Lựa chọn phương pháp dạy học là yếu tố quyết định khả năng lĩnh hội kiến thức của sinh viên trường đại học xây dựng Miền Trung

tiếp thu kiến thức của sinh viên. Từ đó, sinh viên mới vận dụng kiến thức đã tiếp thu để nâng cao kỹ năng thích ứng trong thực tế. Trong bài viết này, chúng tôi so sánh các phương pháp dạy học để thấy rõ vai trò quan trọng về cách thức truyền đạt kiến thức từ giảng viên. Từ khóa: Phương pháp, tự học, định hướng. 1. Khái quát chung về phương pháp Phương pháp: Cách thức, con đường làm việc để đạt được mục đích. Các quy luật chi phối phương pháp: về mặt khách quan và chủ quan của phương pháp phương pháp chịu sự chi phối của mục đích và nội dung phương pháp, là một tổ chức hoạt động có tổ chức hợp lý, biết sáng tạo ra phương pháp mới bằng cách chuyển hóa và phối hợp tối ưu những phương pháp dạy học đã có. Biện pháp: là một bộ phận của phương pháp, là cách giải quyết một vấn đề cụ thể. Thủ thuật: là một thành phần của phương pháp cơ bản, nhân cách giảng viên, trình độ (sư phạm, chuyên môn), cách sử dụng phương pháp, phương tiện, cách giải quyết tình huống tại lớp học. 2. Phương pháp dạy học Phương pháp dạy học là những cách thức, là con đường, là phương hướng hành động để giải quyết vấn đề nhận thức của sinh viên nhằm đạt mục đích dạy học. Hoạt động dạy học luôn có tính chất 2 mặt đó là hoạt động dạy và hoạt động học. Hoạt động dạy được tiến hành theo những phương pháp học có sự tổ chức của thầy. Phương pháp dạy hay phương pháp học đều là những hình thức tổ chức của thầy giáo. Để đạt được mục đích dạy học nào đó giảng viên không chỉ tổ chức dạy chỉ trong trường học và có thể tổ chức cho sinh viên tham quanNhư vậy, phương pháp dạy còn có nghĩa rộng hơn là những phương pháp dạy trong lớp học mà còn là những hình thức tổ chức địa điểm giờ học của thầy. Để đạt được mục đích dạy học một giờ học giảng viên cũng cần phải xem xét là giờ học ấy theo các bước nào và việc lĩnh hội tri thức của sinh viên theo những con đường logic nào. Như vậy, phương pháp dạy học là các bước thực hiện của Thông báo Khoa học và Công nghệ * Số 1-2014 12 thầy và trò trong giờ dạy và con đường lĩnh hội tri thức. Có nhiều hình thức tổ chức lớp học là: Hình thức tổ chức giờ học (địa điểm học); Hình thức tổ chức dạy (Phương pháp dạy); Hình thức tổ chức học (Phương pháp học); Các bước thực hiện của thầy và trò trong giờ dạy; Cách trình bày theo con đường logic của sự lĩnh hội tri thức. Có một số cách thức dạy học như sau: Người dạy là trung tâm theo quan điểm cổ truyền; Người dạy và người học đều là trung tâm: thầy chỉ đạo trò, trò chủ động một cách tự giác, tích cực, tự lực nhằm giúp trò đạt được mục đích dạy học; Người học là trung tâm, dạy học theo lối mới, bằng phương pháp tích cực hóa người học. Phương pháp dạy học cổ truyền Phương pháp dạy học tích cực Mục tiêu - Chuyển tải nhận thức từ người dạy, người học thuộc bài, ghi nhớ, tái hiện. - Tuân theo mệnh lệnh, do sức ép của người dạy. - Giúp người học tìm hiểu nhận thức của người khác, đồng thời nảy nở sáng kiến cá nhân. - Thay đổi trong thái độ và hành vi của học viên, xuất phát từ giác ngộ về thực tế, tự nguyện. Vị thế - Người dạy là trung tâm. - Người học là trung tâm. Nội dung - Những nguyên tắc, khái niệm, công thức, mô hình, một gương sáng. - Bài học quay sẵn phát ra hoặc thông báo tái hiện, lời thầy và sách khó thay đổi. - Dạy