xii Trang c c c c c. ............................ 7 c c c ............................................ 9 3 c ấ ............................. 11 Hình 1.4. c c & c ở ừ 9 –05 ....... 12 PM2.5 c -2005). ................... 23 2.5 ở c (2002-2005). ........... 23 Hình 1.7. Các ng ở 99 ........................... 26 T ắc ............... 28 V ặ c ............................................... 32 c T .............. 33 3 ắc c E T-SFU ......................... 35 ắc c .................................... 36 c phát có anode là Mo .................................................. 45 c c c X ặc .................................................. 47 c c c X ặc ....................................... 48 c c ấ . .................... 52 3 c c c & 2.5, PM2.5-10. ............... 83 3 c c & 2.5. ......................... 83 3 3 c 2.5 ừ 99 9 .............................. 85 3 c 10 ừ 99 9 ............................... 85 3 c 2.5-BC ừ 99 9 ........................ 85 3 c c c ............ 87 3 ở ........................................... 90 3 c ..................................................... 94 3 9 c ỳ X ở ................... 95 3 E -XRF SEA- ở T V E ............................. 96 3 X c ẩ c c c .... 97 LATS VLNT&HN VTBắc xiii 3 X c ẩ c c c ... 97 3 3 Sen_1) theo K c c c có Z ≤ .................... 100 3 Sen_2) theo K c c c c Z > 20. .................... 100 3 Sen_3) theo L cho các nguyên t c Z > 20. ..................... 101 3 X c cấ .......... 101 3 X c cấ .......... 103 3 X c cấ 3 .......... 103 3 9 E ở ................................. 105 3 ẩ c E ....................................... 105 3 E c ..................... 108 3 ắc c . ............................................ 112 3 3 ắc c . ........................................... 112 3 c c c ẩ c ẩ T-7 và c ằ ............................................................... 115 3 c c c ẩ c ẩ -1833, BCR-38, Soil- c c c ằ ........................... 116 3 c c c ẩ c ẩ -2783 c ằ E ......................................................... 117 3 2.5-10 ở T T T c c ằ E ............................................. 118 3 4 2- và NH4 + 2.5 ở T T T c c ằ .................................................. 118 3 9 E 2+ (theo IC) trong PM2.5-10 ở T T T ..................................................................................... 119 3 3 E 4 2- (theo IC) trong PM2.5-10 ở T T T ..................................................................................... 120 3 3 2.5 và PM2.5-10 ở T T T ......... 120 3 3 c BT ặc c c c ......................................................................................................... 130 LATS VLNT&HN VTBắc xiv 3 33 T c c c và nông thôn. ...................................................................................................... 138 3 3 c c 2.5-10 ở & c -3 ). ... 141 3 3 c c c 2.5-10 ở & c Nam. 142 3 3 c c 2.5 ở & c -3 ). ...... 143 3 3 c c c PM2.5 ở & c 144 LATS VLNT&HN VTBắc 1 1. t c ấ c c T c ấ c chúng ta không c c ở c c c , c c ấ c c ẳ c c c c ừ ấ c c T ấ c c c c c c c c ấ ặc ấ c ở c c c c ở 3 c c c c ấ c c ắc c ắ ằ c ẽ c ấ ẽ c c c c T c ở ừ c ở c ấ ừ c c c ừ c c c c ẩ c c c c c ấ ở ở c c c c c c c ấ c c c – ấ c ặc c ừ ấ XX ặc ấ c c c nguy c c [60] c 93 ở Bỉ T LATS VLNT&HN VTBắc 2 c c ừ c c c 3 93 é 9 c 9 c c c V 9 c ấ c c ừ c c c ấ ấ é T c 9 c T 9 c . c c ắc c c c c c c ở c ằ bản chất, nguồn gốc và tác hại của các chất ô nhiễm trong không khí đối với sức khoẻ. Trên cơ sở đó vạch ra các chính sách, biện pháp ngăn chặn và giảm thiểu các chất ô nhiễm, bảo vệ môi trường sống cho con người. c c c ừ c ấ T c c ở c é c . ặc c c c c ấ c ở c c c c c ặc c ở c c c . c ấ c c c c c c c c c c c c ằ c c ấ c c ẩ c ừ c õ c c ấ c hí. T c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 3 c c c Nuclear Analytical Techniques – T c c c c c c c c c ặ c c c c c T c cấ c c c các c ấ c ấ c c c c c c c V c c “ ghi n cứu ứng ng k thu t ph n tích hạt nh n phối h p với m t số k thu t ph n tích h tr góp ph n giải u t bài toán ô nhiễm b i khí 10”. 2. a  c c ấ c 2.5, PM2.5-10 c c c c c , c c c c .  G c ở c c c c c ấ c 10 ng. 3. ố t ợ v p ạm v 3.1. ư :  B 2.5 và PM2.5-10 ( c c 10 – c c c c c m. khí này ấ c ấ và gây tác c c c .  C c c : INAA (Instrumental Neutron Activation Analysis), XRF (X-Ray Fluorescence Analysis) v E (Proton Induced X-ray Emission Analysis) c ặc c PM2.5, PM2.5-10 c : ắc ).  c : PCFA (Principle Component Factor Analysis) (Positive Matrix Factorization Analysis). LATS VLNT&HN VTBắc 4 3.2. :  B 2.5 và PM2.5-10 ở c Bắc ).  C c c : T c c x c c c c c c c ).  c m tiê : T c c c c c 10, c c c c, c c c ) c c . 4. ĩa a a 4.1. ư  T c c 10 c ở V bao : k c c ; c PM; c c c c c c .  c c c gây c ), c c c c .  X c c c c c c PM2.5 và PM2.5-10 . 4.2.  c PM2.5, PM2.5-10 Fi-BC c 2.5) c ở .  c c ở c - PM2.5, PM2.5-10 c c c ở ). LATS VLNT&HN VTBắc 5  n c c c 2.5, PM2.5-10 ở nông thôn c ) ) c c c c .  c c c c c 10 ở .  c c c c 2.5, PM2.5-10.  c c ặc c c ở . 5. t t t a  c c ở c c c c c 10 ở V am c c T B .  c ở c c ẩ c ấ PM10 (PM2.5 2.5-10) ở c c c c c ấ c 10 .  ỉ c c m – c ở c c c c c ặ c c c ấ c c c c ấ c c c c 6. ố a 149 trang, 33 , 53 , c c , 100 , 4 c ) c : ở : G cấ , c c c a c c c : 5 trang. 1 T : 26 trang. ở c : 50 trang. 3. T c , k c : 63 trang. : 5 trang. c c c c c t . c: 4 trang. LATS VLNT&HN VTBắc 6 Ư 1. c c c ỉ ằ c c c z 3), các x c 2), các ôxít sulphur (SOx c 2), các c c ấ c T 10 c c ặ c V Z c c c c B c c ặc 2.5 và PM2.5-10 c c c c c . 1.1. ặ ểm, t p ầ v t ất a ô m b 10 1.1.1. Kí ướ â e í ướ í ặc c c c c c ặc c c ấ c c ong c c ấ c c T c c c c ừ 0.01  ặc 10 do chú c c c ấ ấ [93]. c ừ c c c c c ở c c c c c c ẳ c ặc ặc c c c ấ c c c c c c c polycarbonate (nuclepore filter) (Hình 1.1) [93]. c c c c ấ c c c E c ỉ c c c c c c c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 7 Hình c c c c c. E c c c c 1g.cm -3 c c c c ặc [93] c c c c c  c c c c c c : ppa dd  (1-1) T da: c c m), dp: m) và p: cm -3 ). c c c c c c c c c c c c c c ặc ấ c - E c c c c : c c c LATS VLNT&HN VTBắc 8 B Phân nhóm c c c c B E ≤ m B 0.1 < E ≤ m B 2.5 < E ≤ m B AED > 10m -E c cấ : - T : c c c c E ằ (0.1- 30)m, c c c (hình 1.2). - PM10: là c c c E  10 c c ấ c c c ấ ấ c - PM2.5-10 : c c c E ằ 2.5-10)m. - PM2.5 : c c c E  2.5m. - B c c c E  0.1m. - B ặc: c c c ừ c c c ấ ặc c c ấ c ở c c c c c 1.1.2. ầ í ễ í M10 ấ c c ấ c c c c ấ ẩ c c c c c ấ ấ c [93] ặc c c 10 T PM10 c : 2.5 2.5-10. PM2.5 c c c c c c c ấ c c c ẩ c c LATS VLNT&HN VTBắc 9 Hình 1.2. c c c . - c cấ c c c c c x, NOx và NH3 T c c c c c c c c c c c c ừ c c ấ c c - c c c c c – BC), carbon c c c c c c c c c c c c c c c ặc ừ c c PM2.5-10 c c c c c c mà c ẳ : - B c c c c ấ ấ c c c c c c - c c B c c c - Các chấ c c c ừ c ấ B 2.5-10 c c ừ ừ ấ ặc ừ c c ặc ừ c c c c c ừ ặc ừ c c c c c c c ấ ặc c c ặ LATS VLNT&HN VTBắc 10 B 2.5 ắ ấ c c T c c ừ ặc c ấ ừ c c c c ấ ấ c c ấ ấ c c ấ c c ặ c c ấ c c PM2.5 c ấ c c c E c ỉ ằ 2.5 c c ở c c c c c ấ c c c c c ấ c c c ấ ẩ c c c c c . c c  ấ c ừ -0.5) ắ ừ c c c c c c ấ ừ c c ừ -1.0) ấ c c c c c ừ c c ấ c c c ấ c c  c ừ 20- c ở c c c c c c c c ừ -0.1) c c c c c c c m. c c c c c c ừ - 1000)m. B ừ c c c ỉ ừ -100)m. c c c c c 10. B 10 c ặc ấ c c c c ấ c – hình 1.3 [55] c c c c c ặc 2.5).  