Khảo sát một số câu tục ngữ có nhiều cách hiểu

m như thế ngày càng được bổ sung, bồi đắp, thêm đa dạng, phong phú theo thời gian, không gian. Và đến bây giờ, có thể nói chúng ta đã có cả một kho tàng TN - kho tàng kinh nghiệm. Đây là tài sản vô giá, tinh hoa của dân tộc từ ngàn đời truyền lại và luôn được bồi đắp. Do đó việc bảo tồn và phát huy vốn TN là trách nhiệm của các cơ quan chuyên ngành, của các nhà nghiên cứu, của mọi người. Vấn đề tìm hiểu, nghiên cứu TN (cho đến nay), mặc dù đã đạt được những thành tựu đáng kể, có giá trị, nhưng thực tế đòi hỏi phải tìm hiểu, nghiên cứu thêm, chuyên sâu vì còn nhiều vấn đề chưa được nhìn nhận một cách thỏa đáng, còn nhiều ý kiến tranh luận, thậm chí có vấn đề còn bỏ ngỏ. Chẳng hạn, vấn đề truy nguyên nguồn gốc, xuất xứ; về tính dị bản; về ranh giới với thành ngữ, ca dao; đặc biệt là tính nhiều nghĩa và ngữ cảnh hành ngôn phong phú, đa dạng của TN. Vấn đề tính nhiều nghĩa của một câu TN cần được tiếp tục bàn bạc, xem xét do đặc trưng của TN, có nhiều ý kiến tranh luận, không thống nhất trên các tạp chí chuyên ngành. Hơn nữa, tính nhiều nghĩa của TN cũng là vấn đề quan tâm, thích thú đối với người viết luận văn. 2. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài, chúng tôi nhằm một số mục đích sau: - Giúp mọi người thêm yêu quý di sản, tinh hoa của cha ông, dân tộc, trong đó có TN. Mọi người phải luôn có ý thức gìn giữ và quý trọng vốn TN của dân tộc vì nó là kho kinh nghiệm quý báu của cha ông đúc kết lại trên tất cả các lĩnh vực cuộc sống, vì nó thể hiện lối sống của thời đại, lối nghĩ của nhân dân, lối nói của dân tộc. - Bồi dưỡng, nâng cao kiến thức về văn học dân gian nói chung, TN nói riêng để từ đó khám phá kiến thức về xã hội, về văn học nghệ thuật... Bởi lẽ, văn học dân gian được xem là bộ gen, là cơ sở, là cội nguồn của văn học dân tộc. - Biết nhận xét và vận dụng TN trong cuộc sống hàng ngày, trong công tác một cách tốt hơn, đạt hiệu quả hơn. Bởi vì sức sống của TN ngày càng được khẳng định, nó vừa giản dị vừa sâu sắc một cách thú vị. Bởi vì TN là “những nhận xét, phán đoán, kết luận mà tính chân thực đã được xác nhận từ trước”, được người nói dùng làm căn cứ để “trợ lực”, để “dựa vào nhằm để chứng minh cho tính chân thực của một nhận xét, phán đoán, kết luận nào đó của mình” [8, tr. 122]. - Đây là dịp, cơ hội trao đổi, bàn bạc để tìm ra, để nhận dạng nghĩa của TN. Nếu câu TN có một nghĩa duy nhất, ý nghĩa đích thực thì chọn một nghĩa và loại những nghĩa không phù hợp. Còn nếu câu TN đích thực có nhiều nghĩa thì phải chấp nhận nó và xem đây là tính sinh động của TN về mặt ý nghĩa. - Thấy được con đường nhận thức và lí giải nghĩa của TN nói chung trong đó có một số câu TN có nhiều cách hiểu là rất khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải vận dụng kiến thức liên ngành để giải mã. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Một số câu TN của người Việt (Kinh) trong các cuốn từ điển, các sách chuyên ngành mà qua đối chiếu, so sánh chúng tôi thấy có sự giải thích nghĩa khác nhau. Cụ thể: + Từ điển thành ngữ - tục ngữ Việt Nam của Vũ Dung, Vũ Thúy Anh, Vũ Quang Hào, Nxb. Giáo Dục - Hà Nội, 1993. + Về cội về nguồn của Lê Gia, Nxb. Văn nghệ, Thành phố Hồ Chí Minh, 1995, bốn quyển. + Từ điển thành ngữ, tục ngữ - ca dao Việt Nam của Việt Chương, Nxb. Đồng Nai, 1995. + Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam của Nguyễn Lân, Nxb. Khoa học xã hội, 1997. + Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ do Hoàng Văn Hành chủ biên, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002. - Những câu TN có nhiều cách hiểu khác nhau vì nhiều nguyên nhân khác nhau qua các bài viết trao đổi, tranh luận trên các tạp chí chuyên ngành và các tạp chí có liên quan. Cụ thể: + Tạp chí Văn hoá dân gian. + Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống. + Tạp chí Ngôn ngữ. + Tạp chí Nguồn sáng dân gian. - Do những câu TN có nhiều cách hiểu khác nhau có số lượng tương đối nhiều nên chúng tôi chỉ chọn một số câu có thể nói là tiêu biểu, có vấn đề tranh luận... để tìm hiểu. Phần còn lại, chúng tôi chỉ liệt kê ra để bạn đọc tham khảo (có kèm theo các cách hiểu) và đặt ở phần phụ lục. - Đi vào khảo sát, chúng tôi tìm hiểu, lí giải những nguyên nhân dẫn đến một câu TN có nhiều cách hiểu ở hai cấp độ: nhiều cách hiểu về nghĩa của cả câu TN (chủ yếu) và nhiều cách hiểu về một vài từ ngữ, hình ảnh trong câu nhưng nghĩa vẫn thống nhất. Cụ thể: xét câu TN trên văn bản và trong ngữ cảnh cụ thể. Từ những nguyên nhân này, chúng tôi đưa ra một số đề xuất, giải pháp để phần nào giải quyết vấn đề khảo sát. 4. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Từ trước đến nay, việc tìm hiểu, nghiên cứu TN đã được nhiều người quan tâm. Họ có những bài viết công phu, ở nhiều khía cạnh, có giá trị trong việc góp phần tìm hiểu TN. Ở cấp độ ngữ nghĩa của TN có liên quan đến vấn đề người viết đang nghiên cứu, tìm hiểu, có các loại sách, bài viết sau: - Về giải thích ý nghĩa các câu TN, có công trình “Về cội về nguồn” của Lê Gia (4 quyển) [1]. Tác giả đã giải thích một số lượng lớn TN, đặc biệt là đã liệt kê các cách hiểu khác đối với câu TN ở một số sách và có ý kiến đồng tình hay bác bỏ với nhiều lí lẽ, dẫn chứng. Có thể nói, công trình này đã giúp cho việc hiểu nghĩa câu TN cả chiều rộng lẫn chiều sâu, tức người đọc có cái nhìn tương đối bao quát, toàn diện về các cách hiểu và gốc tích, xuất xứ câu TN. - Bài viết đề cập và khai thác yếu tố nội dung của TN có: 1.“Tiểu luận về tục ngữ Việt Nam” của Chu Xuân Diên trong sách Tục ngữ Việt Nam [7]. Ở tiểu luận này, qua phân tích nội dung ngữ nghĩa của TN, tác giả đi đến kết luận TN có tính nhiều nghĩa. Từ lúc ra đời, được lưu truyền và sử dụng thì TN có sự mở rộng nghĩa. Tức là mở rộng nội dung kinh nghiệm được đúc kết trong TN: từ nội dung nói về kinh nghiệm lao động sang nội dung nói về kinh nghiệm xã hội. Cũng theo tác giả, TN bắt đầu từ những quan sát trực tiếp, cụ thể đối với sự vật và hiện tượng, sau đó chúng được khái quát, được trừu tượng. Đây chính là tầng nghĩa bóng của TN. 2.