các mà trò cần và xã hội đòi hỏi. - Một vấn đề cần giải quyết, một nhu cầu cụ thể, kích thích sự muốn học. Một trường hợp cụ thể thành công hoặc thất bại, thích hợp với học viên. - Bài học chính là ý kiến học viên được tổng hợp và nâng lên thành lý luận. Phương pháp - Thầy độc thoại, phát vấn (đối thoại), diễn trình, trò quan sát, ghi chép. - Đối thoại (thầy - trò/ trò - trò/ xã hội - trò/ trò - xã hội/ trò - thầy/ thảo luận/ trò chơi/ tham quan). - Giáo viên hay học sinh nêu vấn đề hoặc nêu nhiều câu hỏi và tạo điều kiện cho học viên giúp nhau tìm ra giải đáp. Học viên thực hành theo mẫu và tự nghĩ ra cách làm khác hay hơn. Người học - Học thuộc lòng, hướng theo và làm theo thao tác mẫu của người thầy, của sách. - Thụ động tiếp thu, thiếu cơ hội để được nêu ý tưởng, cách làm khác. - Học cách học, cách giải quyết vấn đề. Người học chủ động, được hành động theo cách riêng của mình với tinh thần sáng tạo. Thông báo Khoa học và Công nghệ * Số 1-2014 13 Phương pháp dạy học cổ truyền Phương pháp dạy học tích cực Người dạy - Học và dạy phân biệt rạch ròi, dù có ban bệ của học viên chỉ để giải quyết các vấn đề hành chánh. - Thầy thiếu thông tin phản hồi từ học viên. - Người dạy chủ động truyền đạt. - Học và dạy phân biệt rạch ròi, thầy vừa dạy và học kinh nghiệm của học viên. - Thầy có nhiều thông tin phản hồi của học viên. - Thầy cố tình thụ động để phát huy tính chủ động của học viên, thầy không vội phê phán khen chê học viên. - Học viên vừa học, vừa phụ thầy hướng dẫn, góp ý cho nhau và chủ động tổ chức học tập. Đánh giá - Thầy độc quyền đánh giá cho điểm cố định. - Tự đánh giá, tự sửa sai, điều chỉnh, làm cơ sở để thầy cho điểm cơ động. Tóm lại Phương pháp dạy học tích cực (hiện đại): giảng viên tổ chức các hoạt động nhận thức và thực tiễn, sinh viên là người tìm kiếm tri thức để đạt được mục đích dạy học. 3. Phân loại các phương pháp dạy học Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang (Lý luận dạy đại học), thì Hệ thống các phương pháp dạy học cơ bản gồm các yêu cầu như sau: (1) Căn cứ vào mục đích nhiệm vụ của giờ học: Các phương pháp nghiên cứu tài liệu mới; Các phương pháp củng cố tài liệu mới; Các phương pháp vận dụng kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo; Các phương pháp hệ thống hóa, khái quát hóa; Các phương pháp kiểm tra, đánh giá kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo. (2) Căn cứ vào hoạt động của thầy và trò: Đàm thoại, thuyết trình, thảo luận, thí nghiệm, thực hành, nghiên cứu. (3) Căn cứ vào con đường nhận thức của sinh viên: Theo logic phát triển nội dung: qui nạp, diễn dịch, so sánh, đối chiếu. Theo kiểu của nội dung dạy học: thông báo, làm mẫu, nêu vấn đề. (4) Căn cứ vào phương tiện dạy học: Các phương pháp dạy học dùng lời nói; Các phương pháp dạy học dùng trực quan; Các phương pháp dạy học tự lực của sinh viên. (5) Căn cứ theo mức độ tính trung tâm của thầy và trò. Theo Klingberg nhà lý luận dạy học người Đức đã đưa ra mô hình phân loại phương pháp dạy học. Phương pháp dạy học được chia thành 2 nhóm: xét về phương diện mặt ngoài và phương diện mặt trong. Nhóm phương pháp xét theo phương diện mặt ngoài là phương pháp có thể dễ nhận thấy xảy ra trong quá trình dạy học bằng cách quan sát hình thức tổ ch ức giao tiếp giữa thầy – trò – nội dung, ví dụ như nhóm phương pháp: + Hình thức tổ chức giờ học (địa điểm học: học