c c B c c c c c c c ỉ ấ [51]. LATS VLNT&HN VTBắc 11 3 c ấ 1.1.3. ễ í c c ằ c c c ấ ở c c ắc ắc c c c c ở c W c ấ c ẩ ấ cấ T % ắc c c c W c c ằ ở c c c T ở c c c T c c c c c ắc c c c ắ T ấ ừ c c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 12 Hình 1.4. c c nghiên c & c ở ừ 9 –2005 c c z c c ấ c ỉ 3 c ở  c ừ 9 – c ở ở [63, 88]. Nghiên c c c c c c E c c ấ c c c c c c c c ở c c ấ c c c c ặc c c ắc ẽ c c ỵ. c c c c c c c c ở c ở  c ấ ắ c 10 ở ấ c c c c c c c c ắc c c c c c [13] T c c c ắ c c c ở ấ cấ c c c c c c o ung c c ỉ ằ 2.5 LATS VLNT&HN VTBắc 13 10g.m-3 c % [82] c c c % c c % [83]. B T c c 10 g.m -3 . c c ắ c c trung bình (%)* phân tích - - ấ - c - ấ > - c -15 c 0.6 ( 0.4-0.8) 1.3 ( 0.5-2.0) 0.9 ( 0.5-1.3) 0.7 ( 0.2-1.3) 0.5 (-1.9-2.9) 33 18 17 8 31 * c 9 % c c ẳ ằ c ấ c c 99 c c ở c c c c c V c T c – c c -E é c c ẩ c ấ c ỳ [52]. T c c 3 W c c c ấ ặ c c ẩ c ấ c c c c ấ ấ ( 3). O3 c ấ c ừ c c c ấ ẩ c ở c c c ở c c ặc ắ c ở c ở ắ c c c c ấ LATS VLNT&HN VTBắc 14 B 3 T c ẩ c ấ c W . T c ẩ c ấ c W T (g/m3) T (g/m3) PM10 PM2.5 PM10 PM2.5 B c 70 35 150 75 B c 50 25 100 50 B c 3 30 15 75 37.5 c 20 10 50 25 NO2 c c c c c c ở c c c Làm gi c c c c c ấ ở [51, 88]. T c ấ c ằ c c 2 gây ẽ ấ ẽ c T ấ ừ -3.5)oC, c c ẽ ừ 9-99 c ẽ c c ấ c ẽ ở c c c [53]. c c ở c ấ c -EPA c ỉ c ấ ỉ c c ẩ ằ ừ – c c ở ấ ặ ở c ằ c , c c – mà c c c LATS VLNT&HN VTBắc 15 B ở c c 10 theo AQI. ( c ẩ c ấ c E ất ợ không khí ộ ở ế s ỏe ỉ số PM10 trung b 24 ờ T ở c 0 – 50 0 – 54 Ôn hoà ở c 51 – 100 55 – 154 c c c c ấ ặ 101 – 150 155 – 254 c c c c c ấ ặ c ở c c c 151 – 200 255 – 354 ấ c c c c c c ấ ặ ở c c c 201 – 300 355 – 424 c c c ấ ở c c c 301 – 500 425 – 604 c c : 10 c ấ ấ c c c c c c ắc c c c c c ẩ c ấ c c ằ c c ấ c c c c ( [10, 72]). LATS VLNT&HN VTBắc 16 B T c ẩ c ấ c V c ấ T trung bình T c ẩ c ấ V WHO US-EPA Úc CO 40 mg.m-3 - 40 mg.m-3 - 10 mg.m-3 - 10 mg.m-3 10 mg.m-3 5 mg.m-3 - - - SO2 500 g.m -3 - - - 300 g.m-3 20 g.m-3 365 g.m-3 228 g.m-3 80 g.m-3 - 80 g.m-3 57 g.m-3 NO2 400 g.m -3 200 g.m-3 100 g.m-3 - 100 g.m-3 - - - - 40 g.m-3 53 g.m-3 61 g.m-3 O3 200 g.m -3 - 135 g.m-3 213 g.m-3 - 100 g.m-3 157 g.m-3 171 g.m-3 60 g.m-3 - - - TSP 300 g.m-3 - - - 200 g.m-3 - - - PM10 - 50 g.m -3 150 g.m-3 50 g.m-3 - 20 g.m-3 - - PM2.5 - 25 g.m -3 35 g.m-3 25 g.m-3 - 10 g.m-3 15 g.m-3 8 g.m-3 1.2. ồ ố a ô m b 10 1.2.1. N ồ c c c ấ c c c ấ ắ c ấ c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 17 theo c c ấ c c c c c ấ c c c c c c ấ c c c c c c c c ẳ c ừ c c c ừ c c c ấ ừ c c ừ c c c c c ở c ). Bên c c c c c c c c c c c ấ 2, NO2 [33, 51]. Theo c c c c c c c c ừ -10 [24]. T c c c c c c 10 c c : c c c c ặ - c ấ ừ c c c ở c c c ở c c c ặc ở c c c - ặ c c c ặc c ắ ừ c c c c c c c ừ c c c c c c c ừ T 99 (US-EPA) c ấ 9 % 10 % 2.5 ắ ừ c c [61].  c c c c c c c c c c c c c c c c c cấ c ấ c c c [73]. c c cấ c tro c 2) và nitrogen oxides (NOx ấ cấ c c LATS VLNT&HN VTBắc 18 c c c ặc ừ c c c c c cấ ừ c c c c c c ặc c ấ c c Từ 90, ngày c c ằ c ở ấ c c c c c c c ừ c c c ấ ặc c c c c ặc c c ấ c c ừ c c c c c c ấ [36]. B ừ c c c c cấ c c c ừ c c c c c c c Ngoài ra còn có các c ấ c cấ ừ c ở c c ặc ở c c c é 1.2.2. B í ở ù c c c c c c c c ừ ấ T c 2.5 ở c c c ở ở c c c ấ c c c c ừ V c c ở c c c c c c c ặc ở các ở ở c c c c [ ]. c c c ở c c c c ấ ấ T c c c I ặc EA, c c ở c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 19 c c c c c c c c c c c c c c c c ấ c c ẳ c ở Bắc c c c c c c c ở c c c c [15]. c c ẽ c c c c c ở Bắc c c c B z ừ 9 - 9 c c ởi c [67]. c c c c ằ I c c c c c c c c 3 c : c ặc ở B ấ c c V 3 c õ c c Z B c [20] c 3 B 99 ở Bắc c c ằ c c ấ ấ õ 3 B ở Bắc c c c c c c c ã làm nghèo O3 và làm giàu B ở ặ ấ c ở c c 3 B c c c c ấ ấ ấ ở c c c mùa hè 1984-1985 [29]. c c V ở T Bắc ừ 9 - 99 c ấ c c ắ ừ  [65]. B ở ắc c c c c c ở c c c c c c c c c c T B W Z Se và I c c B c LATS VLNT&HN VTBắc 20 ấ 3 c c ấ phát ừ é c [38]. B ở c ỉ Bắc c c c c c c 2.5 B T V Z c c ằ E c c 2+, Cl-, K+, Mg2+, Na+, NH4 + và SO4 2- c c ằ ấ c c [1, 2, 4, 5, 17]. c ở c c c c c c C c c c c c c c c c c c c c c c c c ỉ ằ ở c c c c c ừ ấ c c c c ỉ ấ c c c c c c ấ 1.2.3. B í ở ị B c c c c c ở ở c c ở c c c c c c c ở c c ặc ở c c thà c ở  T c c ở Á c 3 c ừ c Z c c ằ c c c c 4 2- , NO3 - , Cl - , NH4 + c c c [99]. c c c c z c c ấ c c é c c c c ấ ừ c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 21 ở B z c c 2.5 và PM2.5-10 c ỳ c c c c ở E c c ấ ấ c c ở [79]. c ừ - 99 c c E c c E T- c ấ c ở c c Z B ấ c T c B c V c c c B c c c õ c [14]. J c ừ c c c c B Co, Cr, Cs, Cu, Eu, Hf, I c T V W Z c c ằ c c c ở E c c ấ ừ c c c Z khí [62]. ắc 10 ở T ừ - c ấ : 10 ở ±33 g m-3 ở (28±30)g m-3 ở c ừ Bắc % c ằ c ấ c c c ừ - % 10 T c c c c ỉ c 3 % c ấ - % c ỉ % c carbon [34]. Mg, Al, Ca, V, Cr, Mn, Fe, Z 2.5 ở ừ -9 c c c c c c c c c c c c c c ấ [90]. LATS VLNT&HN VTBắc 22 c c c ở B ằ c E c c c W c é V c c c c : ấ c c T Cr [84]. T c c T ở c c B 2.5 c ở ở c c -12/1/2001), khi có ADS (13-16/1/2001) và 3- c ấ 2.5 c ấ ở c c 2+ trong PM2.5 õ 4 2- c B c ở c ấ ở Loan [98]. ở c c c ẩ c ấ c c c c c c c c ỉ c c c c [81] (hình 1.5 1.6). Phân PM2.5-10, Pb, Zn, S v B c c c c c c ở ở c c c c c c c c Các công trình c c c c c ấ c c ỉ c c c c ỉ 1.6. 1.3. b 10 t t ế ớ Từ c c ấ ặc c c c c : T c c T W T c c T W c B T c E c E B LATS VLNT&HN VTBắc 23 c B T WW c c ằ c c c ằ 10 c c ở c c ẽ c c c Hình 1.5. PM2.5 trong c Châu Á (2002-2005). Hình 1.6 Pb trong 2.5 ở c -2005). LATS VLNT&HN VTBắc 24 B 6. c c ỉ . c c ỉ [57] c As, Se, S c V c c ấ c Br, Pb c Ag, Zn, Sb, Cd, Sn, Pb Na, Cl, Mg Ni, As, In, Cd, Se, S Ca, Mg B ấ Mn, Al, Sc, Si, Fe, Ti B Al, Ti, V, Zn 9 c ẩ c ấ c c c c c ở c ỉ ằ c c c c c ≤ m (PM10 ở ặ ấ c c c c c ấ . c c c c c 2.5 99 c 2.5 99 c 10 thay cho c [93]. 10 ừ 9 ắc c c ở 9 3 g/m3 99 % c ỉ c g/m3 c 10 ở c c c c : 3 g/m 3 9 26g/m3 99 T ở c ỉ % ừ g/m3 9 g/m3 99 [ ] c c c ắc ừ 9 LATS VLNT&HN VTBắc 25 99 ừ ắc ở c c c c c ừ -26%) [26]. c c B c c ừ -60)% B c ỉ c ừ - % B ừ c c c c ừ 3 - % 2.5 ấ c ỉ c ừ -10)%. Trong khi các Ban ở c ỉ c ừ (5-15)% B c ừ -3 % B c ừ 3 - % ấ c ừ -15)% [61]. c -E 99 c ấ c c c ở c : % c % ừ c c ừ % ừ c c c % ừ c c c % ừ % [93]. c c c c 2.5 và PM2.5-10 ở  : c -11/2002 (mùa éc – 3 - 3 3 3-5/2003 (mùa xuân), Barcelona (Tây Ban Nha) 3- 3 - 3 c ấ 2.5 ằ ừ 3 3 μg m −3 − ừ 29 μg m−3 T ẩ 2.5-10 c ấ à mùa hè thì PM2.5-10 c c 2.5 c c c ấ c c c c c cấ T c PM2.5-10 c c c c ừ ấ c c c ấ c c và nitra T c c c 2.5 c ừ 9-106% 2.5-10 c ỉ c ừ -96% [69]. T ấ c c c ẽ c c : - c c c c ấ c c c ấ - c c c c ấ c ừ c c c LATS VLNT&HN VTBắc 26 - c c - c c c c c - c c - c c ắc - c c c c c ở ấ Hình 1.7 c ở 99 . T c -T T c T c c ấ c E ừ 99 c c c c c c ấ c c c c c c c c c ấ c ẽ é c c : - c c ấ c c c - c c c c T c T c ẩ ấ c c c c c c c ặ ấ c c c c c z c c c c ằ LATS VLNT&HN VTBắc 27 Tấ c c c c c c c c c c 1.4. b 10 ở t ớ c ấ c c ẽ c c c ặc ở c c c c c c c c c c c c c c c ắc c ắc c c c ắc ẽ ấ c thu c ừ c c c 2, NOx, O3, CO, PM10, TSP và các c c c c c c c c c c ặ c c c c c c c c c T c c w c c c c c V – T T w - Vietnamese Clean Air Program: SVCAP- c : c ấ c c c T ừ c c c c ằ c V c ặ c ấ c c ch c c c c c Á B c ấ c ở c ặc c k hoạch hành đ ng toàn iện giảm thiểu khí thải phương tiện tại Việt am c c c ấ c c c c c c ấ c c c ấ ở c c ấ c c 2 và O3 - % 2 LATS VLNT&HN VTBắc 28 ừ - % 10 c ấ c ẩ c é c g.m-3). c ở 3 [12]. Hình 1.8 T ắc . ở c c c y c B ở E - E c c c c ở c c c c ở c c c c c c ấ ở V c c c T c c c c c ỉ c ừ c c c c ấ 3 c ẩ c é T c c ở c ấ 9 2 ấ ừ c ở c c c c c T c c c ở ấ c c ấ i TSP trong không khí T V (159.4 mg.m-3) [11]. LATS VLNT&HN VTBắc 29 1.5. X ớ ô m b 10 ệ ay c c c c c c c c c ấ c c c c c 1.5.1. N ễ í ưở ớ ẻ ở c c ặc 2.5 W ằ ở c c ở  cấ c c c ở  [9 ]. õ c 10 ấ c c c c c ặc ở c c c c c c c T c c c c c c c c ỉ ằ c c ừ c ở ấ... c ẽ c c c Q c c (2-122 ặ ừ eij ẽ c c c c G và F ẽ c c ư í ư (E ed – EV) ấ c c c c EV). EV c ẩ c c c EV c c ừ F G c c c c ẩ EV c c j k c c c:               n i ijij p h hjih n i ijkjik kj sefg sfg EV 1 1 1 / / , khi k = 1  p (2-124) và               n i ijij p h hjih n i ijij kj sefg se EV 1 1 1 / / , khi k = p + 1 (2-125) LATS VLNT&HN VTBắc 79 ở p + c c c c X. c c c EV c c c c c c c c fkj c c ư R (R de) T c c c ở c [ ] c c c c c c Q c c hij u [75]:             n i m j ijij ij sh e Q 1 1 2 . (2-126)           ijijijij ijij ij sese se h /,// /,1 (2-127) T  c c c ấ c c ặc c c ẩ  ẽ c M ì (EM – Error Model) T c c ẩ sij : EM = - c c ẩ EM = - c EM = - c c c ắc EM = - 3 c c c EM = - c c c ắc c c Mô hình EM = - c ấ T sij c c c :            p k kjikijijij fgxCs 1 3 ,max (2-128) LATS VLNT&HN VTBắc 80 ij c c c ắc ắc LOD c é xij c ằ c LOD và C3 ằ c c [ ]. X ị â í T c ẩ [59] c c c c c c ấ T c ẽ c c c c c ấ c c ẽ c c c c c c c T c c c R quay (rotmat c c c rij c R c c ừ c c: ijijij ser / (2-129) c R c c ấ c ừ c c G và F c c c c c ẽ c c c IM c c ẩ c c IS c c ừ R:           n i ij mj r n IM 1 ...1 1 max (2-130)               n i jij mj rr n IS 1 2 ...1 )( 1 1 max (2-131) IM c ấ c IS c c c IM và IS c c V rotmat c ấ c c c p c c c ọ Fpeak é Fpeak c é Fpeak c é V V c c Fpeak c c ẩ rotmat c Fpeak ấ Fpeak LATS VLNT&HN VTBắc 81 > ặ c c IM và IS Fpeak > c Fpeak < 0.7 [78] c p. c c Fpeak c c Q vào Fpeak. c c Fpeak ừ - Q c c c Fpeak Vẽ c c Q vào Fpeak c Fpeak í Q c c c LATS VLNT&HN VTBắc 82 Ư 3 , 3.1. óp mẫ b v m ợ 3. . . ó ẫ í GENT-SFU Bỉ) c) c c c ng c c 10 c . c GENT-SFU c ắ c Nuclepore ừ polycarbonate (Whatman). L c c ấ ắ , ẩ ấ ặ ẵ ẳ c c c c c c c c T c c ỉ c ừ c ở 60 o c c . c c ừ c c ấ c c 8  c c c (PM2.5- 10 c qua phin c c c 0.4  c c c (PM2.5). T ỳ c c c c T c ừ c ấ c c c - c ỉ . ASP c c ắ c T c ỉ c (PM2.5 ắc c c c c c c c 2.5 m. 3. .2. X ị ư M c c c ằ c c T- T c c  c c c ặ T c ằ c c ẩ c c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 83 c c T c c c c ấ c c c c c c c c c c c c c c 2.5 và PM2.5-10 c c c c c c c c c c ở c < % c c c c ấ 2.5 2.5-10 c c ằ c c c c c . 