“Về tính nhiều nghĩa của tục ngữ” trong sách Văn học dân gian Việt Nam, tập II của Hoàng Tiến Tựu [91]. Theo tác giả thì loại TN phản ánh những hiện tượng và quy luật vận động trong tự nhiên mang tính khái quát cao, phần lớn đều có thể được dùng theo nghĩa bóng để nói về những hiện tượng và quy luật xã hội. Và tính chất ngụ ý không nằm trong ý đồ sáng tác ban đầu của tác giả dân gian mà nảy sinh trong ý thức của người sử dụng TN. Nhưng hiện tượng này chỉ xảy ra đối với những câu TN có khả năng mở rộng nghĩa – tức mang tính chất ẩn dụ, tượng trưng, chứa đựng nghĩa bóng. 3. “Những đặc điểm thi pháp của tục ngữ” trong sách Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian của Đỗ Bình Trị [85]. Theo tác giả, TN nảy sinh từ nhu cầu khái quát những kinh nghiệm rút ra từ sự quan sát và suy ngẫm về những sự việc, sự kiện thực tế được lặp đi lặp lại nhiều lần. Và sau đó những kinh nghiệm ấy lại được sử dụng trong các hoạt động thực tế. Con đường từ TN đến thực tế, tác giả chú ý đến tính đa nghĩa và trường nghĩa của TN. Tính đa nghĩa đưa đến chức năng ẩn dụ của TN. Còn trường nghĩa tạo nên sự mở rộng nghĩa trong ứng dụng của TN. 4. “Tục ngữ” (trích bài giảng cho sinh viên khoa văn các trường đại học) trong tập sách nhiều tác giả Văn hóa dân gian: Những công trình nghiên cứu của Bùi Mạnh Nhị [58]. Ở bài giảng này, tác giả có đề cập đến nội dung ngữ nghĩa của TN. Đó là quá trình tạo nghĩa và mở rộng nghĩa. Theo tác giả, TN được sáng tạo từ những quan sát cụ thể, hình ảnh, sau đó được nâng lên thành khái quát và vận vào các hiện tượng đời sống. Và cứ mỗi lần TN được sử dụng ở những văn cảnh khác nhau thì nội dung, ý nghĩa của nó lại giàu thêm. - Đặc biệt là những bài phân tích, giải thích, bình luận về một vấn đề thuộc phạm vi nghiên cứu TN hay một câu TN cụ thể trên các sách báo như: + “Nên hiểu câu Rau muống tháng chín nàng dâu nhịn cho mẹ chồng ăn như thế nào? ” (Phan Văn Hoàn, Vhdg, số 4, 1987). + “Nhàn bàn về cách hiểu một số câu tục ngữ, thành ngữ” (Thái Phương, Ngôn ngữ và đời sống, số 7, 1997). + “Bàn thêm về tục ngữ Ăn hết đánh đòn, ăn còn mất vợ” (Trần Thị Đan Phượng, Ngôn ngữ và đời sống, số 5, 1999). + “Về nghĩa của tục ngữ” (Nguyễn Xuân Đức, Vhdg, số 4, 2000). + “Thêm một cách hiểu về một câu tục ngữ” (Nguyễn Thị Nhung, Ngôn ngữ, số 6, 2001). + “Chuyện về sự đa nghĩa trong thành ngữ, tục ngữ” (Nguyễn Thị Hồng Thu, Ngôn ngữ và đời sống, số 8, 2001). + “Những câu tục ngữ làm đau đầu các nhà soạn sách” (Nguyễn Xuân Kính, Nguồn sáng dân gian, số 1, 2001). + “Một số câu tục ngữ người Việt về ăn uống có nhiều cách hiểu” (Phan Lan Hương, Văn hóa dân gian, số 5, 2002). + “ Đa nghĩa- vẫn là chuyện chữ nghĩa ” (Lê Xuân Mậu, Ngôn ngữ, số 6, 2004). Nhìn chung, các bài viết này xuất phát từ nhiều động cơ khác nhau nhưng mục đích chính là để rộng đường dư luận và giúp người đọc hiểu tương đối cặn kẽ về từng câu TN để có thể vận dụng đúng trong các trường hợp cần thiết. Nhưng cũng qua các bài viết này, chúng tôi thấy nổi lên mấy vấn đề chưa được giải quyết thoả đáng, thậm chí gây nhiều tranh luận, bất đồng ý kiến: - Ranh giới giữa TN và ThN, CD. - Nguồn gốc của một câu TN. - Về tính nhiều nghĩa của TN. Như vậy, điểm qua lịch sử vấn đề nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy đây là những gợi ý quí báu, là cơ sở quan trọng để chúng tôi tiếp tục khảo sát, thực hiện đề tài nghiên cứu. Do còn nhiều vấn đề “tồn nghi” trong tìm hiểu, nghiên cứu TN, nên đề tài cần được triển khai, nghiên cứu. Như vậy, đề tài này là sự tiếp nối trong việc lí giải nghĩa của TN, đó là “Khảo sát một số câu tục ngữ có nhiều cách hiểu”. 5. Phương pháp nghiên cứu - Sưu tầm, tập hợp, phân loại những câu TN có nhiều nghĩa trong các cuốn từ điển hay những câu có nhiều cách hiểu khác nhau trên các sách báo, tạp chí... - Đối chiếu, so sánh các cách hiểu khác nhau ở một câu TN và phân tích, diễn giải để làm rõ nguyên nhân. - Sử dụng phương pháp hệ thống, phương pháp liên ngành (vận dụng tri thức của các ngành văn học, ngôn ngữ, sử học, dân tộc học, xã hội học, tâm lí học...) để lí giải và đề xuất cách hiểu nghĩa ở một câu TN. - Tổng hợp, khái quát lại vấn đề. 6. Đóng góp của đề tài - Có cái nhìn tương đối hệ thống, toàn diện về ngữ nghĩa TN: nguồn gốc sinh thành, quá trình lưu truyền, ứng dụng,... cũng như cấu trúc ngữ nghĩa của nó. - Làm phong phú thêm con đường tìm hiểu, khám phá TN. Nghĩa là để hiểu được nội dung một câu TN thì không chỉ dừng lại ở ý nghĩa đương đại, ý nghĩa chung mà còn phải tìm hiểu cái hay, cái đẹp ở nghĩa gốc và sự chuyển nghĩa trong quá trình lịch sử của nó. Bởi vì, nếu dừng lại ở ý nghĩa đương đại thì sẽ không tránh khỏi những ngộ nhận về nghĩa của từ cũng như câu TN. - Giúp cho việc giảng dạy, học tập TN trong nhà trường đạt hiệu quả hơn cũng như việc sử dụng trong cuộc sống hàng ngày. Sử dụng một cách linh hoạt, sáng tạo, có ý thức, mạnh dạn tạo ra những TN mới khi ngữ cảnh cho phép để bổ sung vào kho tàng TN Việt Nam. Chú ý khi sử dụng TN cần làm cho phát ngôn có nhạc điệu, có hình ảnh, có sức nặng chở tư tưởng, tình cảm, có sức thuyết phục. - Giúp cho việc tìm hiểu các tác phẩm văn học một cách thuận lợi hơn khi nhà văn, nhà thơ có sự tiếp thu và sử dụng TN trong tác phẩm của mình. Ở khía cạnh này, TN được xem là tài liệu bổ trợ. 7. Kết cấu luận văn - Mở đầu. - Nội dung chính: + Chương 1: Một số đặc trưng của tục ngữ có liên quan đến ngữ nghĩa. +Chương 2: Tục ngữ có nhiều cách hiểu – Thực trạng và nguyên nhân. + Chương 3: Tục ngữ có nhiều cách hiểu – Một số đề xuất, giải pháp. Kết luận. Ngoài ra, còn có phần phụ lục (liệt kê một số câu TN có nhiều cách hiểu, có kèm theo các nét nghĩa) và tài liệu tham khảo. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CỦA TỤC NGỮ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NGỮ NGHĨA 1.1. Khái niệm tục ngữ Thật khó có thể có một định nghĩa nào thật sự trọn vẹn, đầy đủ, rõ ràng về TN. Hiện nay, người ta vẫn chưa có “kênh” thống nhất về nó. Chúng ta biết rằng “tục ngữ” đã có từ hàng nghìn năm trước của dân tộc và luôn được bồi đắp. Nghĩa là nó có tính “đại chúng lâu đời”. Mãi về sau người ta mới “đặt tên” cho nó. Nhưng để cho nó một tên gọi thì phải biết bản thân (hình thức, nội dung, chức năng...) nó là gì. Có thể nói, tên gọi đối tượng và bản thân đối tượng phải luôn gắn bó chặt chẽ với nhau: tên gọi phải thể hiện được bản chất cơ bản nhất của đối tượng. Bản chất của đối tượng có thể thấy qua định nghĩa về đối tượng. Và thực tế cho đến nay đã có nhiều định nghĩa khác nhau về TN. Thậm chí có người còn cho rằng, “ngay một số nhà tục ngữ học vào loại đầu đàn cũng phải thừa nhận là không một định nghĩa nào có thể cho phép xác định rõ ràng như thế nào là một câu tục ngữ” [65, tr. 88]. Chúng tôi xin điểm lại những quan điểm chủ yếu thuộc ngành nghiên cứu văn học (với các tác giả tiêu biểu như: Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan, Cao Huy Đỉnh, Chu Xuân Diên, Đỗ Bình Trị...) và ngôn ngữ học (với các tác giả tiêu biểu như: Nguyễn Văn Mệnh, Nguyễn Thiện Giáp, Nguyễn Văn Tu, Đái Xuân Ninh, Cù Đình Tú, Hồ Lê, Hoàng Văn Hành, Nguyễn Thái Hòa,…) qua bảng sau: Tục ngữ theo quan niệm của các nhà nghiên cứu văn học Tục ngữ theo quan niệm của các nhà ngôn ngữ học -Diễn đạt một ý trọn vẹn -Là một phán đoán, thiên về lí trí. -Đúc rút kinh nghiệm thực tiễn. -Câu hoàn chỉnh. -Phương pháp suy luận của nhân dân - phương pháp hình thức đáng chú ý. -Là một hiện tượng ý thức xã hội. - . . . . . . . -Ngữ thông báo. -Câu hoàn chỉnh, diễn đạt một ý trọn vẹn, có kết cấu 2 trung tâm. -Câu - thông điệp nghệ thuật. -Câu cố định. - Là một phát ngôn đặc biệt và có khả năng phân tách. -Hiện tượng ngôn ngữ. Như vậy, thực tế hiện nay là có nhiều định nghĩa khác nhau về TN. Vì sao lại có hiện tượng “lạ” này? Sự không thống nhất này do TN là một hiện tượng đặc biệt, phức tạp, vừa thuộc lĩnh vực ngôn ngữ (lời nói) lại vừa thuộc lĩnh vực văn học dân gian (tác phẩm nghệ thuật). Hơn nữa, giữa TN và ThN, CD có quan hệ “họ hàng” chồng chéo với nhau, có sự giao thoa, xâm nhập lẫn nhau. Nghĩa là ranh giới giữa chúng là rất mong manh, mờ nhạt, khó phân biệt một cách rõ ràng. Cụ thể như những trường hợp ngoại lệ, những đơn vị có tính chất “ lưỡng tính” mà các nhà nghiên cứu đã chỉ ra. Do đó, một định nghĩa (xuất phát từ một góc độ, tiêu chí nào đó) thì không thể nào bao quát được đầy đủ những đặc trưng của TN. Dẫn đến hệ quả là khi nghiên cứu ThN thì người ta lại viện đến TN, CD để đối chiếu, so sánh, để khu biệt nó và ngược lại. Phan Văn Hoàn có lí khi cho rằng: “Có thể nói một cách không quá đáng rằng, lịch sử nghiên cứu thành ngữ, tục ngữ từ trước đến nay – nhất là từ sau 1945 là lịch sử của sự đối chiếu giữa hai đối tượng này. Không những ở những công trình nghiên cứu chung... mà ngay ở trong những tác phẩm nghiên cứu riêng từng đối tượng” [37, tr. 48]. Sự khó phân biệt giữa TN và ThN, TN và CD còn thể hiện ở chỗ chúng ta thấy các sách chuyên ngành, các cuốn từ điển chưa có sự nhất quán trong xếp loại cùng một đơn vị ngôn ngữ. Chúng tôi xin nêu một số trường hợp: (dấu X thể hiện sự lựa chọn đơn vị ngôn ngữ là TN, ThN hay CD) ST T Đơn vị ngôn ngữ Tục ngữ Thành ngữ Ca dao 1 Lệnh ông không bằng cồng bà. X [46,7,35,tr. 177, 245, 96] X [2,25, tr.818,287] 2 Đã sinh ra kiếp đàn ông, đèo cao núi thẳm sông cùng quản chi. X [46,35, tr.100, 135] X [2, tr. 456] 3 Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra. X [46,35, tr.83,142] X [2,tr. 390] 4 Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao. X [46,35,tr. 201, 49] X[2,10,tr.86,439] 5 Tre non dễ uốn. X [7,10,46,tr. 307,581, 319] X [2,tr. 668] 6 Người roi, voi búa. X [7, tr. 307] X [2,46,tr. 230, 226] 7 Trai tơ lấy phải nạ dòng, như nước mắm thối chấm lòng lợn thiu. X [7,35, tr. 240, 139] X [2,tr. 651] 8 Tre già măng mọc. X [7, tr. 307] X [2,25,tr. 668, 495] 9 Của mình thì giữ bo bo, của người thì bỏ cho bò nó ăn. X [46,35,tr. 88, 147] X [2,tr. 408] Trước thực tế như vậy, có lẽ ý kiến của Hoàng Văn Hành đã thể hiện thực trạng và sự “bế tắc” này: “Trong thế giới hiện thực khách quan muôn màu muôn vẻ, vô cùng đa dạng và phức tạp, chớ có tham vọng đi tìm những đường ranh giới thẳng băng, dứt khoát giữa các sự vật và hiện tượng” [27, tr. 72]. Nhưng để nghiên cứu, tìm hiểu về TN thì phải nhận diện được nó. Muốn vậy, phải tìm ra những tiêu chí khu biệt chúng (với các đối tượng như ThN, CD,...). Chúng tôi không có ý định đưa ra quan niệm mới về TN, cũng không phải là “định nghĩa mới” mà chỉ là khái niệm về TN. Khái niệm này chúng tôi dựa trên các định nghĩa về TN của những người đi trước trên cơ sở chọn lấy những đặc trưng cơ bản nhất, những cái phổ biến có tính quy luật để làm cơ sở nghiên cứu nghĩa của TN. Theo chúng tôi TN là: những sáng tác dân gian ngắn gọn, súc tích; giàu vần điệu, hình ảnh; có đơn vị là câu; có chức năng đúc kết kinh nghiệm của nhân dân về thiên nhiên, con người và xã hội; và được nhân dân vận dụng trong hoạt động (như làm ăn, giao tiếp, ứng xử,...) của mình. Đối với đề tài “Khảo sát một số câu tục ngữ có nhiều cách hiểu”, chúng tôi cũng có giới hạn phạm vi của đối tượng nghiên cứu. Do tình hình thực tế không thể phủ nhận là giữa TN, ThN, CD có sự “giao thoa” với nhau, có ranh giới mờ nhạt, và để tránh “chọn nhầm” những câu ThN, CD, một mặt chúng tôi cố gắng giới hạn phạm vi khảo sát, mặt khác có ý thức loại bỏ những câu được cho là “trung gian”, “lưỡng tính”. Nhưng trong quá trình lựa chọn chắc không tránh khỏi những sơ suất, lẫn lộn. Thiết nghĩ, nếu có thì cũng không phải là vấn đề nghiêm trọng lắm. Hơn nữa, chúng tôi không đặt vấn đề giám định tư liệu được khảo sát một cách chặt chẽ và cũng không phải là điều mà đề tài muốn hướng tới. 1.2. Một số đặc trưng của tục ngữ có liên quan đến ngữ nghĩa V. Ia. Prốp đã từng nói: “Chừng nào những đặc trưng của một thể loại chưa được nghiên cứu hoặc chí ít là mô tả trên những nét đại cương, thì không thể tìm hiểu được những tác phẩm cụ thể thuộc những thể loại ấy” [86, tr.104]. Tục ngữ cũng vậy. Mặc dù là sự đúc kết kinh nghiệm dưới hình thức câu nói và thường được dùng trong giao tiếp hàng ngày nhưng TN cũng là một tác phẩm thật sự. Đây là tính chất “hỗn đồng” của TN. TN là câu nói nhưng là câu nói đạt trình độ nghệ thuật cao, có những thủ pháp nhất định. Tính chất này thể hiện ở chỗ một câu TN có sự hoàn chỉnh về mặt ngữ pháp, nội dung chứa đựng một ý trọn vẹn, thực hiện chức năng thông báo. Cụ thể hơn là thể hiện ở tính cân đối của cấu trúc, tính hình tượng của từ ngữ, “chặt chẽ, đanh thép mà lại giàu hình ảnh, nhịp nhàng, xuôi tai, thuận miệng”...Có nghĩa TN là một sáng tác nghệ thuật có đặc thù riêng cần phải khám phá để hiểu nó. Do đó, trước khi đi vào tìm hiểu, khảo sát nghĩa cụ thể của từng câu TN, chúng tôi xin đề cập một số đặc trưng của TN có liên quan đến ngữ nghĩa. 