theo lớp bài, tham quan, học trong quá trình lao động,) Thông báo Khoa học và Công nghệ * Số 1-2014 14 + Tổ chức dạy (thuyết trình, đàm thoại, diễn trình làm mẫu,) + Tổ chức học (học toàn lớp, học theo nhóm, tự học,) Nhóm phương pháp xét theo phương diện mặt trong là các phương pháp định hướng người học trực tiếp đến với mục đích và nội dung dạy học. Các phương pháp này nói rõ các cấu trúc các bước chiến lược của một giờ dạy học trên lớp. Nó gồm 3 loại sau: + Các khâu của quá trình dạy học: Là các bước hoạt động theo thứ tự thời gian để từ từ dẫn dắt sinh viên đạt đến mục đích dạy học. Mỗi khâu của quá trình dạy học có một chức năng nhất định cho sự truyền đạt và sự lĩnh hội nội dung. Các chức năng của các khâu trong quá trình dạy học có tính hỗ trợ tương tác liên kết với nhau thành hình xoáy trôn ốc trong quá trình dạy học. + Phương pháp logic: Là các bước được tiến hành theo thứ tự của con đường logic lĩnh hội tri thức của con người như theo con đường quy nạp, diễn dịch, phân tích hay tổng hợp, kế thừa. + Algorit: được thực hiện bằng những chương trình dạy học. Theo phân loại về hệ thống phương pháp dạy học phức hợp bao gồm: Dạy học chương trình hóa; dạy học bằng máy tính điện tử; dạy học nêu vấn đề; dạy học bằng tình huống mô phỏng hành vi, trò chơi; dạy học bằng Module; dạy học bằng grap hóa; dạy học bằng Algorit (Theo tài liệu của TS. Quang Dương - Viện Nghiên cứu giáo dục và đào tạo phía Nam). Một số phương pháp dạy học theo định hướng mới: (1) Phương pháp tìm tòi, khảo sát mang ý nghĩa tự nghiên cứu. Gồm các phương pháp dạy học: đọc sách, tham quan, thảo luận, nêu vấn đề, tìm tòi khảo sát một vấn đề. (2) Phương pháp tập sự, đóng vai mang ý nghĩa cụ thể: Gồm các phương pháp dạy học: đọc sách, biểu đạt, thực hành. Thông báo Khoa học và Công nghệ * Số 1-2014 15 (3) Phương pháp xác định giá trị mang ý nghĩa tự kiểm tra: Tự định hướng kết quả theo song đề nhận thức (đồng biến, nghịch biến, trung dung). 4. Lựa chọn phương pháp giảng dạy một bài học và xu hướng giảng dạy hiện nay 4.1. Lựa chọn phương pháp giảng dạy một bài học Muốn thành công trong khâu truyền đạt nội dung giảng dạy, người giảng viên phải biết lựa chọn và sử dụng có hiệu quả các phương pháp và hình thức dạy học để làm tăng sự ham thích, tích cực hóa người học, sự tham dự của sinh viên và sự giảng dạy có hiệu quả của giáo viên trong lớp. Các phương pháp dạy học rất đa dạng về số lượng và mục đích sử dụng, muốn lựa chọn phương pháp dạy học người học phải biết giá trị của từng phương pháp, nội dung sử dụng nó, nó hoạt động như thế nào, khi nào dùng thì cho kết quả cao. Vận dụng phương pháp dạy học truyền thống có cải tiến và phương pháp dạy học theo lối mới nhằm tích cực hóa người học và các hoàn cảnh, tình huống học tập khác nhau. Mỗi phương pháp dạy học dù tốt nhất vẫn có những mặt mạnh, mặt yếu khi thực hiện nên phối hợp hai hoặc nhiều phương pháp vì không có một phương pháp nào là vạn năng hoặc một phương pháp dạy học độc quyền. Ở thế kỷ 19, nhà giáo dục học Nga vĩ đại Ushinky nhận xét: “Không cần nói với giáo viên: “Hãy làm như thế này, như thế kia”. Cần nói với họ: các bạn hãy nghiên cứu những quy luật đó và những điều kiện cụ thể của tình huống sư phạm. Tình huống thật đa dạng, bản tính của học sinh cũng thật khác nhau. Trong điều kiện vô cùng phức tạp của những tình huống sư phạm và của học sinh, làm sao chúng ta có thể chấp nhận được những đơn thuốc vạn năng nào đó”. 