3.1 c c c & 2.5, PM2.5-10. 3.2 c c & PM2.5. PM2 .5 PM2.5- 10 LATS VLNT&HN VTBắc 84 3.1.3. X ị ư B c c c ở ở c c c ấ c c c c % . c ấ ấ c c ằ c trên phin (I) 3 c ấ T c c W c c -T c bc (mg.m -3 c c c :     VILogCbc /7985.45/39398.2)/100*1000*88.12  (3-1) T : I – , V- T c (m3) 3. . . B ì ễ í M2.5, PM2.5-10 F -B ở H Nộ Từ 99 999 2.5 2.5-10 c E T-SFU Từ 999 c ỉ c c c ấ c c c c. B c ỉ c c 2.5 c Fi-BC. ắc c ấ ở c c ắc é c c c ặ c ở [48]. ắc 2.5, PM2.5-10 B c ỳ õ V c c vào tháng 12 và 1, PM10 có c 3 -400 g m-3 V ấ - c c 10 c g m -3 c ẩ c c 2.5, PM10 B PM2.5 -B ừ 99 9 c c c 3 3 3 3.5. LATS VLNT&HN VTBắc 85 Hình 3.3 c 2.5 ừ 99 9 Hình 3.4 c 10 ừ 99 9 3 c PM2.5-BC ừ 99 9 HN-24h-PM2.5 0 40 80 120 160 200 Jan-98 Jan-99 Jan-00 Jan-01 Jan-02 Jan-03 Jan-04 Jan-05 Jan-06 Jan-07 Jan-08 Jan-09 Thêi gian H µ m l - î n g (  g /m 3 ) HN-24h-PM10 0 100 200 300 400 Jan-98 Jan-99 Jan-00 Jan-01 Jan-02 Jan-03 Jan-04 Jan-05 Jan-06 Jan-07 Jan-08 Jan-09 Thời gian m l ợ n g (  g /m 3 ) HN-24h-PM2.5-BC 0 10 20 30 Jan-98 Jan-99 Jan-00 Jan-01 Jan-02 Jan-03 Jan-04 Jan-05 Jan-06 Jan-07 Jan-08 Jan-09 Thêi gian H µ m l - î n g (  g /m 3 ) LATS VLNT&HN VTBắc 86 c ắc c ặ PM2.5 ở (37.84  8.33) g/m 3 , PM2.5-10 là (50.01  11.91) g/m 3 và PM10 là (87.54  19.08) g/m3. So c ẩ c ấ c 2.5 ở 5 10 T c B 2.5 (6.31  1.71) g/m 3 . c ắc c ặ 2.5 ở (37.79  0.64) g/m 3 , PM2.5-10 là (50.51  0.96) g/m 3 và PM10 là (87.95  1.46) g/m 3 . c PM2.5 và PM10 c c ẩ c ấ c ừ : 3 g/m3 g là 50% và 57.7%. õ c c ấ c c c c c c c c c c c c c c 10. 3.2. t t p ầ y tố trong PM10 bằ t t 3.2.1. ộ â í INAA c c c ở c c ẽ ở c c c c ỳ c c c  c ấ c ặc  c c c c c ở V c c ặc c c c c c c c ặc c c c ắ T1/2 và E) và k c c c ở T c c c c 3 c c ằ c ở c 3 c c c 3 . LATS VLNT&HN VTBắc 87 Nhóm 1: c ắ c c c c c T1/2 < T c t1 c ỉ c ừ - c c c  c c  ở ở c c c T1/2 trung ặc Hình 3.6 c c c T c t2 ừ c ừ c c ắ é < c c c c c c c c c c ẩ c ừ c é t3) 100 giây. Nhóm 2: c c c T1/2 c c V c c c c T1/2 ắ c c T1/2 c c ỉ c c ừ 3 ừ c c ắ Nhóm 3: c c c T1/2 c c c c c ch - c c ắ LATS VLNT&HN VTBắc 88 t3= c c c c c ặc c c c c T1/2 ắ c c 3. V c c c  3 c c c c ừ - c B 3 c c c ế ộ ế ạ y tố phân tích ờ a ế ạ ờ a ờ phân rã ờ a p ổ  ắ (nhóm 1) c c T1/2 ắ c 1) 2-5 phút 2-10 phút 100 giây (nhóm 2) c c T1/2 trung bình ( c 2) 20 phút 10-30 phút  600 giây (nhóm 3) c c T1/2 dài ( c 3) 10-15 ngày  1000 giây 3.2.2. ẩ ị ẫ â í ẫ ƯHN c sau khi c c k c cắ : é ằ é ỉ c – ằ c 3 loãng ặc ằ c c c c c c c ẹ c ằ PE c c ẩ c c ấ c c ẩ ừ -3 c c c c c c c c c B 3 c c c ẩ c c c LATS VLNT&HN VTBắc 89 c c ắ c c ẩ 3 c ẽ c ắ c ặ c c  = 1.5cm và c l = 10cm. T c c c c c c ẩ c c ẽ c ấ c ẩ c ặ c ằ c  = c c l = c B 3.2 c c ẩ c c . ấ SRM-1648 NAT-7 SRM-1633a Soil-5 SL-1 SRM-2783 P-85 V-183 V-83 NIST IAEA NIST IAEA IAEA NIST IAEA IAEA IAEA B B Tro than ấ T c c ắ c c - c c c ấ W là 2.1x10 13 n.cm -2 .s -1 c c c ấ c c ằ c é c c c c c c c ấ c c ở c c c LATS VLNT&HN VTBắc 90 3.2.3. ổ í í ư c c c c T T T c T c c 3 . T c c V ở ỉ 33 V 60 ấ % c c ặ c c c c T ừ : 3 3 c c c c c ỉ 3.1. Hình 3.7 ở T ừ c c c ở c 3 ấ c ở - c CD-CMTE. MCD- TE c é c c c - c E c cấ ) c c c c c c ỉ c c c c c c ỉ c c ẩ c c ỉ (ch c  E) ừ c c c Silena 7613 PC GANAA S ADC 7070 MCD CMTE ồ b t ỏ HV HV RG11 HPGe ee LATS VLNT&HN VTBắc 91  c c c ẩ c ẩ c c c c c c c c  c ấ c c c c c c c c ừ V 3 V c c ẩ c 3.3. c ẩ c c c : E(keV) = a0 + a1.ch + a2.ch 2 (3-2) B 3.3 c c ẩ c ẩ . E (keV) 241 Am 109 Cd 57 Co 139 Ce 51 Cr 22 Na 137 Cs 54 Mn 60 Co 59.54 88.03 122.06, 136.47 165.85 320.08 511, 1274.54 661.66 834.84 1173.2, 1332.5 c c c ẩ E c c c c ch c c c ai (I = 0  c a2 ấ c ắ c c c c c c c ẩ c ỉ c c c c ấ c ặ c 9 2.5) và 9 phin thô (PM2.5-10 c c c 3.4. LATS VLNT&HN VTBắc 92 2.5 2.5-10 T T T c c c c c c T c c c c 3 c c 3 B 3.4 c c c ắ (ppm) Phin thô Al As Br Ce Fe Mg Mn Na Pb Sc Ti V Zn Tr. Bình 128 1.3 24 0.5 164 13.0 4.2 107 5 0.02 55 0.5 8 ẩ 36 0.6 18 0.4 12 1.4 1.6 15 1 0.01 16 0.2 1 ị Tr. Bình 120 0.9 10 0.5 137 11 2.7 116 5 0.01 24 0.5 11 ẩ i 26 0.3 2 0.2 34 3 0.9 21 1 0.01 7 0.2 5 B 3.5 T c c c T T T ( c ằ ). Nguyên 2.5 (ng.m -3 ) 2.5-10 (ng.m -3 ) T Min Max Ave Std-err Min Max Ave Std-err PM 3870 134657 35177 1559 7186 358312 51929 3412 BC 2535 17989 6393 232 474 8503 1537 88 Al 73 3419 647 38 205 22797 2825 219 As 0 54.7 12.5 0.7 0.6 50.3 6.1 0.6 Br 0 365.5 57.2 4.8 0 597.8 102.9 7.2 Ca 55 3366 756 55 524 41270 4192 353 Ce 0.02 8.97 1.64 0.11 0.42 26.99 4.24 0.30 Cl 0.6 781.9 161.2 7.6 51.0 16923.1 791.6 100.9 LATS VLNT&HN VTBắc 93 Co 0.07 2.24 0.44 0.03 0.04 5.13 0.87 0.06 Cr 6.1 168.5 38.3 2.0 0.5 126.6 31.1 1.5 Fe 14 4433 338 30 15 9691 1427 97 K 111 5595 880 62 116 12436 1567 146 La 0 2.18 0.37 0.02 0.08 9.44 1.47 0.09 Mg 1.7 522.2 51.3 5.8 0 735.0 106.2 7.6 Mn 0.1 93.7 21.9 1.3 0.1 260.7 38.3 2.9 Na 0.8 1317.7 256.6 14.4 16.6 5121.6 754.6 57.0 Sb 0.55 58.12 8.96 0.70 0.01 28.66 4.36 0.38 Sc 0.01 51.40 1.52 0.39 0.01 4.57 0.56 0.04 Se 0.34 9.43 2.02 0.12 0.12 11.11 1.12 0.10 Th 0.04 1.57 0.29 0.02 0 3.69 0.61 0.05 Ti 3.9 172.7 45.1 2.3 1.2 1544.4 143.8 13.6 U 0.05 4.34 0.56 0.05 0.05 7.02 0.70 0.09 V 0.33 13.23 2.50 0.12 0.54 33.58 4.77 0.34 Zn 5.2 1422.0 112.3 9.8 0.3 524.3 75.3 5.9 3.2.4. X ị ớ ( OD) INAA LOD c c c c 2-89 T b c c ẩ c c c ằ c c c ẩ c c c c c c c c c 3 LOD trung bình c 3.6. LATS VLNT&HN VTBắc 94 3 c B 3.6 c c LOD, ng.m-3 LOD, ng.m-3 Al 7 Mg 5 As 0.05 Mn 0.5 Br 0.5 Na 2.5 Ca 5 Sb 0.03 Ce 0.1 Sc 0.03 Cl 1 Se 0.03 Co 0.01 Th 0.5 Cr 0.08 Ti 2 Fe 8 U 0.05 K 7 V 0.1 La 0.02 Zn 0.6 1 7 3 2 k e V -N a 3 2 0 k e V -C r 1 1 7 3 k e V -C o 1 4 7 5 k e V - B r 1 5 9 6 k e V -L a 6 9 8 k e V - B r 6 1 9 k e V - B r 1 3 1 7 k e V - B r 8 2 7 k e V - B r 1 0 4 4 k e V - B r 1 3 6 8 k e V -N a 7 7 6 k e V -B r 5 5 4 k e V - B r 5 1 1 k e V 8 8 9 k e V -S c 1 5 2 4 k e V -K 10 100 1000 10000 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Kªnh S è x u n g /k ªn h LATS VLNT&HN VTBắc 95 3.3. t t p ầ y tố trong PM10 bằ t t E -XRF 3.3.1. ổ ED-XRFA E - c c T c E ở V Áo) T c X c ẹ c c c c c c c c c ở 1.5x10 -1 B c c 3 9 [18]. Hình 3.9 c ỳ X ở . c c c cấ : ấ 1: X c B c cấ T c c c X cấ 1 ằ c c c c ặc 2 ằ o c V 3 c B ở c c -1 B X c ằ c cấ c 3 c 3 c c 3 2 c B  V ở 9 V c 3 c é w ỳ cấ c c c c ẹ : LATS VLNT&HN VTBắc 96 ấ 2: ng phát tia X cấ c c c c cấ ỳ c c c c c Z > 20. ấ 3: E -2110 do hãng SII (Seiko Instruments Inc.) c (hình 3.10 X ở 3 c c V c c  c c c 2 V ở 9 V c chân không  120- c c é c -Ray Station 6- c é c Hình 3.10 ED-XRF SEA- ở T V E 3.3.2. S ưở â ườ ộ ặ ư B c ặc c c c ẹ c ấ ấ ấ c ừ c c c c c c c ặc c c c c X c ẩ c c c c c c c c ỉ ặc LATS VLNT&HN VTBắc 97 c ấ : c -K 3 -K c c -K c tiêu hoàn toàn trong 3 3 c ấ c c c c ẹ E -XRFA. Hình 3.11 X c ẩ c c c Hình 3.12 X c ẩ c c c 3.3.3. X ị ư c c ỉ  c c c g.cm-2 c c T c c ấ c c ỉ c ấ c c ặc M c nh (488  Spectrum of Sulfur pellet excited with Ti secondary target, Co anode X-ray tube at 40kV, 30mA 10 100 1000 10000 100000 0 50 100 150 200 250 300 350 400 Channel C o u n ts /C h a n n e l S-Ka Ar-Ka No Vacuum Vacuum 10 100 1000 10000 0 50 100 150 200 250 300 350 400 C o u n ts /C h a n n e l Channel Spectrum of Quartz reflector excited with Ti secondary target, Co anode X-ray tube at 40kV, 30mA Si- Ar- No Vacuum LATS VLNT&HN VTBắc 98 39g.cm-2 c 3 3 c ẩ E c c c c 3.7) c c c . B 3.7 c c c ẩ . T Thành CO3O4 2.65 C6H5O10 0.43 ZnO 0.78 MoO3 0.51 As2O3 0.66 TiO2 3.89 RbSrCO3 0.58 SrCO3 0.51 c ẩ ẽ c c ẩ é c c X c ằ [ ] T  ấ F c c c c 3-3) và (3-4) [86] c 3 .  = a * exp(b* lnE) (3-3) F = /[1- exp(-)] (3-4) T ó, a = 8.2394; b = -2.7941;  = 0.000039 g.cm-2; E c X ặc V B 3  ấ F c nguyên (APM) E(K), keV LnE  * F Si 1.74 0.5533 1.7558 6.82E-05 1.000034 Ti 4.51 1.5063 0.1225 4.76E-06 1.000002 Co 6.93 1.9359 0.0369 1.43E-06 1.000001 As 10.53 2.3542 0.0115 4.45E-07 1.000000 Br 11.91 2.4774 0.0081 3.15E-07 1.000000 LATS VLNT&HN VTBắc 99 3.8 c ấ ấ c X c 488g (39g.cm-2 c ặc - K ấ D c c ấ c c c ằ E -XRFA. 3.3.4. X ị ộ ED-XRFA c c c c c Z ≤ c ỳ c c c ẩ 3 9. T c cấ Sen_i % c c c c [56]: Sen_i = Ni * Fi/T/I/Ci (3-5) T : Ni c c ỉ ặc  c Fi ấ c T I c Ci hàm c I c ẩ % c c c c Sen_i theo Z c c c c Sen_1 c c c c Z ≤ . Sen_1 = 2974.9 * Z 2 – 78885 * Z + 521040, (r 2 = 0.987) (3-6) c c c Z > c c c c T Z T W c c cấ c c c c ừ T c c  (Sen_2 c c ừ c c  (Sen_3). Sen_2 = 29.45 * Z 2 + 876.65 * Z – 30077, (r 2 = 0.998) (3-7) Sen_3 = 1.02 * Z 2 – 107.79 * Z + 2880.40, (r 2 = 0.998) (3-8) c c c 3-6), (3-7) và (3-8 c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 100 B 3.9. c c ẩ c c c c Z ≤ Z % Lá Mg Mg 12 98 Lá Al Al 13 99.2 Quartz # 41122 Si 14 100 Sulfur S 16 100 K2CO3+C6H10O5 K 19 50 CaCO3 # 2446 Ca 20 100 CaCO3 #2317 Ca 20 100 Hình 3.13 Sen_1) theo K c c c c Z ≤ Hình 3.14 Sen_2) theo K c c c c Z > 20. R2 = 0.987 -1.0E+04 4.0E+04 9.0E+04 1.4E+05 1.9E+05 10 12 14 16 18 20 22 § é n h ¹ y Z R2 = 0.998 0.0E+00 1.0E+04 2.0E+04 3.0E+04 4.0E+04 5.0E+04 20 25 30 35 40 § é n h ¹ y Z LATS VLNT&HN VTBắc 101 Hình 3.15 Sen_3) theo L c c c c Z > 20. 3.3.5. X ị ư ó ọ trong ED-XRFA c c c c Ci 2.5 và PM2.5-10 c c ỳ c cấ 3 T é ừ c ằ E - c ằ -Ray Station ). Hàm c I c c c c: Ci = Ni * Fi/T/I/Sen_i (3-9) X c c cấ c 3 cấ – 3 cấ 3 – hình 3.18. Hình 3.16 X c cấ R2 = 0.998 0.0E+00 2.0E+02 4.0E+02 6.0E+02 8.0E+02 1.0E+03 40 50 60 70 80 90 § é n h ¹ y Z LATS VLNT&HN VTBắc 102 3 2.5 3 2.5-10 T T T c c ằ c c c c c ẹ c c T c c c t c 3 . B 3 0. c c c ằ Nguyên B 2.5 (ng.m -3 ) B 2.5-10 (ng.m -3 ) T Min Max Ave Std-err Min Max Ave Std-err Al 43 1506 287 13 59 6656 1206 56 As 0.09 19.08 2.01 0.16 0.06 8.67 1.05 0.10 Ca 27 1635 253 12 43 18157 2710 125 Cu 0.08 30.54 3.07 0.22 0.07 47.31 5.27 0.33 Fe 41 756 188 8 13 5553 1005 47 K 134 3111 597 28 11 3360 612 32 Mg 227 5466 1006 48 10 1167 218 18 Mn 0.5 149.9 19.0 1.5 1.6 189.0 28.3 1.8 Pb 10 1676 143 13 1 797 67 7 S 17 23610 2611 191 117 6380 1437 82 Si 179 6620 886 43 17 16570 2713 133 Ti 4.5 286.9 48.6 2.7 0.76 421.7 88.1 3.9 V 7.6 354.6 48.7 2.2 0.24 68.7 17.4 0.8 Zn 11 2797 203 19 6 817 142 10 LATS VLNT&HN VTBắc 103 3 X c cấ hình 2. Hình 3.18 X c cấ 3 3.3.6. X ị ớ XRFA LOD c c c c 2-61 LOD 500 tích không khí 10m3 c 3 . LATS VLNT&HN VTBắc 104 B 3 . LOD E -2110. LOD, ng.m-3 LOD, ng.m-3 Al 5 Mn 0.3 As 0.5 Pb 3 Ca 0.6 S 5 Cu 0.7 Si 3 Fe 1.4 Ti 0.5 K 4.6 V 0.5 Mg 0.4 Zn 0.4 3.4. t t p ầ y tố trong PM10 bằ t t PIXEA 3.4.1. ổ IXEA ở NUS E c c B E B V T c c B c c c c p c V c ừ c V c c ặ c không 3.10 -4 B : c T c V ở 9 V c ặ 3 2 c B 3 3 c  c E c ặ B E & c ặ 2 c c B c é ặ c c c ừ c c B d = c ẩ c c c c r = c  =  - 25/180 = 3 c c ừ c E d = 44.5mm, góc thoát c c X ặc ừ c o c c 3 9. LATS VLNT&HN VTBắc 105 Hình 3.19 E ở c ắ teflon hình vành c ặ 3.20 c c c E B Hình 3.20 ẩ c E LATS VLNT&HN VTBắc 106 c B c ằ c - E c ằ c c c c c c c ( ừ c c c c X ặc c và các tham c ằ c ặc ) c ằ c c c ằ c c E B c c c ẩ 3.4.2. X ị d í ỉ ặ ư ư T c c p c ặ c c ỉ ặc ẽ [ ]: Y = N * nz * X *  (3-10) : N c c N ằ c c B nz c ặ c c c c ừ c c 2-72), X c X c c c c c 2-67),  ất ghi tia X c  và:  =  * d/4 (d: ấ c c c (3-11)  = r2./d2 c c c c c cz c c ừ c ỉ ặc õ ấ c c tích. Các tia K c c c ẹ và trung bình, tia L c c c c ặ K, c c c c [ ]:                      dKK z z tNN A Yc 1 . 1 . 4 . 0 (3-12) c ặc c c ằ c c ặc c c ằ c c c c ặc LATS VLNT&HN VTBắc 107 3 c c ằ c c T c mz (g.cm -2 c c c c: mz = cz..t = Y/N/kz (3-13) kz C/g/cm 2 c : z dKK z A N k    4 0  (3-14) c  và kz c c ằ c c B PIXE c c c ẩ c hàm l c ẩ 99 9% c ẩ 99 % c c c c c c [c p (N c Q c c p c c kz]. ổ R : r = 2.5mm, d = c c  = c p c c c c: 0 2 2 2 sincos. 1 1 E m M m M E                                           (3-15) : M ặc , m p, E0 c p V c  = (180-25)./180 = 2.705rad. T c c c c c 9 c E(Al) = 1733.7 V ch = 475), E(Cu) = 3 V c c c ẩ c B E = 3.456 * ch + 92.190 (3-16) c - B c c ẩ c c c c c Q = 4.42C. LATS VLNT&HN VTBắc 108 ổ XE: c  = (180-45). = 3 Bằ c c c c c ẩ c E E = 50.656 * ch – 7.275 (3-17) c E c c ẩ c c : tích Q d  c c ằ c c c ẩ c c kz ừ c c c c c c 2.5 2.5-10 T T T c c ằ E c c c c c ẹ c c nh theo T c c c c 3.12 E c c 3.21. Hình 3.21 E c 3.4.3. X ị ớ IXEA ẫ M10 LOD c c c tích dùng LOD ừ c c c  c 3 ) c 3 3. Phæ PIXE mÉu bôi khÝ Pb AsZn Fe V Ti K S Al Si Ca 1 10 100 1000 10000 100000 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 Kªnh S è ® Õm /k ªn h LATS VLNT&HN VTBắc 109 B 3.12 c c c ằ E Nguyên B i khí PM2.5 (ng.m -3 ) B 2.5-10 (ng.m -3 ) T Min Max Ave Std-err Min Max Ave Std-err Al 50 1837 284 20 115 6441 1117 76 As 0.86 62.08 10.97 1.26 0.42 16.78 4.82 0.53 Br 0.91 44.12 10.37 1.16 0.87 27.17 5.48 0.77 Ca 10 1149 244 18 40 6000 1590 120 Cl 3 164 44 3 11 2926 415 51 Co 0.69 13.15 3.69 0.26 0.81 53.70 11.37 0.88 Cr 0.37 40.03 5.47 0.61 0.70 51.88 9.47 0.79 Cu 0.19 34.87 3.29 0.37 0.25 12.74 2.81 0.23 Fe 22 617 148 9 21 2622 616 43 K 73 4689 651 47 32 2616 451 31 Mg 32 1015 176 13 49 2124 457 33 Mn 1.0 180.1 18.4 1.7 0.7 87.5 19.3 1.39 Na 34 687 158 12 44 1106 322 28 Ni 0.19 12.46 1.70 0.16 0.23 8.33 2.11 0.15 P 21 322 136 10 28 233 98 6 Pb 2 757 82 11 1 310 25 4 S 175 11386 2127 143 46 4803 724 59 Si 83 3708 602 43 234 12445 2349 158 Ti 0.9 67.6 12.0 0.9 1.4 274.1 63.8 4.5 V 0.5 19.5 3.4 0.3 0.3 15.1 5.1 0.3 Zn 2 524 88 8 1 351 48 5 LATS VLNT&HN VTBắc 110 B 3 3. LOD E LOD, ng.m-3 LOD, ng.m-3 Al 8.5 Mn 3.1 As 5.1 Na 9.2 Br 3.2 Ni 1.6 Ca 7.6 P 14.1 Cl 9.8 Pb 12.0 Co 5.4 S 6.8 Cr 3.2 Si 8.4 Cu 1.9 Ti 3.9 Fe 3.7 V 5.3 K 6.3 Zn 2.3 Mg 8.6 3.5. t m ợ ta t PM10 bằ t t IC c c c c c ắc E - T T TB & T V & T c c c c c c c c c c c : - C c c c c c ặc ỳ ừ ặc c c c c . - T c c ặc Vặ c ặ . - ặ c c c c cấ c c c c c . - ặ 30o 3 B . - ừ c c ằ c c ion. - c c c ằ c c c c c c c ấ c W c c c 0.45 m LATS VLNT&HN VTBắc 111 c c c c c c c c c c c c c ). c c +, K+, Ca2+, Mg2+, NH4 + c c ắc E - c c c c c c z z c c c 8  c c c ắc c c c ặ c c c ấ ẩ c ắc c - T c c ấ c c ắc c c c ắc c c ằ c c c c c : - c : H2SO4 22N - T c c : - c : 100 mA - c : 35oC - c : 25 l c -, NO3 - , NO2 - , Br - 4 2- c c ắc E - c c c - c c c c z z c c c 12  T c c c c c c ắc c c - c ắc c - T c CD25. c c c c : - c : NaHCO3 Na2CO3 1.8 mM - T c c : - c : 50 mA - c : 35oC - c : 100 l ắc c é c E ET E ET c é c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 112 ắc c c c c c c c c c c ẩ c E c c c c ẩ c c c c c ỉ ắc c c ẩ c c c ). ắc c c 3.22 3.23. 3.22 ắc c . 3.23 ắc c . LATS VLNT&HN VTBắc 113 3.6. v ết p t Phân tích thành p c c c c c c ỳ c c c c c c c c c c c c c ỉ c c T c c ấ c c c c c c c c V c c c ấ c ấ c c c ằ c ấ c c c c c c c c c c . 3.6.1. ư ị ẩ â í c c c & c c c c c c c c E c c c c T c c hí ẳ ắ c c c c c c c ẩ c c K thu t I AA: T c T-7 do NAHRES- IAEA (Nutritional and Health-Related Environmental Studies) c c V ở V ở c c ở 9 T c T T c V c c c c c c c ẩ 3.14 [8] r2 = 0.99 và p = 3.24). LATS VLNT&HN VTBắc 114 B 3.14 c T- ằ . ẫ c ẩ c Al 39505  5690 42350.3  571.9 As 25.6  1.8 29.5  2.8 Ca 22060  4007 23912.6  3517.6 Co 14.6  2.6 16.9  2.1 Fe 50660  6664 48952  2604 K 10230  946 9668.6  587.3 Mn 566.7  130.2 478.8  39.3 V 96.6  15.9 88.1  14.6 ẫ Al 46100.0  2883.3 53528.8  872.8 As 29.0  3.9 30.8  2.2 Ca 16340.0  2291.4 16063.5  1388.2 Co 16.2  2.2 20.4  2.1 Fe 58830.0  5949.4 67029.2  2225.2 K 12640.0  1688.8 16192.7  1036.6 Mn 621.0  83.5 758.8  32.4 Sb 171.9  16.2 175.6  11.1 Ti 3486.0  451.4 3395.1  387.6 LATS VLNT&HN VTBắc 115 Hình 3.24 c c c ẩ c ẩ T-7 c ằ . K thu t XRFA: c ẩ -1833, BCR-38 và Soil- c c ở c c c c c ẩ c ừ 3 é c c c 3 [8, 18] c 3.25 r2 = 0.98 và p = 0.01. B 3.15 c c c c ẩ ằ . c ẩ c SRM-1833 Si 21.5  1.4 22.94  1.25 %wt K 11.2  1.1 13.99  0.68 %wt Pb 10.5  0.5 10.75  1.75 %wt BCR-38 S 4050 (i) 3816  423 ppm Fe 3.38  0.10 3.62  0.11 %wt Zn 581  29 618  40 ppm y = 1.08x; r 2 = 0.99 0 20000 40000 60000 80000 0 20000 40000 60000 80000 Gi¸ trÞ phª chuÈn (ppm) K Õt q u ¶ p h © n t Ýc h ( p p m ) LATS VLNT&HN VTBắc 116 Soil-7 Ti 3000 [2600 – 3700] (i) 2567  207 ppm Cr 60 [59 – 73] 58  24 ppm Mn 631 [604 – 650] 547  49 ppm Fe 2.57 [2.52 – 2.63] (i) 2.32 %wt Zn 104 [101 – 113] 91.6  6.8 ppm Br 7 [3 – 10] (i) 9.6  1.2 ppm Rb 51 [47 – 50] 50.0  2.3 ppm Sr 108 [103 – 114] 113.8  4.5 ppm Y 21 [15 – 27] 25.7  1.6 ppm : Hình 3.25 c c c ẩ c ẩ -1833, BCR-38, Soil- c c c ằ Đối với k thu t IXEA: c ẩ - 3 c c c c c c c c ẩ c ừ c c c 3.16 c 3.26 99 r2 = 