Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH --- W › X --- LE THÒ KIM ÑÍNH LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT CHUYEÂN NGAØNH: NGOÂN NGÖÕ HOÏC MAÕ SOÁ: 60.22.01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. DÖ NGOÏC NGAÂN THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2006 Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät LÔØI CAÛM ÔN Luaän vaên naøy hoaøn thaønh ngoaøi söï noã löïc cuûa chính baûn thaân coøn coù söï chæ baûo, giuùp ñôõ taän tình cuûa caùc thaày coâ, caùc anh chò vaø caùc baïn hoïc cuøng khoùa. Tröôùc heát, toâi xin baøy toû loøng tri aân saâu saéc coâ Dö Ngoïc Ngaân, ngöôøi ñaõ heát loøng höôùng daãn khoa hoïc, giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi. Toâi xin traân troïng caûm ôn quí thaày coâ ñaõ nhieät tình ñoùng goùp yù kieán vaø truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc voâ cuøng quí baùu. Xin caûm ôn Phoøng Ñaøo taïo Sau Ñaïi hoïc vaø Khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå toâi thöïc hieän vaø baûo veä luaän vaên. Sau cuøng, toâi cuõng xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình, baïn beø, ñoàng nghieäp ñaõ coå vuõ, khích leä ñeå toâi coù theå yeân taâm hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Moät laàn nöõa toâi xin gôûi ñeán taát caû lôøi caûm ôn chaân thaønh vaø saâu saéc nhaát. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 05 naêm 2006 Leâ Thò Kim Ñính Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät MUÏC LUÏC DAÃN NHAÄP 0.1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ..................................1 0.2. Lòch söû vaán ñeà ..................................................................................2 0.3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu .................................................10 0.4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ................................11 0.5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ....................................................................12 Chöông 1 TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1.1. Lòch söï ngoân ngöõ .............................................................................15 1.1.1. Khaùi nieäm .....................................................................................15 1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï ..........................................................................15 1.1.1.2. Vai giao tieáp .................................................................................16 1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï ............................................................17 1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï .....................................................................18 1.1.3.1. Theå dieän döông tính ....................................................................19 1.1.3.2. Theå dieän aâm tính ........................................................................19 1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän ............................................................20 1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï ................................................................21 1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính .........................................................21 1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính ...................................................23 1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa .....................................................................25 1.2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán ..............................................26 1.2.1. Khaùi nieäm .....................................................................................26 Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 1.2.2. Phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán ..........................................33 1.2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh .................................................................34 1.2.2.2. Caàu khieán hoøa ñoàng ....................................................................37 1.2.3. Caàu khieán lòch söï ..........................................................................38 Chöông 2 LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT 2.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï ............44 2.1.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính ...............45 2.1.1.1. Haønh ñoäng môøi ........................................................................45 2.1.1.2. Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi ...................................................53 2.1.1.3. Haønh ñoäng khuyeân raên/nhaéc nhôû ..........................................59 2.1.2. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính ....................65 2.1.2.1. Haønh ñoäng ra leänh ..................................................................65 2.1.2.2. Haønh ñoäng yeâu caàu .................................................................71 2.1.2.3. Haønh ñoäng xin pheùp ................................................................74 2.1.2.4. Haønh ñoäng thænh caàu ...............................................................79 2.2. Phöông thöùc bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät ................................................................................................... 84 2.2.1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp ................................................86 2.2.1.1. Duøng thaønh phaàn môû roäng .....................................................86 2.2.1.2. Duøng töø xöng hoâ ......................................................................101 2.2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp .................................................108 2.2.2.1. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh ..................................111 2.2.2.2. Duøng hình thöùc nghi vaán ........................................................116 Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät KEÁT LUAÄN .......................................................................................................127 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..............................................................................132 PHUÏ LUÏC ..........................................................................................................141 Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 1 DAÃN NHAÄP 0.1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI VAØ MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU Moät trong hai chöùc naêng cô baûn cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp xaõ hoäi. Hoøa mình vaøo söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ hoïc theá giôùi, Vieät ngöõ hoïc cuõng chuyeån mình ñeå tieáp caän ngoân ngöõ treân bình dieän môùi – ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc cuûa noù. Ñaët ngoân ngöõ trôû veà ñuùng vò trí cuûa noù trong moái töông quan giöõa nhieàu yeáu toá, ñaëc bieät laø ngöõ caûnh giao tieáp vaø ñoái töôïng giao tieáp, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû ra moät con ñöôøng môùi trong nghieân cöùu ngoân ngöõ: Ngöõ duïng hoïc. Luùc naøy, ngoân ngöõ khoâng coøn laø moät yeáu toá tónh taïi maø laø moät hoaït ñoäng mang tính lieân caù nhaân. Do ñoù, moät vaán ñeà toái quan troïng ñöôïc ñaët ra: pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ vaø noù ngaøy caøng thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc. Coù theå noùi raèng lòch söï khoâng phaûi laø moät vaán ñeà thuaàn tuyù ngoân ngöõ hoïc. Ngöôïc laïi, noù bò chi phoái raát nhieàu bôûi caùc yeáu toá beân ngoaøi ngoân ngöõ nhö ngöõ caûnh giao tieáp, vai giao tieáp, phong tuïc taäp quaùn, vaên hoùa… Lòch söï ngoân ngöõ laø moät maûnh ñaát roäng lôùn ñang caàn caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc khai phaù. Tuy nhieân, trong khuoân khoå luaän vaên naøy, chuùng toâi böôùc ñaàu chæ mieâu taû moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø khaûo saùt pheùp lòch söï ngoân ngöõ chi phoái nhö theá naøo ñeán vieäc löïa choïn caùc phöông tieän bieåu ñaït haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät. Hieän nay, song song vôùi quaù trình giao löu kinh teá cuûa caùc quoác gia laø quaù trình giao löu giöõa caùc neàn vaên hoùa maø moät phaàn trong ñoù laø ngoân ngöõ thì nghieân cöùu veà tieáng Vieät noùi chung vaø veà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät noùi rieâng laø moät vaán ñeà thöïc söï caàn thieát trong vieäc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa Vieät. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 2 0.2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi chung vaø lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät noùi rieâng vaãn coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû. 0.2.1. Trong vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh khaûo saùt öùng xöû lòch söï trong ngoân ngöõ treân nhieàu bình dieän. Robin Lakoff (1972, 1977), Geoffery Leech (1983), Penelop Brown & Stephen Levinson (1978, 1987), George Yule (1977)… ñaõ xaây döïng moâ hình lòch söï chung cho taát caû caùc ngoân ngöõ vaø cho raèng lòch söï laø chieán löôïc hay laø phöông tieän giöõ theå dieän trong giao tieáp. Coøn J. House (1989), Held (1992), Blum-Kulla (1987), Maria Sifianou (1999) laïi nghieân cöùu ñoái chieáu hieän töôïng lòch söï giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau. Ngoaøi ra, vaán ñeà lòch söï coù lieân quan ñeán giôùi tính hay lòch söï trong söï töông taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa cuõng ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu nhö P. Brown (1976), S. Zimin (1981)… ñeà caäp ñeán. Tuy nhieân, veà maët quan ñieåm, giöõa caùc nhaø nghieân cöùu treân vaãn coù nhieàu baát ñoàng khi xaùc ñònh noäi dung, phöông tieän bieåu hieän lòch söï hay vai troø caùc nhaân toá xaõ hoäi ñoái vôùi söï ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï cuûa ngoân ngöõ trong giao tieáp. Sau ñaây, luaän vaên seõ ñi vaøo moâ taû khaùi quaùt nhöõng ñieåm chính trong lyù thuyeát cuûa caùc taùc giaû ñaõ neâu treân. R. Lakoff (1973) laø ngöôøi môû ñaàu cho vieäc nghieân cöùu lòch söï trong ngoân ngöõ. Keá thöøa vaø phaùt huy nguyeân taéc coäng taùc (cooperative principle) trong lyù thuyeát hoäi thoaïi cuûa P. Grice, taùc giaû naøy ñaõ môû roäng caùc khaùi nieäm veà quy taéc ngöõ phaùp (grammatical rules) vaø khaùi nieäm veà taïo döïng caùc hình thöùc phuø hôïp vôùi ngöõ duïng hoïc. Töø ñoù, baø ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “lòch söï laø toân troïng nhau”. Ñaây chính laø bieän Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 3 phaùp höõu hieäu ñeå giaûm bôùt söï xung ñoät trong dieãn ngoân. Theo R. Lakoff, coù ba quy taéc lòch söï trong giao tieáp: - Khoâng ñöôïc aùp ñaët (Don’t impose) - Ñeå ngoû söï löïa choïn (Offer optionality) - Laøm cho ngöôøi ñoái thoaïi caûm thaáy thoaûi maùi (Make a feel good) Sau naøy, trong nhieàu coâng trình nghieân cöùu, R. Lakoff ñaõ xem xeùt lòch söï trong söï töông taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa, trong ñoù coù söï leã ñoä vaø phaät loøng trong dieãn ñaït ngoân ngöõ. Lyù thuyeát lòch söï cuûa G. Leech (1983) döïa treân khaùi nieäm “lôïi” (benefit) vaø “thieät” (cost) giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe do ngoân töø gaây neân. Vì theá, söï thay ñoåi möùc ñoä lôïi – thieät trong moät phaùt ngoân seõ laøm thay ñoåi möùc ñoä lòch söï trong lôøi noùi. Töø quan nieäm ñoù, G. Leech ñöa ra nguyeân taéc giaûm tôùi möùc toái thieåu nhöõng caùch noùi khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï. Theo G. Leech, lòch söï laø söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do haønh ñoäng noùi cuûa con ngöôøi gaây ra cho ngöôøi ñoái thoaïi. Moät phaùt ngoân lòch söï phaûi laø moät phaùt ngoân coù caùc phöông tieän ñeå ñieàu chænh möùc lôïi – thieät sao cho taïo ñöôïc söï caân baèng xaõ hoäi vaø tình thaân giöõa ngöôøi noùi vôùi ngöôøi nghe. Sau ñaây laø 6 phöông chaâm lòch söï trong lyù thuyeát cuûa G. Leech: - Phöông chaâm kheùo leùo - Phöông chaâm haøo hieäp - Phöông chaâm taùn thöôûng - Phöông chaâm khieâm toán - Phöông chaâm taùn ñoàng - Phöông chaâm caûm thoâng Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 4 Cuõng theo Leech, haønh ñoäng ra leänh laø haønh ñoäng coù baûn chaát khoâng lòch söï vì noù mang tính aùp ñaët, buoäc ngöôøi nghe phaûi haønh ñoäng theo yù muoán cuûa ngöôøi noùi. Ngöôïc laïi, haønh ñoäng khen taëng laø haønh ñoäng lòch söï. Khaûo saùt qua ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc cuûa noù, chuùng ta thaáy quan ñieåm naøy coù nhieàu choã khoâng hoaøn toaøn ñuùng ñaén vì khi ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän trong giao tieáp thì tính lòch söï cuûa noù bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá nhö söï cheânh leäch veà quyeàn uy giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, quy taéc, toân ti, tuoåi taùc, moái quan heä…. Hôn nöõa, coù nhöõng loaïi leänh ñöôïc thieát cheá xaõ hoäi cho pheùp trong moät soá hoaøn caûnh naøo ñoù neân noù khoâng theå bò xem laø maát lòch söï. Khen laø moät bieåu hieän lòch söï, nhöng lôøi khen khoâng ñuùng luùc seõ taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi nghe. Coù theå noùi P. Brown & S. Levinson (1978 – 1987) laø hai taùc giaû lôùn vaø coù aûnh höôûng saâu roäng nhaát trong lónh vöïc nghieân cöùu veà lòch söï. Döïa treân khaùi nieäm “theå dieän” cuûa E. Goffman (1972), “theå dieän laø hình aûnh cuûa baûn thaân tröôùc ngöôøi khaùc” (public self image), hai taùc giaû naøy ñaõ xaây döïng moät caëp löôõng phaân quan troïng: theå dieän döông tính (positive face) vaø theå dieän aâm tính (negative face). Hai loaïi theå dieän naøy bao giôø cuõng naèm trong moái quan heä ñoái laäp nhöng thoáng nhaát. - Theå dieän döông tính laø mong muoán hình aûnh caùi toâi cuûa mình ñöôïc ngöôøi khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä. - Theå dieän aâm tính laø mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi khaùc eùp buoäc, aùp ñaët. Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ, coù nhieàu lôøi noùi tieàm taøng nguy cô gaây maát theå dieän cuûa chính ngöôøi noùi hay cuûa ngöôøi nghe. Khi aáy, lòch söï laø moät chieán löôïc nhaèm giaûm thieåu möùc ñoä “maát theå dieän” cho nhöõng ñoái töôïng tham gia giao tieáp. Theo P. Brown & S. Levinson, coù ba chieán löôïc lòch söï cô baûn: lòch söï döông tính (positive politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe, lòch söï Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 5 aâm tính (negative politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe vaø giaùn tieáp laø haønh vi söûa ñoåi baèng caùch traùnh boäc loä tröïc tieáp giaù trò ngoân trung cuûa lôøi noùi. Maëc duø lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaãn chöa hoaøn toaøn thoûa ñaùng khi cho raèng lòch söï laø moät chieán löôïc giao tieáp cuûa caù nhaân maø boû qua söï aûnh höôûng cuûa caùc chuaån möïc xaõ hoäi trong öùng xöû baèng ngoân ngöõ nhöng lyù thuyeát naøy vaãn ñöôïc xem laø coù söùc giaûi thích lôùn nhaát. Sau P. Brown & S. Levinson, G. Yule (1996) cuõng coù thaûo luaän veà vaán ñeà lòch söï vaø töông taùc trong Pragmatics. Theo taùc giaû, lòch söï laø phöông tieän duøng ñeå chöùng toû söï nhaän thöùc theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. Nhìn chung, so vôùi lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson thì nghieân cöùu cuûa G. Yule cuõng khoâng coù gì môùi hôn. 0.2.2. ÔÛ Vieät Nam, baét ñaàu töø nhöõng naêm 90, vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi chung vaø trong haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng cuõng baét ñaàu ñöôïc nghieân cöùu. Môû ñaàu cho xu höôùng naøy laø taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân vôùi coâng trình Ngöõ duïng hoïc (1998) khi oâng ñeà caäp ñeán nguyeân lyù lòch söï thoâng qua vieäc baøn luaän veà vaán ñeà theå dieän trong lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaø neâu ra nhöõng ñieàu chöa thoûa ñaùng trong lyù thuyeát cuûa G. Leech. Ñeán naêm 2000, Nguyeãn Thieän Giaùp cuõng ñieåm qua lyù thuyeát veà lòch söï ngoân ngöõ trong Duïng hoïc Vieät ngöõ. Trong Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, taäp 2, Ngöõ duïng hoïc (2001), Ñoã Höõu Chaâu ñaõ giôùi thieäu khaù roõ raøng, ñaày ñuû vaø cuï theå caùc quan ñieåm veà lòch söï töông ñoái hoaøn chænh hôn caû cuûa R. Lakoff, G. Leech, P. Brown & S. Levinson. Tuy ngöõ lieäu ñeå phaân tích chuû yeáu laø tieáng Anh, nhöng ñaây coù theå ñöôïc xem laø taøi lieäu tham khaûo chính baèng tieáng Vieät khi nghieân cöùu veà vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 6 Ngoaøi ba taùc giaû treân, coøn coù moät soá baøi vieát raûi raùc treân caùc baùo vaø taïp chí ñeà caäp ñeán moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø trong khi ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Vuõ Thò Thanh Höông, qua nhieàu baøi vieát cuûa mình, ñaõ ñi vaøo tìm hieåu tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät döôùi hai goùc ñoä: phöông thöùc bieåu hieän vaø moái quan heä giöõa hình thöùc bieåu ñaït giaùn tieáp vôùi tính lòch söï trong lôøi caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät. Töø ñoù, taùc giaû ñöa ra 12 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh vaø 9 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng caàu khieán hoøa ñoàng. Qua ñoù, taùc giaû cuõng cho raèng nguyeân taéc phoå nieäm ñoàng nhaát giöõa tính lòch söï vaø giaùn tieáp cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi khoâng phuø hôïp vôùi tieáng Vieät. Döôùi goùc nhìn lòch söï trong söï lieân quan maät thieát vôùi vaên hoùa, Nguyeãn Quang, vôùi baøi vieát Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong tieáng Vieät, ñaõ giôùi thieäu chi tieát 17 chieán löôïc lòch söï döông tính söû duïng trong giao tieáp. Theo taùc giaû, tính ñöôïc öa chuoäng hôn cuûa moät hay moät moät soá chieán löôïc phuï thuoäc vaøo caùc thaønh toá giao tieáp vaø caùc “aån taøng vaên hoùa” nhö caùc giaù trò, quan nieäm, ñöùc tin vaø phong caùch giao tieáp… Cuõng xem xeùt lòch söï döôùi goùc nhìn vaên hoùa, Toân Nöõ Myõ Nhaät coù baøi “Böôùc ñaàu tìm hieåu caùc ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoùa trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät”, Ñoã Quang Vieät thì so saùnh söï khaùc bieät trong vieäc söû duïng caùc chieán löôïc thænh caàu cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Phaùp, coøn Nguyeãn Vaên Ñoä thì ñoái chieáu ñeå tìm ra nhöõng neùt töông ñoàng vaø khaùc bieät töø nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa lôøi thænh caàu trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät… 0.2.3. Veà vaán ñeà caâu caàu khieán, chuùng ta thaáy trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, caâu caàu khieán ñöôïc baøn luaän raát nhieàu. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñieåm qua moät soá quan ñieåm tieâu bieåu. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 7 • Theo quan ñieåm ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caùc taùc giaû nhö Leâ Vaên Lyù, Buøi Ñöùc Tònh, Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Kim Thaûn, Hoaøng Troïng Phieán, Dieäp Quang Ban phaân loaïi caâu theo “muïc ñích phaùt ngoân” gaén lieàn vôùi caùc phöông tieän ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân noù. Trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam (1968), Leâ Vaên Lyù chia caâu tieáng Vieät ra laøm 13 loaïi. Trong ñoù, caâu khuyeán leänh laø caâu maø ngöôøi noùi duøng ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, ñaõ chuù yù ñeán loaïi caâu nghi vaán caàu khieán khi phaân bieät caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh…. Khoâng nhöõng theá, Nguyeãn Kim Thaûn coøn nhaän dieän caùc ñoäng töø khi chuùng mang yù nghóa meänh leänh thì chuùng theå hieän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi/ ngöôøi vieát ñoái vôùi ngöôøi nghe/ ngöôøi ñoïc. Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh 4 loaïi: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Veà maët hình thöùc, caâu caàu khieán ñöôïc nhaän dieän baèng moät soá phöông tieän hö töø vaø ngöõ ñieäu. Veà maët noäi dung, caâu caàu khieán noùi leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng. Nhaø nghieân cöùu Dieäp Quang Ban trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2 (2002) ñaõ phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh boán loaïi: caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh vaø caâu caûm thaùn. Theo taùc giaû, caâu caàu khieán baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu. Loaïi caâu naøy coù nhöõng hình thöùc nhaát ñònh: phuï töø meänh leänh ñöùng tröôùc vò töø vaø ngöõ ñieäu meänh leänh. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 8 Hoà Leâ (Cuù phaùp tieáng Vieät – 1992) quan nieäm moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán vaø caûm thaùn. Ñoái vôùi caâu caàu khieán, ngöôøi nghe phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu vaø chuaån bò cho haønh ñoäng phaûn öùng. Tuy phaân loaïi caâu nhö vaäy nhöng taùc giaû Hoà Leâ cho raèng ñaây khoâng phaûi laø caùch phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng vì muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû. Töø ñoù, taùc giaû caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa caâu ñeå chia caâu caàu khieán ra laøm boán tieåu loaïi nhoû: - Caâu meänh leänh - Caâu yeâu caàu - Caâu khuyeân raên - Caâu daën doø Tuy nhieân, theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Searle (1969) thì khoâng phaûi luùc naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi. Muoán xaùc ñònh chính xaùc muïc ñích phaùt ngoân aáy, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo nhieàu yeáu toá khoâng hieän dieän trong lôøi noùi nhö ngöõ caûnh…. Vì theá, suy cho cuøng, caùch phaân loaïi caâu cuûa caùc nhaø nghieân cöùu theo quan ñieåm ngöõ phaùp truyeàn thoáng cuõng chöa hoaøn toaøn thoûa ñaùng. • Ngöôïc laïi caùc nhaø nghieân cöùu duïng hoïc Vieät ngöõ tieâu bieåu nhö Nguyeãn Thieän Giaùp, Ñoã Höõu Chaâu, Nguyeãn Ñöùc Daân… laïi tieán haønh phaân loaïi caâu theo haønh ñoäng ngoân trung. Nguyeãn Thieän Giaùp trong Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc (1997) ñaõ taùch bieät ñôn vò caâu vaø ñôn vò phaùt ngoân tröôùc khi tieán haønh phaân loaïi chuùng. Phaùt ngoân laø bieán theå cuûa caâu trong lôøi noùi. Khi xem xeùt phaùt ngoân döïa vaøo haønh ñoäng ngoân trung vaø muïc Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 9 ñích giao tieáp ñôn thuaàn cuûa noù, taùc giaû naøy chia phaùt ngoân ra laøm boán tieåu loaïi: phaùt ngoân nghi vaán, phaùt ngoân meänh leänh, phaùt ngoân caûm thaùn vaø phaùt ngoân töôøng thuaät. Theo taùc giaû, vôùi caùch phaân tích naøy, moät