1.2.1. Các loại nghĩa Gần đây có người đề xuất nghĩa khái quát khi phân loại nghĩa của TN. Nhưng loại nghĩa này chỉ ở giai đoạn đề xuất, hơn nữa nó chưa thật sự có tính phổ biến, tính quy luật đối với TN, lại rất gần gũi với nghĩa bóng. Do đó, chúng tôi chỉ xét hai loại nghĩa truyền thống là nghĩa đen và nghĩa bóng. 1.2.1.1. Nghĩa đen Một cách đơn giản nhất, có thể hiểu nghĩa đen là nghĩa gốc, nghĩa trực tiếp, nghĩa ban đầu khi mới hình thành câu TN. Nghĩa này toát ra từ bản thân sự vật, hiện tượng do TN ghi lại. Thí dụ câu TN “Vỏ quít dày, móng tay nhọn”. Nghĩa đen được biểu hiện trực tiếp từ hình ảnh “vỏ quít dày” và “móng tay nhọn”: gặp trái quít có vỏ dày, không dao cũng có cách bóc được, đó là nhờ vào móng tay nhọn của mình nạy ra. Do nghĩa đen là nghĩa ban đầu, nghĩa trực tiếp nên nó thường phản ánh các hiện tượng tự nhiên, thời tiết, những kinh nghiệm lao động,... 1.2.1.2. Nghĩa bóng Là nghĩa gián tiếp được phát triển trên cơ sở nghĩa đen qua quá trình lưu truyền trong không gian và thời gian. Nghĩa là câu TN, ngoài nội dung nói về ý nghĩa của chính hiện tượng mà nó miêu tả, lại còn có nhiều hàm ý rộng hơn, khái quát hơn do việc mở rộng ý nghĩa của sự vật và hiện tượng cá biệt ấy vào sự vật, hiện tượng khác. Cũng thí dụ “Vỏ quít dày móng tay nhọn”, bên cạnh nghĩa đen trên, nó còn có sự mở rộng nghĩa là: kẻ gian đã có người xảo quyệt trị, người dữ sẽ gặp kẻ hung tợn dạy cho. Đây chính là nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng của câu TN. Như vậy, khi nghĩa đen chuyển thành nghĩa bóng cũng tức là TN từ việc phản ánh những hiện tượng tự nhiên, kinh nghiệm lao động đã mở rộng phạm vi phản ánh về con người và xã hội. Và đây là điều mà người sử dụng TN muốn hướng tới. Điều kiện để nghĩa đen trở thành nghĩa bóng là khi người sử dụng TN liên hệ, đối chiếu, tìm thấy sự tương đồng giữa điều mà TN phản ánh với các hiện tượng đời sống. 1.2.2. Phương thức tạo nghĩa và sự vận dụng Quy luật sáng tạo và vận dụng TN có thể nói ngắn gọn là từ những quan sát cụ thể, hình ảnh, sau đó nâng lên thành khái quát và vận vào các hiện tượng đời sống (ở đây chỉ giới hạn những câu TN có nhiều nghĩa: nghĩa đen và nghĩa bóng). Thật vậy, có thể nói TN được hình thành và vận dụng thông qua ba loại tư duy: tư duy hình tượng, tư duy khái quát và tư duy đối chiếu. Bắt đầu là tư duy hình tượng. Tư duy này phản ánh sự vật và hiện tượng bằng những đường nét, màu sắc, hình khối,... Đối với TN, đó là sự quan sát trực tiếp những sự vật, hiện tượng cụ thể, cá biệt và miêu tả chúng. Chính cách quan sát và miêu tả cụ thể này làm cho TN có tính hình tượng, gợi cảm, dễ nhớ. Từ sự quan sát cái cụ thể và miêu tả cái cụ thể mà con người đã có những nhận xét, phán đoán, kết luận về nó. Tức là tách những mặt riêng rẽ, căn bản nhất của cái cụ thể muôn màu muôn vẻ ở dạng khái quát. Trong TN là việc bao gộp nhiều nhận xét cụ thể, nhiều cảnh huống cụ thể có liên quan và tương đồng với nhau vào một cảnh huống chung nhất, điển hình nhất. Hay nói cách khác nó “cá biệt mà điển hình”. Quá trình này người ta gọi là quá trình trừu tượng hóa, quá trình tạo ra nghĩa bóng cho câu TN. Tức là những điều tai nghe mắt thấy được nhận thức và phản ánh lại bằng chính sự vật hoặc bằng những hình tượng về sự vật nhằm nói lên chân lí ở mức khái quát nhất. Lúc này nghĩa của câu TN người ta gọi là nghĩa biểu trưng (hình thức dùng một hiện tượng, sự vật nào đó để biểu hiện một cách tượng trưng, ước lệ về một cái gì đó có tính chất khái quát, trừu tượng). Và cơ sở để sử dụng TN theo nghĩa biểu trưng là ở chỗ TN biểu hiện những nhận xét khái quát một cách cụ thể, hình ảnh. Ở giai đoạn tư duy khái quát, người ta đã tạo cho TN một cảnh huống điển hình nhưng chứa đựng nhiều cảnh huống khác nhau được rút gọn, được quy thành một câu đơn giản. Do đó, người ta sẽ đối chiếu, quy chiếu, liên hệ khi có sự tương đồng giữa ngữ cảnh cụ thể với nghĩa bóng của câu TN. Và khi đó trường nghĩa của câu TN sẽ được mở rộng; nội dung, ý nghĩa của câu TN lại giàu thêm lên. Đúng như Hoàng Văn Hành nói: Phàm là tục ngữ nào miêu tả càng đúng những chi tiết, những sự kiện, và hoàn cảnh điển hình, thì giá trị tổng kết của nó càng cao và phạm vi ứng dụng của nó càng rộng. Bởi vì, chi tiết và hoàn cảnh điển hình do tục ngữ miêu tả ở tầng nghĩa cơ sở trong trường hợp đó đã tạo ra tiền đề cho những mối liên hội ngữ nghĩa về sau. Sự liên hội ngữ nghĩa này là có quy tắc: từ gần đến xa, từ cụ thể đến trừu tượng... dưới hình thái ẩn dụ hóa [27, tr. 35]. Ta sẽ chứng minh những điều vừa nói qua một thí dụ cụ thể. Chẳng hạn câu TN “Cây ngay bóng tròn”. Câu TN bắt đầu là sự quan sát, miêu tả trực tiếp hiện tượng tự nhiên cá biệt, giàu hình tượng: cây ngay, đứng thẳng thì bóng tỏa xuống sẽ tròn trịa. Từ cái cụ thể, nghĩa đen này, người ta đã nâng nó lên thành cái khái quát, trừu tượng hóa nó, biến nó thành cái có tính phổ biến, có tính quy luật. Tức là tạo ra nghĩa bóng, có giá trị biểu trưng. Mà thông thường, như trên đã nói, con người có khuynh hướng dùng một hiện tượng tự nhiên để nói về con người, về một hiện tượng xã hội. Do đó, nghĩa bóng mà câu TN muốn nói là mối quan hệ giữa bản chất và hiện tượng, giữa điều kiện và kết quả: bản chất, điều kiện tốt thì sẽ có hiện tượng và kết quả tốt và ngược lại. Đó là nghĩa bóng. Còn khi được vận dụng vào cuộc sống thì nó có sự mở rộng nghĩa do các ngữ cảnh khác nhau. Người ta có thể hiểu: cha mẹ có đạo hạnh thì con cháu sẽ nên người hay người ngay thì làm việc gì cũng ngay thẳng, đàng hoàng,... Chúng ta có thể tóm tắt quá trình hình thành, tạo nghĩa và vận dụng của TN bằng sơ đồ sau: Sơ đồ này chúng tôi dựa trên các quan niệm, định nghĩa về TN và những kiến giải về quá trình hình thành, tạo nghĩa và sử dụng nghĩa của các nhà nghiên cứu. Chẳng hạn, Chu Xuân Diên cho rằng nghĩa đen thường đề cập đến những vấn đề tự nhiên, cá biệt khi chuyển sang nghĩa bóng thường nói về các hiện tượng xã hội, mang tính khái quát, trừu tượng thông qua những nhận xét, phán đoán, kết luận. Hay như Hoàng Tiến Tựu cho nghĩa đen là nghĩa trực tiếp, ban đầu, nhưng trong quá trình lưu truyền trong không gian – thời gian thì có sự mở rộng, phái sinh nghĩa. Còn Bùi Mạnh Nhị thì cho quá trình tạo nghĩa bóng là quá trình sáng tạo liên tục về nghĩa và khi nghĩa bóng được vận dụng trong những trường hợp cụ thể thì chân lí được khẳng định thêm,... 