Lịch sử - Văn hóa vùng đất Bình Dương từ đầu thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO •&œ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM NGUYỄN THỊ KIM ÁNH LỊCH SỬ – VĂN HÓA VÙNG ĐẤT BÌNH DƯƠNG TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVII ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2005 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO •&œ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM NGUYỄN THỊ KIM ÁNH LỊCH SỬ – VĂN HÓA VÙNG ĐẤT BÌNH DƯƠNG TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVII ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 60.22.54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS NGUYỄN PHAN QUANG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2005 Lôøi caûm ôn Toâi xin chaân thaønh caùm ôn Ban Giaùm Hieäu tröôøng Ñaïi hoïc Sö Phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh, phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä- Sau Ñaïi hoïc, quyù Thaày Coâ khoa Söû ñaõ giuùp ñôõ toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên. Toâi xin ñaëc bieät toû loøng kính troïng, bieát ôn PGS.TS. Nguyeãn Phan Quang,Thaày ñaõ taän tình chæ baûo vaø höôùng daãn cho toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp, nghieân cöùu vaø thöïc hieän luaän vaên. Toâi cuõng xin caùm ôn Ban Giaùm Hieäu tröôøng PTTH Bình Phuù vaø caùc ñoàng nghieäp ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi giuùp toâi hoaøn thaønh vieäc hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Toâi xin toû loøng bieát ôn ñoái vôùi gia ñình, caùc Thaày Coâ ñaõ töøng daïy doã vaø taát caû baïn beø ñaõ giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên naøy. - 1 - MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi : Toâi sinh ra vaø lôùn leân ôû Bình Döông, moät tænh coù beà daøy lòch söû ngang baèng vôùi Saøi Goøn, Bieân Hoøa (hôn 300 naêm). Bình Döông xöa tuy chæ laø vuøng phuï caän cuûa Traán Bieân vaø Phieân Traán nhöng vò trí ñòa lyù gaàn nhau cho neân coù nhieàu neùt chung, nhaát laø ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Ñoàng Nai, moät neàn vaên hoùa ñaëc tröng cuûa Ñoâng Nam Boä. Coù leõ do hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän treân, tuy Bình Döông xöa khoâng phaûi laø trung taâm kinh teá – vaên hoùa cuûa Nam boä nhöng lòch söû vaø vaên hoùa Bình Döông cuõng raát ña daïng, phong phuù : coù nhöõng neùt chung hoøa quyeän vaøo lòch söû – vaên hoùa phöông Nam nhöng cuõng coù nhöõng neùt rieâng raát ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông. Lôùn leân hoïc cao hoïc ngaønh lòch söû vaø qua nhöõng naêm giaûng daïy vaø nghieân cöùu lòch söû, toâi caøng ñam meâ khaùm phaù veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông : Bình Döông xöa nhö theá naøo? Baûn ñoà haønh chính thay ñoåi qua caùc thôøi kyø ra sao? Neàn vaên hoùa vaø tính caùch con ngöôøi Bình Döông coù gì ñaëc tröng, coù gì ñoäc ñaùo? Taát caû caùc caâu hoûi treân thoâi thuùc toâi choïn ñeà taøi nghieân cöùu : “ Lòch söû – Vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX”. Theo xu höôùng ngaøy nay, vieäc nghieân cöùu lòch söû töøng mieàn, töøng ñòa phöông ñoùng vai troø quan troïng, goùp phaàn boå sung söû lieäu cho vieäc xaây döïng lòch söû cuûa caû mieàn Nam. Vieäc nghieân cöùu lòch söû – vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông xöa coøn coù yù nghóa thöïc tieãn, giuùp ñòa phöông coù chính saùch phuø hôïp, kòp thôøi baûo toàn vaên hoùa, hoaïch ñònh nhöõng giaûi phaùp, ñònh höôùng phaùt trieån. Töø söï hieåu bieát saâu saéc veà lòch söû – vaên hoùa queâ höông mình theá heä treû seõ yeâu queâ höông vaø coù yù thöùc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa cuûa ñòa phöông noùi rieâng cuõng nhö vaên hoùa Nam Boä vaø vaên hoùa chung cuûa ñaát nöôùc. - 2 - Moät ñoùng goùp khaùc cuûa luaän vaên laø boå sung kieán thöùc lòch söû ñòa phöông giuùp toâi giaûng daïy toát hôn, goùp theâm vaøi chi tieát vaøo quyeån Ñòa chí Bình Döông ñang ñöôïc bieân soaïn. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vò nghieân cöùu : Ñoái töôïng nghieân cöùu laø lòch söû -vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX ñöôïc tieáp caän qua saùch, tö lieäu thöïc teá, vaên hoïc daân gian Bình Döông, nhöõng di tích lòch söû – vaên hoùa... Giôùi haïn cuûa luaän vaên veà khoâng gian laø vuøng ñaát hieän nay thuoäc ñòa baøn tænh Bình Döông, troïng taâm cuûa luaän vaên laø töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX: quaù trình khaån hoang vaø ñònh cö cuûa con ngöôøi, lòch söû hình thaønh tænh Bình Döông ngaøy nay gaén lieàn vôùi neàn vaên hoùa ñöôïc hình thaønh töø ñieàu kieän ñòa lyù, lòch söû cuûa vuøng ñaát Bình Döông cho ñeán thôøi Nguyeãn (khi bò caét cho thöïc daân Phaùp naêm 1861). Vì thôøi gian quaù roäng neân xin giôùi haïn chæ tìm hieåu hai lónh vöïc lòch söû vaø vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX. 3.Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà : - Nguoàn thö tòch coå vieát veà giai ñoaïn lòch söû naøy raát phong phuù. Ñaàu tieân quyeån Phuû Bieân taïp luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân (1726 - 1783). Ñaây laø nguoàn thö tòch vieát vaøo thôøi ñieåm ñang dieãn ra cuoäc khai khaån, môû roäng vuøng ñaát phía nam neân ta tìm thaáy nhöõng söû lieäu raát quyù veà caûnh quan, moâi tröôøng thieân nhieân cuûa ñoàng baèng Nam Boä khi chöa khai phaù. - Taùc phaåm Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 - 1825) ñöôïc vieát vaøo ñaàu theá kyû XIX döôùi trieàu Gia Long (1802 - 1820) ghi cheùp tæ mæ veà quaù trình khai phaù môû mang vuøng ñaát cöïc nam cuûa ñaát nöôùc. - Boä Ñaïi Nam thöïc luïc bieân soaïn naêm 1821. Boä saùch ñöôïc vieát theo quan ñieåm chính thoáng cuûa trieàu Nguyeãn theo loái bieân nieân. Nguoàn tö lieäu naøy coù theå cung caáp veà lòch söû Ñoàng Nai – Gia Ñònh (Bình Döông xöa thuoäc hai vuøng naøy). - 3 - - Ñòa baï Gia Ñònh, ñòa baï Bieân Hoøa, ñòa baï Nam Kyø luïc tænh ñöôïc xaùc laäp naêm 1836 döôùi trieàu Minh Meänh thöù 17. Ñaây laø nguoàn tö lieäu voâ cuøng quyù baùu giuùp toâi coù theå so saùnh, ñoái chieáu nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong quaù trình nghieân cöùu nhö ñòa danh, ruoäng ñaát... - Ñaïi Nam nhaát thoáng chí laø boä saùch ñòa lyù – lòch söû ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm Töï Ñöùc 29 (1875) hoaøn thaønh naêm 1881 : chia ra caùc muïc nhö ranh giôùi, hình theå, caùc huyeän phuû, chuøa mieáu, nhaân vaät lòch söû. Ñieàu khoù khaên laø veà maët ñòa lyù –haønh chính tænh Bình Döông xöa khoâng phaûi laøtænh Bình Döông ngaøy nay cho neân trong quaù trình nghieân cöùu phaûi tìm hieåu roõ nhöõng ñoåi thay veà ñòa danh, töø ñoù xaùc ñònh ñòa baøn tænh Bình Döông ngaøy nay. Hieän nay, nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông theá kyû XVII- XIX ñöôïc coâng boá : Thuû Daàu Moät – Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu cuûa Sôû VHTT Bình Döông bieân soaïn 1999- NXB Vaên Ngheä TP.HCM. Ñaây laø taäp taøi lieäu cuûa nhieàu taùc giaû vieát veà Bình Döông, tuy coøn taûn maïn nhöng cuõng cung caáp khaù nhieàu tö lieäu veà nhieàu maët : lòch söû, vaên hoùa, con ngöôøi Bình Döông vaø laø nguoàn taøi lieäu toâi tham khaûo khaù nhieàu. Moät thuaän lôïi nöõa laø ñòa chí tænh Bình Döông ñang ñöôïc hoaøn thaønh. Ngoaøi ra, Thö vieän tænh Bình Döông coøn taäp hôïp taát caû caùc baøi vieát veà Bình Döông ñaõ ñöôïc ñaêng taûi treân caùc baùo. Taøi lieäu naøy ñöôïc ñaët teân Bình Döông – ñaát nöôùc – con ngöôøi (taäp 1) xuaát baûn naêm 2002, goàm 2 taäp, trong ñoù taäp 1 noùi veà lòch söû – vaên hoùa – con ngöôøi Bình Döông... Nhöõng luaän vaên thaïc só nghieân cöùu veà Bình Döông nhö : “Tìm hieåu veà thuû coâng myõ ngheä goám söù Bình Döông” cuûa Nguyeãn Minh Giao, cuõng giuùp ích cho toâi moät phaàn naøo trong nghieân cöùu. Tuy vaäy, luaän vaên thaïc só lòch söû ñeà taøi “Lòch söû - vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX ” khaùc caùc luaän vaên treân vì khoâng ñi saâu nghieân cöùu moät lónh vöïc maø laø moät coâng trình khaùi quaùt toång hôïp veà lòch söû hình thaønh vaø vaên hoùa vuøng ñaát Bình - 4 - Döông. Ñaây laø ñieåm khaùc bieät cuûa luaän vaên; ñöông nhieân laø treân cô sôû keá thöøa nhöõng gì caùc nhaø nghieân cöùu tröôùc ñaõ tìm hieåu ñöôïc. Lòch söû khaån hoang mieàn Nam cuûa nhaø vaên Sôn Nam xuaát baûn 1973 taäp hôïp nhöõng baøi vieát veà lòch söû cuûa Nam Boä trong ñoù coù nhöõng phaàn lieân quan tröïc tieáp ñeán Gia Ñònh – Ñoàng Nai. Ngoaøi ra coù theå keå theâm Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII ,XVIII ,XIX cuûa Giaùo sö Huyønh Löùa v.v... Trong caùc tö lieäu vieát veà Bình Döông, chöa coù tö lieäu naøo coù tính chaát toång hôïp khaùi quaùt veà lòch söû-Vaên hoùa Bình Döông thôøi kyø coå –trung ñaïi maø chæ nghieân cöùu moät lónh vöïc nhö nghaønh thuû coâng nghieäp (goám söù ), ngöôøi Hoa ôû Bình Döông hay ñeà taøi hieän ñaïi nhö tình hình kinh teá-xaõ hoäi tænh Bình Döông töø sau khi taùch tænh… vì vaäy ñeà taøi : “Lòch söû-Vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX ” laàn ñaàu tieân coù tính khaùi quaùt, toång hôïp veà Lòch söû-Vaên hoùa Bình Döông suoát ba theá kyû. 4. Nguoàn tö lieäu: 1) Nguoàn söû lieäu ñieàn daõ : ñieàn daõ ôû caùc ñeàn thôø , caùc chuøa , nhaø thôø hoï , caùc ñình laøng , nhaø xöa ,caùc di tích lòch söû , caùc laøng ngheà truyeàn thoáng, tham quan caùc vieän baûo taøng ôû Ñoàng Nai vaø Bình Döông… ví duï nhö caùc ñình thôø Nguyeãn Höõõu Caûnh, Nguyeããn Tri Phöông, Vaên mieáu Traán Bieân (Ñoàng Nai), chuøa Hoäi Khaùnh, chuøa Baø Thieân Haäu ( Bình Döông ) ñình Baø Luïa vaø caùc ñình laøng khaùc ôû Bình Döông... Tham döï Leã hoäi Kyø Yeân, Leã hoäi Chuøa Baø Raèm thaùng gieâng. Qua nghieân cöùu leã hoäi ta coù theå hieåu bieát veà Leã hoäi daân gian ôû Bình Döông, moái giao thoa vaên hoùa cuûa caùc coäng ñoàng cö daân Vieät – Hoa. 2) Nguoàn söû lieäu thaønh vaên : Thu thaäp tö lieäu töø caùc thö vieän ôû Thaønh phoá Hoà chí Minh, Thö vieän tænh Bình Döông.Ñaây laø nguoàn söû lieäu töø caùc thö tòch coå, caùc coâng trình nghieân cöùu, caùc saùch chuyeân khaûo coù vai troø quan troïng nhaát. Nhöõng baøi vieát trong baùo vaø taïp chí chuyeân ngaønh, nhöõng baùo caùo tham luaän - 5 - trong caùc cuoäc hoäi thaûo khoa hoïc... cuõng laø nguoàn taøi lieäu mang tính caäp nhaät cao ñöôïc söû duïng trong luaän vaên naøy. Moät soá tö lieäu thu thaäp trong quaù trình laøm tieåu luaän: - Lòch söû khai phaù Bình Döông qua daân ca & Thô ca daân gian laøng Töông Bình Hieäp. - Baøn veà vaán ñeà laøng – nöôùc – toäc – hoï trong noâng thoân Vieät Nam thôøi trung ñaïi. - “Laøng sôn maøi” Töông Bình Hieäp. - Ñình Töông Bình. - Leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa ôû Bình Döông. 