phaùt ngoân hoûi hay phaùt ngoân töôøng thuaät cuõng coù theå trôû thaønh moät phaùt ngoân caàu khieán…. Tröôùc ñoù, Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ coù söï ñoåi môùi khi phaân loaïi caâu tieáng Vieät. Hai taùc giaû naøy khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi maø phaân loaïi caâu theo ngöõ ñieäu thaønh caâu coù gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Sau ñoù, Cao Xuaân Haïo, Buøi Maïnh Huøng phaân loaïi caâu theo tröôøng phaùi ngöõ phaùp chöùc naêng. Chòu aûnh höôûng lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Austin, J. Searle, Cao Xuaân Haïo trong Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng (1991) cho raèng söï phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Töø ñoù, döïa treân hình thöùc ngöõ phaùp, taùc giaû phaân chia caâu tieáng Vieät thaønh hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc vôùi caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Cuõng theo Cao Xuaân Haïo, caâu hoûi gaàn vôùi caâu meänh leänh nhieàu hôn vì caû hai loaïi caâu naøy ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe laøm vieäc gì ñoù. Hoûi laø yeâu caàu cung caáp thoâng tin coøn meänh leänh thì coù theå yeâu caàu moät haønh ñoäng baát kyø. Tuy nhieân, khi ñöa ra caùch phaân loaïi naøy, taùc giaû cuõng nhaán maïnh raèng phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh. Trong baøi vieát Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân, taùc giaû Buøi Maïnh Huøng quan nieäm trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung) ñieån hình. Theo ñoù, taùc giaû phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñieån hình. Döïa treân ba tieâu chí: khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu khaùc nhau, moãi kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù, khoâng coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu kieåu caâu, taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 10 nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng. Sau ñoù vì quan nieäm raèng haønh ñoäng caàu khieán laø haønh ñoäng maø baát kyø ngoân ngöõ naøo cuõng coù neân taùc giaû ñöa ra khaùi nieäm caâu caàu khieán trong söï phaân bieät giöõa caâu caàu khieán (döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc) vaø haønh ñoäng caàu khieán (döïa vaøo löïc ngoân trung). ÔÛ treân, luaän vaên ñaõ ñieåm qua moät soá coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñeán lòch söï, haønh ñoäng caàu khieán vaø caâu caàu khieán. Duø coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau nhöng nhìn chung, haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu Vieät ngöõ hoïc ñeàu thoáng nhaát vôùi nhau: haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän qua “caâu caàu khieán”. Qua nhöõng coâng trình nghieân cöùu ñoù, chuùng toâi cuõng nhaän thaáy caùc nghieân cöùu veà lòch söï treân ngöõ lieäu tieáng Vieät, ñaëc bieät laø trong haønh ñoäng caàu khieán coøn quaù khieâm toán. Vì vaäy, treân cô sôû keá thöøa vaø phaùt trieån caùc thaønh töïu ñaõ coù, luaän vaên naøy tieáp tuïc nghieân cöùu saâu hôn veà vaán ñeà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. 0.3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Cho ñeán nay, vieäc nghieân cöùu veà tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät vaãn coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû vaø thaønh töïu chöa nhieàu. Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng vaø noù coù nhieàu neùt nghóa khaùc nhau. Caùch thöùc theå hieän noäi dung caàu khieán trong ngoân ngöõ cuõng voâ cuøng ña daïng, phong phuù. Tuyø theo vò theá xaõ hoäi, boái caûnh vaø noäi dung caàu khieán maø ngöôøi Vieät löïa choïn caùch caàu khieán phuø hôïp laøm cho lôøi caàu khieán coù hieäu quaû cao nhaát. Ñoù chính laø caùch caàu khieán lòch söï. Do tính phöùc taïp cuûa vaán ñeà, do haïn cheá nguoàn taøi lieäu nghieân cöùu cuõng nhö trình ñoä hieåu bieát cuûa ngöôøi vieát neân luaän vaên naøy chæ taäp trung mieâu taû caùc haønh ñoäng caàu khieán vaø caùch theå hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät sau khi laøm roõ caùc khaùi nieäm lieân quan ñeán lòch söï vaø haønh ñoäng caàu khieán. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 11 0.4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN NGÖÕ LIEÄU 0.4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeå thöïc hieän noäi dung nghieân cöùu treân, luaän vaên naøy söû duïng nhieàu phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng cuûa chuyeân ngaønh lí luaän ngoân ngöõ. Ngoaøi nhöõng thuû phaùp nghieân cöùu khoa hoïc chung nhö: quan saùt, söu taàm, thu thaäp ngöõ lieäu, nhaïän xeùt, phaân loaïi… , luaän vaên chuû yeáu vaän duïng xuyeân suoát nhöõng phöông phaùp sau: 0.4.1.1. Phöông phaùp phaân tích ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng Tính lòch söï trong giao tieáp bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá. Do ñoù, khi nghieân cöùu moät ngoân baûn naøo ñoù, chuùng toâi xem xeùt ñôn vò naøy khoâng chæ döïa vaøo caáu truùc beân trong cuûa noù maø coøn döïa vaøo caû caùc yeáu toá beân ngoaøi chi phoái ñeán möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân. Cuï theå, luaän vaên naøy seõ duøng caùc thuû phaùp ngöõ nghóa – ngöõ phaùp – ngöõ duïng hoïc, trong ñoù chuû yeáu laø thuû phaùp ngöõ duïng hoïc, ñeå phaân tích caùc vai giao tieáp, ngöõ caûnh vaø hieäu quaû caàu khieán döïa treân caùc yeáu toá trong vaø ngoaøi ngoân ngöõ. 0.4.1.2. Phöông phaùp mieâu taû Phöông phaùp mieâu taû laø phöông phaùp chieán löôïc trong luaän vaên naøy. Caùc nhaän ñònh ñöa ra ñeàu döïa chuû yeáu vaøo keát quaû phaân tích, mieâu taû ngöõ lieäu – phaàn lôùn laø lôøi noùi ñöôïc söu taàm trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Vieät. 0.4.1.3. Phöông phaùp ñoái chieáu Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng ñeå tìm hieåu nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät trong caùc hình thöùc dieãn ñaït tính lòch söï trong tieáng Vieät. 0.4.2. Nguoàn ngöõ lieäu Ngöõ lieäu trong luaän vaên naøy ñöôïc thu thaäp töø caùc nguoàn sau: Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 12 - Trong caùc taùc phaåm vaên hoïc, saùch baùo, taïp chí. - Trong lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy. - Treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng. 0.5. CAÁU TRUÙC CUÛA LUAÄN VAÊN : Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp, Keát luaän, Phuï luïc vaø danh muïc Taøi lieäu tham khaûo, luaän vaên goàm hai chöông: Chöông 1: Toång quan veà lòch söï ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng caàu khieán 1. Lòch söï ngoân ngöõ 2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán Chöông 2 : Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï 2. Caùch bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät ÔÛ chöông 1, chuùng toâi tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán lòch söï trong ngoân ngöõ; khaùi nieäm “caàu khieán”ø, “haønh ñoäng caàu khieán” vaø “caàu khieán lòch söï”. Sang chöông 2, chuùng toâi ñi saâu vaøo nghieân cöùu, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät döïa treân tính lòch söï aâm tính hay döông tính, xem xeùt chuùng trong moái quan heä vôùi lòch söï roài töø ñoù mieâu taû caùch bieåu hieän lòch söï cuûa caùc haønh ñoäng aáy. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 13 CHÖÔNG 1 TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN Hoaït ñoäng giao tieáp xuaát hieän ngay töø khi con ngöôøi baét ñaàu toàn taïi. Trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu phöông tieän khaùc nhau ñeå thöïc hieän vieäc giao tieáp nhö ngoân ngöõ, cöû chæ, ñieäu boä, aùnh maét, caùc loaïi tín hieäu (tín hieäu giao thoâng, tín hieäu haøng haûi…), aâm thanh trong aâm nhaïc, maøu saéc trong hoäi hoïa… , trong ñoù ngoân ngöõ daàn daàn ñaõ chöùng toû khaû naêng truyeàn taûi thoâng tin vöôït troäi cuûa mình so vôùi caùc phöông tieän khaùc. Töø ñoù, ngoân ngöõ trô._.û thaønh phöông tieän giao tieáp quan troïng nhaát cuûa con ngöôøi. Nhôø ngoân ngöõ, con ngöôøi coù theå trao ñoåi tö töôûng, tình caûm cuûa mình moät caùch nhanh choùng vaø hieäu quaû. Hôn theá nöõa, thoâng qua ngoân ngöõ, ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc trình ñoä vaên hoùa cuûa caû moät coäng ñoàng. Xaõ hoäi ngaøy caøng vaên minh thì ngheä thuaät söû duïng ngoân ngöõ caøng phaûi ñöôïc trau doài. Chaúng phaûi ngaãu nhieân maø ngay töø thuôû xa xöa oâng cha ta ñaõ daïy con chaùu “hoïc aên, hoïc noùi”. Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi. Taát caû chuùng ta ñang chung soáng trong moät coäng ñoàng vôùi nhieàu moái quan heä xaõ hoäi. Vôùi moãi moái quan heä, chuùng ta coù caùch öùng xöû, giao tieáp thích öùng ñeå khoâng laøm phieàn loøng ngöôøi khaùc vaø cuõng ñeå theå hieän pheùp lòch söï, teá nhò cuûa con ngöôøi trong thôøi ñaïi môùi. Taïi sao cuøng moät noäi dung yeâu caàu nhöng khi duøng caùch noùi naøy thì yeâu caàu ñöôïc thöïc hieän, coøn khi duøng caùch noùi khaùc thì khoâng? Tìm hieåu lyù thuyeát lòch söï trong hoäi thoaïi, chuùng ta seõ coù caâu traû lôøi. 1.1. LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 14 1.1.1. Khaùi nieäm 1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï Lòch söï (politeness) laø moät nhu caàu trong xaõ hoäi, ñaëc bieät laø trong xaõ hoäi vaên minh. Noù taùc ñoäng, chi phoái ñeán quaù trình giao tieáp vaø caû ñeán hieäu quaû giao tieáp. Vì theá, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu xem noù laø thuoäc tính cuûa dieãn ngoân. Coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi veà lòch söï töø nhöõng goùc nhìn khaùc nhau nhö: Robin Lakoff, Geoffery Leech, Evring Goffman, Stephen Levinson – Penelop Brown…. Trong moãi coâng trình nghieân cöùu, caùc taùc giaû, tuyø theo quan nieäm cuûa mình maø ñöa ra nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau veà lòch söï. Sau ñaây, luaän vaên seõ neâu ra moät soá khaùi nieäm veà lòch söï cuûa vaøi taùc giaû tieâu bieåu. “Lòch söï laø nhöõng chieán löôïc nhaèm duy trì hay thay ñoåi quan heä lieân caù nhaân” (G. Green) [8]. “Lòch söï nhö laø moät phöông thöùc ñeå giaûm thieåu söï xung ñoät trong dieãn ngoân (…), Nhöõng chieán löôïc lòch söï coù nhieäm vuï ñaëc bieät laø laøm cho cuoäc töông taùc ñöôïc thuaän lôïi” (R. Lakoff) [8]. “Pheùp lòch söï lieân quan tôùi quan heä giöõa hai ngöôøi tham gia giao tieáp maø chuùng ta coù theå goïi laø ta vaø ngöôøi”. Cuï theå, lòch söï coù chöùc naêng “gìn giöõ söï caân baèng xaõ hoäi vaø quan heä beø baïn, nhöõng quan heä naøy khieán chuùng ta coù theå tin raèng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi chuùng ta toû ra tröôùc heát laø coäng taùc vôùi chuùng ta”. (G. Leech) [8]. Tuy nhieân, chuùng toâi nhaän thaáy quan nieäm veà lòch söï cuûa P. Brown & S. Levinson laø roõ raøng hôn caû. “Lòch söï chæ baát cöù phöông thöùc naøo ñöôïc duøng ñeå toû ra löu yù ñeán tình caûm (feelings) hay laø theå dieän cuûa nhau trong hoäi thoaïi, baát keå khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe nhö theá naøo”(P. Brown & S. Levinson). Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 15 1.1.1.2. Vai giao tieáp “Vai giao tieáp” laø moät thuaät ngöõ duøng ñeå bieåu hieän vò theá xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia hoäi thoaïi. Coù theå noùi raèng khaùi nieäm “vai giao tieáp” gaén lieàn vôùi khaùi nieäm lòch söï bôûi vì tính lòch söï cuûa lôøi noùi phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vò theá xaõ hoäi (tuoåi taùc, giôùi tính, cöông vò xaõ hoäi) cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Trong quan heä vai, moãi tham thoaïi coù moät soá dieãn ñaït mang tính caù nhaân töông thích vôùi vò theá xaõ hoäi cuûa noù. Khi moät caù nhaân chuyeån töø cöông vò xaõ hoäi naøy sang cöông vò xaõ hoäi khaùc thì caù nhaân ñoù ñoàng thôøi chuyeån sang moät maõ giao tieáp khaùc phuø hôïp vôùi cöông vò môùi. Noùi nhö vaäy ñeå thaáy raèng vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe chi phoái raát lôùn ñeán daáu aán trong ngoân ngöõ giao tieáp. Vai giao tieáp thöôøng ñöôïc phaân thaønh 2 nhoùm: vai thöôøng xuyeân vaø vai laâm thôøi. Caên cöù vaøo moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau giöõa caùc thaønh vieân trong hoäi thoaïi, coù theå chia quan heä vai thaønh 2 nhoùm: vai ngöôøi noùi ngang haøng vôùi vai ngöôøi nghe vaø vai ngöôøi noùi khoâng ngang haøng vôùi vai ngöôøi nghe (vai ngöôøi noùi thaáp hôn vai ngöôøi nghe, vai ngöôøi noùi cao hôn vai ngöôøi nghe). Trong giao tieáp, coù nhieàu phöông tieän ngoân ngöõ bieåu hieän tính lòch söï trong öùng xöû vai giao tieáp tieáng Vieät nhö duøng caùc ñaïi töø xöng hoâ, teân rieâng, töø chæ chöùc danh, chöùc vuï… Ñeå coù phaùt ngoân thoûa ñaùng, phuø hôïp vôùi chuaån möïc xaõ hoäi, nhöõng ngöôøi noùi phaûi nhaän thöùc ñöôïc baûn thaân mình trong quan heä vôùi ngöôøi ñoái thoaïi, ñoàng thôøi phaûi phaùn ñoaùn ñöôïc ñuùng hình aûnh xaõ hoäi cuûa ngöôøi ñoái thoaïi ñoù. Thöïc ra, coøn coù nhieàu yeáu toá khaùc lieân quan ñeán lòch söï vaø giao tieáp nhö noäi dung ñöôïc ñeà caäp ñeán trong hoäi thoaïi, muïc ñích cuûa hoäi thoaïi… maø chuùng toâi seõ noùi ñeán ôû phaàn sau khi caàn thieát. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 16 1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï Ñeå hoaït ñoäng giao tieáp ñaït hieäu quaû, nhöõng ngöôøi tham gia vaøo quaù trình giao tieáp caàn phaûi tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh. Ñoù laø “giaûm tôùi möùc toái thieåu nhöõng caùch noùi khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï” (G. Leech). Nhö vaäy, ñeå coù moät phaùt ngoân lòch söï, ngöôøi noùi caàn ñieàu chænh möùc lôïi – thieät nhaèm ñaûm baûo söï caân baèng trong quan heä lieân caù nhaân giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Döïa treân boán phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P. Grice (phöông chaâm veà löôïng, phöông chaâm veà chaát, phöông chaâm veà söï thích hôïp, phöông chaâm veà caùch thöùc), G. Leech ñaõ cuï theå hoùa nguyeân taéc treân thaønh saùu phöông chaâm lòch söï nhö sau: - Phöông chaâm kheùo leùo (tact maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng ñieàu thieät vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu lôïi cho ngöôøi. - Phöông chaâm haøo hieäp (generosity maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng ñieàu lôïi vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu thieät cho ta. - Phöông chaâm taùn thöôûng (approbation maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng lôøi cheâ, taêng ñoái ña nhöõng lôøi khen cho ngöôøi. - Phöông chaâm khieâm toán (modesty maxim): Giaûm toái thieåu vieäc khen ta, taêng toái ña vieäc cheâ ta. - Phöông chaâm taùn ñoàng (agreement maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu söï baát ñoàng, taêng toái ña söï ñoàng yù giöõa ta vaø ngöôøi. - Phöông chaâm caûm thoâng (sympathy maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu aùc caûm, taêng toái ña thieän caûm giöõa ta vaø ngöôøi. Phöông chaâm kheùo leùo vaø phöông chaâm haøo hieäp ñöôïc söû duïng khi thöïc hieän haønh ñoäng thænh caàu hay cam keát coøn phöông chaâm taùn thöôûng thöôøng ñöôïc söû duïng trong haønh vi bieåu caûm. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 17 Ñieåm chung giöõa caùc phöông chaâm khieâm toán, taùn ñoàng, caûm thoâng laø söï töông phaûn giaûm – taêng veà vieäc khen – cheâ, baát ñoàng – taùn ñoàng, khoâng thieän caûm – thieän caûm höôùng veà ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Thöïc teá, coù nhieàu tình huoáng maø nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp khoù coù theå tuaân thuû troïn veïn taát caû caùc phöông chaâm naøy. Trong tröôøng hôïp aáy, hoï seõ söû duïng caùc chieán löôïc lòch söï döông tính vaø lòch söï aâm tính (maø chuùng toâi seõ neâu ra ôû phaàn sau) ñeå baûo ñaûm cho cuoäc thoaïi ñöôïc thaønh coâng. Ví duï, ñeå ngöôøi nghe deã chaáp nhaän lôøi môøi cuûa mình, ngöôøi noùi thöôøng thöïc hieän chieán löôïc “giaûm toái thieåu ñieàu thieät vaø taêng toái ña ñieàu lôïi cho mình” nhö “Mai caäu phaûi qua nhaø tôù aên toái ñaáy nheù, khoâng coù caäu tôù buoàn laém”. 1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï Trong hoaït ñoäng giao tieáp haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät, ta thöôøng baét gaëp caùc caâu noùi nhö “Ñöøng laøm maát theå dieän cuûa toâi ñaáy”, “Neå maët anh…”, “Xaáu maët chöa!”… Qua ñoù ta coù theå nhaän thaáy “theå dieän” (face) vaø “giöõ theå dieän” (face saving) laø hai khaùi nieäm quan troïng gaén lieàn vôùi nguyeân lyù lòch söï trong hoäi thoaïi. Chuùng ñöôïc xem nhö laø ñoäng löïc chính ñeå con ngöôøi öùng xöû lòch söï trong khi tham gia vaøo quaù trình giao tieáp. Erving Goflman (1973), ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán khaùi nieäm theå dieän, ñaõ ñöa ra ñònh nghóa “theå dieän laø caùi giaù trò xaõ hoäi tích cöïc maø moät ngöôøi muoán ngöôøi khaùc nghó mình coù ñöôïc trong moät tình huoáng giao tieáp cuï theå”. Vì theá, khi giao tieáp, moãi ngöôøi caàn thöïc hieän nhöõng ñieàu ñeå cho haønh ñoäng cuûa mình giöõ ñöôïc theå dieän cuûa moïi ngöôøi, keå caû cuûa chính mình. Do vaäy, yù muoán baûo toaøn theå dieän, söï lo ngaïi maát theå dieän luoân laø ñaëc tröng taâm lí chung cuûa taát caû moïi ngöôøi. Vaø phöông thöùc giöõ theå dieän höõu hieäu nhaát chính laø lòch söï. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 18 Phaùt trieån quan nieäm cuûa E. Goflman, P. Brown & S. Levinson, trong coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, cho raèng theå dieän laø “moät hình aûnh veà ta coâng coäng maø moãi thaønh vieân trong xaõ hoäi muoán mình coù ñöôïc” [8]. Noù theå hieän baèng moät söï toång hoøa cuûa hai loaïi mong muoán: mong muoán thaân höõu (theå dieän döông tính/ positive face) vaø mong muoán ñöôïc toân troïng (theå dieän aâm tính / negative face). 1.1.3.1. Theå dieän döông tính Theo George Yule, “theå dieän döông tính cuûa moät ngöôøi laø söï caàn ñöôïc ngöôøi khaùc thöøa nhaän, thaäm chí quyù meán, ñöôïc ñoái xöû nhö laø moät thaønh vieân trong nhoùm ñoù, vaø ñöôïc bieát raèng nhöõng nhu caàu cuûa mình ñang ñöôïc ngöôøi khaùc chia seû” [88, 121]. Noùi caùch khaùc, theå dieän döông tính chính laø nhu caàu, laø mong muoán hình aûnh caùi toâi cuûa mình ñöôïc ngöôøi khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä. 1.1.3.2. Theå dieän aâm tính Theå dieän aâm tính laø “mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi khaùc aùp ñaët” [88, 121]. Ñoù laø nhu caàu “ñöôïc ngöôøi khaùc toân troïng söï rieâng tö caù nhaân, quyeàn töï chuû, quyeàn töï do haønh ñoäng vaø töø choái” (P. Brown & S. Levinson). Theå dieän aâm tính coøn ñöôïc goïi laø theå dieän “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” (theo quan ñieåm cuûa E. Goffman). Laõnh ñòa naøy bao goàm caû laõnh ñòa vaät chaát vaø laõnh ñòa tinh thaàn. Trong quaù trình giao tieáp, ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc toân troïng, khoâng xaâm phaïm ñeán “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” cuûa ngöôøi nghe. Haønh ñoäng naøy ñöôïc goïi laø “giöõ theå dieän”. 1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän Nhö treân vöøa neâu, trong giao tieáp ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc “giöõ theå dieän” cho ngöôøi khaùc. Theá nhöng phaàn lôùn caùc haønh vi ngoân ngöõ ñeàu tieàm aån khaû naêng laøm Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 19 thöông toån ñeán theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. P. Brown & S. Levinson goïi chuùng laø nhöõng haønh vi ñe doïa theå dieän (face threatening acts). Caùc taùc giaû naøy ñaõ phaân chia caùc haønh vi ñe doïa theå dieän thaønh boán loaïi sau: - Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi noùi: taëng, bieáu, höùa heïn… - Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi noùi: xin loãi, thuù nhaän, töï pheâ bình.. - Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe: ra leänh, chæ baûo, khuyeân raên, doaï naït… - Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe nhö: pheâ bình, cheâ bai, cheá gieãu… Khi moät haønh vi ñe doïa theå dieän ñöôïc thöïc hieän thì noù coù theå ñoàng thôøi ñe doïa taát caû caùc khía caïnh theå dieän ñaõ neâu. Ví duï trong haønh vi caàu khieán “Baåm quan lôùn, xin quan lôùn ñeøn trôøi soi xeùt” bao haøm haønh vi ñe doaï theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe (tính aùp ñaët) nhöng ñoàng thôøi laïi toân vinh theå dieän döông tính cuûa hoï vaø haï thaáp theå dieän cuûa ngöôøi noùi. 1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï Cuõng nhö G. Leech (1983) coi lòch söï laø söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do ngöôøi noùi gaây ra cho ngöôøi ñoái thoaïi, P. Brown & S. Levinson cho raèng lòch söï laø phöông tieän höõu hieäu nhaát ñeå cöùu vaõn theå dieän cho ngöôøi nghe khi haønh vi ôû lôøi trong phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi tieàm taøng söï ñe doïa theå dieän. Möùc ñoä ñe doïa theå dieän ñöôïc ñaùnh giaù baèng ba thoâng soá : töông quan quyeàn löïc, khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe cuõng nhö möùc ñoä aùp ñaët cuûa caùc haønh vi ôû lôøi aáy. Ñaùnh giaù ñuùng möùc ñoä ñe doaï theå dieän döïa vaøo ba thoâng soá naøy, ngöôøi noùi seõ duøng caùc chieán löôïc Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 20 lòch söï phuø hôïp ñeå ñaït hieäu quaû giao tieáp toát nhaát. Nhìn chung coù hai chieán löôïc lòch söï laø lòch söï aâm tính vaø lòch söï döông tính. 1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính Chieán löôïc lòch söï aâm tính (negative politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän aâm tính, vaøo laõnh ñòa cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Coù theå noùi raèng ñaây laø chieán löôïc coù tính neù traùnh, khoâng duøng nhöõng haønh vi laøm phöông haïi tôùi theå dieän cuûa ngöôøi khaùc hoaëc buø ñaép, giaûm nheï möùc ñoä cuûa caùc haønh vi naøy trong tröôøng hôïp phaûi baét buoäc duøng chuùng trong phaùt ngoân. Khi söû duïng pheùp lòch söï aâm tính, ngöôøi noùi coù khuynh höôùng toû roõ söï toân troïng, nhaán maïnh quyeàn töï do cuûa ngöôøi nghe. Theo P. Brown & S. Levinson, cuï theå coù 10 chieán löôïc lòch söï aâm tính nhö sau: - Duøng caùch noùi giaùn tieáp: Caäu coù theå cho tôù möôïn moät caây vieát khoâng? - Duøng caùc yeáu toá raøo ñoùn: Toâi bieát laø toâi ñang laøm khoù caäu, nhöng caäu coù theå gôûi laïi toâi soá tieàn caäu ñaõ möôïn hoâm tröôùc khoâng?Daïo naøy toâi keït quaù. - Toû roõ söï bi quan: Toâi bieát laø khoâng hy voïng gì, nhöng anh thöû coá giuùp toâi moät laàn nöõa ñöôïc khoâng? - Giaûm thieåu söï aùp ñaët: Hình nhö anh khoâng ñöôïc khoeû. - Toû roõ söï kính troïng: Anh quaû laø moät chuyeân gia trong lónh vöïc naøy. - Xin loãi : Toâi xin loãi vì phaûi laøm phieàn ñeán anh. - Duøng phaùt ngoân phieám chæ: Ñi chôi ñi baø con ôi. - Trình baøy haønh vi ñe doaï theå dieän nhö moät quy taéc chung: Trôøi saùng roài. Daäy ñi thoâi. - Söû duïng thuû phaùp danh hoùa: Söï töø choái cuûa anh laøm toâi buoàn nhieàu laém. - Söû duïng loái noùi traéng ñeå baøy toû söï bieát