1.2.3. Tính ngắn gọn, hàm súc Một trong những yêu cầu quan trọng đối với ngôn ngữ văn học nghệ thuật nói chung là cần phải cô đọng, hàm súc, lời ít ý nhiều, “ý ở ngoài lời”. TN cũng vậy. Thậm chí đây là một yêu cầu, một đặc điểm nổi bật nhất của TN. Thực tế có những câu TN rất ngắn, chỉ có ba tiếng, nhưng thông thường thì từ bốn đến tám tiếng. Cho đến nay, qua khảo sát, chúng ta chỉ biết những câu TN dài nhất chỉ khoảng 15 – 18 tiếng nhưng số lượng này rất ít. Thí dụ: 1. Của làm ra để trên gác, của cờ bạc để ngoài sân, của phù vân để ngoài ngõ (18 tiếng). 2. Đen đông, chớp lạnh, quái vàng hoa bầu, trong ba điều ấy có lành đâu (15 tiếng). 3. Dưa La, cà Láng, nem Báng, tương Bần, nước mắm Vạn Xuân, cá rô Đầm sét (16 tiếng). Thật vậy, TN cần phải thật ngắn gọn, cùng nội dung nhưng càng ngắn càng hay, “rất hay mà lại ngắn” (Hồ Chí Minh). Cái hay này thể hiện ở chỗ: nói ngắn (về hình thức biểu hiện) là cốt để nói nhiều (về phương diện nội dung). Tức là ngắn về dung lượng từ ngữ, hàm súc về nghĩa nhưng tăng mức độ khái quát cho bài học kinh nghiệm. Và chính điều này làm cho TN mở rộng phạm vi ứng dụng của mình. Vì sao TN cần phải ngắn gọn, hàm súc? Như chúng ta đã biết, TN ra đời bắt nguồn từ những nhận xét, phán đoán, suy luận của con người về các hiện tượng của tự nhiên và xã hội. Những nhận xét, phán đoán này cần phải được đúc rút lại thành những kinh nghiệm, những chân lí. Hơn nữa, những kinh nghiệm này cần phải được lưu giữ, được phổ biến từ người này sang người khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác,... Nhưng sự lưu giữ và phổ biến này chủ yếu bằng con đường truyền miệng. Do đó, TN cần phải thật ngắn gọn để tiện lợi cho trí nhớ. Lí do nữa, như đã nói ở trên, là do “lời ít ý nhiều”, do muốn mở rộng phạm vi ứng dụng vào nhiều ngữ cảnh khác nhau. Dấu hiệu nào cho ta biết TN có tính ngắn gọn, hàm súc? Đó là sự tỉnh lược. Hoàng Tiến Tựu nói: Trong tục ngữ có những hệ từ và từ liên kết (thì, là, mà, nhưng, bởi, vì vậy, do đó, cho nên, vả chăng, song le, tuy thế...) thường bị bỏ đi và nhiều khi cả những thành phần cơ bản của câu (như chủ ngữ, vị ngữ,...) cũng bị tỉnh lược. Do đó, mối quan hệ giữa các phán đoán cũng như hình thức suy luận của nhân dân thường không được thể hiện rõ trong tục ngữ [91, tr. 122]. Như vậy, sự cô đọng, hàm súc của TN là do các hệ từ, kết từ bị tỉnh lược. Trong khi đó các từ còn lại đều rất cần thiết, không thừa. Hơn nữa, TN là sự đúc kết kinh nghiệm ở dạng khái quát. Dễ thấy nhất là ở tục ngữ không có loại từ, đại từ chỉ định, không có từ hạn định về thời gian – không gian một cách rõ ràng mà là phiếm định... Chẳng hạn, TN nói “Con gà tức nhau tiếng gáy” chứ không thể nói “Con gà chuồng này tức nhau tiếng gáy”... Ta biết rằng câu trong TN là những loại câu tương ứng với các loại phán đoán. Nhưng câu ở dạng rút gọn, có thành phần bị tỉnh lược thì kết cấu câu không còn phù hợp hoàn toàn với kết cấu lôgic của phán đoán. Thử xét câu TN “Tấc đất tấc vàng”. Đây là câu TN rất cô đọng, hàm súc, giàu ý nghĩa. Do đó, trong ứng dụng thực tế người ta có thể mở rộng nội dung, ý nghĩa câu TN bằng cách chêm xen các kết từ hoặc hiểu ngầm nghĩa khi đặt vào một ngữ cảnh cụ thể và phù hợp với dụng ý của người sử dụng. Người sử dụng có thể chêm xen như sau: không bằng quý như Tấc đất là tấc vàng. thì quý hơn Nếu câu TN trên mà có dạng cố định như một trong những dạng chêm xen trên thì nội dung của nó sẽ bị hạn hẹp, bị “chết cứng” trong một nghĩa. Tức là các hệ từ, kết từ sẽ hiện thực hóa nội dung, ý nghĩa của câu TN. Như vậy, tính ngắn gọn, hàm súc, cô đọng do tỉnh lược của TN là một “mã nghệ thuật”, một “tiềm năng tiếp nhận” của TN. 1.2.4. Tính đối xứng Tính chất đối xứng là một đặc điểm nổi bật của cấu trúc TN, loại câu này chiếm số lượng rất lớn trong kho tàng TN Việt Nam. Nó không những góp phần tạo nên tính ngắn gọn, chặt chẽ của lối nói trong TN mà còn tạo nên tính nhịp nhàng, dễ làm “ngọt tai” người tiếp nhận. Đặc điểm nổi bật của câu TN có tính đối xứng là tính chất đối xứng giữa các bộ phận và các yếu tố tạo nên nó. Có hai kiểu câu đối xứng trong TN là câu đối xứng đơn và câu đối xứng kép. *Câu đối xứng đơn: Câu đối xứng đơn là câu đảm bảo được hai đặc điểm sau: - Về mặt lôgic: nội dung mỗi câu TN là một phán đoán. - Về mặt cú pháp: mỗi câu TN là một câu đơn mà mỗi thành phần câu tương đương với một vế. Thí dụ: Của mua là của được, Một quả cà bằng ba chén thuốc, Tham thì thâm,... * Câu đối xứng kép: Câu đối xứng kép là câu đảm bảo đủ hai yêu cầu sau: - Về._. mặt lôgic: có sự liên kết hai hoặc hơn hai phán đoán. - Về mặt cú pháp: mỗi câu TN là một câu phức mà mỗi thành phần câu tương đương với một vế (một câu đơn). Thí dụ: Giàu đâu ba họ, khó đâu ba đời; Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống; ... Trong hai loại câu đối xứng trên thì câu đối xứng kép phổ biến hơn, chiếm số lượng nhiều hơn và căn bản đáp ứng, thỏa mãn được những yêu cầu, đặc điểm của một câu TN có tính đối xứng. Sau đây chúng tôi xin lấy một câu TN cụ thể thuộc loại đối xứng kép, có phân tích để thấy rõ hơn tính đối xứng của TN. Thí dụ câu: “Đói ăn vụng, túng làm liều”. Ta thấy câu TN bao gồm 6 yếu tố, lập thành 2 vế đối xứng nhau, mỗi vế gồm 3 yếu tố. Tính đối xứng được thể hiện ở các bình diện sau: - Đối ý: là đối xứng giữa hai vế của câu TN với nhau về ý (đói ăn vụng đối với túng làm liều). Quan hệ đối ý này được thể hiện qua kiểu cấu trúc so sánh trùng điệp có dạng a = b. Nghĩa là hai vế của câu TN đối ý nhau nhưng có tác dụng liên kết, bổ sung cho nhau nhằm tô đậm, khẳng định một ý chung. Dựa vào sự bổ sung nhau giữa hai ý của hai vế (đói, túng: hoàn cảnh khó khăn, bức bách, cùng đường...; ăn vụng, làm liều: việc làm tồi tệ, mất nhân cách, danh dự,...) ta suy ra ý nghĩa câu TN là những người rơi vào hoàn cảnh khó khăn, bức bách, rơi vào bước đường cùng thì tất yếu họ phải làm những điều không tốt, trái với nhân cách, danh dự của họ và chúng ta nên phần nào lượng thứ cho họ. - Đối lời: là sự đối xứng giữa các yếu tố trong hai vế của câu TN. Đối lời có quan hệ chặt chẽ với đối ý đã nói ở trên, vì nhờ có quan hệ đối lời mà quan hệ đối ý mới có và thể hiện ra được. Cũng câu TN trên, quan hệ đối lời được thể hiện như sau: Đói đối xứng với túng Ăn vụng đối xứng với làm liều. Cần nói thêm rằng, sự đối ý, đối lời trong câu TN trên được xác lập nhờ vào thuộc tính