5/Phöông phaùp nghieân cöùu : 1) Söû duïng phöông phaùp nghieân cöùu cuûa ngaønh hoïc laø phöông phaùp lòch söû, phöông phaùp logic ñeå tìm moái lieân heä giöõa caùc söï kieän lòch söû, nhaèm neâu baät noäi dung coát loõi, baûn chaát cuûa söï vaät, söï vieäc, coá gaéng trình baøy lòch söû nhö noù ñaõ töøng dieãn ra. Vôùi ñeà taøi treân, taùc giaû phaûi coá gaéng toång hôïp, khaùi quaùt ñeå neâu ñöôïc moät soá neùt cô baûn, toång quaùt veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông suoát gaàn 3 theá kyû. 2) Phöông phaùp lieân ngaønh : taùc giaû luaän vaên keát hôïp caùc loaïi taøi lieäu vaø keá thöøa thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc ngaønh : lòch söû, ñòa lyù, khaûo coå hoïc, vaên hoïc. 6. Nhöõng ñoùng goùp cuûa luaän vaên : (6.1) Khaùi quaùt toång theå caùc lónh vöïc lòch söû hình thaønh vaø vaên hoùa Bình Döông caùc theá kyû XVII- TK XIX : neâu coâng lao khaån hoang cuûa ngöôøi Vieät, quaù trình khai phaù vaø ñònh cö cuûa con ngöôøi treân vuøng ñaát môùi, quaù trình xaùc laäp vaø bieán ñoåi thieát cheá haønh chính qua caùc thôøi kyø lòch söû. (6.2) Luaän vaên trình baøy veà vaên hoùa Bình Döông töø theá kyû XVII ñeán nöûa ñaàu TK XIX. Töø ñoù giuùp ñoïc giaû hieåu bieát veà nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa vaên hoùa Ñoâng Nam Boä (vaên hoùa Ñoàng - 6 - Nai) vaø nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa Bình Döông,qua ñoù hieåu theâm veà moái giao löu vaên hoùa Vieät – Hoa. (6.3) Trong quaù trình giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà ñaët ra, döïa vaøo nguoàn thö tòch coå, caùc taøi lieäu vieát veà vuøng naøy, moät soá tö lieäu truyeàn mieäng qua ñieàn daõ, keát quaû nghieân cöùu khaûo coå hoïc trong nhöõng naêm gaàn ñaây, luaän vaên ñaõ caäp nhaät kieán thöùc veà vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay, goùp phaàn laøm phong phuù nguoàn tö lieäu veà lòch söû vaø vaên hoùa thuoäc giai ñoaïn töø theá kyû XVII ñeán nöûa ñaàu TK XIX (1698 - 1861). (6.4) Vieäc tìm hieåu ñòa danh, so saùnh, ñoái chieáu ñòa danh Bình Döông xöa vaø nay cuõng laø moät ñoùng goùp cuûa ñeà taøi. (6.5) Luaän vaên coù tính khaùi quaùt, nhaèm giôùi thieäu vaøi neùt toång hôïp veà lòch söû hình thaønh vaø vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX. Luaän vaên coù theå giuùp caùc giaùo vieân vaø hoïc sinh tham khaûo. Maët khaùc, ñaây cuõng laø nguoàn taøi lieäu phong phuù vaø ñaùng tin caäy cho Sôû VHTT Bình Döông söû duïng trong hoaït ñoäng tuyeân truyeàn. Ñaây coøn laø nguoàn taøi lieäu ñôn giaûn, deã hieåu, ngaén goïn, toång quaùt veà lòch söû – vaên hoùa Bình Döông, coù theå hoã trôï cho ngaønh du lòch cuûa tænh nhaø. Taøi lieäu coøn coù theå giuùp nhöõng ai ñeán Bình Döông hieåu veà Bình Döông hôn, ngöôøi Bình Döông yeâu Bình Döông hôn. 7.Boá cuïc luaän vaên: CHÖÔNG 1 KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII CHÖÔNG 2 LÒCH SÖÛ -VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX - 7 - 2.1 Lòch söû vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX 2.2Vaên hoùa Bình Döông theá kyû XVII-XIX CHÖÔNG 1 KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII 1.1. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay: Bình Döông laø moät tænh thuoäc mieàn Ñoâng Nam boä naèm töø 10052 ñeán 1202 ñoä vó baéc, coù dieän tích 2716 km2, daân soá 716.427 ngöôøi. Phía Baéc giaùp tænh Bình Phöôùc, phía Nam giaùp Thaønh phoá Hoà Chí Minh, phía Ñoâng giaùp tænh Ñoàng Nai, phía Taây giaùp tænh Taây Ninh. Vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay, xöa naèm ôû phía Nam cuûa maùi nam Tröôøng Sôn. Theo caùc nhaø khoa hoïc thì caùch nay hôn 200 trieäu naêm, Bình Döông vaø caû mieàn Ñoâng Nam boä noùi chung ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa vaän ñoäng taân kieán taïo voû traùi ñaát, hình thaønh mieàn ñaát treû Ñoâng Nam AÙ vaø daõy Tröôøng Sôn cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông. Vaøo nguyeân ñaïi Taân sinh, hoaït ñoäng taân kieán taïo naøy dieãn ra maïnh meõ taïo thaønh moùng ñaù voâi xeáp thaønh töøng thôù, lôùp khaép mieàn Ñoâng Nam A.Ù Do xaùo troän cuûa hoaït ñoäng kieán taïo voû traùi ñaát taïo neân caùc lôùp ñaù cheøn eùp laãn nhau. Voû traùi ñaát phía Thaùi Bình Döông cuûa chaâu AÙ chuyeån ñoäng caém xuoáng phía döôùi, voû luïc ñòa chaâu AÙ tröôït phía treân; nhö vaäy, daõy Tröôøng Sôn cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông vaø cuûa Tröôøng Sôn Nam ñöôïc töø töø naâng leân. Sang thôøi Neogen, caùc vaän ñoäng kieán taïo laïi coù xu höôùng dôøi xa vaø haï luùn, toaïc nöùt, bieån Ñoâng xuaát hieän vaø quaàn ñaûo Philípin, Kalimantan daàn taùch khoûi baùn ñaûo Ñoâng Döông. - 8 - Cuøng vôùi hoaït ñoäng kieán taïo ñòa chaát naøy laïi dieãn ra caùc hoaït ñoäng phong hoùa, xaâm thöïc, baøo moøn, röûa troâi, laéng ñoïng, tích tuï caùc vaät lieäu do soâng suoái baøo moøn laéng ñoïng taïi caùc boàn truõng lôùn phuû leân hoaëc xen keõ vaøo caùc khe moùng ñaù. Ñoàng thôøi laïi coù caùc hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa, phun traøo caùc dung nham daïng bazan ôû phía Baéc traøn tôùi keát hôïp vôùi caùc vaät lieäu röûa troâi taïo neân maùi Nam Tröôøng Sôn vôùi nhöõng theàm phuø sa coå thoaûi doác töø Baéc xuoáng Nam. Ngoaøi ra, hoaït ñoäng tieán thoaùi cuûa bieån cuõng goùp phaàn taïo ra caùc theàm phuø sa cuûa maùi Nam Tröôøng Sôn. ÔÛû kyû Pleistoxen (theo phaân ñònh ñòa chaát), luùc ñoù bieån ñang traøn ngaäp caùc tænh Taây Nam Boä cuûa nöôùc ta, khieán cho caùc vaät lieäu röûa troâi do soâng suoái cuûa Bình Döông ñöa ra bò öù ñoïng tích tuï boài laéng nôi cöûa soâng, hoaït ñoäng doøng chaûy giaûm daàn, caùc boài tích laéng ñoïng theâm caùc lôùp traàm tích, ñeán khi bieån thoaùi hoùa lôùp traàm tích naøy ñeå laïi moät theàm phuø sa coå – moät daïng hình raát ñaëc tröng treân ñaát Bình Döông. Trong lòch söû haøng traêm trieäu naêm cuûa nam Tröôøng Sôn, coù nhieàu chu kyø bieån tieán vaø caû bieån thoaùi vaø cuõng coù baáy nhieâu theàm phuø sa coå ñöôïc taïo neân. Ñeán löôït mình, caùc theàm phuø sa coå laïi chòu taùc ñoäng cuûa caùc hoaït ñoäng xaâm thöïc, baøo moøn, caét xeû thaønh caùc thung luõng, caùc soâng suoái, ñoù laø soâng Saøi Goøn, soâng Beù, soâng Ñoàng Nai ngaøy nay. Coøn caùc vaät lieäu baøo moøn röûa troâi töø caùc theàm phuø sa coå laïi ñöôïc caùc soâng suoái vaän chuyeån ñeán caùc vuøng truõng thaáp khaùc laäp neân caùc vuøng traàm tích, nhöõng baõi boài. Traûi qua thôøi gian nhöõng traàm tích naøy hoøa troän vaøo nhau theo töøng thôù lôùp, phaàn naëng chìm xuoáng, phaàn nheï ôû phía treân roài laéng ñoïng ñoâng cöùng laïi. Ñoù chính laø nhöõng baõi boài, nhöõng caùnh ñoàng phuø sa maøu môõ hoaëc nhöõng theàm soâng cuûa Bình Döông ngaøy nay. Cuõng chính caùc hoaït ñoäng xaùo troän naøy ñaõ ñeå laïi thaønh phaàn caáu taïo cuûa ñaát Bình Döông: nhöõng moû ñaù xaây döïng nhö moû ñaù Chaâu Thôùi, nhöõng baõi caùt soûi cuoäi keát nhö doïc soâng Ñoàng Nai (Taân Uyeân), nhöõng moû cao lanh,ñaát söù,seùt traéng coù nguoàn goác phong hoùa nhö Laùi Thieâu… Hoaït ñoäng ñòa chaát ñeå laïi daïng ñòa hình phuø sa coå töông ñoái baèng phaúng hoaëc löôïn soùng yeáu coù ñoä cao hôn vaøi chuïc meùt so vôùi ñoàng baèng duyeân haûi, coù neàn ñòa chaát oån ñònh khoâng bò suït luùn thuaän lôïi cho giao thoâng vaän taûi vaø xaây döïng. - 9 - *Ñòa hình : Bình Döông laø tænh ôû Ñoâng Nam boä, noái giöõa Tröôøng Sôn Nam vaø caùc tænh coøn laïi cuûa Nam boä cho neân nhìn chung ñòa hình Bình Döông coù daïng thoaûi thaáp theo höôùng töø Baéc xuoáng Nam, caùc ñoàng baèng möùc theo höôùng Ñoâng Taây. Vuøng thaáp ôû phía Nam vôùi ñoä trung bình 10 – 30 m. Vuøng cao ôû phía Baéc, cao ñoä trung bình 40 – 60 m. Nhìn töø treân cao xuoáng ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng coù hieän töôïng boài thaáp löôïn soùng yeáu ôû phía Baéc chuû yeáu laø daïng ñòa hình ôû nhöõng daõy ñaát phuø sa coå noái tieáp nhau vôùi ñoä doác khoâng quaù 30 – 150. Caù bieät cuõng coù moät vaøi ñoài nuùi thaáp, nhoâ leân giöõa ñòa hình baèng phaêûng nhö Chaâu Thôùi (huyeän Dó An), nuùi Tha La ôû Daàu Tieáng 203 m, daáu veát cuûa caùc hoaït ñoäng nuùi löûa muoän. Ñòa hình thoaûi, caùc con soâng chaûy qua tænh thöôøng laø trung löu hoaëc gaàn haï löu neân toác ñoä doøng chaûy laø trung bình, loøng soâng môû roäng vaø löu löôïng khoâng lôùn. Coù 3 con soâng lôùn: soâng Beù ôû phía Baéc vaø giöõa tænh, soâng Ñoàng Nai ôû phía Ñoâng, vaø soâng Saøi Goøn ôû phía Taây cuøng soâng suoái phuï löu nhö soâng Thò Tính… (daøi khoaûng 800m baét nguoàn töø vuøng ñoài Caêm Xe qua Beán Caùt roài hôïp löu vôùi soâng Saøi Goøn ôû ñaäp nöôùc OÂng Coä). Soâng naøy cung caáp nöôùc töôùi cho vuøng Daàu Tieáng, Beán Caùt, Laùi Thieâu… Ñi doïc töø phía Nam leân phía Baéc, theo ñoä cao coù theå thaáy caùc vuøng ñòa hình sau ñaây:Vuøng thung luõng baõi boài(phaân boá doïc theo caùc con soâng), vuøng ñòa hình baèng phaúng( keá tieáp theo vuøng thung luõng baõi boài), vuøng ñòa hình ñoài thaáp coù löôïn soùng yeáu(naèm treân neàn caùc phuø sa coå chuû yeáu laø caùc ñoài thaáp). Noùi toùm laïi ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng, neàn ñòa chaát oån ñònh vöõng chaéc, vaéng haún caùc suoái saâu, soâng roäng, ñeøo cao nhö moät soá tænh khaùc neân raát thuaän tieän cho vieäc phaùt trieån caùc coâng trình coâng nghieäp vaø giao thoâng vaän taûi. *Khí haäu : - 10 - Khí haäu Bình Döông cuõng nhö toaøn mieàn Ñoâng Nam boä laø khí haäu nhieät ñôùi caän xích ñaïo: naéng noùng,möa nhieàu vaø chia laøm hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. Toaøn vuøng ít coù baõo to, luït lôùn cuõng nhö raát ít caùc dò thöôøng thôøi tieát nhöng so vôùi caùc tænh xung quanh nhaát laø so vôùi Taây Nam boä coù chuùt dò bieät do ñaëc ñieåm ñòa hình : Muøa möa ñeán sôùm hôn, löôïng möa cao hôn, cöôøng ñoä tia naéng vaø bieân ñoä nhieät ñoä cao hôn. Löôïng möa trung bình haøng naêm 1800 – 2000mm vaøo loaïi cao so vôùi caû nöôùc nhöng phaân boá khoâng ñeàu qua caùc naêm vaø caùc vuøng trong tænh. Höôùng gioù trong muøa möa laø gioù höôùng Taây Nam, Taây Taây Nam vaø Nam Taây Nam; coøn trong muøa khoâ laø höôùng Baéc, Taây Baéc vaø Ñoâng Baéc. *Taøi nguyeân-khoaùng saûn : Bình Döông coù nguoàn nöôùc ngaàm tröõ löôïng lôùn. Nöôùc ngaàm laø moät daïng taøi nguyeân quí giaù trong loøng ñaát cuûa Bình Döông. Noù giuùp cho theàm thöïc vaät treân maët ñaát ñöôïc toàn taïi xanh toát ngay caû trong muøa naéng haïn, noù saïch seõ tinh khieát giuùp ích raát nhieàu cho ñôøi soáng sinh hoaït cuûa nhaân daân trong tænh. Ngay töø xöa, oâng baø ta ñaõ bieát ñaøo gieáng khôi laáy nöùôc duøng. Bình Döông coù tieàm naêng khoaùng saûn, ñaëc bieät laø khoaùng saûn phi kim loaïi: coù 9 loaïi khoaùng saûn goàm cao lanh, ñaát seùt, ñaù xaây döïng (Andezit, Tufdaxit, Granit…ôû Chaâu Thôùi (coøn goïi ñaù xanh Bieân Hoøa), caùt keát, cuoäi soûi, laterit vaø than buøn. Ñaát seùt laø khoaùng saûn coå truyeàn cuûa ñòa phöông coù giaù trò kinh teá cao. Döïa vaøo nhieàu loaïi ñaát khaùc nhau maø ngöôøi ta cho ra nhieàu loaïi saûn phaåm: seùt taïp laøm ngoùi, seùt toát hôn laøm caùc loaïi saønh söù. Ñaát seùt ôû Bình Döông coù tröõ löôïng lôùn vaø chaát löôïng toát. Cao lanh saønh söù theo öôùc tính tröõ löôïng 104 trieäu taán, phaân boá ñeàu khaép trong tænh ôû Taân Uyeân, Beán Caùt, Thuaän An vaø thò xaõ Thuû Daàu Moät. Chaát löôïng toát coù theå saûn xuaát ñöôïc goám söù vaø laøm phuï gia cho nhieàu ngaønh coâng nghieäp khaùc. - 11 - Seùt gaïch ngoùi tröõ löôïng lôùn (5trieäu taán) nung ôû nhieät ñoä 9500 – 10500 seõ cho ra loaïi gaïch ngoùi coù ñoä chòu neùn cao gaàn baèng beâ toâng 100 – 300 kg/ cm3 maøu ñoû töôi. Do lòch söû caáu taïo ñòa chaát ñaëc thuø veà ñòa hình, khí haäu, khoaùng saûn neân Bình Döông coù ñaát ñai töông ñoái phì nhieâu vaø phong phuù veà chuûng loaïi: Ñaát xaùm phuø sa coå: chieám phaàn lôùn ôû caùc huyeän Beán Caùt, Taân Uyeân. Thuaän An vaø thò xaõ Thuû Daàu Moät thích hôïp vôùi caây aên quaû vaø caây coâng nghieäp. Ñaát vaøng naâu treân phuø sa coå: taäp trung ôû Ñoâng Baéc Thò xaõ, Nam Beán Caùt, Taây Taân Uyeân. Ñaát phuø sa phaân boá doïc thung luõng soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn, soâng Thò Tính, ñaát coù ñoä phì nhieâu cao, tyû leä muøn thöïc vaät lôùn thaám vaø giöõ nöôùc toát thích hôïp troàng luùùa, ngoâ, khoai… Ñaát doác tuï: chuû yeáu doác tuï treân phuø sa coå ôû phía Baéc Taân Uyeân, baõi Beán Caùt. Taøi nguyeân röøng: veà moái lôïi treân ñòa baøn Bình Döông xöa, luùa gaïo laø phuï vì ñaát troøâng luùa nöôùc chöa thuaàn thuïc, saûn vaät töø nuùi röøng baùt ngaùt môùi laø quan troïng. Ñaëc bieät laø caùc loaïi caây goã toát nhö caây sao coù tôùi 4 loaïi laø sao xanh, sao vaøng , sao chaân toâm, sao ñaù ñeàu xöùng laø thöôïng phaåm, lôùn ñeán boán hay naêm vaây, cao traêm thöôùc, sôù thòt beàn chaët, duøng laøm ghe thuyeàn, nhaø cöûa laø ñeä nhaát. Sao moïc thaønh röøng neân ngaøy nay coøn ñòa danh “ngaõ tö Sôû Sao” vì ngaøy xöa nôi ñaây coù raát nhieàu caây sao. Caây goõ thôù thòt tím thaâm, chaát goã cöùng naëng, duøng laøm coät röôøng vaø vaùn laø thöôïng phaåm. Caây huyønh ñaøn sôù thòt traéng maø thôm, choân döôùi ñaát khoâng muïc, duøng laøm quan quaùch raát toát. Caây giaùng höông coù muøi thôm thöôøng ñöôïc duøng ñoùng gheá saloâng. Caây trai goã beàn chaéc traêm naêm khoâng muïc, caây daàu ñöôïc daân gian duøng laøm ghe cheøo, khí vaät. Thaân caây coù daàu, ngöôøi ta ñuïc hai ba loã nôi gaàn goác caây, roài ñoát löûa vaøo, nöôùc nhöïa chaûy ra thaønh daàu (goïi laø daàu maõnh hoûa tuïc danh daàu raùi) cöù ñuùng kyø muùc laáy, daàu chaûy ra khoâng kieät. Moät naêm toång coäng soá daàu coù hai trieäu caân, duøng ñeå treùt ghe thuyeàn, laøm ñeøn ñuoác ñöôïc nhieàu vieäc lôïi.