ôn cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Toâi voâ cuøng bieát ôn anh vì anh ñaõ giuùp toâi laøm xong giaáy tôø nhaø hoaëc theå hieän Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 21 ngöôøi nghe khoâng phaûi chòu ôn ngöôøi noùi veà vieäc ngöôøi noùi ñaõ giuùp ñôõ ngöôøi nghe laøm vieäc gì ñoù: Vieäc beù xíu aáy maø, coù gì ñaâu maø ôn vôùi hueä. Trong quaù trình khaûo saùt caùc cöù lieäu ngoân ngöõ trong tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän thaáy chieán löôïc lòch söï aâm tính ñöôïc vaän duïng nhieàu khi ngöôøi noùi thöïc hieän haønh vi caàu khieán. Vaán ñeà naøy chuùng toâi seõ trôû laïi ôû phaàn sau. 1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính Chieán löôïc lòch söï döông tính (positive politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe nhaèm thöïc hieän nhöõng haønh vi toân vinh theå dieän, laø nhöõng haønh vi laøm gia taêng moät trong hai theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Khi söû duïng chieán löôïc lòch söï döông tính ngöôøi noùi cuõng ñoàng thôøi laøm gia taêng theå dieän cuûa mình baèng caùch coá yù nhaán maïnh muïc ñích phaùt ngoân, ñeå ngöôøi nghe nhaän thaáy ngöôøi noùi coù cuøng mong muoán, muïc ñích nhö mình. Chieán löôïc lòch söï döông tính ñöôïc hieän thöïc hoaù baèng 15 chieán löôïc giao tieáp cuï theå: - Baøy toû söï chuù yù cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Chaéc laø baïn meät laém nhæ? - Söû duïng loái noùi taùn döông, cöôøng ñieäu: Hoâm nay caäu xinh nhaát tröôøng ñaáy. - Gia taêng söï quan taâm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Caäu ñöøng lo laéng. Noù khoâng sao ñaâu. - Söû duïng nhöõng daáu hieäu theå hieän ngöôøi noùi cuøng nhoùm vôùi ngöôøi nghe: Boá ôi, vaøo quaùn cuûa con uoáng mieáng nöôùc traùnh naéng ñi boá. - Tìm kieám söï taùn ñoàng baèng nhöõng ñeà taøi maø caû ngöôøi noùi vaø nguôøi nghe cuøng quan taâm: Caäu coøn nhôù Long “xoùm chaøi” khoâng? Hoâm qua tôù vöøa gaëp laïi noù ñoù. Noù coù hoûi thaêm caäu. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 22 - Traùnh söï baát ñoàng: Em hy voïng laø anh coù theå gia haïn cho em theâm vaøi ngaøy nöõa. - Neâu nhöõng leõ thöôøng: Ai maø chaúng coù sai soùt, em lo laøm gì? - Pha troø, khoâi haøi: Ñi maùy bay toán tieàn quaù! Ñeå anh goùi anh laïi roài gôûi böu ñieän cho em nha? - Quan taâm ñeán sôû thích cuûa ñoái taùc: Mình bieát nhoû thích kieåu loï hoa naøy neân hoâm qua thaáy noù ôû chôï laø mình mua ngay giuøm nhoû ñoù. - Môøi, höùa heïn: Toái mai ñi caø pheâ vôùi mình nha? - Toû ra laïc quan: Caäu haõy thöû laàn nöõa xem. Chaéc chaén caäu seõ laøm ñöôïc maø. - Loâi keùo ngöôøi nghe cuøng laøm chung moät vieäc: Chuùng mình ñi töôùi caây ñi. - Neâu lí do cuûa haønh ñoäng: Em ñang baän hoïc thi, chò naáu côm giuùp em nheù. - Ñoøi hoûi söï coù ñi coù laïi: Caäu lau nhaø coøn tôù naáu côm. - Trao taëng cho ngöôøi nghe moät caùi gì ñoù: Seáp la caäu vaäy thoâi chöù khoâng sao ñaâu. Ngaøy naøo tôù chaúng bò seáp la. Ngoaøi caùc chieán löôïc naøy, khi nghieân cöùu treân nhieàu ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø treân ngöõ lieäu tieáng Vieät, Nguyeãn Quang ñaõ phaùt hieän theâm hai chieán löôïc lòch söï döông tính laø “an uûi, khích leä” vaø “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö”. Caû hai chieán löôïc naøy ñeàu coù taùc duïng ruùt ngaén khoaûng caùch giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khi caû hai tham gia vaøo quaù trình giao tieáp. Rieâng chieán löôïc “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö” laø chieán löôïc thöôøng ñöôïc söû duïng trong phaàn ñaàu cuûa hoaït ñoäng giao tieáp. Nhôø noù, ngöôøi noùi coù theå deã daøng ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán vaø haønh ñoäng naøy cuõng deã ñaït ñöôïc söï ñoàng tình töø phía ngöôøi nghe hôn. Nhöng trong luaän vaên naøy, do chæ khaûo saùt treân phaùt ngoân coù haønh ñoäng ngoân trung laø caàu khieán neân vaán ñeà naøy seõ khoâng ñöôïc tieáp tuïc xem xeùt. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 23 1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa Lòch söï laø moät khaùi nieäm coù quan heä maät thieát vôùi phaïm truø vaên hoùa. Moät haønh ñoäng, cöû chæ, lôøi noùi ñöôïc cho laø lòch söï ôû neàn vaên hoùa naøy laïi coù theå bò coi laø baát lòch söï, thaäm chí “phæ baùng” ôû moät neàn vaên hoaù khaùc. Ví duï, haønh ñoäng môû quaø ngay sau khi ñöôïc taëng ñöôïc xem laø lòch söï ôû caùc nöôùc phöông Taây nhöng laïi bò xem laø khoâng lòch söï ôû nhieàu nöôùc phöông Ñoâng; laù döông xæ ñöôïc coi laø bieåu töôïng cuûa söï may maén ñoái vôùi ngöôøi Nhaät, nhöng vôùi ngöôøi Nga, noù laïi vaät töôïng tröng cho baát haïnh, cheát choùc… Ngoân ngöõ laø moät neùt vaên hoùa ñaëc saéc. Moãi daân toäc coù moät caùch söû duïng ngoân ngöõ rieâng. Ví duï, ngöôøi Anh hay ngöôøi Myõ chæ söû duïng duy nhaát moät töø “you” chæ ngoâi thöù hai trong giao tieáp, cho duø ngöôøi ñoái thoaïi laø vò moät toång thoáng ñaày quyeàn löïc hay laø moät teân toäi phaïm bò töôùc maát quyeàn coâng daân. Trong khi ñoù, ngöôøi Vieät laïi coù raát nhieàu töø xöng hoâ ñeå chæ ñoái töôïng giao tieáp nhö oâng, baø, anh, chò, baïn, chuù, baùc, giaùm ñoác, coâ giaùo…. Ñieàu ñoù cho thaáy, trong taâm thöùc cuûa mình, ngöôøi Anh, Myõ ñeà cao tính bình ñaúng trong giao tieáp coøn ngöôøi Vieät laïi ñeà cao tính toân ty, traät töï trong gia ñình, xaõ hoäi. Vì theá, trong giao tieáp tieáng Vieät, neáu ngöôøi noùi choïn töø xöng hoâ khoâng phuø hôïp vôùi ñoái töôïng giao tieáp seõ bò xem laø maát lòch söï hay voâ pheùp. Trong moãi neàn vaên hoùa, khaùi nieäm lòch söï cuõng coù theå thay ñoåi theo khoâng gian vaø thôøi gian do söï vaän ñoäng noäi taïi cuûa baûn thaân neàn vaên hoaù aáy, hoaëc do söï haáp thuï caùc giaù trò xaõ hoäi töø caùc neàn vaên hoùa khaùc qua quaù trình giao löu. Ví duï, caùch ñaây vaøi thaäp kyû, hai caëp ñaïi töø xöng hoâ: maøy – tao, mi – tôù ñöôïc boïn quyù toäc, quan laïi, ñòa chuû… duøng ñeå xöng hoâ vôùi caùc taàng lôùp thaáp cuûa xaõ hoäi maø chuùng goïi laø “boïn haï löu” nhöng hieän nay, caùc caëp xöng hoâ naøy thöôøng xuyeân ñöôïc nhöõng ngöôøi coù vai giao tieáp ngang baèng nhau söû duïng trong cuoäc thoaïi ñeå theå hieän tình caûm thaân maät giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Hôn theá nöõa, trong cuøng moät boái caûnh khoâng gian vaø thôøi gian, Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 24 nhöng tieâu chí ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong phaùt ngoân cuûa ngöôøi lôùn tuoåi cuõng khaùc vôùi ngöôøi nhoû tuoåi, cuûa nam giôùi cuõng khaùc vôùi nöõ giôùi. Ngöôøi ôû tuoåi naêm möôi neáu duøng töø xöng hoâ “maøy – tao” vôùi baïn beø seõ bò xem laø maát lòch söï, nhöng neáu laø ngöôøi treû tuoåi thì vieäc xöng hoâ “maøy – tao” laïi laøm cho nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp caûm thaáy gaàn guõi hôn. Kinh teá caøng phaùt trieån, toác ñoä giao löu vaên hoaù caøng taêng nhanh, laøm cho caùc neàn vaên hoùa trôû neân xích laïi gaàn nhau hôn. Moät chuaån möïc chung veà lòch söï ñöôïc hình thaønh beân caïnh nhöõng quy öôùc veà haønh vi lòch söï cuûa rieâng töøng neàn vaên hoùa. Vì theá, vieäc tìm hieåu caùch öùng xöû lòch söï trong töøng neàn vaên hoùa vaãn laø öu tieân haøng ñaàu cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi. Treân ñaây laø moät soá vaán ñeà cô baûn coù lieân quan ñeán pheùp lòch söï. Coù theå nhaän thaáy raèng lòch söï vôùi nhöõng nguyeân lyù, quy taéc cuûa noù ñaõ chi phoái raát lôùn ñeán hieäu quaû cuûa quaù trình giao tieáp. 1.2. CAÀU KHIEÁN VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1.2.1. Khaùi nieäm 1.2.1.1. Khaùi nieäm caàu khieán Suy cho cuøng, lyù do toàn taïi thaät söï cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp. Maø giao tieáp bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi moät ngöõ caûnh nhaát ñònh. Trong thöïc teá, ta thaáy cuøng moät caâu noùi nhöng tuøy theo ngöõ caûnh maø ngöôøi nghe coù nhöõng caùch hieåu khaùc nhau. Ví duï: Phaùt ngoân “Trôøi laïnh quaù” coù theå ñöôïc hoài ñaùp baèng caùc haønh ñoäng khaùc nhau :“ñoùng cöûa soå”, “baät loø söôûi”, hay “laáy giuøm aùo laïnh”. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 25 Hoaëc cuøng laø moät yeâu caàu “môû cöûa soå” nhöng ñöôïc dieãn ñaït baèng nhieàu caùch nhö: “Môû cöûa soå ra ñi”, “Laøm ôn môû giuøm mình cöûa soå”, “Cho chuùt gioù ñi”, “Trôøi noùng quaù”, “Baïn coù theå môû giuøm toâi caùnh cöûa soå ñoù khoâng?”… Veà maët hình thöùc, caùc phaùt ngoân treân chia laøm ba loaïi: hoûi, caàu khieán vaø khaúng ñònh, nhöng veà maët noäi dung, chuùng laïi hoaøn toaøn gioáng nhau: ñöa ra moät lôøi yeâu caàu. Moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra: phaûi phaân loaïi caùc phaùt ngoân naøy nhö theá naøo? Trong coâng trình nghieân cöùn “How to do thing with words?”, J. Austin ñaõ baøy toû quan ñieåm “To say is to do something” (Noùi laø haønh ñoäng). Khi chuùng ta noùi laø chuùng ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng baèng ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng ñoù ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu goïi laø “haønh ñoäng ngoân töø”. Theo J. Austin, coù ba loaïi haønh ñoäng ngoân töø: - Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act): laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân ngöõ ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp, ñeå taïo neân caâu noùi. - Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act): laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän ngay khi noùi. Ví duï khi ngöôøi noùi ñöa ra moät caâu hoûi laø hoï ñoàng thôøi thöïc hieän moät haønh ñoäng hoûi…. Haønh ñoäng naøy chính laø haønh ñoäng ngoân trung, laø ñích cuûa lôøi noùi vì noù laø coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø. - Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act): laø haønh ñoäng ngöôøi noùi thoâng qua phaùt ngoân ñeå taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi nghe. Khi phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø, J. Austin chæ phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp döïa treân caùc ñoäng töø ngoân haønh hieän dieän trong phaùt ngoân. Töø maët coøn haïn cheá cuûa J. Austin, J. Searle ñöa ra khaùi nieäm “haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”. Theo J. Searle, haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø moät haønh ñoäng ngoân töø “ñöôïc thöïc hieän baèng moät hình thöùc cuûa haønh ñoäng ngoân töø khaùc”. Nghóa laø luùc naøy, haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Töø ñoù, döïa treân nhieàu tieâu chí, J. Searle chia caùc haønh ñoäng ngoân töø thaønh 5 tieåu loaïi nhoû: Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 26 - Haønh ñoäng taùi hieän (representatives) laø haønh ñoäng mieâu taû laïi moät söï tình. - Haønh ñoäng ñieàu khieån (directives) laø haønh ñoäng ñaët ngöôøi nghe vaøo traùch nhieäm thöïc hieän moät haønh ñoäng töông lai vaø theå hieän mong muoán cuûa ngöôøi noùi raèng ngöôøi nghe seõ thöïc hieän haønh ñoäng ñoù. Ví duï: Caäu laáy cho tôù caùi noùn. - Cam keát (commissives) laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho mình laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù trong töông lai. Ví duï: Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû. - Baøy toû (expressives) laø haønh ñoäng baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù. Ví duï: Em xin loãi anh. - Tuyeân boá (declarations) laø haønh ñoäng gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi tuyeân boá. Ví