tương đồng về ngữ pháp – ngữ nghĩa giữa các yếu tố trong hai vế đó. Cụ thể: - Nội dung ngữ nghĩa của các yếu tố đối xứng nhau trong hai vế đều thuộc cùng một phạm trù ngữ nghĩa: Đói / túng: đều thể hiện trạng thái, hoàn cảnh của con người. Ăn vụng / làm liều: đều là hiện tượng, việc làm xấu của con người. - Các yếu tố đối xứng phải cùng từ loại: Đói / túng: đều là tính từ. Ăn vụng / làm liều: đều là động từ. Tóm lại, trên đây là hai kiểu câu TN có tính đối xứng. Thực tế thì các dạng đối trong TN rất nhiều. Quan hệ giữa các vế cũng rất nhiều loại, muôn màu muôn vẻ: nguyên nhân – kết quả, điều kiện – kết quả, bổ sung, phụ thuộc, so sánh tương đồng – tương phản,... Thêm vào đó, hình thức cú pháp của tục ngữ thường rất phức tạp, đa dạng. Do vậy, việc tìm hiểu cấu trúc đối xứng có ý nghĩa rất quan trọng, giúp ta hiểu đúng nội dung ý nghĩa câu TN. 1.2.5. Tính vần điệu Đây là yếu tố không thể thiếu trong việc tạo dựng cấu trúc của câu TN cả về phương diện hình thức nghệ thuật lẫn phương diện nội dung. * Về nhịp: Nhịp là yếu tố quan trọng góp phần tạo nên và làm rõ tính đối xứng của câu TN. Thể hiện rõ nhất là nhịp trùng với trục đối xứng của câu TN. Thí dụ: Có công mài sắt / có ngày nên kim. Nếu câu TN có 3 vế thì sẽ có 2 trục và tất yếu phải có 2 nhịp. Thí dụ: Đầu chép / mép trôi / môi mè. Thực tế thì nhịp trong TN rất đa dạng, linh hoạt, “tự do”. Điều này được biểu hiện ở một số khía cạnh sau: - Cùng một câu TN nhưng khi nói có thể ngưng giọng ở những chỗ khác nhau để tạo nên những sự ngắt nhịp khác nhau. Thí dụ: + Dâu / hiền hơn con gái. Dâu hiền / hơn con gái. + Rể / hiền hơn con trai. Rể hiền / hơn con trai. Chọn cách ngắt nhịp này hay cách ngắt nhịp kia đều phụ thuộc vào người nói muốn nhấn mạnh ý nào trong ý chung của cả TN. Nghĩa là giữa nhịp (hình thức) và nghĩa (nội dung) của một câu TN có liên quan mật thiết với nhau. - Trong một câu TN có thể có nhiều loại nhịp đan xen với nhau. Thí dụ: + Lúc thì chẳng có ai / lúc thì ông xã / ông cai đầy nhà (nhịp 5 / 4 / 4). + Lựa được con dâu / sâu con mắt (nhịp 4 / 3). + Vui xem hát / nhạt xem bơi / tả tơi xem hội / bối rối xem đám ma / bỏ cửa bỏ nhà xem đám rước (nhịp 3 / 3/ 4 / 5 / 7). - Ở phần lớn các câu TN, nhịp trùng với ranh giới giữa các vế có số lượng tiếng bằng nhau, đối nhau. Thí dụ: Ăn no / lo được; thứ nhất thả cá / thứ nhì gá bạc; Nồi đồng dễ nấu / chồng xấu dễ sai;... Tuy nhiên, có những trường hợp mà số lượng tiếng giữa các vế không bằng nhau, không đối nhau mà vẫn có nhịp. Thí dụ: Đói muốn chết / ba ngày tết cũng no; Gần chợ / để nợ cho con; Hết nạc / vạc đến xương… Điều này là do vần tạo nên nhịp cho câu TN. Lại nữa, có những câu TN mà hai vế không có sự hiệp vần mà nhịp vẫn có. Thí dụ: Có nuôi con/ mới biết lòng cha mẹ (nhịp 3 / 5); Có loạn ly / mới biết người trung nghĩa (nhịp 3 / 5)… Ta thấy các câu TN này có sự đối xứng về ý giữa hai vế mà không đối lời. Do đó, nhịp có được là do ý tạo nên. - Đối với những câu TN bị tỉnh lược kết từ thì vai trò của nhịp vô cùng quan trọng, nó trở thành nơi “trú ẩn” của trục đối xứng. Còn đối với những câu mà có thể chêm xen những kết từ khác nhau thì nhịp của nó cũng thay đổi và dĩ nhiên ngữ nghĩa cũng thay đổi ít nhiều. Dựa vào nhịp của TN, chúng ta có thể phân tích và vận dụng nó một cách linh hoạt, sáng tạo trong giao tiếp. Cần lưu ý rằng, nhịp dù linh hoạt đến đâu cũng phải ăn nhập với ý vì nó là một trong những hình thức thể hiện ý. Do đó, việc xác định nhịp là rất quan trọng vì có thể dẫn đến hiểu đúng hoặc hiểu sai nội dung câu TN. * Về vần: vần là yếu tố ngoại hình đặc trưng của TN. Nó là “chất keo” có chức năng kết dính, liên kết các yếu tố, các vế để tạo thành một phát ngôn hoàn chỉnh, chặt chẽ, bền vững, khó bị tan vỡ. Bên cạnh đó, nhờ vần điệu mà câu TN có âm hưởng mượt mà, xuôi tai, thuận miệng, dễ nhớ, dễ thuộc, dễ vận dụng. Có hai loại vần trong TN là vần liền và vần gián cách. - Vần liền: vần liền là khuôn vần được láy lại liền sau nó, giữa chúng không có yếu tố trung gian và chúng thường xuất hiện ở vị trí giữa câu. Thí dụ: + Người roi, voi búa. + Có ít xít ra nhiều. + Lắm mối tối nằm không. Những thí dụ trên cho thấy vần liền có thể xuất hiện ở các loại câu khác nhau (4 tiếng, 6 tiếng, 8 tiếng...) và rất ăn nhịp với nhịp. - Vần gián cách: là những khuôn vần được láy lại mà giữa chúng có yếu tố trung gian và thường xuất hiện ở các vị trí khác nhau trong câu. + Cách 1 âm tiết: Mẹ cú con tiên, mẹ hiền con xục xạc. + Cách 3 âm tiết: Mặt đỏ như lửa, thấy đàn bà chửa cũng phải tránh. + Cách 5 âm tiết: Mồng một chơi nha, mồng hai chơi ngõ, mồng ba chơi đình. Ngoài ra còn có dạng câu có sự đan xen các loại vần với nhau như: Mặt mũi méo mo thì co đồng tiền, mặt vuông chữ điền thì tiền không có. Như vậy, nhịp và vần luôn gắn bó với nhau để tạo nên tính nhạc, sự hài hòa, sinh động, cân đối cho câu TN. Đồng thời nhịp và vần cũng góp phần thể hiện ý nghĩa, thể hiện sự thống nhất giữa ý và lời, âm thanh và tư tưởng ở TN. Đặc điểm này càng chứng tỏ rằng, TN mặc dù là câu nói dùng hàng ngày nhưng vẫn mang đầy đủ những đặc điểm của sáng tác nghệ thuật ngôn từ. 1.2.6. Tính hình tượng Là lối nói dùng hình tượng cụ thể để nói lên những ý niệm trừu tượng, dùng cái cá biệt để nói lên cái phổ biến... Hình tượng trong TN được tạo ra bằng nhiều biện pháp nghệ thuật khác nhau như so sánh nhân hóa, ẩn dụ, hoán dụ, chơi chữ, cường điệu,… * So sánh (tỉ dụ): là phương thức biểu đạt bằng ngôn từ một cách hình tượng dựa trên cơ sở đối chiếu hai hiện tượng có những dấu hiệu tương đồng nhằm làm nổi bật đặc điểm, thuộc tính của hiện tượng này qua đặc điểm thuộc tính của hiện tượng kia. Thí dụ: Con có cha như nhà có nóc, Lòng vả cũng như lòng sung, Chồng như đó vợ như hom, Gái có chồng như rồng có mây… * Nhân hoá: là cách thức gán cho những sự vật vô tri, những đối tượng trừu tượng những đặc tính của con người thể hiện ở những động từ, tính từ chỉ hành động hoặc phẩm chất vốn riêng có ở con người. Thí dụ: Thuyền đua lái cũng đua; Mâm cao đánh ngã bát đầy, Mèo khoe mèo dài đuôi… * Ẩn dụ (so sánh ngầm): Đây là biện pháp nghệ thuật phổ biến trong TN. Biện pháp này sử dụng phương thức tu từ dựa trên cơ sở đồng nhất hai hiện tượng tương tự nhằm thể hiện cái này qua cái kia mà bản thân cái được nói tới thì dấu đi một cách kín đáo. Đây là lối nói bóng gió, ngụ ý. Do lối nói này mà TN gợi sự liên tưởng phong phú khi muốn xác định nghĩa của nó. Nghĩa là TN sử dụng lối nói gián tiếp, ngầm ẩn mà muốn nắm được ẩn ý phải qua công phu khai thác, suy luận. Đây là phương thức phổ biến nhất trong TN. Chẳng hạn: Lá lành đùm lá rách (1), Tre già măng mọc (2), Đục nước béo cò (3), Kiến tha lâu đầy tổ (4)… Câu TN (4) nói về hoạt động của loài kiến: cứ từng chút một, ngày này sang ngày khác, chúng tha mồi về tổ của mình và tha mãi cũng đầy tổ. Từ một hiện tượng, hành động của loài kiến, người ta đã nâng lên, muốn biểu trưng cho những việc làm kiên nhẫn, cần kiệm, vượt khó, biết tính toán thì sẽ thành công của con người. Tương tự ta có câu (1) nói về tình yêu thương, đùm bọc giúp đỡ lẫn nhau của con người; câu (2) là sự thay thế, tiếp nối nhau của các thế hệ người trong mọi hoạt động; câu (3) ý nói trong cảnh rối ren, kẻ chuyên đầu cơ trục lợi sẽ dễ dàng hoạt động thủ lợi. Như vậy, có thể nói, từ hình tượng cụ thể, cá biệt mà người ta đã khái quát hoá, trừu tượng hoá, tức tạo ra nghĩa biểu trưng của TN. Trong khi đó, hình ảnh biểu trưng trong TN lại biểu hiện nhiều mặt, là mã nghệ thuật. Do vậy mà trong tiếp nhận và sử dụng, người ta có thể khai thác mặt nào đó, hiểu theo cách riêng của mình. Chính điều này tạo nên hiện tượng nhiều nghĩa ở TN. 1.3. Về khái niệm “Câu tục ngữ có nhiều cách hiểu” Đây là phạm vi nghiên cứu của đề tài. Ở đây, chúng tôi phân định giữa “loại nghĩa” và “số lượng nghĩa”. Thông thường, theo các nhà nghiên cứu thì có hai “loại nghĩa”: nghĩa đen và nghĩa bóng. Hoàng Tiến Tựu phân: đơn nghĩa và đa nghĩa, gọi chung là “tính nhiều nghĩa”. Còn “số lượng nghĩa” là số lượng nghĩa ở trong một “loại nghĩa”, tức các cách hiểu khác nhau ở nghĩa đen hoặc nghĩa bóng. Chẳng hạn như trường hợp câu TN có hai nghĩa đen hoặc hai nghĩa bóng... Phạm vi, đối tượng khảo sát của đề tài chúng tôi là “số lượng nghĩa” ở một câu TN. Do đó, “ nhiều cách hiểu” là “số lượng nghĩa” (từ hai trở lên) ở một loại nghĩa. Có lúc chúng tôi dùng khái niệm “nhiều nghĩa” là với ý này. Chẳng hạn câu TN “Trâu béo kéo trâu gầy”. Câu này có hai nghĩa đen: + Cùng một chủ, trâu béo, khỏe bù chỗ kém, thiếu ở phần việc của trâu gầy, yếu. + Trâu béo, khỏe cày kéo tốt, khiến trâu gầy, yếu hơn cũng phải cố theo (tạo hiệu quả tốt cho công việc). Và tương đương với hai nghĩa đen là hai nghĩa bóng: + Trong một tập thể, người giỏi giang, siêng năng bù đắp công việc cho người kém cỏi, lười biếng. + Người giỏi giang, năng nổ có tác động, ảnh hưởng tốt đến người kém cỏi, ù lì, giúp người này cùng tiến bộ. Ta xét thấy về “loại nghĩa” thì câu TN trên có hai: nghĩa đen và nghĩa bóng. Còn xét về “số lượng nghĩa” thì có bốn nghĩa: hai nghĩa đen và hai nghĩa bóng. Hay như Hoàng Tiến Tựu cho câu “Một búi cỏ một giỏ phân” là câu đơn nghĩa (xếp theo loại nghĩa) thì cũng thuộc một trong những dạng của đối tượng khảo sát của đề tài chúng tôi vì câu này có hai cách hiểu: + Một búi cỏ vùi vào gốc, có giá trị như giỏ phân. + Một bụi cỏ ăn hại được nhổ bỏ, đỡ phí đi một nắm phân vun bón cho cây. Về nguyên nhân dẫn đến nhiều cách hiểu ở một câu TN có rất nhiều. Có thể là do tính cô đọng hàm súc, do hình ảnh tượng trưng mơ hồ, do ngữ cảnh chi phối, do hiện tượng mờ nghĩa gốc, do hiện tượng cùng âm -đa nghĩa của từ tiếng Việt, do quá trình dân gian hóa và biến thể... Vấn đề này, chúng tôi sẽ làm rõ ở chương 2. Tóm lại, mỗi thể loại văn học dân gian đều có cách nói riêng nhằm biểu đạt nội dung riêng của nó. Tục ngữ cũng vậy. Một số đặc trưng của TN có liên quan đến ngữ nghĩa mà chúng tôi đã trình bày ở trên chính là cách nói riêng ấy. Do đó, có nắm được những đặc trưng trên, xem chúng như là những “công cụ”, sẽ giúp chúng ta tìm hiểu, “giải mã”, “khai quật” được nội dung ngữ nghĩa của TN. CHƯƠNG 2: TỤC NGỮ CÓ NHIỀU CÁCH HIỂU – THỰC TRẠNG VÀ NGUYÊN NHÂN Mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới hiện thực khách quan luôn tồn tại trong thế cố định và “khả năng”. Nghĩa là nó vẫn là nó khi được xem xét trong một khoảng thời gian – không gian, trạng thái nhất định và nó có thể biến đổi trở thành cái khác khi các điều kiện trên thay đổi. Trong lĩnh vực văn học nghệ thuật cũng vậy. Tác phẩm văn học là nơi nhà văn gởi gắm thông điệp (tâm tư, tình cảm, khát vọng, triết lí...) của mình và muốn độc giả lĩnh hội, sẻ chia. Nhưng khi đến tay những người đọc khác nhau thì nội dung, ý nghĩa của tác phẩm được lĩnh hội khác nhau. Điều này phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tuổi tác, nghề nghiệp, giới tính, tầng lớp, trình độ, sự trải nghiệm, thời đại, mục đích tiếp nhận... Thực tế cho thấy có nhiều cách đọc, nhiều cách tiếp cận tác phẩm văn học. Đây là quá trình tiếp nhận tác phẩm văn học. Sự lĩnh hội khác nhau về nội dung, ý nghĩa của cùng một tác phẩm văn học còn do bản thân tác phẩm. Đó là tính mơ hồ, đa nghĩa của văn học và kết cấu mở về nội dung, ý nghĩa mặc dù cố định về dung lượng câu chữ (xét tác phẩm thuộc văn học viết). Điều trình bày trên cũng đúng với thể loại TN. Đó là tính nhiều nghĩa ở một câu TN. Xuất phát từ thực tế đó, ở chương này, chúng tôi trình bày về thực trạng và nguyên nhân dẫn đến một câu TN có nhiều cách hiểu. 2.1. Thực trạng 2.1.1. Quan niệm về nghĩa của TN Như ở lịch sử vấn đề nghiên cứu chúng tôi đã nói, nghĩa của TN là một trong những vấn đề có nhiều ý kiến bất đồng, còn tranh luận. Có thể thấy người ta không đồng tình về tên gọi nghĩa, số lượng nghĩa của TN. Cụ thể như TN nhiều nghĩa hay đa nghĩa? Đích thực TN có mấy nghĩa?... Sau đây, chúng tôi trình bày một số ý kiến, quan niệm của các nhà nghiên cứu để thấy được thực trạng của vấn đề. - Chu Xuân Diên viết: Một câu tục ngữ thường có hai nghĩa: nghĩa đen và nghĩa bóng” [41, tr. 244]. - Hoàng Tiến Tựu thì phân chia: tục ngữ có thể chia làm hai loại cơ bản: Loại đơn nghĩa và loại đa nghĩa [92, tr. 378] - Tác giả Lê Chí Quế thì khẳng định rằng: “Tục ngữ bao giờ cũng có hai nghĩa: nghĩa đen (hay là nghĩa gốc) và nghĩa bóng (trường nghĩa)” [71, tr. 197]. - Bùi Mạnh Nhị phát biểu: “Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, ổn định, có nhịp điệu, hình ảnh và thường mang nhiều nghĩa” [58, tr. 242]. - Nguyễn Xuân Đức đặt vấn đề là “hai nghĩa” có phải là “đa nghĩa” không. Qua vài lập luận, tác giả cho rằng gọi “tục ngữ thường có hai nghĩa” là thỏa đáng