{24,tr.114} 1.2 Ñoâi neùt veà vaên hoùa tieàn söû ôû Bình Döông. - 12 - Di tích Vöôøn Duõ beân bôø phaûi soâng Ñoàng Nai (Taân Myõ – Taân Uyeân). Ngaønh khaûo coå ñaõ thu thaäp nhieàu coâng cuï laø nhöõng hoøn cuoäi thaïch anh maøu traéng.Ñaây laø loaïi coâng cuï daïng nuùm cuoäi. Daùng hình vaø kyõ thuaät caùc coâng cuï ñaù Vöôøn Duõ raát gaàn guõi vôùi caùc coâng cuï ñaù thuoäc caùc neàn vaên hoùa Sôn Vi, Hoøa Bình, thuoäc cuoái thôøi ñaù cuõ. Ñaây laø daáu veát cuï theå veà lôùp cö daân ñaàu tieân khai phaù vuøng ñoàng baèng Nam boä thôøi aáy ( ngöôøi nguyeân thuûy soáng caùch nay treân 10.000 naêm)thuoäc cuoái thôøi ñaù cuõ-ñaàu thôøi ñaù môùi. Hoï soáng ngoaøi trôøi beân caùc soâng lôùn. Cuoäc soáng cuûa lôùp cö daân aáy keùo daøi khoâng bao laâu thì moät bieán ñoäng lôùn xaûy ra do chaán ñoäng taân kieán taïo vaø do hieän töôïng bieån tieán gaây neân. Nhieàu di tích cuûa hoï coù theå bò luùn saâu döôùi laøn ñaâùt chaâu thoå soâng Cöûu Long hieän nay. Vöôøn Duõ laø di tích khoâng naèm trong vuøng suït luùn, neân coøn laïi ñöôïc ñeán nay. * Di tích Cuø Lao Ruøa – Goø Ñaù Di tích Goø Ñaù (cuõng goïi laø Goø Chuøa) thuoäc ñòa phaän thoân Myõ Loäc vaø Taân Myõ huyeän Taân Uyeân ñöôïc phaùt hieän vaøo cuoái theá kyû 19.Caùc coâng cuï vaät duïng coå xöa raûi raùc khaép maët caùc thöûa ruoäng, goàm nhieàu maûnh vôõ ñoà ñöïng baèng goám thoâ, goám bieán maøu naâu, maøu ñoû, maøu vaøng, xaùm ñen, xaùm saãm. Nhieàu coâng cuï baèng ñaù maøi nhaün coù hình nhöõng löôõi rìu, cuoác töù giaùc, löôõi ñuïc, dao haùi, voøng tay… Khaùc vôùi Goø Ñaù, di tích Cuø Lao Ruøa laïi phaân boá treân moät goø phuø sa coå khaù cao, saùt beân bôø phaûi soâng Ñoàng Nai. Noäi haøm vaät chaát haàu nhö bao goàm nhöõng coâng cuï ñaù, ñoà goám, ñoàø trang söùc. Ngoaøi ra trong khu di tích Cuø Lao Ruøa coøn tìm thaáy khuoân ñuùc rìu vaø caû löôõi rìu ñoàng, tuy soá löôïng ít. Theo caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam thì di tích Cuø Lao Ruøa ñöôïc nhìn nhaän laø tieâu bieåu cuûa moät moác phaùt trieån trong quùa trình hình thaønh vaên hoùa thôøi ñaïi kim khí ôû mieàn Ñoâng Nam boä. - 13 - Coù theå noùi di tích Goø Ñaù, Cuø Lao Ruøa laø nhöõng di tích tieàn sô söû lôùn tieâu bieåu cuûa Nam boä. Chuùng laø di toàn vaät chaát cuûa lôùp cö daân sinh soáng trong khoaûng thôøi gian töø nöûa ñaàu thieân nieân kyû thöù hai ñeán nöûa ñaàu thieân nieân kyû thöù nhaát tröôùc coâng nguyeân. Baáy giôø hoï ñaõ laø cö daân noâng nghieäp söû duïng rìu, cuoác, dao haùi, ñuïc, baøn maøi baèng ñaù ñeå laøm coâng cuï, duïng cuï laøm ruoäng, cuoác raãy. Hoï ñaõ thaønh thaïo kyõ thuaät maøi ñaù, laøm ñoà trang söùc vaø coù theå ñaõ bieát ñeán kyõ thuaät ñuùc luyeän kim loaïi ñoàng thau. * Di tích Doác Chuøa: Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác chuøa ôû xaõ Taân Myõ, huyeän Taân Uyeân, tænh Bình Döông.Di tích ñöôïc phaùt hieän vaøo cuoái thaùng 6 – 1976 vaø ñaõ 3 laàn khai quaät vaøo caùc naêm 1976, 1977, 1978.Caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän ôû ñaây lôùp di tích cö truù daøy 0m50 – 1m70 vaø coøn tìm thaáy nhieàu daáu veát than tro taäp trung thaønh töøng nhoùm vaø daáu veát cuûa moät caùi beáp löûa lôùn. Xung quanh beáp löûa coøn laïi nhieàu hoøn ñaát nung, trong soá nhöõng hieän vaät thu ñöôïc trong di tích cö truù coù nhieàu doïi se sôïi, hôn traêm coâng cuï, vaät duïng, ñoà trang söùc baèng ñoàng thau(nhöõng gæ ñoàng, khuoân ñuùc, duøi ñoàng)… maø phaàn lôùn ñöôïc ñuùc taïi choã vôùi nhieàu loaïi baøn maøi, ñoàng thôøi cuõng laø moät khu moä taùng coå coù gaàn 40 ngoâi moä coå vaø nhieàu di vaät khaûo coå goàm 1.627 hieän vaät baèng ñaù, baèng goám, ñaát nung vaø baèng ñoàng, cuøng vôùi treân 25 vaïn maûnh goám coå. Coù theå noùi coäng ñoàng ngöôøi cö nguï ôû ñaây – vôùi di tích Doác Chuøa, ñaõ traõi qua nhieàu ñôøi, ñaõ thöïc thi nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau: ñuùc ñoàng, keùo sôïi, deät vaûi, laøm ñoà goám … Trong ñoù, ngheà thuû coâng ñuùc ñoàng ñaõ ñaït tôùi trình ñoä cao. Hoï ñuùc nhieàu chuûng loaïi ñoà ñoàng (giaùo, lao, qua, muõi phoùng, rìu) vaø caùc ñoà trang söùc tinh vi (voøng tay, voøng ñeo coù luïc laïc…) chaéc chaén. Saûn phaåm ñoàng thau do hoï laøm ra ñöôïc giao löu roäng raõi ñeán caùc ñieåm cö daân khaùc treân vuøng ñaát Nam Boä thôøi baáy giôø maø chæ soá nieân ñaïi C14 cho bieát vaøo khoaûng 3000 – 2500 naêm caùch ngaøy nay. Ta coù theå ñoaùn cö daân Doác Chuøa ñaõ sinh soáng ôû ñaây trong moät khoaûng thôøi gian daøi, caên cöù vaøo hai lôùp ñaát vaên hoùa khaù daøy vaø khu moä khaù lôùn. Trong taàng vaên hoùa cuûa di tích cö truù ñaõ - 14 - phaùt hieän ñöôïc 40 ngoâi moä coå. Trong soá ñoù, coù 29 moä coù naám moä phía treân ñöôïc raûi ñaù vaø goám, 03 moä raûi goám, 05 moä ñaát… Coù 253 hieän vaät ñöôïc choân theo caùc moä goàm hieän vaät baèng ñaù, baèng goám(baùt, noài, bình, chaäu) baèng ñoàng thau(qua,giaùo,duøi)… nhöng ñeàu bò ñaäp vôõ hoaëc beû gaõy tröôùc khi choân. Nhieàu saûn phaåm ñoà ñoàng Doác Chuøa ñaõ ñöôïc caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy trong caùc di tích vuøng haï löu soâng Ñoàâng Nai (Cuø Lao Phoá, Caùi Vaïn… ) xa hôn tôùi taän Phan Thieát- Bình Thuaän (trong di tích moä chum Baøu Heøo). Maëët khaùc , ñeå coù nguyeân lieäu ñuùc cö daân Doác Chuøa phaûi nhaäp quaëng ñoàng, thieác töø caùc moû ñoàng ôû mieàn trung löu soâng Meâ koâng. Bôûi vaäy maø coù khoâng ít nhöõng saûn phaåm ôû Doác Chuøa coù bieåu hieän khaù gaàn guõi vôùi caùc saûn phaåm cuøng loaïi ôû caùc trung taâm ñuùc ñoàng ôû Ñoâng Baéc Thaùi Lan, Ron-rok-tha-ban-chiang ôû Ñoâng Campuchia (Mlupeùo). Vôùi moái quan heä giao thöông roäng lôùn ñoù, ñaát Bình Döông vaøo thôøi baáy giôø trôûû neân moät ñieåm hoäi tuï lôùn cuûa vaên hoùa vaø daân cö . Di tích Doác Chuøa vôùi boä di vaät ñoàng thau ñaëc saéc, phong phuù, ñöôïc coi laø tieâu bieåu cho neàn vaên hoùa ñoàng thau cuûa vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Khaûo coå Vieät Nam ñaõ ñaët teân cho neàn vaên hoùa aáy laø vaên hoùa Doác Chuøa, cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån vôiù vaên hoùa Ñoâng Sôn (mieàn Baéc). Toùm laïi, Doác Chuøa laø moâït di chæ ña daïng vaø phong phuù, coù nhieàu yeáu toá vaên hoùa môùi, söï hoäi tuï môùi veà kinh teá, kyõ thuaät. Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa vöøa mang tính chaát ñieån hình cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa baûn ñòa cuûa cö daân coå vuøng ñoàng baèng Nam boä, ñoàng thôøi laïi coù nhöõng ña._.ëc ñieåm vaên hoùa môùi coù theå laø do töø beân ngoaøi vaøo vaø taïo neân moät böôùc phaùt trieån môùi “ñoät bieán”, trôû thaønh trung taâm phaùt trieån cuûa caùc ngheà thuû coâng luùc baáy giôø. * Di tích Phuù Chaùnh (Taân Uyeân) Khu di tích thuoäc hai xaõ Phuù Chaùnh, Vónh Taân huyeän Taân Uyeân, tænh Bình Döông. Quaù trình phaùt hieän vaø nghieân cöùu: Naêm 1995,1998 phaùt hieän troáng ñoàng cuøng vôùi moät chum goã. Trong chum goã coù moät soá hieän vaät tuøy taùng nhö kieám goã, truïc deät, moät soá ñoà goám vaø moät göông ñoàng. Naêm 1999 taïi khu - 15 - naøy phaùt hieän theâm moät troáng ñoàng thöù ba. Laàn khai quaät naêm 2001 ñaõ mang laïi nhöõng tö lieäu goùp phaàn lyù giaûi nhöõng vaán ñeà vaên hoùa, lòch söû cuûa khu di tích naøy noùi rieâng vaø lòch söû khai phaù ñaát Bình Döông noùi chung. Caáu taïo taàng vaên hoùa laø ñaát muøn ñen laãn nhieàu xaùc thöïc vaät, chöùa moä taùng chum goã vaø nhieàu coïc saøn nhaø. Di vaät coù ñoà goám, ñoà goã lieân quan ñeán ngheà deïât, göông ñoàng thôøi Taây Haùn (coù nieân ñaïi giöõa theá kyû 1 sau coâng nguyeân), troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Troáng ñoàng Bình Phuù gaàn thò xaõ Thuû Daàu Moät, phaùt hieän ngaøy 27/09/1934 nay löu giöõ taïi Baûo taøng Haûi Phoøng. Troáng ñoàng Phuù Chaùnh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân naêm 1945. Cho ñeán nay (2005) ñaõ tìm ñöôïc 4 troáng ñoàng ôû Bình Döông. Caùc troáng ñoàng veà kích côõ vaø hoa vaên khaù gioáng nhau, ñeàu mang ñaëc tröng cô baûn cuûa troáng ñoàng Ñoâng Sôn, thuoäc vaøo nhoùm troáng muoän, coù teân goïi “nhoùm troáng Phuù Duy” vôùi nieân ñaïi ñöôïc öôùc tính vaøo khoaûng theá kyû III – I tröôùc coâng nguyeân. ÔÛû Phuù Chaùnh, ngoaøi troáng ñoàng coøn thu thaäp moät di vaät baèng goã, ñöôïc ñoaùn ñònh coù khaû naêng laø daáu tích coøn soùt laïi cuûa vaät bao hoäp khuoân ñuùc troáng. Neáu ñoaùn ñònh aáy trong töông lai ñöôïc coi laø chính xaùc coù theå ghi nhaän moät hieän töôïng lòch söû laø: treân ñaát Bình Döông cö daân coå sum hoäi taïi ñaây, song song vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoùa ñoàng thau taïi choã, ñoàng thôøi ñaõ coù tieáp thu kyõ thuaät cuûa cö daân Vieät coå ñaõ töï ñuùc cho mình moät daïng troáng Ñoâng Sôn môùi, nhaèm theå hieän moái quan heä gaén boù laâu ñôøi cuûa coäng ñoàng cö daân hai vuøng vaên minh soâng Hoàng vaø soâng Ñoàng Nai (vuøng ñaát Bình Döông – Nam Boä). Nhöõng hieän vaät tuøy taùng nhö chum goã, kieám goã, truïc deät, dao deät, ñoà goám (noài, baùt chaân ñeá cao, voø) cho thaáy cö daân Phuù Chaùnh ñaõ coù söï phaùt trieån veà ngheà deät vaûi. Töø ñoù ta lieân töôûng ñeán moät nhoùm cö daân soáng theo löu vöïc soâng Ñoàng Nai töø xa xöa ñeán nay – ñoù laø toäc ngöôøi Maï coù truyeàn thoáng veà ngheà deät vaûi. Trôû veà xa xöa, ta lieân töôûng “ngöôøi Doác Chuøa”, moät cö daân ñaõ phaùt trieån ngheà thuû coâng deät vaûi (di tích Doác Chuøa söu taàm ñöôïc 479 doïi xe sôïi…) Nhö vaäy coù theå nhaän ñònh raèng ngheà xe sôïi, deät vaûi ñaõ ñöôïc hình thaønh töø laâu treân vunøg ñaát naøy (töø 500 – 700 naêm tröôùc coâng nguyeân). Theo dieän phaân boá cuûa khu di tích Phuù Chaùnh cho thaáy cö daân ñaõ ñöôïc quaøân cö coù toå chöùc. Vôùi veát tích coïc goã, coù theå suy luaän cö daân Phuù Chaùnh xöa laø moät coäng - 16 - ñoàng daân toäc soáng treân nhaø saøn, canh taùc noâng nghieäp xe sôïi deät vaûi.Chaéc haún hoï ñaõ coù moät cuoäc soáng khaù phaùt trieån vaø oån ñònh ngay trong toå chöùc qua caùc khu vöïc phaân boá coïc