0.99 và p = 0.01. y = 1.04x; r2 = 0.98 0 40 80 120 0 20 40 60 80 100 120 K Õt q u ¶ p h © n t Ýc h ( p p m ) Gi¸ trÞ phª chuÈn (ppm) LATS VLNT&HN VTBắc 117 B 3 16. c c ẩ ằ E . N c ẩ c Al 47856  1093 49185  784 Ca 27216  3505 24008  388 Cu 833  87 741  28 Fe 54639  3299 53945  933 K 10887  1072 8795  246 Mg 17773  1072 19831  397 Mn 660  25 811  40 Pb 654  111 566  78 S 2165  536 (i) 2162  140 Ti 3072  495 2785  75 V 100  12 162  29 Zn 3691  268 3536  90 Hình 3.26 c c c ẩ c ẩ -2783 c ằ E . y = 0.99x; r2 = 0.99 0 20000 40000 60000 0 20000 40000 60000 K Õt q u ¶ p h © n t Ýc h ( p p m ) Gi¸ trÞ phª chuÈn (ppm) LATS VLNT&HN VTBắc 118 3.6.2. S ư ó ù ồ c c c c c c c ằ c c é c c c c V T 2.5-10 c ấ ừ ấ ặc 4 + và SO4 2- 2.5 c ở 4)2SO4. Hình 3.27 2.5-10 c c ằ E r2 = 0.96 và p = 0.01. Hình 3.28 4 2- và NH4 + 2.5 c c ằ r2 = 0.92 và p = 0.01. Hình 3.27 2.5-10 ở T T T c c ằ E Hình 3.28 4 2- và NH4 + 2.5 ở T T T c c ằ y = 3.17x + 22.01; r 2 = 0.96 0 3000 6000 9000 12000 0 1000 2000 3000 4000 Hµm l-îng Fe (ng.m -3 ) H µm l- în g S i ( n g. m -3 ) y = 0.23x - 116.96; r 2 = 0.92 0 1000 2000 3000 4000 5000 0 3000 6000 9000 12000 15000 18000 Hµm l-îng SO4 2- (ng.m -3 ) H µ m l - î n g N H 4 + ( n g .m -3 ) LATS VLNT&HN VTBắc 119 3.6.3. S â í e ư ng pháp khác nhau c c c c c c c c c : - c cùng tích khác nhau, - c - Xem xét c c V ấ c ở c c T c c c T E T c c c r2 = 0.97 và p < c ằ c c T ti c V ắc c c c c ặ c c các ion hòa tan c c c c ấ PM. Hình 3.29 t E 2+ (theo IC) trong 2.5-10 ở r 2 = 0.94, p =  = c % -, Mg và Mg 2+ , v.v trong PM2.5-10 c c c c c Hình 3.29. M E 2+ (theo IC) trong PM2.5-10 ở T T T . y = 0.81x - 21.42; r2 = 0.94 0 2000 4000 6000 0 2000 4000 6000 H µ m l - î n g C a 2 + ( n g .m -3 ) Hµm l-îng Ca (ng.m-3) LATS VLNT&HN VTBắc 120 Hình 3.30 E 4 2- (theo IC) trong PM2.5-10 c r2 = 9 =  = 33 c c c c ấ ở SO4 2- ( = 3 k c ằ c T c c c c c c c c c cặ c PM2.5 và PM10 c ừ 99 ở T T T r2 = 0.72 và p = c ấ 10 2.5 9 3.31). Hình 3.30. E) và SO4 2- (theo IC) trong PM2.5-10 ở T T T . Hình 3.31 2.5 và PM2.5-10 ở T T T . y = 2.33x - 7.26; r2 = 0.92 0 2000 4000 6000 8000 0 1000 2000 3000 H µ m l - î n g S O 4 2 - (n g .m -3 ) Hµm l-îng S (ng.m-3) y = 2.29x; r2 = 0.72 0 100 200 300 400 500 0 30 60 90 120 150 180 P M 1 0 (  g .m -3 ) PM2.5 (g.m -3) LATS VLNT&HN VTBắc 121 3.7. X ệ số m a y tố t PM2.5 và PM2.5-10 c c c c c c c c c c ẩ c c ặc c c c ấ ấ T 9 E c c c c c [70]:     Mason PM SiX SiX EF  (3-18) T , (X/Si)PM ; (X/Si)Mason ấ . - E : c c c c ừ c c ấ ; - EF > 10: ngu c c . c E c c c ỉ c . B 3-17 c ấ c E ằ T c c ấ c ấ T c c E = c ừ c c c c c c ấ T c ừ ấ ấ c c c [ ] [ ] ấ c ấ ấ c (Goldberg, 1963) [34]. c ấ c Pb, S, Zn vaf Br (EF> , Cr, Cu, Ni (EF< Tấ c c c ấ ừ c c c c c . LATS VLNT&HN VTBắc 122 B 3-17. (ppm) E c c c trong PM10 3-04. PM2.5-10=55.2 g m -3 PM2.5=38.8 g m -3 ấ EF EF Al 21612 1.1 2931 0.5 81300 BC 6101 Br 132 214 277 1631 2.5 Ca 46819 5 5513 2 36300 Cl 12877 402 935 106 130 Co 309 50 75 44 25 Cr 216 9 322 47 100 Cu 156 12 146 39 55 F 5000 32 1592 37 625 Fe 21382 2 7068 2 50000 K 10571 2 15295 9 25900 Mn 837 4 881 14 950 Na 21368 3 11175 6 28300 Ni 69 4 104 20 75 P 878 591 Pb 1349 422 4523 5116 13 S 19680 307 66131 3740 260 Si 68246 1 18853 1 277200 Ti 1527 1 306 1 4400 V 45 1 65 7 135 Zn 3537 205 7331 1540 70 ở c c ừ 2 ở c ỉ c c c cấ . LATS VLNT&HN VTBắc 123 Zn c ẩ ừ c c c ỉ c c . B c c ỉ c c [Pb]/[Br] ~2. T 3-17, 2.5 16.3 c c c c c T c c c c ừ 2001. K c ỉ c . c c c ừ c c c c ặc ừ c c c , lu . 3.8. X yế tố t ộ ế b PM2.5 và PM2.5-10 3.8.1. í ư ộ í M2.5 và PM2.5-10 B PM2.5 và PM2.5-10 ừ c c c c c c c c ặc c ặc ắ ấ c ắ ấ ắ T c c c c c c c c ấ c ấ c c c và quá trình c ấ c ấ c c ấ c c c c ặ ấ c c c c ở c c ặ ấ B c c c ấ c c c c c c c c c c T c c c c c /z) = 0 ( ẽ c /z < c phát ẽ c c c c (/z> c ặc c ừ ẽ c ấ c LATS VLNT&HN VTBắc 124 Tấ c c c ặc c nào c ắc c c c không ở c [9] c c c c c c Vấ ở c c c c c ở T c [45] ở c c c c c c c c [22, 23] ở c c ở c c c [94] T c c c c c c c [8, 47, 48] ấ 3.8.2. M ì ồ M2.5 & PM2.5-10 í e í ư ấ õ PM2.5 và PM2.5-10 c c c c c c ẽ c c c c ẽ V c c c c c ằ c c ấ c c c V c c ấ ừ c c c c c [3 ] c : i ii PkC  )( (3-19) S i c c C c c c c Pi c c c k ằ c này ẽ c c c :    iii LnPLnkLnC (3-20) LATS VLNT&HN VTBắc 125 Lnk ằ i c c  ằ c c c c é c c ở c ặ ấ V c c c c c [8, 47, 48]. 2.5 PM2.5-10 ắc ừ 9 99 999 c c ặ ấ c ắc c c . B 3.18 c c c ặ ấ ừ c c ắc c c c c c c c c c c ừ c w c c c c , Lnk c c c c 3.18. c c c p. r2 c c c ằ c ằ c c  c ẩ c c c c  T c c c c RAIN và RH c c c ằ c PM2.5-10 WS và T ấ c PM2.5 c c c c ,  < 0). RAIN và RH c ừ ặ ấ ấ ẩ V c RAIN và RH c ẳ c ấ c c 2.5-10. WS c c PM2.5 V c WS và WSp c c c c 2.5 V 2.5-10, WS ằ RAIN. Tuy nhiên, WS 2.5-10 LATS VLNT&HN VTBắc 126 c c c ấ c c c ấ 2.5-10 và c ở B (Anh, 1997) [39]. c 2.5 ấ PM2.5-10 T c c c ở c c  c c c ở ấ [32] c c c c c c c c c c T c ở c ấ ẽ c c c c i c c c c c /z c (u/z T c ỉ c (/z)m c (u/z)e c c ấ c c c (/z)e và (u/z)m 9 ở 3.19 c c c c ẳ c c c c ặc c T c 2.5 c ỉ c Tp và RAINp ấ ấ T và RAIN. c é c c ỉ c - ở c c c c ừ % c % c c PM2.5-10 và PM2.5 c c c c c c c c c c ừ T c ừ c c c c c ắc B LATS VLNT&HN VTBắc 127 ừ PM2.5 é c r 2 trong các mô h c ở 3. 9 B 3.18 T ắ c c 9 9 -8/99). t ô số Ký ệ 10/98 – 03/99 05/99 – 07/99 Tr. Bình ẩ Tr. Bình ẩ ắc ặ ấ PM2.5-10, g.m -3 Co 69.8 52.3 27.6 15.0 PM2.5, g m -3 Fi 51.5 28.5 18.9 8.0 T c -1 WS 1.6 0.7 1.8 0.6 oC. T 21.5 3.5 28.5 2.3 ấ P 1014.6 5.5 1004.2 3.9 ẩ % RH 74.5 10.3 78.9 5.7 ắ SUN 3.4 3.5 4.9 3.2 RAIN 0.9 3.8 8.0 20.3 ắc c a) : (/z), 06.30 (/z)m 0.61 0.39 0.55 0.26 c : (u/z), 06.30 (u/z)m 1.06 0.64 0.92 0.52 : (/z), 18.30 (/z)e 0.30 0.20 0.32 0.32 c : (u/z), 18.30 (u/z)e 0.86 0.54 1.10 0.58 c oK.m-1 /z và (s-1 u/z LATS VLNT&HN VTBắc 128 3.9. ô ô m b 2.5 và PM2.5-10 t ế ộ ó mùa ở ộ a ạ 1999-2001 B ừ c ừ c ở c c c c ắ 137Cs và 134 ừ 9 99 c c ấ c c c c c ừ c c ắ c c c c ừ c c c ở Bắc V c c c c ỳ c c [42, 43, 44]. T c c c ừ c c mô hình c j c BT c c c c ở T c mô hình HYSPLIT-4 [30] c c [3]. B 3.19. c p = 0.01). PM T ỳ r2 Lnk  c ẩ (loge)  ẩ c   PM2.5-10 10/98–03/99 0.64 8.0  1.1 RAIN -0.22 0.03 -0.33 (u/z)e -0.20 0.04 -0.26 (/z)m 0.25 0.05 0.24 RHp -0.95 0.25 -0.20 WS -0.30 0.08 -0.20 WSp -0.22 0.07 -0.15 RAINp -0.09 0.03 -0.14 LATS VLNT&HN VTBắc 129 05/99–07/99 0.74 18.6  1.7 RH -5.08 0.60 -0.83 RAIN -0.07 0.01 -0.32 SUN 0.07 0.02 0.23 RHp 1.56 0.54 0.29 WS 0.24 0.09 0.18 (u/z)e -0.11 0.04 -0.16 PM2.5 10/98–03/99 0.60 7.7  0.5 Tp -1.25 0.15 -0.45 WS -0.33 0.06 -0.33 RAINp -0.16 0.02 -0.33 WSp -0.17 0.06 -0.16 (u/z)ep -0.08 0.03 -0.15 (/z)m 0.12 0.04 0.15 (u/z)e -0.08 0.03 -0.14 05/99–07/99 0.60 13.9  2.0 WS -0.44 0.07 -0.49 RH -1.67 0.33 -0.42 T -0.97 0.31 -0.26 (u/z)ep -0.10 0.04 0.21 (u/z)e -0.07 0.04 -0.17 3.9.1. ĩ ù ặ ư ưở ễ í PM10 ở H Nộ c c c c c c : ừ ắc c T c ừ ắc ặc T c 3 ừ ấ ừ ặc c c T 3 3 LATS VLNT&HN VTBắc 130 999- T T T c c c c c B c c c c T 999 c . c c c ừ c c c ừ c [ ]. Hình 3.32 c BT ặc c c c lan N 2.5 và PM2.5-10 c c ấ ấ c ừ 3.20 c c c 3 hè). c ẩ c ấ T 2+, Mg2+ và K+ trong ở c ở c ừ ặ ấ c + c c ừ ở ấ ở LATS VLNT&HN VTBắc 131 3.9.2. ì ồ ễ í theo ĩ T c 2.5 và PM2.5-10 c c ằ c ptor modelling) c c Thurston và Spengler (1985) [92] c c c c bao BC và FM ở c c 3 c 3 a,b,c). Riêng NO3 - vì có nhi c c c c c c T c 3 - c c c ằ c c c c c c c c c c c c c c 3.21 c c c c c c é c c c 3 a,b,c. B 3 c c c tính trung bình g/m3). 3.20a PM2.5 PM2.5-10 Tr. Bình ẩ Tr. Bình ẩ... 4.7 (78%) 0.60 (81%) 0.12 1.3 ạ 3 LB 16.6 (85%) 2.6 (78%) 3.9 (95%) 0.36 (75%) 0.09 0.95 LRT 2.1 (11%) 0.36 (22%) 0.2 (4%) 0.05 (10%) 0.25 1.5 3.10. ô ô m b 2.5 và PM2.5-10 ở t t v ô t ô t a ạ 2001-2002 ở M Bắc T ắc oN, 105.58oE c c ắc c c ở c LATS VLNT&HN VTBắc 137 ỉ Bắc oN, 106.33oE c c c 2.5 và PM2.5-10 c c c c c này. 3.10.1. S ầ ọ ễ í PM2.5 và PM2.5-10 ở ị c c c c c c c ở E S c c c c ở B c c ở (LR). Hàm c c c c ở c c ôn c ình bày 3 3 và hình 3.33. B 3 3 c c c c ở c -3). T Nông thôn PM2.5-10 PM2.5 PM2.5-10 PM2.5 BC 5321 4711 Al 1225 255 881 312 Ca 1958 330 710 150 Ca 2+ 1735 264 541 126 Cl 339 38 357 50 Cl- 244 20 264 19 Fe 780 175 439 121 K 481 563 395 570 K + 216 546 132 583 Mg 488 157 424 195 Mg 2+ 95 34 62 24 Mn 25 21 13 15 LATS VLNT&HN VTBắc 138 Na + 209 115 236 133 NH4 + 152 1237 204 1556 NO3 - 233 150 Pb 30 111 11 45 Si 2569 559 2076 646 SO4 2- 2537 6022 1614 6763 Ti 75 12 51 12 V 4 3 4 3 Zn 82 133 18 43 CM 36411 19071 FM 31063 32141 Hình 3.33 T c c c à nông thôn. ở c 3 3 3 ng.m -3 T ở ở ừ T c c c c ấ Z 2+ c ừ (Thµnh thÞ/N«ng th«n) 0 1 2 3 4 5 N H 4 N a + C l- C l V M g K S i A l T i B C M g + N O 3 S O 4 K + F e M a s s M n P b C a C a + Z n PM2.5 PM2.5-10 LATS VLNT&HN VTBắc 139 c c ặ c 4 + , Na (Na + ) và Cl (Cl - ) c ở [ ]. 