4.2. Lựa chọn xu hướng giảng dạy hiện nay 4.2.1. Đổi mới, hoàn thiện phương pháp dạy học (1) Hình thành tích cực, sáng tạo, vận dụng tri thức và nhân cách thích ứng năng động với thực tiễn luôn luôn đổi mới. (2) Phương pháp dạy (lấy sinh viên làm trung tâm) phục vụ cho phương pháp tự học (tự nghiên cứu, tự thể hiện, tự kiểm tra). (3) Tận dụng mọi khả năng của các phương tiện kỹ thuật dạy học đã có và hiện đại: vật liệu dạy học, dụng cụ dạy học, máy ghi âm, máy ghi hình, máy chiếu phản quang, máy chiếu phim, máy vi tính. (4) Theo hướng đa dạng hoá các cấp học, bậc học. (5) Theo hướng cá nhân hoá việc dạy học theo nhịp độ riêng. (6) Theo hướng tăng cường trang thiết bị, giáo trình và tài liệu tham khảo. (7) Theo hướng cải tiến, hoàn thiện kiểm tra. (8) Theo hướng hoàn thiện và linh hoạt các hình thức tổ chức dạy học. (9) Cải tiến chương trình môn học và nội dung dạy học theo hướng ứng dụng (lý thuyết < thực hành/ kiến thức < kỹ năng/ quan điểm kinh điển < biện pháp ứng dụng/ mô tả < phân tích/ đơn điệu < đối chiếu/ khẳng định < giả định). Thông báo Khoa học và Công nghệ * Số 1-2014 16 4.2.2. Cơ sở lựa chọn phương pháp dạy học (1) Dựa vào các loại mục đích - Mục đích học tập kiến thức kỹ năng, kỹ xảo, tư tưởng, - Mục đích lý luận dạy học, giới thiệu, trình bày, áp dụng, củng cố, kiểm tra đánh giá. (2) Dựa vào nội dung dạy học: bài lý thuyết, thực hành, luyện tập, dàn bài cách dạy từng đề mục. (3) Dựa vào trình độ học viên đã có và khả năng phát triển của người học. Trình độ, kinh nghiệm, sở thích, năng lực, nhận thức, xử lý thông tin, yếu tố năng động xã hội, sức khoẻ, phái, môi trường học tập, đối tượng (học sinh, sinh viên, học viên lớn tuổi, khuyết tật,). (4) Tổ chức nhóm dạy học giúp học viên thể hiện khả năng cá nhân và phát triển khả năng giao tiếp tương tác với người khác: đề nghị, phản đối, công nhận, đánh giá (giảng viên –sinh viên/ sinh viên – giảng viên/ sinh viên – sinh viên/ sinh viên – xã hội/ xã hội – sinh viên/ sinh viên– phụ huynh). (5) Chiến thuật giảng dạy của giảng viên: dựa vào tiêu chuẩn hiệu năng (tính kinh tế, tiết kiệm) – tiêu chuẩn hiệu quả (kết quả đạt được) và tham gia của học viên. (6) Dựa vào thời gian môn học, bài học: Dạy lý thuyết; dạy thực hành (7) Bố trí không gian lớp học: Diện tích lớp hiện tại và tương lai; Bố trí chỗ ngồi sinh viên, sinh viên dễ quan sát, dễ thảo luận, giảng viên dễ quản lý, tổ chức dạy; Số sinh viên cho môn học. (8) Dựa vào sự lựa chọn phương tiện dạy học: kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, tư tưởng hành vi. (9) Lượng định kết quả học tập, cải tiến phương pháp kiểm tra đánh giá, dạy thế nào kiểm tra thế đó, kiểm tra cách nào phải dạy cách đó. (10) Phân tích kết quả kiểm tra của sinh viên để cải tiến mục tiêu dạy học, nội dung, phương pháp, phương tiện và cách tổ chức dạy học. 5. Kết luận Để đáp ứng ngày càng cao sự phát triển không ngừng của nền kinh tế xã hội đã đặt lên vai người sinh viên tốt nghiệp những yêu cầu rất cao về mặt kiến thức, kỹ năng, chuyên môn, nghiệp vụ lẫn kiến thức tâm lý xã hội thì vai trò của người thầy có ý nghĩa quan trọng trong quá trình hoạch định nội dung chương trình giảng dạy cho sinh viên ở các bậc học. Thiết kế giảng dạy là một trong các vấn đề quan trọng trong việc đổi mới và nâng cao chất lượng dạy và học.