nhaø saøn. Ngöôøi Vieät coå söû duïng moä huyeät ñaát, cö daân coå ôû Ñoâng Nam Boä vaø moät soá vuøng haûi ñaûo thì löu laïi daøy ñaëc caùc moä voø. Nhöõng chieác chum goã vaø hieän vaät trong chum nhö caùc vaät tuøy taùng ôû trong di tích Phuù Chaùnh cuõng cung caáp theâm moät phaàn tö lieäu quyù baùu veà taùng thöùc môùi cuûa moät coäng ñoàng cö daân tieàn vaø sô söû. Ñaëc bieät laø troáng ñoàng gaén vôùi caùc moä taùng. Tuy coù nhieàu loaïi hình moä taùng, nhöng caùi chung nhaát laø mang tính chaát “moä chum” khaù phoå bieán trong neàn vaên hoùa Sa Huyønh, tieàn OÙc Eo. Troáng ñoàng laø bieåu töôïng cuûa vaên minh Vieät coå. Taïi Nam Boä Vieät Nam ñaõ phaùt hieän moät soá ôû Vuõng Taøu – Baø Ròa, Phuù Quoác, Loäc Taán (Bình Phöôùc) vaø coù 4 chieác trong di tích khaûo coå hoïc Phuù Chaùnh. Vaên hoùa Ñoâng Sôn vôùi nhöõng thaønh töïu vöôït troäi cuûa mình ñaõ chuyeån dòch nhöõng thaønh töïu cuûa mình qua con ñöôøng giao löu vaên hoùa hoaëc trao ñoåi thöông maõi. Trong di tích Phuù Chaùnh, moä ñöôïc laøm töø chaát lieäu goã, cuøng vôùi troáng ñoàng laøm naép taïo moät neùt caáu taïo moä taùng. Khoù coù theå noùi khaùc ñi veàdaáu aán ñaäm neùt cuûa vaên minh Vieät coå ôû vuøng ñaát naøy trong lòch söû. Ngoaøi ra, moä chum goã coù phaûng phaát hình aûnh cuûa moä chum goám Sa Huyønh, cuøng vôùi phong caùch choân theo moä taùng trong vaø ngoaøi chum. Tö lieäu khaûo coå hoïc khoâng döøng laïi ôû ñoù. Trong quaù trình nghieân cöùu khaûo coå hoïc tieàn vaø sô söû Nam Boä, chuùng ta ñaõ töøng coù nhöõng söu taäp quyù hieám nhö khuyeân tai hai ñaàu thuù, khuyeân tai ba maãu, haït chuoãi caùc loaïi baèng ñaù Nephritie, Agte, Cornalian, thuûy tinh… coù nguoàn goác töø vaên hoùa Sa Huyønh ñöôïc phaùt hieän töø nhöõng di tích Gioàng Pheät, Gioàng Caù Voà, suoái Choàn, Phuù Hoøa… Vaø phaûi chaêng taùng thöùc cuûa khu di tích Phuù Chaùnh khaùêc hoïa ñaäm neùt hôn vaø laø moät maét xích trong chuoãi phaùt trieån lieân tuïc caùc quan heä vaên hoùa giöõa hai vuøng Trung vaø Nam Boä ? Söï nghieân cöùu caùc di chæ khaûo coå hoïc ôû Bình Döông ñaõ goùp phaàn giuùp chuùng ta hieåu bieát ñaày ñuû hôn veà moät chaëng ñöôøng trong toaøn boä tieán trình lòch söû cuûa caùc coäng ñoàng cö daân coå trong quaù trình khai phaù vuøng ñaát Nam Boä. - 17 - 1.3. Cö daân Bình Döông theá kyû I ñeán ñaàu theá kyû XVII : Qua caùc di tích khaûo coå hoïc nhö Vöôøn Duõ, Cuø Lao Ruøa, Goø Ñaù, Doác Chuøa ñaõ cho thaáây caùch ñaây caû chuïc ngaøn naêm con ngöôøi nguyeân thuyû ñaõ sinh soáng vaø phaùt trieån treân ñòa baøn Bình Döông. “Ngöôøi Vöôøn Duõ” (Taân Uyeân) laø lôùp cö daân ñaàu tieân khai phaù vuøng ñaát Ñoâng Nam Boä noùi chung , Bình Döông noùi rieâng. Vaøo thôøi kyø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi nguyeân thuyû, treân ñaát Bình Döông coù di tích khaûo coå Cuø Lao Ruøa, Goø Ñaù (Taân Uyeân). “…Ñoù laø nhöõng khu cö truù cuûa con ngöôøi tieàn söû vaøo thôøi kyø “haäu kyø ñaù môùi – ñaàu ñoàng thau” vaøo loaïi lôùn nhaát cuûa Ñoâng Nam AÙ…” [14,tr.189]. Chuû nhaân cuûa noù laø nhöõng cö daân noâng nghieäp duøng rìu , cuoác ñeå laøm raãy, laø moät boä phaän quan troïng cuûa cö daân xöù Ñoàng Nai – Ñoâng Nam Boä thôøi tieàn söû caùch nay 3000 – 4000 naêm. Cuõng treân ñaát Bình Döông vaøo giai ñoaïn cöôøng thònh cuûa ngöôøi tieàn söû – thôøi ñaïi kim khí caùch ngaøy nay khoaûng 3000 – 2500 naêm, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän di tích Doác Chuøa (Taân Uyeân) .“Ngöôøi Doác Chuøa” qua nhieàu theá heä ñaõ coù söï giao löu roäng raõi, ñaõ hoaït ñoäng “xuaát nhaäp khaåu” (nhaäp nguyeân lieäu, xuaát saûn phaåm) ñeå phuïc vuï cho ngheà thuû coâng ñuùc ñoàng noåi tieáng nhaát vuøng thôøi baáy giôø. Toùm laïi, cö daân tieàn söû Bình Döông vôùi nhöõng möùc phaùt trieån treân ñaây laø moät boä phaän chuû nhaân cuûa moät trong ba neàn vaên hoaù kim khí noåi tieáng ôû nöôùc ta laø vaên hoaù Ñoàng Nai (cuûa Mieàn Nam), vaên hoaù Sa Huyønh, vaên hoaù Ñoâng Sôn. Ñoù laø lôùp cö daân ñaàu tieân cuûa Bình Döông noùi rieâng vaø cuûa vuøng ñaát Nam boä noùi chung, caùch ngaøy nay khoaûng 4000 – 2500 naêm, khoaûng tröôùc vaø sau coâng nguyeân, hoï ñaõ môû roäng quan heä vôùi nhieàu coäng ñoàng khaùc nhau trong khu vöïc laân caän vì theá Bình Döông naèm treân truïc giao thoâng cuûa vaên hoaù (nhöõng di tích cuûa vaên hoaù Oùc Eo xuaát hieän raát ít oûi ôû Bình Döông nhöng khoâng phaûi laø khoâng co.ù Baèng chöùng laø caùc choàng ñaù mang hình kieán truùc ñeàn ñaøi Aán giaùo (VII – XIII), vaø baøn nghieàn pesani söû duïng trong nghi leã thôø cuùng thuoäc daõy vaên hoaù Oùc Eo ñang ñöôïc tröng baøy ôû Baûo taøng Bình Döông). - 18 - Sau 5 – 6 theá kyû toàn taïi vaø phaùt trieån, nhöõng khu cö daân phoàn vinh cuûa vaên hoaù Oùc Eo bò choân vuøi trong buøn laày chaâu thoå vaø ven bieån Nam Boä thì vuøng Ñoâng Nam Boä laïi nhanh choùng phaùt trieån vôùi nhieàu lôùp cö daân hoãn hôïp. Trong ñoù, vuøng trung löu vaø caû thöôïng löu Ñoàng Nai, truyeàn thoáng vaên hoaù tieàn söû muoän baét ñaàu hoài phuïc trôû laïi vaø phaùt trieån trong söï hieän dieän cuûa moät soá cö daân baûn ñòa maø haäu dueä cuûa hoï vaãn coøn sinh soáng ôû vuøng Ñoâng Nam Boä, Nam Taây Nguyeân cho ñeán taän hieän nay. Ñoù laø nhöõng toäc ngöôøi Stieâng, Maï, Chaâu Ro … Theo ñòa chí Soâng Beù ngöôøi Stieâng laø cö daân baûn ñòa, töø xa xöa hoï ñaõ cö truù treân vuøng ñaát goø cuûa löu vöïc soâng Ñoàng Nai , soâng Vaøm coû, soâng Saøi Goøn , veà sau ruùt daàn leân phía Baéc .Ngöôøi Stieâng coøn baûo löu giai thoaïi :toå tieân mình ñaõ töøng laøm chuû moät vuøng roäng lôùn , saùt bieån .“…Qua nhöõng truyeän keå daân gian mang tính chaát hoài töôûng lòch söû veà queâ höông toå tieân cuûa mình, caùc daân toäc baûn ñòa hieän ñang sinh soáng ôû mieàn Ñoâng Nam Boä thöôøng cho bieát ñòa baøn sinh soáng xöa kia cuûa toå tieân hoï raát gaàn bieån, laø nhöõng vuøng ít nuùi non. Nhoùm ngöôøi Ta-mun ôû soùc 5 xaõ Minh Hoaø vaø nhoùm ngöôøi Stieâng Budeh coøn noùi raèng caùch ñaây khoâng laâu, oâng cha hoï coøn ôû vuøng Thuaän An…” [8,tr.63 ] Truyeän coå cuûa ngöôøi Stieâng cuõng coù choã ñöùng trong kho taøng coå tích Vieät Nam . 1.4. Bình Döông thôøi khai phaù( tröôùc theá kyû XVI-ñaàu theá kyû XVII) Vuøng ñaát nay laø Bình Döông cho ñeán cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII vaãn coøn laø vuøng ñaát hoang daõ, röøng raäm lan traøn. Ñaây laø vuøng ñaát thuoäc löu vöïc soâng Phöôùc Long (Ñoàâng Nai) vaø soâng Taân Bình (soâng Saøi Goøn). Luùc baáy giôø treân vuøng ñaát meânh moâng naøy chæ coù moät ít löu daân thuoäc caùc thaønh phaàn daân toäc S’tieâng, Maï… soáng treân nuùi ñoài röøng raäm. Daân soá ít oûi, kyõ thuaät saûn xuaát thaáp keùm, soáng chuû yeáu döïa vaøo phaù röøng laøm nöông, tæa luùa theo phöông thöùc du canh du cö, keát hôïp vôùi haùi löôïm vaø saên baét, soáng raûi raùc ñaây ñoù theo töøng buoân soùc caùch xa nhau. Ngoaïi tröø moät vaøi vuøng ñaát cao ôû bìa röøng vaø moät soá goø ñoài, ñaïi boä phaän ñaát ñai coøn laïi ñeàu laø röøng raäm chöa heà ñöôïc khai phaù. Chính vì leõ ñoù, maø cho ñeán giöõa theá kyû 18 Leâ Quyù Ñoân ñaõ ghi trong saùch “Phuû bieân - 19 - taïp luïc”: “ÔÛ phuû Gia Ñònh, ñaát Ñoàng Nai, töø caùc cöûa bieån Caàn Giôø, Loâi Laïp (Xoaøi Raïp), Cöûa Ñaïi, Cöûa Tieåu trôû vaøo toaøn laø röøng raäm haøng ngaøn daëm” [28, tr.441]. Tröôùc theá kyû XVI, ngöôøi Vieät ñaõ di daân ñeán Mieàn Nam moät caùch töï phaùt , leû teû.Hoï ñi thaønh töøng gia ñình hoaëc töøng nhoùm nhoû.Löu daân Vieät bao goàm nhieàu thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc nhau vaø lìa boû queâ höông vôùi nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau. Hoï laø nhöõng noâng daân ngheøo khoå khoâng chòu ñöïng noåi cô cöïc laàm than choán queâ nhaø, laø nhöõng ngöôøi chaïy troán söï truy ñuoåi cuûa chính quyeàn phong kieán, nhöõng ngöôøi troán lính, troán thueá, … nhìn chung laø vì böùc xuùc cuûa cuoäc soáng maø baát chaáp nguy hieåm ñi tìm nôi nöông thaân, möu laäp cuoäc soáng môùi.Vì treøo ñeøo vöôït nuùi theo ñöôøng boä, ñöôøng ñi raát gian lao, nguy hieåm, coù theå phaàn lôùn nhöõng noâng daân xieâu taùn vaøo vuøng ñaát phöông Nam theo ñöôøng bieån baèng ghe thuyeàn vöôït qua nhieàu gioù baõo, löu daân ngöôøi Vieät ñaët chaân ñeán mieàn ñaát xa laï. Hoï khoâng bieát ñaát naøy laø cuûa ai: “Ñeán ñaây xöù sôû laï luøng Con chim keâu cuõng sôï, con caù vuøng cuõng kinh” Nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñeán Thuûy Chaân Laïp mang theo chieác röaï chaët caây, caùi phaûng cheùm coû ñeå khai phaù ñaát hoang.Coâng cuï naøy duøng khai khaån caùc vuøng caäp ven soâng. Leâ Quyù Ñoân vieát: Nhöõng ngöôøi di cö ra söùc chaët phaù caây coái, caét coû raäm vaø môû mang ñaát ñai thaønh nhöõng vuøng ñaát baèng phaúng. Hoï ñaõ ñoå moà hoâi, coù khi ñoå caû maùu vaø nöôùc maét, chinh phuïc thieân nhieân ñeå bieán vuøng ñaát hoang vu naøy thaønh moät nôi coù theå soáng ñöôïc. Hoï di daân ñeán ñaây moät caùch töï phaùt töï ñoäng, taäp hôïp ngaøy caøng ñoâng thaønh xoùm thaønh laøng, töï quaûn lyù, töï baûo veä… maõi veà sau trieàu dình Thuaän Hoùa môùi chính thöùc hoùa vieäc môû ñaát theo coâng thöùc löu daân ñi khai phaù tröôùc, nhaø nöôùc laäp chính quyeàn sau…”. - 20 - CHÖÔNG 2 LÒCH SÖÛ -VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX 2.1.VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX 2.1.1 Khai phaù vuøng ñaát Bình Döông theá kyû XVII-XVIII 2.1.1.1Vuøng ñaát Bình Döông thôøi khai phaù : (ñaàu theá kyû XVII- tröôùc naêm 1698): Vaäy ngöôøi Vieät ñeán Nam boä töø luùc naøo? Coù ngöôøi cho laø trong thôøi gian xaûy ra chieán tranh Trònh Nguyeãn trôû veà sau,chieán tranh laøm cho binh dòch vaø söu thueá ñeø naëng xuoáng ñaàu daân Vieät.Coù ngöôøi laáy thôøi ñieåm 1658 trôû veà tröôùc laø naêm xaûy ra “söï kieän Moâ Xoaøi”. Theo Trònh Hoaøi Ñöùc trong “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí”, naêm 1658, quan quaân chuùa Nguyeãn chieám ñoùng ôû Moãi Xuy (Moâ Xoaøi) thì ñaõ coù ngöôøi Vieät sinh soáng. Trong “Ñaát Vieät trôøi Nam” oâng Thaùi vaên Kieåm khaúng ñònh löu daân ñaët chaân treân ñaát naøy vaøo naêm 1623, vì leõ tôùi naêm naøy ñaõ coù ñoâng löu daân ngöôøi Vieät sinh soáng laøm aên, neân chuùa Nguyeãn môùi ñaët ra traïm thu thueá. Cuøng vôùi yù kieán naøy, trong baøi vieát “Söï chuyeån ñoåi chuû quyeàn cuûa vuøng Nam boä trong caùc theá kyû XVI – XVIII” ñaêng trong “Kyû yeáu hoäi thaûo Nam boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX” cuûa Ñaïi hoïc Sö phaïm naêm 2002, thaïc syõ Phan Vaên Hoaøng coù vieát veà söï kieän vua Jayajettha II cöôùi coâng chuùa Ngoïc Vaïn naêm 1620 vaø vì suûng aùi baø hoaøng haäu ngöôøi Vieät naøy neân nhaø vua vuøng Thuûy chaân laïp ñaõ taïo moïi ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå ngöôøi Vieät ñöôïc ñeán sinh soáng laøm aên treân laõnh thoå Thuûy Chaân Laïp, cho neân theá kyû XVI, moät soá ngöôøi Vieät ñaõ rôøi queâ höông vaø sinh soáng taïi Barea (Baø Ròa), Kaâmpe’aâp Sreâkatiey (Bieân Hoøa), Kampong Kreibei (Beán Ngheù), Preinokor (Saøi Goøn). Ban ñaàu laø di daân töï phaùt leû teû. Töø naêm 1620 trôû ñi noù môùi ñöôïc ñaåy maïnh bôûi chính saùch “môû ñaát” cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa. Baøi vieát coøn noùi theâm naêm 1623, chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân cöû moät söù boä sang Udong mang theo nhieàu taëng - 21 - vaät vua Jayajettha II chaáp thuaän ñeà nghò cuûa chuùa Nguyeãn laäp 2 traïm thu thueá ôû Kampong Kraâbei (Beán Ngheù) vaø Prei Nokor (Saøi Goøn). Chuùa Nguyeãn laäp phoù vöông Chaân Laïp, nhôø vaäy hai naêm sau ñöôïc söï ñoàng yù cuûa phoù vöông Chaân Laïp, chuaù Nguyeãn laäp ñoàn binh ôû Taân Myõ. Caùc nha thöï cho caùc quan ôû Taân Thuaän (Prei Nokor) che chôû cho löu daân, giöõ gìn an ninh traät töï. Tröôùc khi Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo thieát laäp cheá ñoä haønh chính taïi Saøi Goøn – Ñoàng Nai ñaõ coù naêm ñôït di daân lôùn cuûa ngöôøi Vieät vaøo vuøng ñaát môùi naøy trong caùc naêm: 1620, 1623, 1674, 1680, 1693. Naêm 1679, hai töôùng nhaø Minh laø Döông Ngaïn Ñòch vaø Traàn Thöôïng Xuyeân vôùi binh thuyeàn cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân cuøng phoù töôùng An Bình ñöôïc söï cho pheùp cuûa chuùa Nguyeãn vaøo cöûa Caàn Giôø, ñeán ñoùng ôû Baøn Laân (nay thuoäc Bieân Hoøa). Löu daân ngöôøi Vieät khi vaøo ñeán Ñoàng Nai – Gia Ñònh thì ñòa ñieåm döøng chaân ñaàu tieân cuûa hoï, theo “Gia Ñònh thaønh thoâng chí”, laø vuøng Moãi Xuy (coøn goïi laø Moâ Xoaøi) – B ø Ròa vì ñaây laø ñaát ñòa ñaàu naèm treân truïc giao thoâng ñöôøng boä töø Bình Thuaän vaøo Nam, laïi ôû giaùp bieån. Roài töø Moâ Xoaøi – Baø Ròa hoï tieán daàn leân Ñoàng Nai (Bieân Hoøa) vôùi caùc ñieåm ñònh cö sôùm nhaát laø: Baøn Laân, Beán Goã, Beán Caù, An Hoøa, Long Thaønh, Cuø Lao Phoá, Cuø Lao Ruøa( Taân Uyeân-Bình Döông), Cuø Lao Taân Chaùnh, Cuø Lao Ngoâ, Cuø Lao Taân Trieàu…Vuøng ñaát maøu môõ, ñaát roäng ngöôøi thöa naøy tuy höùa heïn nhieàu tieàm naêng nhöng coøn hoang daõ, lam sôn chöôùng khí vôùi bao nhieâu hieåm hoaï luoân rình raäp ñoå xuoáng ñaàu ngöôøi. Ñoái vôùi nhöõng löu daân Vieät ñaàu tieân ñeán ñaây, cuoäc vaät loänvôùi thieân nhieân khoâng deã daøng chuùt naøo. Nieàm khaéc khoaûi, lo aâu aáy coøn daáu aán trong ca dao vaø daân ca thôøi ñoù: “Ñoàng Nai ñòa theá haõi huøng Döôùi soâng saáu loäi,treân gioàng coïp um” Maëc duø theá, vôùi quyeát taâm cuûa mình, löu daân ngöôøi Vieät ñaõ vöôït qua taát caû, ra söùc khai sôn phaù thaïch, laäp ruoäng döïng nhaø… vaø qua nhöõng caâu ca dao treân ta cuõng coù theå minh chöùng - 22 - theâm cho nguoàn söû lieäu vieát raèng: caùc gioàng ñaát hai beân bôø soâng Phöôùc Long (soâng Ñoàng Nai) vaø caùc cuø lao: Cuø lao Phoá, cuø lao Ruøa (nay thuoäc huyeän Taân Uyeân – Bình Döông) …laø nhöõng nôi saün nöôùc ngoït duøng cho sinh hoaït troàng tæa neân ngöôøi Vieät ñeán khai khaån sôùm nhaát.…Cuõng coù moät boä phaän löu daân ngöôïïc soâng Bình Phöôùc (soâng Loøng Taøu) leân vuøng Saøi Goøn – Beán Ngheù vaø vuøng ngaøy nay laø huyeän Thuaän An vaø Beán Caùt cuûa Bình Döông. Theo nhaø vaên Sôn Nam, daân Vieät coù kinh nghieäm ñònh cö: nhaø cöûa neân caát nôi ñoàng baèng, nhöng ñaát phaûi cao raùo, gaàn soâng raïch caøng toát, traùnh nôi nöôùc ñoïng, ao tuø “soâng saâu nöôùc chaûy” laø nôi cuoäc ñaát lyù töôûng veà phong thuyû (taøi lôïi doài daøo) nhöng trong thöïc teá laø ngöøa ñöôïc beänh taät, giao thoâng thuaän lôïi, coù nöôùc ñeå laøm ruoäng, coù nöôùc ñeå uoáng, neáu laø nôi nöôùc maën gaàn bieån thì treân gioàng cao vaãn ñaøo gieáng ñöôïc. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân taïi sao ban ñaàu ngöôøi Vieät ñònh cö ôû ven soâng, raïch, ôû caùc gioàng vaø cuø lao. Veà sau hoï khaån hoang roäng ra ñeán caùc vuøng ven röøng (vì ñòa hình khu vöïc Ñoâng Nam Boä chuû yeáu laø röøng) neân ñaây laø nguoàn lôïi voâ taän, keát hôïp vôùi nguoàn tö lieäu thaønh vaên trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí cheùp raèng vuøng ven nuùi cuõng laø nôi ngöôøi Vieät choïn ôû sôùm bôûi nôi ñoù coù ñieàu kieän khai thaùc caùc nguoàn lôïi laâm saûn nhö saên baén, khai thaùc goã, khai thaùc moû … Tuy saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí khoâng neâu moät teân nuùi naøo ôû Bình Döông ngaøy nay, nhöng chaéc chaén böôùc chaân löu daân Vieät cuõng ñaõ ñeán Bình Döông töø raát sôùm, vì vuøng ñaát thuoäc Bình Döông xöa raát nhieàu röøng, ñaây laø nguoàn lôïi lôùn veà goã, saên baén, laâm saûn …Veà ñieàu naøy, taùc giaû luaän vaên seõ phaân tích theâm trong phaàn vaên hoïc daân gian cuûa Bình Döông ñeå chöùng minh nhaän xeùt treân. Maët khaùc, vuøng ñaát Bình Döông xöa naèm giöõa hai con soâng lôùn: soâng Phöôùc Long vaø soâng Taân Bình, nhö vaäy khoâng coù lyù naøo löu daân ñeán ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh töø sôùm maø khoâng coù maët ôû vuøng ñaát Bình Döông töø raát sôùm. Trong khi ñoù, Bình Döông coù nhieàu soâng raïch raát tieän cho vieäc di daân baèng phöông tieän ghe, xuoàng. Töø nhöõng lyù do treân coù nhieàu nguoàn taøi lieäu cuûa Bình Döông ngaøy nay khaúng ñònh löu daân Vieät ñeán Bình Döông sôùm khoâng thua gì Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø cuï theå nhöõng nôi hoï ñeán sôùm nhaát laø vuøng Laùi Thieâu, Beán Caùt, ven soâng - 23 - Thò Tính … Theo taùc giaû luaän vaên, sôû dó caùc nguoàn söû lieäu ít nhaéc ñeán Bình Döông vì luùc naøy Bình Döông chöa coù treân baûn ñoà, ñaây chæ laø vuøng ñaát phuï caän cuûa Ñoàng Nai vaø Gia Ñònh vaø hai trung taâm vaên hoaù – kinh teá ban ñaàu cuûa Nam Boä ñöôïc hình thaønh ôû Ñoàng Nai vaø Gia Ñònh. Do vaäy, tuy naèm treân moät ñòa baøn cuøng coù chieàu daøi lòch söû hôn 300 naêm, ñöôïc khai khaån vaø phaùt hieän sôùm nhaát …, nhöng Bình Döông khoâng ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu trong söû saùch. Ñaây laø nhaän xeùt vaø laäp luaän rieâng cuûa taùc giaû. Ngöôøi Vieät voán coù truyeàn thoáng laøm noâng nghieäp luùa nöôùc, vì vaäy hoï thöôøng choïn nôi ñònh cö vaø khai khaån troàng troït ôû vuøng coù nguoàn nöôùc töôùi. Nhöõng vuøng ñaát ven soâng laø nôi ñaát toát vaø thuaän lôïi cho vieäc caøy caáy. ÔÛ nôi ñaát cao nhö vuøng ñaát töø Baø Ròa ñeán Thuû Daàu Moät, trong khoaûng cuoái theá kyû XVIII raát phoå bieán vieäc laäp ruoäng doïc caùc con suoái. Ngöôøi ta ñaép bôø ñaát doïc theo bôø suoái vaø chaén ngang doøng suoái ñeå khi nöôùc daâng leân seõ chaûy qua caùc keânh nhoû vaøo ruoäng luùa. Ngöôøi noâng daân Vieät ñaõ coá gaéng lôïi duïng nhöõng ñieàu kieän thieân nhieân vaø caûi taïo theâm baèng nhöõng coâng trình thuûy lôïi nhoû. Hoï böôùc ñaàu chinh phuïc thieân nhieân, bieán nhöõng vuøng ñaát khoâ khan hoaëc ngaäp luùn thaønh ñoàng ruoäng. Vaøo theá kyû 17, 18 khu vöïc khai hoang tuy chöa roäng laém song ñaõ trôû thaønh moät maïng löôùi nhöõng ñieåm coù cö daân nhoùm hoïp, nhaát laø ôû nhöõng vuøng ñöôïc khai phaù sôùm nhö Baø Ròa, Bieân Hoøa, Gia Ñònh… Baèng caùch thöùc khai thaùc vaø laøm thuûy lôïi nhö vaäy, nhöõng ngöôøi Vieät di cö ñaõ taêng cöôøng khai phaù moät soá cuø lao ôû giöõa doøng caùc con soâng lôùn: “Ñaûo Ruøa ôû Bieân Hoøa coù daân cö caøy caáy…”[60,tr.136] (nay laø Cuø Lao Ruøa thuoäc huyeän Taân Uyeân -tænh Bình Döông)”. Baèng nhöõng noã löïc saùng taïo trong khai hoang môû ñaát, ngöôøi Vieät treân ñoàng baèng Nam boä noùi chung vaø treân vuøng ñaát thuoäc Bình Döông xöa ñaõ taïo neân nhöõng vuøng canh taùc coù dieän tích khaù lôùn, troàng döôïc nhieàu loaïi caây ngoaøi luùa…, laø cô sôû böôùc ñaàu cho vieäc môû roäng coâng cuoäc khai thaùc sau naøy. - 24 - Sau hôn moät theá kyû di daân, rieâng taïi mieàn Ñoâng Nam boä ñaõ coù ñeán boán vaïn hoä (öôùc chöøng 200.000 daân) sinh soáng treân moät ñòa baøn roäng hôn ngaøn daëm. Ngöôøi Vieät trôû thaønh ña soá treân vuøng ñaát naøy. Töø theá kyû XV – XVIII cö daân Vieät ñaõ soáng hoøa bình beân caïnh cö daân baûn ñòa vaø cuøng nhau khai hoang laäp nghieäp treân vuøng ñaát môùi. Vaøo naêm 1698, theo leänh chuùa Nguyeãn, Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ kinh löôïc mieàn Gia Ñònh: Daân soá baây giôø ñöôïc hôn “4 vaïn hoä” bao goàm 3 nhoùm daân cö ngöôøi baûn ñòa (goàm caùc daân toäc cö truù ôû ñaây töø tröôùc khi coù maët ngöôøi Vieät nhö S’tieâng, Maï…) ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Vieät, trong ñoù ngöôøi Vieät ñoâng ñaûo nhaát. Nhoùm cö daân baûn ñòa coù phöông thöùc sinh soáng keát hôïp ngheàtroàng luùa vôùi khai thaùc caùc nguoàn lôïi töï nhieân. Ngöôøi Vieät thaïo ngheà luùa nöôùc töø ngaøy xöa, neân laøm ruoäng saâu (thaûo ñieàn), ngöôøi daân toäc laøm ruoäng cao (sôn ñieàn). Ngöôøi daân toäc töï yù ruùt daàn veà vuøng ñoài nuùi thích hôïp vôùi kyõ thuaät laøm raãy, saên baén. Ñaàu theá kyû XVIII hoï coøn ôû quanh vuøng Goø Vaáp, Hoùc Moân, Thuû Ñöùc, Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät roài thieân cö daàn leân phía Baéc. Theo “Lòch söû khaån hoang mieàn Nam” cuûa nhaø vaên Sôn Nam töø tröôùc khi Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc vaø toå chöùc di daân khaån hoang mieàn Nam, ôû ñaây ñaõ coù ngöôøi Vieät soáng chung vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi khaùc (ngöôøi Cao Mieân) cuøng khai khaån ruoäng ñaát “…ngöôøi Cao Mieân theâm phuïc oai ñöùc cuûa trieàu ñình ñem nhöôïng heát caû ñaát aáy roài ñi laùnh choã khaùc, khoâng daùm tranh trôû chuyeän gì…” [ 50,tr 28 ].Nhö vaäy löu daân ngöôøi Vieät khi ñeán khaån hoang Mieàn Nam ñaõ chung soáng vôùi caùc cö daân baûn ñòa vaø xaùc laäp chuû quyeàn treân vuøng ñaát môùi moät caùch hoøa bình . Nhö ñoïan vaên treân, theo quan ñieåm cuûa nhaø vaên Sôn Nam vaø moät soá yù kieán cho raèng caùc daân toäc nhoû ñoù ñeàu laø daân baûn ñòa, daàn daàn bò ñaåy lui leân röøng vaø nuùi ñoài tröôùc böôùc tieán vaên minh ngöôøi Vieät. Söï thaät laø daân baûn ñòa quen soáng treân vuøng cao, laøm luùa raãy, saên baét laø chính. Coøn ngöôøi Vieät ñaõ quen laøm luùa nöôùc laâu ñôøi, vaøo ñaây khaån hoang mang theo neàn vaên minh luùa nöôùc cuûa toå tieân, soáng coù toå chöùc hôn ngöôøi ôû tröôùc. Hai lôùp ngöôøi baûn ñiaï vaø löu daân cuøng soáng chung vôùi nhau. Khaùi nieäm veà nôi cö truù cuûa ñoàng baøo Thöôïng khi ngöôøi Vieät ñeán laäp nghieäp ôû vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai ñaõ ñöôïc Phuû bieân taïp luïc ghi nhaän nhö: “…laïi cho thu nhaän ngöoøi Moïi - 25 - töø treân ñaàu nguoàn xuoáng…”Hôn moät theá kyû sau nhaø söû hoïc Phan Huy Chuù coù nhaéc laïi vieäc naøy trong Lòch trieàu hieán chöông loïai chí :“…chuùa sai baét gaùi trai cuûa ngöôøi Moïi ôû ñaàu nguoàn ñöa ñi baùn...” ñaõ xaùc nhaän nôi sinh soáng cuûa ngöôøi Maï vaø ngöôøi S’tieâng laø nôi ñaàu nguoàn, soâng suoái, nôi nuùi non röøng raäm, vuøng cao. Boä phaän ngöôøi Hoa ñeán vaøo theá kyû XVII do caùc quan laïi, binh lính nhaø Minh vöôït bieån vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn cho pheùp vaøo khai khaån Nam boä. Ôû Ñoâng Nam boä nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân môû mang thöông maïi ôû Cuø Lao Phoá, Bieân Hoøa (Noâng Naïi ñaïi phoá), nhieàu ngöôøi Hoa sôùm chuyeån sang con ñöôøng buoân baùn, toå chöùc phoá chôï. Vaäy, ñaïi ña soá ngöôøi Vieät soáng baèng ngheà troàng luùa nöôùc. Söï khai phaù, bieán ñaát hoang thaønh ruoäng vöôøn, laáy noâng nghieäp laøm goác laø ñoäng löïc chuû yeáu bieán ñoåi cô baûn boä maët hoang vu cuûa ñoàng baèng Nam boä trong caùc theá kyû 17 -18 thaønh caùc ñoàng baèng saûn xuaát nhieàu luùa gaïo. Luùa gaïo ñaõ sôùm trôû thaønh noâng saûn haøng hoùa quan troïng, goùp phaàn laøm cho hoaït ñoäng thöông nghieäp cuûa vuøng naøy trôû neân phoàn thònh. Söï nghieäp khai phaù vuøng ñaát Nam boä vaø söï phoàn thònh cuûa noù laø coâng lao chung cuûa caùc coäng ñoàng cö daân, trong ñoù ngöôøi Khô Me vaø ngöôøi Hoa ñaõ goùp phaàn khaù quan troïng. Nhöng baèng phöông thöùc khai phaù ñaát hoang vu thaønh ruoäng vöôøn laøm noâng nghieäp, ngöôøi Vieät toû ra coù öu theá hôn haún caùc thaønh phaàn cö daân khaùc. Hoï ñaõ theå hieän vai troø chuû löïc trong coâng cuoäc khai phaù vaø thöïc söï trôû thaønh ngöôøi chuû nhaân chính cuûa vuøng naøy. 2.1.1.2 Nguyeãn Höõu Caûnh thieát laäp heä thoáng haønh chính vuøng ñaát xöa coù BD (töø 1698 veà sau ) Tieán trình nhaäp cö cuûa löu daân ngöôøi Vieät vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh dieãn ra lieân tuïc trong suoát theá kyû XVII vaø ñeán cuoái theá kyû naøy thì daân soá ñaõ hôn 40.000 hoä, phaân boá gaàn nhö khaép vuøng, maëc duø maät ñoä daân cö coøn töông ñoái thaáp. Ñoù chính laø cô sôû xaõ hoäi ñeå vaøo muøa xuaân naêm Maäu Daàn (1698), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu quyeát ñònh phaùi Thoáng suaát Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo thieát laäp heä thoáng quaûn lyù haønh chính vuøng naøy: “…Laáy ñaát Noâng Naïi laøm Gia Ñònh phuû, laäp xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, laäp xöù Saøi - 26 - Goøn laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán… Khi aáy ñaát ñai môû roäng caû ngaøn daëm,daân soá nhieàu hôn 4 vaïn hoäälaïi chieâu moä nhöõng löu daân töø Boá Chaùnh (nay laø Quaûng Bình) trôû voâ Nam ñeán ôû khaép nôi ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ, thoân chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng ñaát, chuaån ñònh thueá ñinh ñieàn vaø laäp hoä tòch ñinh ñieàn…” [25,tr.12 ]. 2.1.2. Ñòa lyù haønh chính tænh Bình Döông qua caùc theá kyû XVII-XIX 2.1.2.1 Toång Bình An-huyeän Phöôùc Long –dinh Traán Bieân töø 1698-1808 : Thôøi kyø ban ñaàu, löu daân ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa soáng chuû yeáu ven soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn.Ngöôøi Vieät khai thaùc ruoäng nöôùc vaø hoa maøu baùm phía cöïc nam theo soâng Saøi Goøn vaø caùc raïch nhö Laùi Thieâu, Buùng, Thò Tính : “… Nhöõng ñòa ñieåm ñònh cö luùc ban ñaàu laø vuøng Baø Ròa, Ñoàng Moân, Long Khaùnh, Taân Uyeân, nhöõng caùnh ñoàng ôû hai beân bôø soâng Ñoàng Nai gaàn Cuø Lao Phoá. Ñaát Traán Bieân luùc baáy giôø aên ñeán Thuû Ñöùc, Gioàng OÂng Toá, vuøng Thuû Thieâm, Nhaø Beø; phía Taây thì aên qua vuøng Thuû Daàu Moät, Laùi Thieâu…” [50,tr.35 ] Hieän chuùng ta chöa coù ñuû tö lieäu ñeå hieåu bieát treân ñòa baøn ñoù ñaõ ñöôïc “chia caét ñòa phaän” vaø “ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ, thoân” cuï theå nhö theá naøo. Caáp toång cuõng vaäy, khoâng bieát ranh giôùi chaéc chaén ôû ñaâu. Caøng veà sau, daân soá caøng phaùt trieån do sinh saûn töï nhieân vaø di daân boå sung, hoï môû roäng ñòa baøn cö truù vaø khai thaùc veà phía Baéc.Tuy nhieân, tôùi naêm 1698, mieàn Ñoâng Nam boä môùi trôû thaønh phuû huyeän chính thöùc cuûa Vieät Nam, ñuùng vôùi theá “daân laøng môû ñaát tröôùc, nhaø nöôùc ñeán cai trò sau” söû ta ghi roõ: “…muøa xuaân naêm Maäu Daàn, ñôøi vua Hieån Toâng Minh Hoaøng ñeá sai Thoáng suaát Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh sang kinh löôïc Cao Mieân, laáy ñaát Noâng Naïi laøm Gia Ñònh phuû, laäp xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, laäp xöù Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán. Moãi dinh ñaët chöùc löu thuû, caùc boä vaø kyù luïc ñeå quaûn trò. Khi aáy ñaát ñai môû roäng caû ngaøn daëm, daân soá nhieàu hôn 4 vaïn hoä, laïi chieâu moä nhöõng löu daân töø Boá Chaùnh trôû veà Nam ñeán ôû khaép nôi, ñaët ra phöôøng, aáp, xaõ, - 27 - thoân, chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng ñaát, chuaån ñònh thueá ñinh ñieàn vaø laäp boä tòch ñinh ñieàn…”. [25,tr.12 ] Vaäy laø khi aáy, phuû Gia Ñònh bao truøm leân khaép mieàn Ñoâng Nam boä. Soâng Saøi Goøn laøm ranh giôùi giöõa hai huyeän taû ngaïn ñeán bieån Ñoâng laø huyeän Phöôùc Long, höõu ngaïn tôùi soâng Tieàn laø huyeän Taân Bình. Bình Döông nay naèm ôû huyeän Phöôùc Long, ñaïi khaùi naèm giöõa soâng Saøi Goøn vaø soâng Ñoàng Nai. Khi môùi laäp, dinh Traán Bieân laõnh moät huyeän laø Phöôùc Long goàm 4 toång laø Taân Chaùnh (sau ñoåi thaønh Phöôùc Chaùnh), Bình An, Long Thaønh, Phöôùc An. Ñaïi boä phaän t._.où neàn vaên hoùa daân gian phaùt trieån roäng raõi vaø ña daïng. Cuøng vôùi, Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông cuõng laø nôi Phaät giaùo du nhaäp vaø ñöôïc truyeàn baù roäng raõi sôùm nhaát ôû mieàn Nam. Noùi toùm laïi, beân caïnh Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông xöa laø moät trong ba vuøng ñaát coù lòch söû hình thaønh vaø neàn vaên hoùa laâu ñôøi nhaát cuûa Nam Boä. 2. Tuy nhieân, lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vaãn coù neùt ñoäc ñaùo rieâng bieät trong doøng lòch söû vaø neàn vaên hoùa chung cuûa Ñoâng Nam Boä - Nam Boä. Ñoù laø söï phaùt trieån röïc rôõ cuûa ngheà thuû coâng myõ ngheä. Tay ngheà thôï Thuû xöa ñaõ noåi tieáng vaø ñeå laïi nhieàu coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät cao (nhaø coå, ñình, chuøa coå). Töø nhöõng laøng ngheà thuû coâng coå truyeàn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay, ngaønh thuû coâng myõ ngheä cuûa Bình Döông trôû neân ñaëc saéc vaø noåi tieáng trong caû nöôùc vôùi haøng thuû coâng myõ ngheä : Sôn maøi, Goám söù.Ñaëc bieät, Sôn maøi ôû Bình Döông laø maët haøng xuaát khaåu noåi tieáng khoâng chæ thu huùt kieàu baøo ta ôû nöôùc ngoaøi maø coøn laø maët haøng ñöôïc öa chuoäng cuûa nhieàu nöôùc treân Theá giôùi. Neùt ñoäc ñaùo khaùc cuûa vaên hoùa Bình Döông laø hình thöùc leã hoäi daân gian raát phaùt trieån : leã hoäi chuøa Baø raèm thaùng Gieâng thu huùt khoâng chæ daân Bình Döông maø coøn ñoâng ñaûo ngöôøi Vieät - ngöôøi Hoa ôû TP.HCM vaø caùc tænh laân caän. Ñình chuøa coå vaø nhöõng thaéng caûnh coå xöa cuûa Bình Döông laø nôi tham quan lyù töôûng cuûa du khaùch vaø coøn goùp phaàn ngoaïi caûnh cho caùc boä phim ñeà taøi laøng queâ Vieät Nam coå - 123 - xöa: phim Coå tích Vieät Nam, Luïc Vaân Tieân… quay ngoaïi caûnh ôû Bình Döông raát nhieàu, nhaát laø ñình Taân An (Beán Theá) laøm boái caûnh cho nhieàu phim nhö coå tích hoaëc caùc phim coù boái caûnh lòch söû. Moùn aên ñaëc saûn cuûa Bình Döông cuõng noåi tieáng ôû Nam Boä ( maêng cuït, saàu rieâng…)vaø trong nhöõng ngaøy hoäi veà “AÅm thöïc phöông Nam”, Bình Döông coù maët vôùi moùn baùnh beøo bì, gaø quay xoâi phoàng, baùnh boø boâng… raát aán töôïng. Nhö vaäy, vôùi lòch söû vaø vaên hoùa cuûa mình, Bình Döông goùp phaàn khoâng nhoû laøm phong phuù vaø ñoäc ñaùo theâm neàn lòch söû – vaên hoùa mieàn Ñoâng Nam Boä vaø vaên hoùa chung cuûa caû nöôùc Vieät Nam. 3. Luaän vaên:” Lòch söû –Vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” coøn nhieàu haïn cheá (do phaïm vi ñeà taøi quaù roäng, thôøi gian daøi), coù theå luaän vaên coøn thieáu moät vaøi khía caïnh naøo ñoù hoaëc khoâng ñi saâu vaøo chi tieát cuï theå ñöôïc (giôùi haïn trang vieát theo quy ñònh luaän vaên). Nhöng vôùi söï nghieân cöùu nghieâm tuùc, taùc giaû luaän vaên ñaõ coá gaéng khaùi quaùt, toång hôïp lòch söû vaø vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vôùi nhöõng gì ñaëc tröng, tieâu bieåu nhaát. Song song, luaän vaên cuõng ñi saâu khai thaùc nhöõng maûng maø baùo chí vaø nhöõng nhaø nghieân cöùu tröôùc chöa khai thaùc heát : ví duï nhö phaàn vaên hoïc daân gian (coù moät soá truyeän keå daân gian, caâu ñoá, nhöõng baøi thô duøng ñeå haùt ru, taùc giaû luaän vaên töï söu taàm ñöôïc vaø ñaây laø nguoàn tö lieäu tröôùc kia chöa töøng ñöôïc coâng boá) hoaëc moät soá phong tuïc taäp quaùn cuûa ñòa phöông (nghi leã Thænh sanh : Caùo saùt teá vaät ,teá vaø raõ thòt heo soáng ra töøng “tôï” trong cuùng ñình) maø caùc saùch vôû khaùc vieát veà cuùng ñình chöa nhaéc ñeán… Baèng söï söu taàm vaø bieân soaïn laïi, luaän vaên “lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” ñaõ goùp theâm söû lieäu laøm phong phuù Lòch söû – Vaên hoùa Bình Döông.Trong töông lai, hy voïng ñeà taøi ñöôïc phaùt trieån theâm lónh vöïc Kinh teá-Chính trò-Quaân söï- Ngoaïi giao ñeå hoaøn chænh toång theå dieän maïo vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX. 4. Töø söï hieåu bieát veà Lòch söû – Vaên hoùa Bình Döông, caùc theá heä treû seõ bieát quyù troïng, baûo toàn nhöõng di tích lòch söû, thích thuù tham gia caùc hình thöùc leã hoäi daân gian. Nhö vaäy vaên hoùa daân gian ôû Bình Döông vaãn ñöôïc duy trì vaø phaùt huy trong thôøi ñaïi ngaøy nay.Trong thôøi môû cöûa, - 124 - vaên hoùa Bình Döông vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình, vaãn khoâng maát ñi hoaëc bò lai taïp vôùi caùc neàn vaên hoùa ngoaïi quoác. Ñieàu naøy raát quan troïng trong thôøi kyø Bình Döông thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi, hoäi nhaäp vôùi vaên hoùa toaøn caàu. 5. Töø söï hieåu bieát veà tieán trình lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån, tính caùch truyeàn thoáng con ngöôøi Bình Döông, caùc nhaø quaûn lyù coù theå ñeà ra caùc chính saùch phaùt trieån kinh teá – vaên hoùa Bình Döông (döïa treân nhöõng öu ñieåm cuûa vuøng ñaát, lòch söû, con ngöôøi Bình Döông), chaúng haïn vôùi truyeàn thoáng ngheà thuû coâng laâu ñôøi, cö daân Bình Döông raát naêng ñoäng vì töø xöa hoï ñaõ laøm quen vôùi neàn kinh teá haøng hoùa (saûn xuaát vaø buoân baùn haøng thuû coâng). Vì vaäy ngöôøi Bình Döông hoâm nay cuõng raát nhanh nhaïy vôùi neàn kinh teá thò tröôøng, thích nghi nhanh choùng vôùi phong caùch laøm vieäc cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, tieáp thu nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät tieân tieán. Bình Döông ñöôïc nhö ngaøy hoâm nay coøn coù söï ñoùng goùp coâng lao khoâng nhoû cuûa giôùi laõnh ñaïo tænh Bình Döông, raát naêng ñoäng vaø côûi môû, coù nhieàu chính saùch kòp thôøi vaø thích hôïp ñaõ laøm Bình Döông phaùt trieån vôùi toác ñoä nhanh nhaát nöôùc. Qua luaän vaên:” Lòch söû -Vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” , toâi hieåu bieát saâu saéc hôn veà queâ höông mình, caûm thaáy yeâu vaø töï haøo veà queâ höông .Nhöng vì khaû naêng cuûa taùc giaû luaän vaên coù haïn maø ñeà taøi thì quaù roäng lôùn , chaéc chaén luaän vaên coøn nhieàu thieáu soùt, raát mong söï goùp yù vaø thoâng caûm cuûa quyù Thaày Coâ vaø taát caû nhöõng ñoïc giaû khaùc .Duø sao ñi nöõa, hoaøn thaønh ñöôïc luaän vaên vieát veà chính queâ höông mình, laø taâm huyeát cuûa toâi ñöôïc laøm moät chuùt gì ñoù cho queâ höông ./. DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Ñaøo Duy Anh (2000), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông , NXB Vaên hoùa – Thoâng tin. 2. Nguyeãn Quang AÂn (2003), Vieät Nam nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi haønh chính (1945- 2002), NXB Thoâng taán. 3. Ban chæ ñaïo leã kyû nieäm 300 naêm vuøng ñaát Bieân Hoøa – Ñoàng Nai(1998) Bieân Hoøa – Ñoàng Nai – 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, Nhaø xuaát baûn Ñoàng Nai. 4. Baùn nguyeät san Xöa vaø Nay(2002), Mieàn Ñoâng Nam Boä – Lòch söû vaø phaùt trieån, NXB TP.HOÀ CHÍ MINH . 5. Nguyeãn Coâng Bình, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng(1990),Vaên hoùa vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 6. Nguyeãn Chí Beàn(2003),Vaên hoùa daân gian Vieät Nam nhöõng phaùc thaûo, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 7. Thanh Ba bieân soaïn(1997),Nguyeãn Höõu Caûnh, chaân dung ngöôøi môû coõi, NXB Muõi Caø Mau. 8. Phan xuaân Bieân(1999), “Cö daân Bình Döông qua caùc thôøi kyø lòch söû”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 9. Ñaøo Linh Coân, Nguyeãn Duy Tyø(1993), Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 10.Lyù khaéc Cung(1998),”Tranh sôn maøi Vieät Nam”, Vieät Nam saéc höông xöa,NXB Thanh Nieân. 