3.10.2. M ì ồ ễ í ở ị ó ó ú c c c - c c c c c c c [47]. Đối với b i thô ( 2.5-10): c c c (hình 3.34 T [ ] c c ặc c c c c ặ ừ -4 [40] B -2 có ắ ừ ấ 3- c ắ ừ T - ở c ở c c ở c c c [ ] > c c c ừ ấ - 9 % 3 - c ặ c ẽ c c c c c T ấ c c c c ừ ấ -sulphate). c ấ 3 ấ ấ c c c c 3 c ừ c c c c c c c c T c c c c c ắc c c c ấ c NH4 + c c c c - ấ 4 2- c LATS VLNT&HN VTBắc 140 ấ ở c c B c ừ c c c ấ c nium c c ừ - LRT) [47] c ấ Z c ằ c ặ c ẽ c c ấ c - và Na+ c ở c ừ - c c ừ Bắc B c c c c ở c ắc r = 0.84). c c c c 9 % c c c c c ở c ắc T Z c ỉ c c c ừ - % c ở Z c c ừ c c ở c c c c c ấ ắ c c ừ ấ c c c 7 (hình 3.34 c c c c c ỉ 3.35. LATS VLNT&HN VTBắc 141 Hình 3.34 c c m PM2.5-10 ở & c -3 ). 0 50 100 150 200 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n soil-nitrate Lucnam 0 200 400 600 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n soil-sulphate 0 200 400 600 800 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n distant coal 0 200 400 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n local coal 0 300 600 900 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n CAS 0 100 200 300 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n marine 0 100 200 300 400 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n soil-nitrate Hanoi 0 200 400 600 800 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n soil-sulphate 0 100 200 300 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n distant coal 0 200 400 600 800 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n local coal 0 300 600 900 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n CAS 0 100 200 300 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n marine 0 100 200 300 A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + N O 3 - P b S i S O 4 - T i V Z n traffic LATS VLNT&HN VTBắc 142 Hình 3.35. c c c 2.5-10 ở & c . Đối với b i mịn ( 2.5): c c : ừ c ấ 3.36 c c c G c ấ c c c c c c c ỉ c T T c 3 % ở c ắc ở ở c ở ở c c c ấ c c c 3.37. LATS VLNT&HN VTBắc 143 Hình 3.36 c c 2.5 ở & c -3 ). Cl-depl. marine 0 150 300 450 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n LRT Lucnam 0 1000 2000 3000 4000 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n Cl-depl. marine 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n LRT Hanoi 0 1000 2000 3000 4000 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n local coal 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n local coal 0 400 800 1200 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n soil 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n soil 0 100 200 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n distant coal 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n biomass 0 300 600 900 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n biomass 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n distant coal 0 400 800 1200 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n vehicle 0 200 400 600 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n ammonium sulphate 0 100 200 300 B C A l C a C a + + C l C l- F e K K + M g M g + + M n N a + N H 4 + P b S i S O 4 - T i V Z n LATS VLNT&HN VTBắc 144 Hình 3.37. c c c 2.5 ở & c . LATS VLNT&HN VTBắc 145 ết 1. ắc c 2.5, PM2.5-10 -BC c c T T T ừ 1998-2009) cấ E T- c c : a. c ấ 2.5, PM2.5-10 và Fi-B hi c ỳ õ M c c 12 và 1, PM10 c c 3 -400 g m -3 V ấ tháng 7- c c 10 c g m -3 . b. c PM2.5 ở (37.84  8.33) g/m 3 , PM2.5-10 là (50.01  11.91) g/m 3 và PM10 là (87.54  19.08) g/m 3 . So c ẩ c ấ c 2.5 ở 2.5 10 T c -B (6.31  1.71) g/m3. c. c PM2.5 ở (37.79  0.64) g/m3, PM2.5-10 là (50.51  0.96) g/m 3 và PM10 là (87.95  1.46) g/m 3 . c PM2.5 và PM10 c c ẩ c ấ c ừ : 3 g/m3 và 70 g/m3 50% và 57.7%. 2. c c c c , ED-XRF T V KH&KTHN, PIXE c c quan K c C c (ANSTO), IC c c c c, c c B 2.5 2.5-10: a. Th c c c c : c c c c c c c LATS VLNT&HN VTBắc 146 c ỳ c c c c c nguyê c. 2.5 2.5- 10 T T T c c c c c c . b. c ở c c c c c ặc c E -XRF. c ấ c c c c ẹ S-K 3 tia Si-K c c -K c u hoàn toàn. c. c ấ . c ấ ấ X c 488g (39g.cm-2 c ặc -K ấ D c c ấ c c c ằ E - XRFA E . d. c c c c 2.5 2.5-10 ằ E E -XRF. e. c c c c c c c E - E. f. c c c c (Cl-, NO3 - , NO2 - , Br - 4 2- ) cation (Na + , K + , Ca 2+ , Mg 2+ , NH4 + ) ằ E 600. g. c B 2.5 . h. c c ở ) c c 2.5 2.5-10 c ừ - c ắc c 4). LATS VLNT&HN VTBắc 147 i. c ấ c c c c nhau c ẩ c 0.98. 3. c c c c c c c c c c c PM2.5 và PM2.5-10: a. c c c c c 2.5 và PM2.5-10. (RAIN) và ẩ (RH) c c c ằ c PM2.5-10 c (WS) và (T) ấ PM2.5. b. c c 3 ặc c c c 1999-2001 c ở ắc: 1) ừ ắc c T c ừ ắc ặc T c 3 ừ ấ ừ ặc c c T . c. c c ừ c c c ừ c : - : c ừ c 2.5 39% % . - : c ừ c 2.5 % % . - 3: c ừ c 2.5 % % . d. c c ở (HN), nông thôn c ) c c 2001-2002: LATS VLNT&HN VTBắc 148 - 7 2.5 c c c : 1) ở c c % % c % % 3 ở c % ammonium sulphat ở c c 4%; 4) ấ c % % ở c % % ừ c 9% % c 3 % ở c . - 2.5-10 c c c : c c ừ ấ ở c c % 9 % c c ừ ấ c 3 % 3 % 3 c % 9.3%; 4) c 3% 14.2%; 5) ở c % 3 % ừ c % 3% c Pb và Zn ở l . 4. c c ở c ) ở ) ừ 2001-2002: a. PM2.5 ở c 3 .063 và 32.141 µg.m -3 ). b. PM2.5-10 ở ở ừ c. T c c c c ấ Z 2+ c ừ c c d. NH4 + , Na (Na + ) và Cl (Cl - ) ở c ở . 5. c c c c c 2.5 PM2.5-10 3-2004: LATS VLNT&HN VTBắc 149 a. Z B c ấ c EF>100; c (EF<50) c c c ; B c c ỉ c c c 2001; K tro PM2.5 c ỉ c . b. c c c c ừ c c c c ặc ừ c c c . ế ắc c c c ấ ô ở c c ở n . : 1. c c ẩ c ấ 2.5 c ấ c c ấ c . 2. c c ắc c c c ấ c c / . 3. ẩ c c c ở c c c ở c c . 4. H c c c c c ặc c c c c c c ắ c 5. ẩ c c ấ : c c c c ấ c c c c c ặ c ẽ c c c ở c ặ c ẽ c c c cấ LATS VLNT&HN VTBắc 150 R ô bố ố tế 1. Pham Duy Hien, Vuong Thu Bac, D.D.Nhan, N.H.Quang, N.Q.Long, H.C.Tham, T.Y. (2000), Sources and Temporal Variations of PM2 and PM2-10 in Hanoi, Vietnam, International Symposium on Air Pollution at ASAAQ 2000, Taiwan, Oct. 31 - Nov. 02, 2000. 2. Pham Duy Hien, Vuong Thu Bac, H.C.Tham, D.D.Nhan et al (2002), “ c c c 2.5 and PM2.5-10 concentrations during the monsoon season in Han V ” Atmospheric Environment 36, pp. 3473-3484. 3. P.D.Hien, V.T.Bac and N.T.H.Thinh (2002), Burning related components of airborne fine particles in Hanoi, North Vietnam, 6 th Int. Aerosol Conf. Sep. 9-13, 2002, Taipei, Taiwan. 4. David D. Cohen, David Garton,..., Vuong thu Bac, Pham D. Hien, Mitsuo Uematsu (2002), Characterization of PM2.5 and PM10 Fine Particle Pollution in Several Asian Regions, Proceedings of 16 th International Clean Air and Environment Conference, p153-158, 18-22 August, 2002, Wellington, New Zealand. 5. P.D.Hien, V.T.Bac, N.T.H.Thinh, D.T.Lam, S.M.Tang (2003), A comparative study on urban and rural air pollution in North Vietnam, 8 th Int. Conf. on Atmospheric Science and Applications to Air Quality, March 11-13, 2003, Tsukuba, Japan. 6. P.D.Hien, V.T.Bac, D. T. Lam and N.T.H. Thinh (2003), Source of PM10 in Hanoi and implications for air quality management, Better Air Quality 2003 Workshop, 17-19 Dec.2003, Manila, Philippines. 7. D.D.Cohen, D.Garton, V.T.Bac, P.D.Hien et al. (2003). Ion Beam Analysis Methods for ACE-Asia Climate Forcing Studies. HACVTask2- ACEAsia Report. LATS VLNT&HN VTBắc 151 8. V T B c “ c fine and coarse PM10 in air masses governing monsoon conditions in Hanoi, northern V ” Atmospheric Environment 38, pp. 189-201. 9. V T B c T T “ c c ” Atmospheric Environment 39, pp. 7231-7239. 2005. 10. P. D. Hien, V. T. Bac, N.T.H. Thinh, et al. (2005), Urban vs. Rural Air Pollution in Northern Vietnam, ASAAQ 2005, 27-29 April 2005, San Francisco, California USA. 11. D. Cohen, E. Stelcer, O. Hawas, D. Garton, F. Santos and Vuong Thu Bac (2006), Fine Particle Characterisation and Source Apportionment in Manila and Hanoi from 2001-05 Using Nuclear Techniques, Better Air Quality (BAQ 2006) Meeting in Yogyakarta, Indonesia 13-15 Dec 06. 12. David Cohen, Ed Stelcer and Vuong Thu Bac (2007), Quantification of Fine Particle Composition, Sources and Transboundary Transport in Hanoi, Vietnam from 2001-06, IUAPPA World Clean Air and Envir. Protection Congress in Brisbane, Australia, 9-13 Sep 2007. 