duï: Thay maët Ban toå chöùc, toâi tuyeân boá beá maïc ñaïi hoäi. Toùm laïi, haønh ñoäng phaùt ngoân phaân bieät caùc phaùt ngoân vôùi nhau veà phöông dieän muïc ñích noùi vaø taùc duïng trong giao tieáp. Noù lieân quan ñeán giaù trò ngoân trung cuûa caâu noùi, trong ñoù coù söï phaân bieät giöõa “traàn thuaät”, “nghi vaán”, caàu khieán” vaø “caûm thaùn”. Nhö vaäy, caàu khieán laø moät haønh ñoäng ñònh höôùng phaùt ngoân, höôùng phaùt ngoân vaøo ngöôøi nghe nhaèm ñieàu khieån haønh vi cuûa ngöôøi nghe theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi. 1.2.1.2. Khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán Cho ñeán nay vaán ñeà phaân bieät vaø söû duïng caùc thuaät ngöõ “caâu”, “caâu noùi”, “lôøi noùi”, “phaùt ngoân” vaãn coøn coù nhöõng yù kieán khaùc nhau. Nhöng chuùng ta coù theå thoáng nhaát raèng khi noùi/ vieát chuùng ta ñaõ “phaùt ngoân” vaø moãi lôøi noùi cuûa chuùng ta öùng vôùi moät ñôn vò ñöôïc goïi laø “caâu”. Noùi caùch khaùc, “phaùt ngoân” laø ñôn vò hieän thöïc cuûa lôøi Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 27 noùi trong giao tieáp coøn “caâu” laø ñôn vò tröøu töôïng, phi hieän thöïc cuûa lôøi noùi. Trong luaän vaên naøy chuùng toâi thoáng nhaát duøng caû ba khaùi nieäm “caâu”, “lôøi” vaø “phaùt ngoân”. Tuyø theo töøng tröôøng hôïp maø chuùng toâi choïn löïa thuaät ngöõ naøo ñeå söû duïng. Nhö ñaõ noùi ôû treân, caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng cuûa phaùt ngoân. Ñôn vò nhoû nhaát cuûa phaùt ngoân laø “caâu”. Haønh ñoäng caàu khieán trong caâu ñöôïc theå hieän qua moät soá phöông tieän ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng nhaát ñònh. Nhìn chung, cho ñeán nay, vieäc ñònh nghóa khaùi nieäm “caâu caàu khieán” hay “haønh ñoäng caàu khieán” cuõng coøn laø vaán ñeà gaây nhieàu tranh caõi. Theo quan ñieåm cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caâu caàu khieán laø loaïi caâu ñöôïc phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân. Leâ Vaên Lyù (1972) khaûo saùt nhaän dieän 13 loaïi caâu trong tieáng Vieät. Trong ñoù, coù caâu khuyeán leänh, laø caâu duøng ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu phöông tieän ñeå laøm thaønh caâu khuyeán leänh, ta coù theå saép xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï nhö ñi, haõy, ñöøng, chôù … Buøi Ñöùc Tònh trong Vaên phaïm Vieät Nam quan nieäm caâu khuyeán leänh laø nhöõng caâu duøng ñeå khuyeân môøi hoaëc ra meänh leänh.[75, 293] Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong cuoán Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, ñaõ ñöa ra khaùi nieäm caâu caàu khieán laø caâu duøng ñeå ra leänh, yeâu caàu, ñeà nghò. Hoaøng Troïng Phieán (1980) phaân chia caâu tieáng Vieät ra thaønh boán tieåu loaïi: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Trong ñoù, taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 28 khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh. Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå theå hieän.[53, 288] Cuõng thuoäc quan nieäm naøy, Dieäp Quang Ban (1998) cho raèng caâu meänh leänh laø caâu duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh [3, 235]. Töø ñoù, taùc giaû phaân caâu meänh leänh ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû: caâu meänh leänh ñích thöïc vaø caâu meänh leänh laâm thôøi. - Caâu meänh leänh ñích thöïc laø loaïi caâu meänh leänh ñöôïc taïo neân nhôø nhöõng phuï töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng phuï töø hay vò töø lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh. - Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc nhöng mang noäi dung meänh leänh. Ñeå nhaän dieän ñöôïc nhöõng loaïi caâu naøy, chuùng ta phaûi döïa vaøo nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø ñi keøm ._.aû giao tieáp cao nhaát. Nghieân cöùu veà vaán ñeà lòch söï trong caâu caàu khieán tieáng Vieät laø goùp phaàn vaøo vieäc ñöa ra moät moâ hình chung trong vieäc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. Ñoái chieáu laïi vôùi muïc ñích ñaõ ñaët ra ôû phaàn daãn nhaäp, nhìn chung, luaän vaên ñaõ ñaït moät soá keát quaû sau: 1. Luaän vaên ñaõ toång quan moät soá quan nieäm veà lòch söï ngoân ngöõ, haønh ñoäng caàu khieán vaø moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán chuùng. 1.1. ÔÛ lónh vöïc lòch söï ngoân ngöõ, luaän vaên ñaõ neâu ra moät soá khaùi nieäm veà lòch söï vaø nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong lôøi noùi nhö vai giao tieáp, caùc phöông chaâm lòch söï, theå dieän vôùi lòch söï, caùc chieán löôïc lòch söï vaø moái töông quan giöõa lòch söï vaø vaên hoùa. Vôùi tö caùch laø moät coâng cuï ñeå giao tieáp vaø tö duy, ngoân ngöõ khoâng phaûi laø moät heä thoáng baát bieán. Hôn nöõa, möùc ñoä lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán coøn bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá khoâng hieän dieän treân beà maët ngoân ngöõ nhö vò theá xaõ hoäi, tuoåi taùc, giôùi tính, moái quan heä xaõ hoäi giöõa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp, kieán thöùc vaên hoùa Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 124 neàn cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe…. Vì theá, moät haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc xem laø lòch söï trong coäng ñoàng ngoân ngöõ naøy cuõng coù theå bò xem laø baát lòch söï trong coäng ñoàng ngoân ngöõ khaùc. Noùi nhö theá ñeå thaáy yeáu toá vaên hoùa chi phoái raát lôùn ñeán söï ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong moät phaùt ngoân. 1.2. ÔÛ muïc caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán, luaän vaên ñaõ ñöa ra caùc khaùi nieäm veà caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán cuûa moät soá taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc. Sau khi phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán, luaän vaên böôùc ñaàu ñi vaøo moâ taû theá naøo laø caàu khieán lòch söï. 2. Tieáp nhaän thaønh töïu nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, luaän vaên ñaõ tieán haønh mieâu taû moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø khaûo saùt tính lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. 2.1. Caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi neân noù laøø moät haønh ñoäng ngoân töø mang tính ñe doïa theå dieän cao. Tuøy theo löïc ngoân trung vaø haønh ñoäng xuyeân ngoân cuûa caàu khieán maø haønh ñoäng naøy coù taùc ñoäng tieâu cöïc hay tích cöïc ñeán caû ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Döïa treân möùc lôïi – thieät maø ngöôøi nghe coù theå phaûi chòu neáu thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc caàu khieán, chuùng toâi chia haønh ñoäng caàu khieán thaønh hai tieåu loaïi: - Haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính: môøi, ñoäng vieân/ an uûi, khuyeân raên…. - Haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính: ra leänh, yeâu caàu , nhôø vaû/ thænh caàu, xin pheùp…. 2.2. Qua phaân tích nhieàu ngöõ lieäu treân tieáng Vieät, luaän vaên cuõng ñaõ mieâu taû moät soá neùt ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng ñaëc thuø cuûa moät soá phöông thöùc theå Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 125 hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. Nhìn chung, ngöôøi Vieät thöôøng duøng caùc phöông thöùc sau ñeå theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán: 2.2.1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp a. Duøng thaønh phaàn môû roäng laø duøng nhöõng thaønh phaàn ñi keøm theo bieåu thöùc theå hieän phaàn loõi cuûa lôøi caàu khieán maø khoâng theå hieän noäi dung caàu khieán. Thaønh phaàn môû roäng thöôøng laøm cho caâu caàu khieán lòch söï hôn. Thaønh phaàn môû roäng coù theå laø yeáu toá hoâ goïi, yeáu toá caûm thaùn, yeáu toá raøo ñoùn (ñöa ra lí do, chæ söï löôõng löï, nhaéc laïi thoâng tin cuõ), yeáu toá buø ñaép (lôøi xin loãi, lôøi khen, lôøi höùa). Thaønh phaàn môû roäng cuõng coù theå laø caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán hay caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu. b. Duøng töø xöng hoâ nhö xöng hoâ theo quan heä thaân toäc, töø xöng hoâ theo danh hieäu, chöùc vuï hay xöng hoâ baèng teân rieâng cuõng laø moät phöông thöùc maø ngöôøi Vieät söû duïng ñeå laøm taêng tính lòch söï trong caâu caàu khieán. Trong caùc cuoäc giao tieáp mang tính chaát xaõ hoäi, caùch xöng hoâ theo danh hieäu, chöùc vuï vaø xöng hoâ theo quan heä thaân toäc thöôøng ñöôïc ngöôøi Vieät löïa choïn. Xöng hoâ baèng teân rieâng ñöôïc söû duïng khi ngöôøi noùi coù vai giao tieáp baèng hay cao hôn ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä thaân tình, ngöôøi noùi cuõng coù theå goïi ngöôøi nghe baèng teân rieâng keøm theo phía sau töø chæ quan heä thaân toäc hay danh hieäu, chöùc vuï. 2.2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp a. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh nhö caâu thoâng baùo veà yù muoán, caâu söû duïng töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù ba hay caâu söû duïng söï lieân töôûng giöõa noäi dung meänh ñeà vôùi yù ñònh caàu khieán ñeå theå hieän giaùn tieáp lôøi caàu khieán. Luùc naøy, haønh ñoäng caàu khieán khoâng ñöôïc bieåu thò baèng caáu truùc meänh leänh maø baèng caáu truùc cuûa caâu khaúng ñònh hay phuû ñònh. Muoán tri nhaän ñöôïc noäi dung caàu khieán, ngöôøi nghe phaûi traûi qua Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 126 quaù trình suy yù. Nhôø vaäy maø möùc aùp ñaët trong lôøi caàu khieán ñöôïc giaûm nheï, caâu caàu khieán trôû neân lòch söï hôn. b. Ngöôøi Vieät cuõng thöôøng duøng caùc caâu coù hình thöùc nghi vaán ñeå laøm cho lôøi caàu khieán cuûa mình giaûm möùc aùp ñaët nhö caâu nghi vaán coù tieåu töø tình thaùi cuoái caâu, caâu nghi vaán coù keát töø “hay”, caâu nghi vaán coù ñaïi töø nghi vaán vaø caâu nghi vaán coù phuï töø nghi vaán. Baèng hình thöùc nghi vaán, ngöôøi noùi ñaõ ñöa ñeán ngöôøi nghe quyeàn töï do löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc caàu khieán neân lôøi caàu khieán ñöôïc thöïc hieän baèng phöông thöùc naøy trôû neân lòch söï hôn. Tuy nhieân, cuõng caàn löu yù raèng, caùch duøng caâu nghi vaán ñeå taïo saéc thaùi lòch söï cho lôøi caàu khieán thöôøng chæ coù hieäu löïc ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính. Nhìn chung, trong caùc haønh ñoäng caàu khieán, soá löôïng caùc phöông tieän bieåu ñaït tính lòch söï caøng nhieàu thì möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân caøng cao. Nhöng cuõng löu yù raèng, trong boái caûnh bình thöôøng, ñeå taïo tính thaân maät giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, moät phaùt ngoân khoâng neân coù quaù nhieàu phöông tieän bieåu ñaït tính lòch söï. Khoâng nhöõng theá, khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán baèng phöông thöùc giaùn tieáp, ngöôøi noùi phaûi löu yù ñeå traùnh nhöõng haøm yù phuï tieâu cöïc voâ tình theå hieän trong lôøi caàu khieán vì nhöõng haøm yù phuï naøy coù theå ñe doïa nghieâm troïng theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ giaøu vaø ñeïp neân noùi naêng tieáng Vieät lòch söï laø caû moät ngheä thuaät. Nghieân cöùu baûn saéc vaø linh hoàn cuûa tieáng Vieät khoâng chæ giuùp cho ngöôøi nöôùc ngoaøi hoïc tieáng Vieät deã daøng maø coøn giuùp cho ngöôøi baûn ngöõ hieåu theâm tieáng Vieät – moät neùt vaên hoùa Vieät – saâu saéc hôn. Nhö ñaõ noùi, ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong moät phaùt ngoân noùi chung vaø trong phaùt ngoân caàu khieán noùi rieâng laø moät vaán ñeà raát phöùc taïp. Vì theá, tieáp tuïc quan saùt vaø nghieân cöùu caùc yeáu toá chi phoái tính lòch söï trong phaùt ngoân cuõng nhö söï bieán ñoåi cuûa Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 127 caùc yeáu toá lòch söï trong töøng thôøi kyø laø ñieàu maø caùc nhaø nghieân cöùu ngoân ngöõ caàn quan taâm. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 128 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Nguyeãn Thò Vaân Anh (2002), Tham thoaïi tieàn daãn nhaäp trong söï kieän lôøi noùi xin, Ngoân ngöõ soá 4. 2. J. L. Austin (1962), How to do things with words, Oxford University Press. 3. Dieäp Quang Ban (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Taäp 2, Nxb Giaùo duïc. 4. Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Taäp 1, Nxb Giaùo duïc. 5. Leâ Bieân (1998), Töø loaïi tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Giaùo duïc. 6. Leâ Caän - Phan Thieàu - Dieäp Quang Ban - Hoaøng Vaên Thung (1983), Giaùo trình ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Nxb Giaùo duïc. 7. Ñoã Höõu Chaâu ( 1998), Cô sôû ngöõ nghóa hoïc töø vöïng, Nxb Giaùo duïc. 8. Ñoã Höõu Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, Taäp 2, Ngöõ duïng hoïc, Nxb Giaùo duïc. 9. Ñoã Höõu Chaâu (2003), Cô sôû ngöõ duïng hoïc, Taäp 1, Nxb Ñaïi hoïc Sö phaïm, Haø Noäi. 10. Nguyeãn Phöông Chi (2003), Moät soá cô sôû cuûa caùc chieán löôïc töø choái, Ngoân ngöõ soá 8. 11. Tröông Vaên Chình – Nguyeãn Hieán Leâ (1963), Khaûo luaän veà Ngöõ phaùp Vieät Nam, Ñaïi hoïc Hueá. 12. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Loâgích vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc. 13. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Ngoân ngöõ vaø giôùi tính, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 12. 14. Nguyeãn Ñöùc Daân (2003), Giaùo trình nhaäp moân loâgích hình thöùc, Ñaïi hoïc Quoác gia Tp.Hoà Chí Minh. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 129 15. Vuõ Tieán Duõng (2002), Tìm hieåu moät vaøi bieåu thöùc tình thaùi gaén vôùi tính lòch söï cuûa nöõ giôùi trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 3. 16. Vuõ Tieán Duõng (2002), Chieán löôïc lòch söï aâm tính vôùi lôøi xin loãi trong giao tieáp tieáng Vieät, Khoa hoïc soá 5. 17. Phaïm Taát Ñaéc (?), Phaân tích töï loaïi vaø phaân tích meänh ñeà, Nxb ABC, Haø Noäi. 18. Höõu Ñaïi (2000), Vaên hoùa vaø ngoân ngöõ giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, Nxb Vaên hoùa thoâng tin. 19. Nguyeãn Vaên Ñoä (1995), Veà vieäc nghieân cöùu lòch söï trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 1. 20. Nguyeãn Vaên Ñoä (1999), Nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa lôøi thænh caàu trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1. 21. Leâ Ñoâng – Nguyeãn Vaên Hieäp (2003), Khaùi nieäm tình thaùi trong ngoân ngöõ hoïc, Ngoân ngöõ soá 7, 8. 22. Ñinh Vaên Ñöùc (2004), Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Töø loaïi, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. 23. Nguyeãn Thieän Giaùp (chuû bieân) (1997), Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc. 24. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Töø vöïng hoïc, Nxb Giaùo duïc. 25. Nguyeãn Thieän Giaùp (2000), Duïng hoïc Vieät ngöõ, Nxb Giaùo duïc. 26. Nguyeãn Thieän Giaùp (2004), Löôïc söû Vieät ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc. 27. M.A. Halliday, Daãn luaän ngöõ phaùp chöùc naêng, Ngoân ngöõ soá 12/ 2000, soá 2, 3, 7/ 2001. 28. Cao Xuaân Haïo (1991), Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Nxb Khoa hoïc xaõï hoäi. 29. Cao Xuaân Haïo (chuû bieân) (1998), Caâu trong tieáng Vieät, quyeån 1, Nxb Giaùo duïc. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 130 30. Cao Xuaân Haïo (1998), Tieáng Vieät maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, ngöõ nghóa, Nxb Giaùo duïc. 31. Cao Xuaân Haïo (2001), Tieáng Vieät – vaên Vieät – ngöôøi Vieät, Nxb Treû. 32. Nguyeãn Thò Ngoïc Haân (2001), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu “nheù”, haøm yù cuûa ngöôøi noùi, Ngoân ngöõ soá 6. 33. Traàn Hoaøng (tuyeån choïn) (2001), Taøi lieäu tham khaûo veà Ngöõ phaùp tieáng Vieät (Löu haønh noäi boä), Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. Hoà Chí Minh. 34. Traàn Hoaøng (2003), Moät soá suy nghó chung quanh vieäc daïy hoïc “phaân loaïi caâu tieáng Vieät theo caáu taïo ngöõ phaùp”, Ngoân ngöõ soá 5. 35. Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam (1993), Nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ vaø vaên hoaù, Haø Noäi. 36. Buøi Maïnh Huøng (1999), Nhöõng hình thöùc theå hieän haønh ñoäng caûnh baùo trong tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 3. 37. Buøi Maïnh Huøng (2003), Baøn theâm veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân, Ngoân ngöõ soá 2. 38. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1. 39. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giôùi tính vaø lòch söï, Ngoân ngöõ soá 8. 40. Vuõ Thò Thanh Höông (2000), Chieán löôïc lòch söï thay ñoåi möùc lôïi – thieät trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 10. 41. Vuõ Thò Thanh Höông (2002), Khaùi nieäm theå dieän vaø yù nghóa ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu öùng xöû ngoân ngöõ, Ngoân ngöõ soá 1. 42. Traàn Troïng Kim (1940), Vieät Nam vaên phaïm, Nxb Taân Vieät. 43. Nguyeãn Vaên Khang (1999), Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi – nhöõng vaán ñeà cô baûn, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 131 44. Ñinh Troïng Laïc (1999), Phong caùch hoïc tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 45. Robert Lado (1957), Linguistics across cultures, Michigan University Press. 46. Hoà Leâ (1992), Cuù phaùp tieáng Vieät, Quyeån 2 : Cuù phaùp cô sôû, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 47. Nguyeãn Thò Löông (1995), Moät soá tieåu töø tình thaùi döùt caâu tieáng Vieät vôùi pheùp lòch söï trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 2. 48. J. Lyons (1968), Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge University Press. 49. Trònh Thò Kim Ngoïc (2002), Tieàm naêng ngoân ngöõ trong nghieân cöùu con ngöôøi vaø vaên hoùa, Ngoân ngöõ soá 14. 50. Toân Nöõ Myõ Nhaät (1999), Böôùc ñaàu tìm hieåu caùc ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoaù trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät, Ngoân ngöõ soá 8. 51. Ñaùi Xuaân Ninh (1978), Hoaït ñoäng cuûa töø tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 52. Hoaøng Pheâ (2003), Logic-Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaø Naüng. 53. Hoaøng Troïng Phieán (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 54. Nguyeãn Phuù Phong (1996), Caùc ñaïi töø nhaân xöng tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1. 55. Ñaøo Nguyeân Phuùc (2003), Bieåu thöùc raøo ñoùn trong haønh vi ngoân ngöõ xin pheùp treân cô sôû lyù thuyeát veà phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P. Grice, Ngoân ngöõ soá 6. 56. Traàn Kim Phöôïng (2001), Vai troø cuûa ñoäng töø ñeå trong caâu caàu khieán tieáng Vieät, Ngöõ hoïc treû. 57. Voõ Ñaïi Quang (2004), Lòch söï: chieán löôïc giao tieáp höôùng caù nhaân hay chuaån möïc xaõ hoäi?, Ngoân ngöõ soá 8. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 132 58. Nguyeãn Quang (2002), Giao tieáp vaø giao tieáp giao vaên hoùa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 59. Nguyeãn Quang (2002), Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 11, 13. 60. Nguyeãn Anh Queá (1990), Moät soá vaán ñeà veà hö töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi, Luaän aùn Phoù tieán só, Haø Noäi. 61. Nguyeãn Thò Quy (2002), Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät (vò töø haønh ñoäng), Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 62. Edward Sapir (1949), Language, An introduction to study of speech, New York Harcourt, Brace World. 63. Trònh Saâm (2001), Ñi tìm baûn saéc tieáng Vieät, Nxb Treû, Tp. Hoà Chí Minh. 64. Maria Sifianou (1999), Politeness phenomena in Englanh and Greece, A Cross – Cultural Perspective, Oxford University Press. 65. Doaõn Quoác Syõ – Ñoaøn Vieát Böûu, Löôïc khaûo veà Ngöõ phaùp Vieät Nam, Tröôøng Sö Phaïm Saøi Goøn. 66. Taï Thò Thanh Taâm (2004), Lòch söï ngoân ngöõ trong moät soá nghi thöùc giao tieáp tieáng Vieät, Luaän vaên Thaïc syõ, Tp. Hoà Chí Minh. 67. Taï Thò Thanh Taâm (2005), Vai giao tieáp vaø pheùp lòch söï trong tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1. 68. Nguyeãn Kim Thaûn (1964), Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Nxb Khoa hoïc. 69. Nguyeãn Kim Thaûn (1981), Cô sôû ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Tp. Hoà Chí Minh 70. Nguyeãn Kim Thaûn (1999), Ñoäng töø trong tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 133 71. Phaïm Thò Thaønh (1995), Nghi thöùc lôøi noùi tieáng Vieät hieän ñaïi qua caùc phaùt ngoân chaøo, caûm ôn, xin loãi, Luaän aùn phoù tieán só, Haø Noäi. 72. Traàn Ngoïc Theâm (1998), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 73. Traàn Ngoïc Theâm (2004), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh. 74. Hoaøng Vaên Thung – Leâ A (1995), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi 1, Haø Noäi. 75. Buøi Ñöùc Tònh (1952), Vaên phaïm Vieät Nam, Nxb Vaên Töôi, Saøi Goøn. 76. Phaïm Vaên Tình (1999), Xöng hoâ duøng chöùc danh, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 11. 77. Nguyeãn Ñöùc Toàn (2002), Tìm hieåu ñaëc tröng vaên hoùa – daân toäc cuûa ngoân ngöõ vaø tö duy ngöôøi Vieät, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 78. Trònh Thanh Traø (2002), Haønh vi ñieàu khieån trong söï kieän lôøi noùi haøm aån, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 4. 79. Trung Taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên quoác gia (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 80. Hoaøng Tueä (2001), Tuyeån taäp Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Tp. Hoà Chí Minh. 81. Buøi Thò Kim Tuyeán (2005), Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, Luaän vaên thaïc só, Tp. Hoà Chí Minh. 82. Leâ Ñình Töôøng ( 2003), Ñaëc tröng ngöõ nghóa cuûa noäi dung meänh ñeà trong phaùt ngoân caàu khieán tröïc tieáp, Khoa hoïc soá 2B. 83. Nguyeãn Thò Hoàng Vaân (2002), Caâu ngöõ vi caàu khieán töôøng minh vôùi pheùp lòch söï trong giao tieáp, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 5. 84. Ñoã Quang Vieät (2005), Nhöõng khaùc bieät chuû yeáu trong vieäc söû duïng caùc chieán löôïc thænh caàu cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Phaùp, Khoa hoïc soá 3. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 134 85. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (1996), Töø ñieån giaûi thích thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc. 86. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (?), Ñaïi töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Vaên hoùa – thoâng tin. 87. Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2001), Thaønh phaàn môû roäng vaø caùc yeáu toá lòch söï trong phaùt ngoân cheâ, Ngoân ngöõ soá 4. George Yule (1997), Pragmatics, Oxford University Press. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 135 PHUÏ LUÏC CAÙC PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN LÒCH SÖÏ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT ™ Duøng thaønh phaàn môû roäng • Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá hoâ goïi 1) Meï ôi, laáy giuøm con caây vieát. 