11.Traàn Chaâu(1995), “Laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp”, Soâng Beù di tích lòch söû vaø danh lam, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin –Baûo taøng tænh Soâng Beù. 12. Tröôøng Daân(1999),”Haøng döông,con ñöôøng ñeïp nhaát Bình Döông”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 13. Tröôøng Daân(1999),”Phaùc thaûo ñoâi neùt veà ñaëc tính vaên hoaù cuûa ngöôøi Bình Döông xöa”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 14. Leâ Xuaân Dieäm(1991),Khaûo coå hoïc Ñoàng Nai_ Baûo taøng Ñoàng Nai, NXB Ñoàng Nai. 15. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994), Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn – Gia Ñònh, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 16. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),”Ñòa lyù lòch sö,û”Toång keát nghieân cöùu ñòa baï Nam Kyø luïc tænh, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 17.. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn –Bieân Hoøa, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 18. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1999),” Ñòa lyù haønh chaùnh tænh Bình Döông qua caùc thôøi kyø”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 19. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khaån hoang laäp aáp ôû Nam kyø luïc tænh,NXB Treû Tp.HCM. 20.Nguyeãn Ñình Ñaàu(2002),”Ñòa danh Bình Döông”, Mieàn Ñoâng Nam Boä lòch söû vaø phaùt trieån , TP.HCM. 21.Phan Thanh Ñaøo(2004),Nhaø coå Bình Döông,Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông. 22. Nguyeãn Ñeä(1999),” Böôùc ñaàu khaûo saùt toân giaùo ôû Bình Döông”Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 23. Huyønh Ngoïc Ñaùng(1999),Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa, Luaän vaên thaïc só lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM. 24. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 25. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 26. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung vaø taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 27. Traàn Baïch Ñaèng chuû bieân(1991),Ñòa chí tænh Soâng Beù, NXB Toång hôïp, Soâng Beù. 28. Leâ Quyù Ñoân(1955), Phuû Bieân taïp luïc, T2, QIV, Phuû Quoác vuï khanh ñaëcï traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 29. Nguyeãn Minh Giao, Tìm hieåu veà thuû coâng myõ ngheä goám söù Bình Döông,Luaän vaên thaïc só lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM. 30. Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam(2002), Nhöõng ngoâi chuøa ôû Bình Döông quaù khöù vaø hieän taïi, NXB Toân giaùo Haø Noäi. 31. Giaùo hoäi coâng giaùo Vieät Nam(2004), Giaùo phaän Phuù Cöôøng, chöông 46, NXB Toân giaùo Haø Noäi. 32. Hoäi khoa hoïc Lòch söû thaønh phoá Hoà chí Minh(2004), Nam Boä ñaát vaø ngöôøi, (taäp 2) , NXB Treû. 33. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông(1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay ,xí nghieäp in Bình Döông . 34. Nhö Hieân, Nguyeãn Ngoïc Hieàn(1997),Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnhvôùi cuoäc khai saùngmieàn Nam Vieät Nam cuoái theá kyû XVII, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 35. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät(1998), Caùc hoïa só tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Ñoâng Döông,NXB Myõ thuaät, Haø Noäi. 36.Nguyeãn Hieáu Hoïc(1997),”Bình Döông gaén lieàn Saøi Goøn –Gia Ñònh”,Bình Döông moät theá kyû xöa,(45), Hoäi khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam . 37.Nguyeãn Höõu Hieáu(2004),”Cuùng vieäc leà-Moät tín ngöôõng mang ñaäm daáu aán thôøi khai hoang cuûa löu daân Nam Boä”, Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi(taäp 2),NXB Treû,tr.203-318. 38. Tröông Vónh Kyù , Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch(1997),Tieåu giaùo trình ñòa lyù Nam Kyø, NXB Treû. 39. Traàn Troïng Kim(2002),Vieät Nam söû löôïc , NXB Vaên hoùa thoâng tin . 40. Phan Khoang(2001),Vieät söû xöù Ñaøng Trong , NXB Vaên hoïc . 41. Huyønh Löùa(1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NXB TP. Hoà Chí Minh. 42. Huyønh Löùa(2000),” Caùc ngheà thuû coâng myõ ngheä truyeàn thoáng vaø ngheä thuaât taïo hình daân gian ôû Nam Boä”, Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII , XVIII , XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 43.Huøynh Löùa(1999),”Phaùc thaûo vaøi neùt veà Bình Döông thôøi khai phaù”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 44.Vónh Loäc(1999),”Danh thaéng nuùi Chaâu Thôùi, suoái Loà OÀ”Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 45.Nguyeãn Phan Quang(1994),Coù moät neàn ñaïo lyù Vieät Nam , NXB Thaønh phoá HCM. 46.. Nguyeãn Phan Quang(1999),” Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieân giaùm vaø ñòa chí tænh Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)”,Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 47. Ngoâ Vaên Quyù(2000),Nam Boä xöa vaø nay, NXB Treû TP.HCM. 48. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1969), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp II, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 49 Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1962), Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, NXB Söû hoïc, Haø Noäi. 50.Sôn Nam(2004), Lòch söû khaån hoang mieàn Nam, NXB Treû, TP.HCM. 51. Sôn Nam(1997),Ñaát Gia Ñònh - Beán Ngheù xöa & Ngöôøi Saøi Goøn, NXB Treû. 52. Sôn Nam(1967),Noùi veà mieàn Nam, NXB Laù Boái. 53. Sôn Nam(1992),Vaên minh mieät vöôøn, NXB Vaên hoùa. 54. Sôn Nam(2004),Ñình Mieáu & Leã hoäi daân gian Mieàn Nam , NXB Treû. 55. Sôn Nam(1999), “Ngöôøi Bình Döông”,Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP.HCM. 56. Sôn Nam(1999),” Truyeàn thoáng vaên hoùa”,Ñò chí Soâng Beù, NXB Toång hôïp Soâng Beù. 57.Huøynh Ngoïc(1998),”Ñình Baø Luïa va øneùt ñeïp cuûa neàn vaên hoùa coå”, Vaên ngheä Bình Döông,(soá 9),Bình Döông-Ñaát nöôùc-con ngöôøi (taäp 1). 58. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1999),Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP.HCM. 59.. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1998),Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät – Bình Döông 300 naêm”, in taïi Xí nghieäp in Bình Döông . 60.Traàn Thò Thanh Thanh(2002),”Nhìn laïi vieäc khai phaù cuûa ngöôøi Vieät treân ñaát Gia Ñònh theá kyû XVII-XVIII”,Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII- XIX. 61.Chu Quang Tröù(2001), Di saûn vaên hoùa daân toäc trong tín ngöôõng vaø toân giaùo ôû Vieät Nam, NXB Myõ thuaät. 62. Ñaëng Thu(1994), Di daân cuûa ngöôøi Vieät töø theá kyû X – XIX, Trung taâm nghieân cöùu daân soá vaø phaùt trieån, Haø Noäi. 63. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng(1999), Ñình Nam Boä xöa vaø nay, NXB Ñoàng Nai. 64. Huyønh Quoác Thaéng(2003), Leã hoäi daân gian ôû Nam Boä, NXB Vaên hoùa – Thoâng tin, Haø Noäi. 65. Haø Vaên Taán(1998), Theo daáu caùc vaên hoùa coå , NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 66. Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà chí Minh(2002), kyû yeáu Hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö phaïm TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in taïi Thaønh phoá Hoà chí Minh. 67. Traàn Ngoïc Theâm(1999), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam , NXB Giaùo duïc . 68. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh(1999),Löôïc söû 300 naêm (1698 - 1998) Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh, NXB Treû. 69. Thö vieän Tænh Bình Döông(2002),Thö muïc toaøn vaên “Bình Döông ñaát nöôùc – on ngöôøi” ,Taäp1, thö vieän Bình Döông. 70. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia - Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh(2000),Ñònh cö cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Nam Boä (töø theá kyû XVII ñeán naêm 1945), NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia – Vieän söû hoïc, 71. Taïp chí Xöa vaø nay(1998),Nam Boä xöa, NXB Vaên hoùa daân toäc. 72. Taïp chí Xöa vaø nay(2003),Nam Boä xöa & Nay, NXB Thaønh phoá HCM. 73. Buøi Ñöùc Tònh(2002),” Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam Boä”,kyû yeáu hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö phaïm TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in taïi Thaønh phoá Hoà chí Minh. 74. Buøi Ñöùc Tònh(1999), Löôïc khaûo ñòa danh Nam Boä,NXB Vaên ngheä TP. HCM. 75. Nguyeãn Ñöùc Tuaán(2004), “ Caùc ñeà taøi trang trí trong caùc di tích kieán truùc ngheä thuaät ôû Bình Döông”,Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi,(taäp II), NXB Treû. 76. Thích Hueä Thoâng(2000), Sô thaûo Phaät giaùo Bình Döông,NXB Muûi Caø Mau. 77. Lö Nhaát Vuõ – Leâ Giang chuû bieân(2001),Daân ca vaø Thô ca Daân gian Bình Döông,Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông. 78. Vieät Nam-Ñaát nöôùc-Con ngöôøi(2004), Chaøo möøng quyù khaùch ñeán Bình Döông, NXB Thoâng taán. PHUÏ LUÏC Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Bình Döông: Theo baøi vieát: “Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam boä cuûa Buøi Ñöùc Tònh” ñaêng trong “Kyû yeáu hoäi thaûo Nam boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaâùn ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX” – Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TPHCM – 2002. Ñòa danh ôû Nam boä ñöôïc trình baøy theo 4 chuû ñeà: - Caùc vaät theå töï nhieân, vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chaùnh quaân söï ñöôïc duøng ñeå caáu taïo ñòa danh. - Coäi nguoàn ngoân ngöõ cuûa caùc ñòa danh nhöõng dung hôïp bieán chuyeån ñòa danh a/Caùc vaät theå töï nhieân- Vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chính quaân söï: Caùc vaät theå töï nhieân thöôøng gaëp trong caùc ñòa danh (chæ choïn nhöõng ñòa danh coù ôûù ñòa baøn Bình Döông ngaøy nay). - Böng: töø goác Khôme “laøng”, chæ choã ñaát truõng giöõa moät caùnh ñoàng, muøa naéng thöôøng khoâng coù nöôùc ñoïng, nhöng muøa möa thì ngaäp khaù saâu vaø coù caùc thöù laùc, ñöng moïc. Muøa nöôùc böng thöôøng coù nhieàu caù ñoàng. Daân gian coù caâu: “gioù ñöa gioù ñaåy veà raãy aên coøng, veà böng aên caù, veà gioàng aên döa”. Ôû Bình Döông coù: Böng Caûi (thò xaõ Thuû Daàu Moät): vì laø vuøng ñaát thaáp giöõa caùnh ñoàng troàng nhieàu caûi. - Böng Caàu (xaõ Töông Bình Hieäp, caùch Thuû Daàu Moät 5 km) laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc giöõa caùnh ñoàng cho neân phaûi baéc moät caây caàu ngang qua, treân caàu laø quoác loä 13 (nay laø Ñaïi loä Bình Döông), nöôùc löu thoâng töø ruoäng beân naøy ñöôøng sang ruoäng beân kia ñöôøng nhôø oáng coáng döôùi chaân caàu. Muøa möa ngöôøi ta coøn ngaên nöôùc laïi ñeå duøng vaøo muøa naéng xaû nöôùc ra töôùi ruoäng. Ñòa danh naøy cuõng ñöôïc nhaéc ñeán trong taøi lieäu: “Lòch söû tænh Bình Döông” (qua nieân giaùm vaø ñòa chí Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp) cuûa PGS, TS Nguyeãn Phan Quang ghi: “… nhaø thôø Töông Hieäp: ngöôøi Vieät Nam goïi laø Bung – Cou (Böng Caàu) caùch Thuû Daàu Moät 5 km. coù 300 daân, moät tröôøng hoïc moät nhaø vieäc..”