13. Philip K. Hopke, D.D. Cohen, B.A. Begum, S.K. Biswas, B.Ni, G.G. Pandit, M. Santoso, Y.S. Chung, P. Davy, A. Markwitz, S. Waheed, N. Siddique, F.L. Santos, P.C.B. Pabroa, Wanna W., S., Vuong Thu Bac, Pham Duy Hien, Andrzej Markowicz (2008), "Urban air Quality in the Asian Region", Science of the Total Environment 404 (2008) 103-112. 14. V.T.Bac & P.D.Hien (2009), "Regional and local emissions in red river delta, Northern Vietnam", Air Quality, Atmosphere and Health. Vol.2, No.3, September, 2009. pp 157-167. 15. David D. Cohen, Jagoda Crawford, Eduard Stelcer, Vuong Thu Bac (2010), "Characterisation and source apportionment of fine particulate sources at Hanoi from 2001 to 2008", Atmospheric Environment 44, p. 320-328. LATS VLNT&HN VTBắc 152 16. David D. Cohen, Jagoda Crawford, Eduard Stelcer, Vuong Thu Bac (2010), "Long range transport of fine particle windblown soils and coal fired power station emissions into Hanoi between 2001 to 2008", Atmospheric Environment 44, p. 3761-3769. ô bố t ớ 17. V T Bắc c c c 999 Ô nhiễm b i hô hấp có ph n biệt kích thước hạt trong môi trường khí đô thị và môi trường sản xuất. B c c cấ c 1998- 999 B & T V E 18. Ph V T Bắc c c c (2001), ghi n cứu xác định các u tố tác đ ng đ n ô nhiễm b i hô hấp -1 trong uá trình công nghiệp hoá B c c c cấ c -2001, VAEC. 19. V T Bắc c c c (2002), ghi n cứu bi n đ ng của b i khí -1 ở Trạm khí tư ng áng, Hà n i B c /02/04-06, VAEC. 20. V T Bắc T (2003), Ứng ng ô hình H split-4 trong nghi n cứu lan tru ền ô nhiễm không khí t m xa, B c c c cấ c " c & c c " T -2002/17. VAEC. 21. V T B c w cz 3 “E ” Nuclear Science and Technology No.2, VAEC, 18-28. 22. V T B c “ c c of PM2.5 at Lucnam, B c c ” Nuclear Science and Tecnology. V.4, N.1, p. 50-60. LATS VLNT&HN VTBắc 153 ệ t am t ế ệt [1] V T Bắc c c c (2002). ghi n Cứu Bi n đ ng của B i Khí PM10 ở Trạm Khí Tư ng, áng Hà i, CS/02/04- B c c B & V E [2] V T Bắc c c c (2003). Quan Trắc và ghi n Cứu Ô hiễm B i Khí 10 ở Trạm Khí Tư ng, áng Hà i. B c c 3 B & V E [3] V T Bắc T T T Lâm (2003). ghi n cứu lan tru ền t m xa của khí thải phát ra từ vị trí ự ki n x ựng nhà má ĐH ở Việt am. T -2002/17. B c c c cấ NN " c & c c ", VAEC. [4] V T Bắc c c c (2004). Quan Trắc và ghi n Cứu Ô hiễm B i Khí 10 ở Trạm Khí Tư ng, áng Hà i. B c c B & V E [5] V T Bắc c c c (2005). Quan Trắc và ghi n Cứu Ô hiễm B i Khí 10 ở Trạm Khí Tư ng, áng Hà i. B c c B & V E [6] T B V T Bắc c c c (1995). Ứng ng k thu t hạt nh n trong đánh giá ô nhiễm và nghi n cứu môi trường B c c 99 - 1995 (VH-01-9 B & T V E [7] V T Bắc c c c 999 Ô nhiễm b i hô hấp có ph n biệt kích thước hạt trong môi trường khí đô thị và môi trường sản xuất. B c c cấ c 1998- 999 B & T V E LATS VLNT&HN VTBắc 154 [8] V T Bắc c c c (2002). ghi n cứu xác định các u tố tác đ ng đ n ô nhiễm b i hô hấp 10 trong quá trình công nghiệp hoá. B c c cấ c 2000- B & T V E [9] c T Tấ ắc (1993). Khí h u Việt am. ấ c 993 [10] T V 93 - 99 "T c ẩ c ấ ". TCVN. [11] Trung Tâm thông tin KH&CN c V 9 " " 23, 2005. [12] T T . ệ t am t ế [13] Anderson HR et al. (2004). Meta-analysis of time series studies and panel studies of PM and O3. Report of a WHO task group, Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2004. [14] Artaxo P, Storms H, Bruynseels F, Van Grieken R, Maenhaut W (1988). J. Geophys Res 93:1605, 1988. [15] Artaxo P., Orsini C. (1987). Nuclear Instruments and Methods in Phys. Res. B22:259, 1987. [16] Australian Standard (1987). Ambient air - Guide for siting of sampling units. ISBN 0-7262-4527S. As 2922-1987. [17] B c V T “ c c 2.5 at Lucnam, B c c ” Nuclear Science and Tecnology. V.4, N.1, p. 50-60 (2006). [18] B c V T w cz 3 “E ” Nuclear Science and Technology No.2, VAEV. P. 8-28. LATS VLNT&HN VTBắc 155 [19] Bevington, Philip R. (1969). Data reduction and error analyis for the physics science. Standford University Nuclear Physics Group, McGraw-Hill, New York. [20] Bottenheim JW, Barrie LA, Atlas E, Reidt LE, Niki H, Rasmussen RA, Shepson PB (1990). J. Geophy Res. 95:18555, 1990. [21] Campbell JI, Cookson JA, (1984). Nucl. Instrum. Methods Phys Res. B3:185, 1984. [22] “ c c the assessment of climatic impact on concentrations of sulfur dioxide ” Atmospheric Environment 34, 585-594. 2000. [23] Chung, K. K., Chan, J. C. L., Ng, C. N., Lam, et al 999 “ c conditions associated with high carbon monoxide episodes at a coastal ” Atmos. Environment 33, 3087-3095. 1999. [24] Colbeck, I.; Kouimtzis, T. et al (1995). Handbook of environmental chemistry Vol.4, Part D: Airborne particulate matter. Springer-Verlag, Berlin, 1995. [25] 9 “ c ” Analytical Chemistry 40, pp. 586-593. [26] Darlington, T.L., Kahlbaum, D.F., Heuss, et al 99 “ 10 T 9 99 ” Journal of the Air & Waste Management Association. Oct.1997, pp. 1070-1078. [27] David D. Cohen, J. Crawford, Ed. Stelcer, V. Thu Bac. Characterisation and source apportionment of fine particulate sources at Hanoi from 2001 to 2008. Atmospheric Environment 44, p. 320-328 (2010). [28] David D. Cohen, Jagoda Crawford, Eduard Stelcer, Vuong Thu Bac. Long range transport of fine particle windblown soils and coal fired power station emissions into Hanoi between 2001 to 2008. Atmospheric Environment 44, p. 3761-3769 (2010). LATS VLNT&HN VTBắc 156 [29] Dick A. (1991). Geochim Cosmochim Acta 55: 1827, 1991. [30] Draxler, R.R. and Rolph 3 “ T -Particle T j c ” [31] Eberly, Shelly (2005). E A F 1.1 User’s Gui e. U.S. Environmental Protection Agency. National Exposure Research Triangle Laboratory, Research Triangle Park, NC 27711. [32] E T J 9 “ c c ground level concentrations of smoke and sulfur dioxide in two urban ” Atmospheric Environment 12, 1543-1554. 1978. [33] Gerasopoulos E., Kouvarakis G. et al (2006). “ particulate matter (PM10) mass conc. E ” Atmos.Environment 40, Issue 25, Aug. 2006, pp 4679-4690. [34] E 9 3 “T c c ” in the Sea (M. N. Hill, Ed.), Vol. 2, Chap. 1, Interscience, New York. [35] Grieken, René E. Van; Markowicz, Andrzei A. (2002). Handbook of X- Ray Spectrometry, Second Edition. Marcel Dekker, Inc., New York. [36] Grigg J. (2002). The health effects of fossil fuel derived particles. Arch Dis Child 2002; 86:79–83, www.archdischild.com [37] 9 “ c c c c ” Psychometrika 19, pp. 149-161. 1954. [38] Hacisalihoglu G, Eliyakut F, Olmez I, Balkas TI, Tuncel G (1992). Atmos Environ 26A: 3207, 1992. [39] Harrison, R. M., Deacon, A. R., Jones, M. R. and Appleby, R. S. (1997). “ c c c c c 10 and PM2.5 c B ” Atmospheric Environment 31, 4103-4117. 1997. [40] c V “ c w E w ” Science of the Total Environment 409 (2011) 5063–5068. LATS VLNT&HN VTBắc 157 [41] V T B c T T “ f sulfate and c c ” Atmospheric Environment 39, pp. 7231-7239. 2005. [42] Hien, P. D., V. T. Bac, N.T.H. Thinh, et al. (2005). Urban vs. Rural Air Pollution in Northern Vietnam. ASAAQ 2005, 27-29 April 2005, San Francisco, California USA. 2005. [43] Hien, P.D.; Binh, N. T.; Y, Truong; Bac, V.T.. 993 “ transport of Caecium isotpes from temperate latitudes to the equatorial z w ” E -SM-329/13. 1993. [44] Z T B T V T B c T 99 “V caesium isotope concentrations in air and fallout at Dalat, South Vietnam, 1986-9 ” Journal of Environ. Radioactivity 22, 55-62. 1994. [45] 999 “Temporal variations of source impacts at the receptor as derived from air particulate monitoring data in Ho Chi V ” Atmospheric Environment 31, pp. 1073-1076. [46] “ c TSP, PM2 and PM2.5-10 ” Atmospheric Environment 35, pp. 2669-2678. 2001. [47] B c V T “ c of fine and coarse PM10 in air masses governing monsoon conditions in V ”. Atmospheric Environ.38, pp.189-201. 2004. [48] V T B c T “ c of meteorological conditions on PM2.5 and PM2.5-10 concentrations V ” Atmospheric Environment 36, pp. 3473-3484. 