2) Chò ôi, hoâm nay chò naáu côm hoä em nha? 3) Naøy, caäu laáy giuøm tôù caùi buùa. 4) Naøy, con phaûi chaøo oâng baø tröôùc khi ñi hoïc chöù. 5) Naøy con, laáy cho ba caây vieát. 6) EÂ, mai ñi sieâu thò vôùi tao nha. 7) E nhoùc, em ñöøng chôi vaäy chöù. 8) Naøy, ñöøng coù chôi nguy hieåm vaäy chöù. 9) Naøy, ñöa giuøm tôù cuoán taäp 10) Em ôi, coù gì nhaém ñem leân giuùp anh nha. 11) Coâ ôi, cho con laáy caùi gioû saùch. 12) Naøy, chòu khoù xuoáng traïi vôùi anh moät böõa. 13) Anh ôi, cho em xin mieáng nöôùc. • Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá caûm thaùn 14) Trôøi ôi! Sao con laïi laøm theá? 15) Trôøi ôi laø trôøi! Caét theá naøy thì coøn gì laø hoa cuûa ngöôøi ta nöõa? 16) OÂi, caäu xeáp theá naøy thì baùnh seõ naùt heát. 17) OÂi daøo, hôi ñaâu maø caäu lo. 18) Trôøi ñaát! Con ñöøng laøm theá chöù. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 136 19) Trôøi ñaát ôi! Maøy laøm vôõ ñaàu noù ra baây giôø. • Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá raøo ñoùn 20) Ngaøy mai lôùp chaùu coù tieát Sinh vaät, oâng cho chaùu vaøi caønh hoa ñeå chaùu laøm thí nghieäm oâng nheù. 21) Chaùu ñi qua ñaây thì trôøi toái maát roài, baø cho chaùu ôû nhôø moät ñeâm ñöôïc khoâng aï? 22) Lôùp heát phaán roài, caäu ñi mua giuùp mình hoäp phaán nheù. 23) 12 giôø tröa roài, xin pheùp coâ cho tuïi em nghæ tay aên tröa. 24) Veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi khoâng ñöôïc pheùp noùi ra, xin pheùp moïi ngöôøi cho chuùng toâi khoâng traû lôøi caâu hoûi naøy. 25) Mai nhaø chaùu coù gioã, baø cho chaùu veà nhaø ít hoâm ñöôïc khoâng baø. 26) Caäu ñôïi nheù, thòt phaûi meàm môùi ngon. 27) Chò daét xe ra giuøm em vôùi, tay em bò ñau. 28) Vì lí do an toaøn, yeâu caàu quyù khaùch khoâng söû duïng ñieän thoaïi di ñoäng hoaëc caùc thieát bò thu phaùt soùng trong suoát chuyeán bay. 29) Ngaøy mai laø heát haïn roài, anh coá gaéng laøm xong cho em nheù. 30) Haønh khaùch ñöùng caùch xa ñöôøng saét soá 2 toái thieåu 1.5 meùt ñeå ñaûm baûo an toaøn. 31) Maùy bay seõ caát caùnh trong giaây laùt, ñeà nghò quyù khaùch vui loøng gaäp baøn aên veà phía tröôùc vaø caøi daây an toaøn. 32) Baùc ôi, môû thöû cho chaùu xem moät ñoaïn. 33) Em ñònh hoûi möôïn anh quyeån saùch. 34) Con cöù ñöùng taïm ôû ñaây ñaõ. 35) Coù leõ caäu phaûi kieåm tra moät laàn nöõa. 36) Coù leõ laø chuùng mình phaûi veà nhaø thoâi. 37) Hoâm tröôùc anh coù noùi muoán cho chaùu hoïc tröôøng anh thì cöù noùi anh moät tieáng, hoâm nay em tôùi nhôø anh kyù giuùp em ñôn xin chuyeån tröôøng cho chaùu. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 137 38) Tuaàn tröôùc anh baûo ñi coâng taùc veà anh seõ cho em muôïn tieàn, hoâm nay em ñeán xin anh cho em muôïn vaøi trieäu. 39) Anh coù baûo khi naøo leân thaønh phoá thì cöù ñeán ôû choã anh, hoâm nay em ñeán xin ôû nhôø nhaø anh vaøi böõa. • Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá buø ñaép 40) Xin loãi vì laøm phieàn caäu, nhöng caäu coù theå cho tôù möôïn ít tieàn ñöôïc khoâng? 41) Xin loãi, ñeà nghò anh môû tuùi ra cho chuùng toâi kieåm tra. 42) Xin loãi, cho toâi qua moät chuùt. 43) Con xin baø cho pheùp con veà thaêm nhaø vaøi hoâm, ba böõa nöõa con seõ leân. 44) “… Xin pheùp thaày cho em nghæ hoïc moät buoåi. Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû…”. 45) Chæ coù mình anh môùi coù quyeàn haïn trong vieäc naøy, xin anh haõy giuùp em. 46) Chaùu hoïc ñaõ coù tieán boä, nhöng haõy coá gaéng theâm nöõa nheù. 47) Chöõ vieát cuûa con ñaõ roõ raøng roài, con haõy taäp theâm ñeå vieát cho ñeïp nha. 48) ÔÛ nhaø vaâng lôøi oâng baø nheù, veà ba seõ coù quaø. 49) Caäu laø chuyeân gia haøng ñaàu trong lónh vöïc ñoù maø. Töï tin leân chöù! 50) Nhö theá laø chaùu coù tieán boä roài. Coá leân! 51) Maù raát vui khi bieát em caøng ngaøy caøng hoïc toát, coá gaéng laøm cho xong luaän vaên ñi em. 52) Gaùi ñaàu laø nhaát roài coøn gì? Caäu ñöøng buoàn. 53) Toâi tin em coù khaû naêng, em thöû laàn nöõa ñi. 54) Xin loãi, cho mình qua. 55) Xin loãi, em xin pheùp veà tröôùc aï. 56) Anh noùi giuùp em moät tieáng nheù, baùc caû chæ neå moãi mình anh. • Thaønh phaàn môû roäng laø caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán 57) Coâ ôi, coâ aên böôûi nöõa ñi aï. 58) Mai caäu phaûi gheù nhaø tôù aên tröa ñoù. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 138 59) Chò cöù aên ñi. Taùo nhaø em troàng ñoù chò. 60) Söï vieäc ñaõ theá roài.Caäu ñöøng lo laéng nöõa. 61) Lan haõy töôi tænh leân. Moïi vieäc ñeàu oån caû roài maø. 62) Xin traân troïng môøi oâng Jan Koesling – giaùm ñoác Kyõ thuaät vaø Marketing leân phaùt bieåu môû ñaàu hoäi nghò. 63) Traân troïng kính môøi oâng tôùi döï leã khai tröông khaùch saïn Kim Ñoâ vaøo luùc 8 giôø ngaøy 20 – 05 – 2000. 64) Xin moïi ngöôøi vui loøng taäp trung vaøo chuyeän naøy moät laùt. 65) OÂng ôi, oâng laáy hoä con caùi ly treân ñaàu tuû. 66) Chò vui loøng baám sang soá leû 221. 67) Quyù khaùch vui loøng chuyeån ñieän thoaïi sang cheá ñoä rung trong khi dieãn giaû ñang trình baøy. 68) Anh xeáp giuøm em môù cheùn ñóa vaøo chaïn. 69) Beù Giang laøm tieáp cho coâ baøi toaùn naøy. 70) Anh nhaén moïi ngöôøi giuùp em nheù. 71) Troâng giuùp anh chieác xe nheù. 72) Chò ôi, laáy giuùp toâi caùi aùo maøu tím aáy. 73) Baùc laøm ôn chæ giuøm chaùu ñöôøng ñeán chôï Vöôøn Chuoái aï. 74) Em tha thieát xin anh ñöøng laøm phieàn em nöõa. 75) Toâi khaån thieát van baø, baø ñöøng noùi chuyeän naøy vôùi ai. 76) Kính xin anh haõy cho chaùu moät cô hoäi chuoäc loãi. 77) Em ra ñaàu ngoõ mua môù rau. Chò troâng nhaø giuøm em moät chuùt nheù. 78) Caäu cho tôù möôïn taïm hai traêm ngaøn, mai tôù traû. 79) Daäy, chôû meï ra chôï tí. 80) Anh ba ôi, cho em möôïn xe moät laùt nheù. 81) Chôø tí nheù. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 139 82) Chuùt xíu nöõa chò seõ laøm cho. 83) Meï cho con xin ít tieàn. 84) Chò cho pheùp em xem ti vi chuùt xíu nöõa thoâi. • Thaønh phaàn môû roäng laø tieåu töø tình thaùi 85) Baø xôi theâm cheùn nöõa ñi aï. 86) Uoáng cho heát ñi naøo. 87) Laàn sau, ñöøng queân mang theo taäp nheù. 88) Anh fax cho toâi ngay trong chieàu nay nheù. 89) Haù mieäng to vaø noùi “A” naøo. 90) Coù gì, em goïi tröïc tieáp cho anh nheù. 91) Khoâng ñöôïc phaïm luaät ñaáy nheù. 92) Sau 5 giôø thì ñöøng ñeán nheù. 93) AÁy, oâng ngoài chôi ñaõ. (Nam Cao) 94) Vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.(Nam Cao) 95) Thong thaû ñaõ. Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu ñaõ. 96) Ñôïi em vôùi. 97) Mai nheù anh. 98) Chieàu nay ñi chôi nghen. 99) Baïn laøm thöû caùch naøy xem. 100) Mai qua nhaø mình chôi ñi. 101) Caäu aên cheø ñi. 102) Chieàu nay ñi nghe nhaïc vôùi tôù ñi. 103) Caäu cöù caàm tieàn cuûa tôù ñi. 104) Daäy ñi con. 105) Ñi naáu nöôùc ñi con. 106) Ñi aên côm ñi con Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 140 107) Anh phuï em naáu côm ñi cho nhanh 108) Vaøo ga nhanh ñi keûo treã taøu ñaáy. ™ Duøng töø xöng hoâ • Xöng hoâ theo quan heä thaân toäc 109) Baùc laáy hoä em buùp caûi kia vôùi. 110) Daäy, chôû meï ra chôï tí. 111) Chò cho em xin vaøi cuïc phaán maøu. 112) Lan laáy hoä mình caùi keùo trong hoäc baøn vôùi. 113) Boá ôi, vaøo quaùn con uoáng mieáng nöôùc cho ñôõ khaùt ñi boá. 114) Baùc môû giuùp chaùu caùnh cöûa. 115) Chuùt nöõa maøy coù ñi thö vieän thì möôïn giuøm tao quyeån “Töø ñieån tieáng Vieät” nha. • Xöng hoâ theo danh hieäu, chöùc vuï 116) Xin coâ giaùo xem xeùt cho chaùu ñöôïc tieáp tuïc theo hoïc. 117) Xin giaùo sö cho bieát nhaø nöôùc ñaõ laøm gì ñeå giuùp ñôõ cho caùc doanh nghieäp Vieät Nam khi nöôùc ta gia nhaäp WTO. 118) Thöa, giaùm ñoác kyù giuøm em vaên baûn naøy aï. 119) Em xin thuû tröôûng cho pheùp em nghæ buoåi saùng ngaøy 20/5. 120) Chaùu noù treû ngöôøi non daï. Mong tröôûng phoøng giuùp ñôõ cho. 121) Thaày hieäu tröôûng coù theå xem xeùt ñeå haï möùc kæ luaät cho em aáy khoâng? • Xöng hoâ theo teân rieâng 122) Lan röûa giuøm mình boù rau ñi. 123) Huøng chôû Höông nha. Höông ñau tay, khoâng laùi xe ñöôïc. 124) Chieàu chuû nhaät ba Haûi chôû con ñi nhaø saùch nha ba Haûi? 125) Chuù Huyeân chæ giuøm con baøi taäp naøy ñi. Baøi khoù quaù. 126) Anh Cöôøng ôi, chieàu nay em gheù qua cô quan gôûi anh baûn baùo caùo ñöôïc khoâng? 127) Chí ñi laøm haû? Chôû ba ñeán cô quan vôùi. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 141 128) Duyeân ñaùnh maùy cho chuù vaên baûn naøy. 129) Mai chuyeån ngay taøi lieäu naøy xuoáng huyeän trong ngaøy hoâm nay cho baùc nheù. 130) Phöông toà, chieàu nay ñi karaoke nha. 131) Mai maét nai, chieàu nay mang cho tôù möôïn quyeån saùch “Lòch söû vaên minh nhaân loaïi”nheù. 132) Cuùn con laáy cho ba ly nöôùc ñi. 133) Voi con ñi mua ñoà vôùi anh naøo. 134) Meøo con cuûa meï, daäy ñi thoâi. Ñaõ ñeán giôø ñi hoïc roài. ™ Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh 135) Chò muoán em haõy chaêm chæ hoïc haønh. 136) Meï muoán con ñi chôï cho meï. 137) Em muoán anh mua cho em chieác voøng ngoïc maøu ñoû hoâm tröôùc mình thaáy trong cöûa haøng cuûa PNJ aáy. 138) Coâ muoán con phaûi laøm baøi taäp veà nhaø ñaày ñuû. 139) Meï khoâng muoán con noùi nhö theá ñaâu. 140) Chò khoâng muoán em chôi vôùi baïn xaáu. 141) Hoâm nay, ba khoâng muoán aên côm. 142) Chieàu veà, meï khoâng muoán thaáy nhaø cöûa beà boän ñaâu ñaáy. 143) Ba ôi, chieàu nay nhaø mình ñi chôi coâng vieân ñi ba. 144) Nhaø cöûa beà boän quaù! 145) Trôøi noùng quaù! 146) Trôøi saép möa roài. 147) Caùi noùn deã thöông quaù maø tôù khoâng ñuû tieàn. 148) Toái nay chaéc chò veà treã. 149) Trong nhaø ñaâu coù naéng ñaâu con. 150) Ngaøy mai beù Thö ñöôïc nghæ maø em laïi phaûi ñi nghieäm thu coâng trình. Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 142 ™ Duøng hình thöùc nghi vaán 151) Sao em laïi boác thöùc aên baèng tay theá? 152) Chò coøn tieàn khoâng? 153) Caäu coù dö caây vieát naøo khoâng? 154) Chaùu laáy giuøm coâ caây buùt ñöôïc khoâng? 155) Con ñeå saùch vôû ôû ñaây aø? 156) Giaù cöù theá naøy maõi thì thích nhæ? 157) Meï ñoàng yù cho con ñi chôi meï nha? 158) Ñeå chuùt xíu nöõa nheù? 159) Em thích hoa hoàng chöù? 160) Em khoâng nghe lôøi anh noùi aø? 161) Mai, caäu cho tôù möôïn vôû Sinh nheù? 162) Em thaép ñeøn leân chò Lieân nheù? 163) Con aên côm tröôùc, ñöôïc khoâng aï? 164) Coâ daïy hay nhæ? 165) Chuùt nöõa baïn ñi vôùi toâi chöù? 166) Ba cho con ñi sang nhaø baïn Lan hoïc nhoùm ñöôïc khoâng aï? 167) Cheát! Laïy oâng, con chaùu naøo daùm theá! Sao oâng laïi nghó vaån vô laøm vaäy? 168) Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó? 169) Sao khoâng caøi khuy aùo laïi anh? Trôøi reùt ñaáy hoâm nay trôøi trôû reùt. 170) Caäu oám nhö theá sao khoâng nghæ ôû nhaø? 171) Con ñôïi thaèng Tuøng hö roài môùi tính ñeán chuyeän daïy doã noù sao? 172) Theá bao giôø anh môùi veà? 173) Giaù nhö coù nhaø haûo taâm naøo cöùu vôùt cuoäc ñôøi em? 174) Ai giuùp toâi moät tay naøo? Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 143 175) Em ñeå anh chôø bao laâu nöõa? 176) Con laøm theá laøm gì? 177) Hay laø anh sang beân nhaø em chôi ñi? 178) Hay anh ñöa con ñeán tröôøng giuøm em? 179) Hay laø mình ñi ra ngoaøi aên ñi anh? 180) Mình ñang keït tieàn. Hay laø caäu cho mình thö thö theâm ít hoâm nöõa? 181) Caäu coù ñi vôùi mình khoâng? 182) Anh coù ñoàng hoà khoâng? 183) Em ñaõ naáu côm chöa? 184) Con ñaõ laøm xong baøi taäp chöa? 185) Chieàu nay caäu gheù qua nhaø tôù moät laùt ñöôïc khoâng? 186) Mai con veà noäi vôùi ba ñöôïc khoâng? 187) Em ñeå noù ôû ñaây, ñöôïc chöù aï? 188) Mình aên côm ñöôïc chöa meï? 189) Caäu coù theå mua giuùp con caây vieát treân ñöôøng veà nhaø khoâng aï? 190) Neáu tieän, anh coù theå cho em quaù giang ñeán nhaø saùch Nguyeãn Vaên Cöø khoâng? ._.