[46,tr.70 ]Caên cöù vaøo nhöõng caùch ñöôïc moâ taû thì Bung – Cou chính laø Böng Caàu ngaøy nay. Treân thöïc teá coù ñoàng ruoäng, coù caàu, coù böng, coù nöôùc chaûy, coù ñình thôø Töông Hieäp… hoaøn toaøn xaùc thöïc bôûi vì vuøng naøy chính laø nôi choân rau caét roán cuûa taùc giaû luaän vaên. Töông töï: moät ñòa danh khaùc naèm ôû xaõ Taân Ñònh, huyeän Beán Caùt, tænh Bình Döông: ñoù laø Böng Ñæa. Theo caùch lyù giaûi treân thì coù leõ ñaây xöa laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc giöõa coù caùnh ñoàng vaø coù nhieàu … ñæa. - Cuø lao: coù leõ do Vieät hoùa tieáng daân toäc mieàn bieån Pulo: cuø lao laø coàn treû neân roäng lôùn, coù nhieàu ngöôøi soáng treân ñoù. Cuø lao chæ rieâng duøng ñeå goïi nhöõng vuøng nöôùc vaây quanh ñaát lieàn ôû giöõa. Cuø lao Ruøa: (Taân Uyeân, Bình Döông): laø vuøng ñaát nhoâ leân, coù ngöôøi sinh soáng, xung quanh laø nöôùc, nhìn hình daïng gioáng con ruøa neân goïi laø Cuø Lao Ruøa. - Goø: nhöõng maûnh ñaát cao, cao hôn nhöng heïp hôn gioàng. Moät soá teân goø veà sau ñaõ thaønh teân goïi cuûa vuøng (Goø Döa, Goø Vaáp) ôû Bình Döông coù Goø Moái (Taân Ñònh, Beán Caùt), Goø Ñaäu (Thò xaõ Thuû Daàu Moät)… - Möông: ôû mieàn Taây Nam boä laø danh töø chæ nhöõng con raïch nhoû, ngaén vaø cuøn. Ôû moät soá tænh: hai beân ñöôøng coù caùc möông taïo thaønh do vieäc laáy ñaát ñaép ñöôøng tröôùc khi raûi ñaù goïi laø möông loä, coù khi roäng ñeán vaøi meùt (khu vöïc Laùi Thieâu, caàu Ngang: caàu baéc ngang qua möông nöôùc). Caùc möông vöôøn ñuû roäng vaø möông boø aên ra soâng raïch coù theå duøng laøm ñöôøng nöôùc giao thoâng. “Trong tænh Thuû Daàu Moät, beân phaûi con ñöôøng töø Bình Nhaâm ñeán Buùng coù ghe thuyeàn ñi laïi nhö trong moät con raïch” [73,tr.184]. -Hoá: Choã ñaát truõng, muøa naéng khoâ raùo, nhöng muøa möa coù moâi nöôùc laáp xaáp (Hoá Baøo – Cuû Chi). Bình Döông coù ñòa danh Hoá Le (xaõ Thôùi Hoøa-huyeän Beán caùt ) coù leõ laø vuøng ñaát truõng xöa coù nhieàu maêng le. -Maïch: Doøng nöôùc töø döôùi ñaát ñoå leân, nhoû thì coù theå höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy nöôùc uoáng vaø taém giaët, lôùn hôn coù theå chaûy ñi thaønh moät ngoïn suoái nhoû cung caáp nöôùc cho nhieàu nhu caàu khaùc. “…Ôû vuøng Thuû Ñöùc Laùi Thieâu coù nhieàu maïch loaïi naøy..” [74,tr.20]. Ñaëc bieät, theo töø ngöõ ñòa phöông ôû Bình Döông ngöôøi ta goïi maïch nöôùc ngaàm töø döôùi ñaát ñoå leân, ñöôïc höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy nöôùc uoáng hoaëc taém giaët laø “moïi”. Ví duï: moïi Thaày Thô, moïi Chôï… -Raïch: Doøng nöôùc ñoå ra soâng nhöng nhoû hôn soâng: Raïch Baép (Beán Caùt – Bình Döông). Chaéc ven raïch naøy xöa troàng nhieàu baép. -Beán: Ban ñaàu laø choã thuyeàn gheù vaøo bôø, vì ñuû ñieàu kieän cho thuyeàn ñoã neân vieäc ñoã thuyeàn ôû vò trí naøy coù tính caùch thöôøng xuyeân. Sau chæ choã nhieàu ghe thuyeàn thöôøng xuyeân ñoã laïi do yeâu caàu chuyeân chôû. Beán: Ngoaøi caùch ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng, coøn coù caùch ñaët teân rieâng bieät caên cöù vaøo loaïi haøng hoùa ñöôïc caát leân nhieàu nhaát ôû beán: Beán Coû, Beán Cuûi ôû Thuû Daàu Moät, Beán suùc laø nôi buoân baùn nhöõng suùc goã :”… ôû taû ngaïn soâng Saøi Goøn ngöôïc maát 3 giôø ñoàng hoà laø moät trung taâm buoân goã noåi tieáng … “[38,tr.71].Beán Caùt coù leõ naèm trong tröôøng hôïp ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng”… Beán Caùt caùch Thuû Daàu Moät 22 km laø moät trung taâm ôû giöõa röøng cuõng laø nôi tieáp noái con ñöôøng töø soâng Thò Tính vaø con ñöôøng töø Kratie…”[46,tr.71] Theá nhöng ñòa danh Beán Thueá (xaõ Taân An) Thuû Daàu Moät thì laïi deã giaûi thích.Ñòa chí Soâng Beù vieát :”Töø thôøi Gia long thaáy ghi tuaàn An Lôïi phía Baéc chôï Thuû Daàu Moät nhaèm thu thueá thuyeàn beø qua laïi “ Ñaây laø choã thuyeàn beø qua laïi phaûi vaøo bôø ñeå ñoùng thueá laâu daàn goïi laø “Beán Thueá”, nhöng do caùch phaùt aâm cuûa ñòa phöông neân ngöôøi ta goïi laø Beán Theá, laâu daàn taïo thaønh ñòa danh “Beán Theá”. -Caàu ngang: laø caàu baéc ngang moät möông loä hay moät con soâng chaûy gaàn saùt loä vaø song song vôùi loä; do ñoù caàu ngang naèm thaúng goùc vôùi ñöôøng caùi vaø ñaâm ngang ra ñöôøng caùi : “…treân ñöôøng töø Laùi Thieâu ñi Thuû Daàu Moät, ôû khoaûng Bình Nhaâm coù moät Caàu Ngang vaø ôû ngay chôï Buùng (ñuùng lyù laø Buùn, vieát sai chính taû, do phaùt aâm khoâng ñuùng cuûa ngöôøi Nam boä) laïi coù moät Caàu Ngang nöõa khaù lôùn, caû hai ñeàu baéc qua möông loä saùt beân ñöôøng…” [74,tr.59] Caàu Ngang ngaøy nay laø khu du lòch noåi tieáng cuûa Bình Döông (Laùi Thieâu). b. Caùc vò trí lieân heä ñeán giao thoâng. -Doác: choã ñaát leân cao. Doác ôû choã ñænh cao cuûa noù cuõng laø moät vò trí ñaùnh daáu treân truïc loä (Doác Chuøa – Taân Uyeân) (Doác Ñình: ngay doác coù caùi ñình Töông Hieäp). -Truoâng: “Ñöôøng xuyeân qua moät khu röøng, loái ñi coù saün nhöng hai beân treân ñaàu ngöôøi ñi ñeàu coù nhöõng thaân caây vaø caønh laù bao phuû. Treân ñöôøng töø vuøng Dó An vaøo chieán khu Ñ coù Truoâng Sim, xaõ Ñònh Phöôùc coù Truoâng Boøng Bong: xöa coù nhieàu daây boøng bong leo treân caây röøng. Ngaõ tö Sôû Sao: Vì xöa kia qua khoûi ngaõ tö laø röøng caây sao neân teân goïi ngaõ tö sôû sao (Sôû: nhieàu, ví duï sôû cao su…) c. Caùc vò trí taäp hôïp daân cö: -Chôï: vò trí taäp hôïp nhieàu ngöôøi do nhu caàu mua vaø baùn tuï taäp vaøo nhöõng thôøi gian nhaát ñònh. Chôï thöôøng mang teân ñòa phöông, coù khi teân ngöôøi saùng laäp chôï hay chuû chôï (ñoäc quyeàn thaàu thueá chôï nhö chôï Laùi Thieâu).Moät caùch lyù giaûi khaùc (chæ laø moät giaû thuyeát): Coù moät oâng thöông laùi ñaõ töï thieâu (neân goïi laø Laùi Thieâu). Theo loaïi haøng ñöôïc mua baùn nhieàu nhaát (chôï Buùn) nhöng do phaùt aâm Nam boä thaønh chöõ Buùng[74,tr.61]. Ñaây laø caùch lyù giaûi cuûa ñòa chí Soâng Beù. -Xoùm: töø ñeå phaân bieät moät khu vöïc trong laøng (xaõ) hay ñòa phöông lôùn hôn, veà muïc tieâu saûn xuaát, thöông maïi hay chæ ñôn thuaàn veà vò trí. (Xoùm Chuøa, Xoùm Beán ôû xaõTaân Ñònh-huyeän Beán Caùt-Bình Döông). Xoùm Chuøa vì ôû ñoù coù chuøa coå. Coøn Xoùm Beán coù leõ gaàn beán soâng. d. Caùc ñôn vò haønh chính, quaân söï. -Dinh: Ñôn vò haønh chính vaø quaân söï thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Moät dinh goàm moät huyeän hay moät chaâu. Ví duï naêm 1698 Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët Traán Bieân dinh chæ coù huyeän Phöôùc Long (Bieân Hoøa) Phieân Traán dinh chæ coù huyeän Taân Bình. -Traán: Ñeán thôøi Gia Long, do vieäc ñoåi Gia Ñònh traán ra Gia ñònh thaønh, dinh ñöôïc ñoåi thaønh traán. -Thuû: danh töø chæ ñoàn canh gaùc doïc theo caùc trieàn soâng vaø khaù phoå bieán ôû thôøi phong kieán neân “Thuû” ñaõ ñi vaøo moät soá ñòa danh hieän nay haõy coøn thoâng duïng nhö Thuû Ngöõ, Thuû Thieâm, Thuû Ñöùc (thuoäc TPHCM), Thuû Daàu Moät thuoäc tænh Bình Döông, Thuû Thöøa thuoäc tænh Long An, Thuû Chieán Sai (ôû chôï Môùi) tænh An Giang. Ngöõ, Thieâm, Ñöùc coù leõ laø teân nhöõng vieân chöùc cai quaûn caùc thuû naøy ñaõ giöõ chöùc vuï töø khi Thuû môùi ñöôïc thaønh laäp cho ñeán khi khoâng coøn taùc duïng. e. Phaân chia ñòa danh theo nhoùm töï nhieân: * Ñòa danh Daàu Tieáng: Theo ñòa chí Soâng Beù thì Daàu Tieáng laø caây daàu noåi tieáng. Giai thoaïi veà caây daàu naøy ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc cheùp laïi trong muïc saûn vaâït cuûa ñaát Gia Ñònh: Thaùng 7 naêm 1780, Nguyeãn Aùnh truyeàn cho quaân só ñoán caây ñeå ñoùng thuyeàn. ÔÛ röøng Quang Hoùa (hieåu laø vuøng Traûng Baøng) coù moät caây sao (coù giai thoaïi laø daàu) laâu ñôøi, ban ngaøy thöôøng thaáy coù löûa saùng nhö hai caây ñeøn, thaáy thì ham nhöng quaân só vöøa cheùm nhaùt röïa ñaàu tieân laø laäp töùc hoäc maùu cheát. Ai naáy hoaûng sôï nhöng töôùng Ñoã Thaønh Nhôn beøn ñem leänh treân ñeán, baûo ai sôï seät thì bò xöû töû. Quaân só beøn haï caây coå thuï noï. Coù tieáng noå to, nhöïa caây chaûy lai laùng nhö maùu ñoû. Goïi röøng Traûng Baøng, khu vöïc roäng thì coù theå aên ñeán beân kia soâng, thuoäc vuøng Daàu Tieáng. Caâu chuyeän treân lyù giaûi ñòa danh Daàu Tieáng cuõng khaù hôïp lyù. Qua giai thoaïi ñoù, neáu ta löôït boû nhöõng yeáu toá thaàn thoaïi, hoang ñöôøng thì noù laïi mang tính hieän thöïc saâu saéc: phaûn aùnh röøng giaø Ñoâng Nam Boä: ngheà ñoán röøng nguy hieåm, thôï ñoán röøng sôï nhaát nhöõng caây coù caây da kyù sinh baùm vaøo, reã boá thaân caây chaèng chòt, khi ngaõ xuoáng caây bò vöôùng víu, laém khi ngaõ xuoáng khoâng ñuùng höôùng döï kieán, gaây tai naïn cheát ngöôøi. Khi ñoán caây to maø coù caây con moïc keà beân, neân ñeà phoøng vöôùng nhau. Tuy nguy hieåm nhöng ngheà thôï saên, ñoán röøng, laøm cuûi … raát phoå bieán ôû mieàn Ñoâng xöa. -Suoái Loà oà: nôi ñaây coù con suoái, treân bôø coù nhieàu caây tre loà oâ, goïi teân traïi thaønh loà oà neân coù teân laø suoái Loà oà. BAÛN ÑOÀ PHUÛ GIA ÑÒNH NAÊM 1698 BAÛN ÑOÀ PHUÛ PHÖÔÙC LONG NAÊM 1808 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ LUÏC TÆNH NAÊM 1836 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ THÔØI PHAÙP THUOÄC BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1955 - 1959 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1963 Caùc coâng cuï coù coâng naêng giuùp ngöôøi khai hoang môû ñaát : r ìu, röïa, phaûng Ñình Phuù Long (Laùi Thieâu) xaây naêm 1842 Chöng nghi trong cuùng ñình Töông Hieäp Chuøa Hoäi Khaùnh Xaây Naêm 1741 (xaây döïng laïi naêm 1868) Tranh sôn maøi laøm baèng chaát lieäu sôn ta “Quan traïng veà laøng” MUÏC LUÏC MÔÛ ÑAÀU CHÖÔNG 17 KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ...................................................................................... 7 1.1. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay: 7 1.2 Ñoâi neùt veà vaên hoùa tieàn söû ôû Bình Döông. ........................................ 11 1.3. Cö daân Bình Döông töø theá kyû I ñeán ñaàu theá kyû XVII: ..................... 17 1.4. Bình Döông thôøi khai phaù( tröôùc theá kyû XVI-ñaàu theá kyû XVII) ...... 18 CHÖÔNG 220 LÒCH SÖÛ –VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII-ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX ............................................................................................. 20 2.1VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX 20 2.1.1Khai phaù vuøng ñaát Bình Döông theá kyû XVII-XVIII ................... 20 2.1.2. Ñòa lyù haønh chính tænh Bình Döông qua caùc theá kyû XVII-XIX . 26 2.1.3. Ñòa danh Bình Döông: ................................................................ 35 2.1. 4. Ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa Bình Döông trong vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh 42 2.1.5 Cö daân Bình Döông caùc theá kyû XVII- XIX: ............................... 50 2.1.6.Lòch söû caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Bình Döông : ... 53 2.2. VAÊN HOÙA BÌNH DÖÔNG THEÁ KYÛ XVII- XIX ............................. 60 2.2.1.Boái caûnh lòch söû hình thaønh vaên hoùa Bình Döông : .................... 60 2.2.2. Tín ngöôõng-Leã hoäi daân gian: ..................................................... 62 2.2.3 Caùc toân giaùo ôû Bình Döông:........................................................ 80 2.2.4. Vaên hoïc daân gian ôû Bình Döông: ( theá kyû XVII-XIX) .............. 90 2.2.5. Ngheä thuaät : .............................................................................. 102 2.2.6 Kieán truùc coå treân ñaát Bình Döông : ........................................... 110 2.2.7 Ñaëc saûn aåm thöïc : ..................................................................... 115 2.2.8 Tính caùch truyeàn thoáng ngöôøi Bình Döông : ............................. 118 KEÁT LUAÄN .................................................................................................... 122 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC ._.