2002. [49] Hopke, Philip K. (1985). Receptor Modeling in Environmental Chemistry. A Wiley-Interscience Publication, John Wiley & Sons. 1985. [50] Hopke, Philip K. (2000). Workbook on Data Analysis, Project No. RAS/97/030/A/01/18. NAHRES-52, IAEA, Vienna. LATS VLNT&HN VTBắc 158 [51] pm [52] National Headquarters 1740 Broadway, New York, NY 10019-4374. [53] (18/09/2006). [54] Hubbell JH, Trehan PN, et al. J. Phys. Chem. Ref. Data. 23(2):339, 1994. [55] IAEA (1992). Sampling and analytical methodologies for INAA of airborne particulate matter. Training course series No.4, IAEA, 1992. [56] IAEA QXAS Quantitative X-ray Analysis System. Ver.1.2 (1995-1996). IAEA, 1995-1996. [57] IAEA, Vienna (1992). Sampling and Analytical Methodologies for Instrumental Neutron Activation Analysis of Airborne Particulate Matter. Training Course Series No.4, IAEA, Vienna. [58] Ito, Kazuhiko; Theo. J. Kneip and J 9 “T c number of samples and random error on the factor analysis/multiple c c ” Atmospheric Environment 20, pp. 1433-1440. [59] 9 “T c c c computers to factor ” Educational and Psychological Measurement 20,pp.141-151. [60] Kenneth Wark and Cecil F. Warner (1981). Air Pollution. Its Origin and Control, Second Edition. Harper and Row, Publishers, New York. [61] Kenneth Woodard (1998). Stationary Source Control Techniques Document for Fine Particulate Matter. U.S. EPA contract No. 68-D-98- 026/0-08 [62] Ko MM, Jervis RE (1992). J. Radioanal Nucl Chem 161:159, 1992. [63] Kunzlin N., Kaiser R., Medina S. et al. (2000). “ ublic-health Impact of Outdoor and Traffic-relate Air ollution”. A European Assessment. Lancet, 356, pp 795-801. [64] ’ z c 3 Handbook of Radioactivity Analysis, Second Edition. Academic Press, Elsevier Science, USA. LATS VLNT&HN VTBắc 159 [65] Landsberger S, Vermette VG, Stuenkel D, Hopke PK, Cheng MD, Barrie LA (1992). Env. Pollut. 75:181, 1992. [66] Lee, Eddie; Chan, Chak K.; Paatero, Pentti (1999). “ c positive matrix factorization in source apportionment of particulate ” Atmospheric Environment 33,pp.3201-3212. [67] Loureiro A, Vasconcellos M, Pereira E (1992). “ c c c c c c c ” J. Radioanal and Nucl. Chem 159:210. [68] Mark B H Breese (2002). PC4250-Advanced analytical techniques: Ion Beam Analysis Techniques. NUS, 2002. [69] Markus Sillanpää, Risto Hillamo et al (2006). “ c c c c E ” Atmospheric Environment 40, Issue 2, 2006, p. 212-223. [70] Mason B.J., (1966). Introduction to Geochemistry, 3rd edition Wiley, NY. [71] McMaster WH, Kerr Del Grande N, et al (1969). Compilation of X-Ray Cross Sections. Lawrence Rad. Lab. Report UCRL-50174, Sec.II, Rev.1. University of California, 1969. [72] Michal Krzyzanowski & Aaron Cohen (2008).-“ W ” Air Qual Atmos Health 1: 7-13 (2008). [73] Mihalis Lazaridis, Arne Semb and Oystein Hov (1999). Long-range transport of Aerosol Particles. NILU-EMEP/CCC-Report. Ref.O- 98134. 11-1999. [74] Mosley HGJ. (1914). Philos Mag. 27:703, 1914. [75] 99 “ -negative c ” Chemometrics and Intelligent Laboratory Systems 37, pp. 23-35. [76] T 993 “ c ” c Laboratory Systems 18, 183-194. 1993. LATS VLNT&HN VTBắc 160 [77] T 99 “ c orization: a non- negative factor model with optimal utilization of error estimates of data ” Environmetrics 5, 111-126. 1994. [78] ’ Positive Matrix Factorization Programs PMF2 and PMF3, Part 1: tutorial; Part 2: reference. ftp://rock.helsinki.fi/pub/misc/pmf/ [79] Paiva RP, Munita CJS, Cunha IIL, Romano J, Alonso CD (1990). Biol Trace Elem Res 26-27:231, 1990. [80] 9 “ z normal c ” Biometrika, 6, pp. 59-68. 1908. [81] Philip K. Hopke, D.D. Cohen et al (2008). “ ” Science of the Total Environment 404, p. 103-112 (2008). [82] “ c c c mortality and long c ” Journal of the American Medical Association, 287: 1132-1141 (2002). [83] Pope AC et al. (2004).“ c ” rculation, 109: 71-77 (2004). [84] Sadasivan S, Negi BS. The science of the total environment 96:269, 1990. [85] Schreiber TP. And Wims AM. (1982). X-Ray Spectrometry. 11:42, 1982. [86] Sherman J. (1955). Spectrochem. Acta. 1, 283, 1955. [87] Soete D.De, R. Gijbels, J. Hoste (1972). Neutron Activation Analysis. Wiley-Interscience, London - New York - Sydney - Toronto. [88] Sommer H., Kunzlin N., Seethaler R., et al. (2000). “Economic Evaluation of Health Impacts Due to Road Trafficrelated Air Pollution”. Expert Workshop on Assessing the Ancillary Benefits and Costs of Greenhouse Gas Mitigation Strategies, 27-29 March 2000, W.D.C. [89] StatSoft, Inc. (1999). Electronic Statistics Textbook. Tulsa. [90] Sum z V c w cz “E LATS VLNT&HN VTBắc 161 composition of PM2.5 aerosols in Queens, New York: Solubility and ” Atmospheric Enviro. 40 Supp. 2, 2006, pp 238-251. [91] Tang Seung Mun (2000). Fine air-borne atmospheric particulates PM2.5. Institute of Envi. Epidemiology Ministry of Env. Singapore. ISBN 981-04-3511-8, 2000. [92] T J 9 “ source contributions to inhalable particulate matter inmetropolitan B ” Atmospheric Environment 19, pp. 9-25. 1985. [93] U.S. Environmental Protection Agency. Basic Concepts in Environmental Sciences. [94] Venkataraman, C., Sinha, P., Bammi, S. (2001). “ z distribution at Mumbai, India, during the INDOEX-FFP (1998). Atmospheric Environment, 35, 2647-2656. 2001. [95] Wernisch J. (1985). X-Ray Spectrometry. 14:109, 1985. [96] Wernisch J., Pohn C., et al (1984). X-Ray Spectrometry. 13:180, 1984. [97] WHO (2006) “Health risks of particulates matter from long-range transboundary air pollution” J W T c Health Aspects of Air Pollution. 2006. [98] Ying I. Tsai and Chien- “ c z storm and non-A T w ” Atmospheric Environment 40, Issue 25, August 2006, pp 4734-4750. [99] Yoshizumi K. (1991). Energy and Buildings. 15-16:711, 1991. [100] Zhuang, H., Chan, C. K., Fang, M., Wesler, A. S. (1999). “ z distributions of particulate sulphate, nitrate and ammonium at a coastal ” Atmospheric Environment 33, 843-853. 1999. LATS VLNT&HN VTBắc 162 1 ặc c c c c T1/2 ắ y tố ồ v ỳ b ã (T1/2) ết ệ b t n ệt (ba ) ă ợ E (keV) Al 28 Al 2.24 phút 0.234 1778.9 Br 80 Br 17.7 phút 8 616.2 Ca 49 Ca 8.7 phút 1.1 3084.4 Cl 38 Cl 37.3 phút 0.43 1642.4, 2167.5 Cu 66 Cu 5.1 phút 1.9 1039.4 I 128 I 25 phút 6.2 442.3 Mg 27 Mg 9.45 phút 0.03 843.8, 1014.4 Mn 56 Mn 13.3 846.7, 1810.7 Sr 87 Sr m 1.04 388.4 Ti 51 Ti 5.8 phút 0.2 320.1 V 52 V 3.76 phút 4.9 1434.1 (1 barn = 10 -24 cm 2 ) 2 ặc c c c c T1/2 trung bình. y tố ồ v ỳ b ã (T1/2) ết ệ b t n ệt (ba ) ă ợ E (keV) As 76 As 3 4.3 559.1 Au 198 Au 2.7 ngày 98.8 411.8 Br 82 Br 3 3 0.3 554.3, 776.5 Cd* 115 Cd m 3 (0.3) 336.3 LATS VLNT&HN VTBắc 163 Ga 72 Ga 4.8 834, 629.9 Ge 77 Ge 3 0.16 264.4 Hg 197 Hg 64.1 g (0.3) 77.4 Ho 166 Ho (1.2) 80.6 K 42 K 3 1.5 1524.7 La 140 La 3 9.1 1596.2, 328.8 Mo 99 Mo 0.14 140.5 Na 24 Na 0.13 1368.6, 2754.1 Pd 109 Pd 3 (7.6) 88 Sb 122 Sb 2.72 ngày 6 564 Sm 153 Sm 208 103.2 U** 239 Np 2.35 ngày (2.68) 277.7 W 187 W 3 9 36 85.8 Zn 69 Zn m 3 0.075 438.6 (1 barn = 10 -24 cm 2 ) * c c ừ 114Cd(n,)115Cd  115In ** c c ừ 238U(n,)239U  239Np 3 ặc c c c c T1/2 dài. y tố ồ v ỳ b ã (T1/2) ết ệ b t n ệt (ba ) ă ợ E (keV) Ag 110 Ag m 249.8 ngày 4 657.8 Ce 141 Ce 32.5 ngày 0.56 145.4 LATS VLNT&HN VTBắc 164 Cr 51 Cr 27.72 ngày 16 320 Cs 134 Cs 27.2 795.8 Co 60 Co 18 1173.2, 1332.5 Eu 152 Eu 3 5300 1408 Fe 59 Fe 44.5 ngày 1.2 1099.2, 1291.6 Hf 181 Hf 42.4 ngày 12.2 482.2 Hg 203 Hg 46.6 ngày 4.8 279.2 Lu 177 Lu m 160 ngày 1740 378.5 Nd 147 Nd 10.99 ngày 14 91.1 Rb 86 Rb 18.7 ngày 0.4 1076.6 Sb 124 Sb 60.2 ngày 4.2 1691 Sc 46 Sc 83.8 ngày 13 889.3, 1120.5 Se 75 Se 119.8 ngày 58 136, 264.7 Sn 113 Sn 114.4 ngày 0.8 391.7 Sr 85 Sr 64.84 ngày (0.62) 514 Ta 182 Ta 115 ngày 22 1221.4 Tb 160 Tb 72.1 ngày 27 879.4 Th** 233 Pa 27 ngày (7.35) 311.9 Tm 170 Tm 129 ngày 105 84.3 Yb 175 Yb 4.19 ngày 19 396.3 Zn 65 Zn 243.8 ngày 0.81 1115.5 Zr 95 Zr 64 ngày 0.05 756.7 (1 barn = 10 -24 cm 2 ) ** T c c ừ 232Th(n,)233Th  233Pa LATS VLNT&HN VTBắc 165 4. T c c c c ở ừ - c c ằ E (920 ). Nguyên B 2.5 (ng.m -3 ) B 2.5-10 (ng.m -3 ) T Min Max Ave Std-err Min Max Ave Std-err PM 6481 115000 36380 18750 6169.2 163778 45638 27170 Al 0.9 522.2 89.2 84.8 31.1 3707.8 770.1 571.8 Br 0.9 34.1 8.3 4.9 0.9 39.4 6.2 4.4 Ca 10 1189 246 159 44.9 6921 1949 1182 Cl 0.5 316.0 28.0 49.4 1.3 5778.0 396.6 629.1 Co 0.7 12.0 2.4 1.5 0.6 65.3 8.4 8.8 Cr 0.8 41.3 7.9 8.3 0.9 78.2 7.8 6.5 Cu 0.7 50.8 5.3 4.1 0.7 28.7 5.9 4.7 F 15 259 88 47 21.4 1916 253 187 Fe 22 952 234 125 33.2 3404 796 538 K 86 1656 484 249 15.6 2062 382 315 Mn 2 277 35 34 2.9 241.8 37.4 29.7 Na 96 1310 337 140 135.9 5357 703 703 Ni 0.9 47.8 5.9 5.7 0.7 112.5 6.0 7.5 P 1 207 36 31 0.7 302.5 18.3 28.2 Pb 8 1507 117 172 0.9 612.3 45.6 63.5 S 416 9624 2296 1393 45.9 5688 847 845 Si 92 2466 646 374 122.1 11220 2511 1724 Ti 0.9 49.0 11.4 8.1 0.9 246.7 59.7 42.2 V 0.6 10.3 2.2 1.5 0.7 13.3 2.1 1.6 Zn 7 2269 241 303 2.9 1796 156 199