không nên nói “đa nghĩa” hay “nhiều nghĩa”. Một vấn đề khác khá mới mẻ mà chính Nguyễn Xuân Đức cho là “trái ngược với ý kiến truyền thống của hầu hết các nhà tục ngữ học nước ta” là mỗi lần phát ngôn TN chỉ có một nghĩa, nghĩa ứng dụng. Tác giả viết “…trong mỗi lần phát ngôn nó chỉ truyền đạt một nghĩa. Tục ngữ có nhiều nghĩa nhưng đó là nghĩa trong nhiều lần phát ngôn, gắn với nhiều ngữ cảnh và vì thế không nên xem đây là thể loại đa nghĩa” [17, tr 58]. - Phan Trọng Hòa không đồng tình với quan niệm của Nguyễn Xuân Đức. Theo tác giả thì cho rằng TN nhiều nghĩa, đa nghĩa là hoàn toàn đúng, thỏa đáng vì “nhiều” là “đa” mà “ hai” là “nhiều” thì có quyền suy ra “ hai” là “đa” [34, tr. 68 - 70]. Qua một số quan niệm về nghĩa TN của các nhà nghiên cứu, đặc biệt là sự bất đồng ý kiến giữa Nguyễn Xuân Đức và Phan Trọng Hòa, chúng tôi mạn phép có đôi lời nhận xét, bàn thêm. Thứ nhất là tên gọi “hai nghĩa”, “nhiều nghĩa”, “đa nghĩa” chúng ta nên chọn cái nào và “ nhiều nghĩa” là chỉ loại nghĩa, số lượng nghĩa hay cả hai. Chu Xuân Diên cho rằng “Tục ngữ thường có hai nghĩa: nghĩa đen và nghĩa bóng”. Cách gọi này được nhiều người chấp nhận vì nó đơn giản, nhằm vào cái chung, có tính phổ biến của TN và quy luật tư duy của người Việt. Hơn nữa, “thường có hai nghĩa” có thể là có một nghĩa, có thể ba nghĩa... Vì vậy, ít xảy ra tranh luận về nghĩa hay về khái niệm “hai nghĩa”. Còn cách gọi “đa nghĩa” mặc dù bao quát được một khối lượng khá lớn nội dung ý nghĩa của TN nhưng có hai điều còn bất cập. Thứ nhất là đã loại ra bộ phận những câu TN “đơn nghĩa” (chỉ có nghĩa đen) như Hoàng Tiến Tựu đã phân loại. Thứ hai là ngay bản thân từ ngữ dùng để thành lập khái niệm. Có người cho rằng ba tên gọi này (“hai nghĩa”, “nhiều nghĩa”, “đa nghĩa”) có thể thay thế được cho nhau (Phan Trọng Hòa). Có người cho rằng không thể vì mỗi khái niệm có tính khu biệt, giới hạn về nghĩa của nó. Do đó, tên gọi “nhiều nghĩa” theo chúng tôi tỏ ra có ưu thế hơn mặc dù có bất cập như tên gọi “đa nghĩa”. Đó là không tính đến một bộ phận TN “đơn nghĩa”. Nhưng những lí do chúng tôi đề cập dưới đây sẽ phần nào làm cho tên gọi “nhiều nghĩa” khả thi hơn. Nguyễn Xuân Đức cho rằng: “Đúng hai là số nhiều, mà nhiều là đa nhưng đa (hay nhiều) bao hàm cả hai chứ không chỉ có hai... và ta suy ra đa ở đây là ba trở lên. [16, tr 50]. Còn Phan Trọng Hòa thì: “Thật ra, “đa” cũng có nghĩa là “nhiều”. Và “nhiều” hay “đa” đều là “từ hai trở lên”. Trong thực tế, “đa” có thể là “từ ba trở lên” (như “đa” trong “đa giác”, “đa phức”, “đa tiết”, “đa trị”)… [34, tr. 69]. Qua hai ý kiến trên, chúng ta thấy có những điểm chung mà cả hai đều công nhận: + “Nhiều” và “đa”: có “hai” và từ “hai” trở lên. + “Hai” là “số nhiều” (Nguyễn Xuân Đức) là “nhiều” (Phan Trọng Hòa). + “Đa” là “ba trở lên” (Nguyễn Xuân Đức), “có thể là từ ba trở lên” (Phan Trọng Hòa). Dựa vào ba điểm chung trên kết hợp với quan niệm được nhiều người chấp nhận là “tục ngữ thường có hai nghĩa”, theo chúng tôi, dùng khái niệm TN “nhiều nghĩa” có lẽ hợp lí hơn. Cả ba tác giả Chu Xuân Diên, Hoàng Tiến Tựu, Bùi Mạnh Nhị về cơ bản đều thống nhất TN có tính mở rộng nghĩa, mở rộng nội dung kinh nghiệm trong ứng dụng cụ thể qua không gian, thời gian. Chẳng hạn Chu Xuân Diên cho rằng: “Trong quá trình lưu truyền từ thời đại này sang thời đại khác, trường nghĩa của từng câu TN lại thường được mở rộng thêm để đáp ứng nhu cầu mở rộng kinh nghiệm của nhân dân” [8, tr. 115]. Ngay cả Nguyễn Xuân Đức cũng cho rằng TN “nhiều nghĩa trong nhiều ngữ cảnh khác nhau”. Do đó, phải chăng khi dùng khái niệm “nhiều nghĩa”, “đa nghĩa” thì hàm ý của các tác giả là nó bao hàm cả những nghĩa “mở rộng” này. Nghĩa là cả “loại nghĩa” lẫn “số lượng nghĩa” nảy sinh do ứng dụng vào từng trường hợp cụ thể? Dù có hay không thì với đặc trưng là hai loại nghĩa (nghĩa đen và nghĩa bóng) và sự “mở rộng nghĩa”, theo chúng tôi, gọi TN có tính “nhiều nghĩa” thì không có gì bất cập, kể cả “đa nghĩa”. Thứ hai, vấn đề bất đồng ý kiến giữa Nguyễn Xuân Đức và Phan Trọng Hòa theo chúng tôi là do góc độ khảo sát. Các nhà TN học nước ta thường khảo sát TN ở góc độ văn bản, còn Nguyễn Xuân Đức thì đứng ở góc độ ứng dụng để khảo sát nghĩa. Đứng ở hai góc độ khác nhau để khảo sát thì dĩ nhiên sẽ có quan niệm khác nhau về nghĩa. Ở đây không thể nói dứt khoát góc độ nào đúng, góc độ nào sai. Cần thấy rằng TN có thể khảo sát ở nhiều góc độ khác nhau vì bản thân nó là một hiện tượng đa diện, đa dạng và mỗi góc độ khảo sát đều có ưu thế lẫn hạn chế nhất định. Ở góc độ văn bản, người ta khảo sát TN ở dạng cố định, dạng tĩnh trên giấy trắng mực đen, phi ngữ cảnh. TN từ lâu đã được khảo sát ở góc độ này và đạt nhiều thành tựu đáng kể, cung cấp cho chúng ta nhiều tri thức để khám phá nó. Thành tựu quan trọng là đã tìm ra và phân loại nghĩa củaTN: hai loại nghĩa (nghĩa đen và nghĩa bóng). Kết quả phân loại này là phù hợp với quá trình hình thành và vận dụng TN. Nghĩa là một câu TN theo đúng trình tự đặc trưng thể loại của nó là phải có nghĩa đen và nghĩa bóng. Tuy nhiên, hạn chế của cách tiếp cận này là không thấy được tính “sinh động” của TN trong ứng dụng cụ thể mà các tác giả chỉ nói là nó có tính “mở rộng nghĩa”. Ở góc độ ứng dụng, người ta khảo sát TN ở dạng phát ngôn, dạng động, có ngữ cảnh cụ thể. Khảo sát ở góc độ này, có lẽ hai lí do sau đây là chính đáng. Thứ nhất, một trong những đặc trưng quan trọng của văn học dân gian là tính truyền miệng, diễn xướng mà TN là một thể loại của bộ phận này. Hơn nữa, tục ngữ được quan niệm là thể loại tiền nghệ thuật, là phát ngôn đặc biệt, là câu nói dùng thường ngày, là thể loại “còn gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày của nhân dân hơn cả”, rằng nó “không phải là những sinh hoạt văn nghệ đúng với nghĩa của nó”,... Thứ hai, khắc phục được hạn chế của cách tiếp cận ở góc độ văn bản, là thấy được tính “sinh động”, “mở rộng nghĩa” của tục ngữ trong ứng dụng. Tuy vậy, cách tiếp cận ở góc độ ứng dụng cũng có những hạn chế: + Không thấy được tính nhiều nghĩa của TN do quá trình khái quát hóa, trừu tượng hóa, tức nghĩa biểu trưng của TN. Hơn nữa, muốn vận dụng một câu TN vào một trường hợp cụ thể theo dụng ý riêng bằng cách giữ nguyên hay cải biến thì trước tiên người ta phải nắm được nghĩa khái quát, nghĩa biểu trưng của nó là gì. + Nếu cho rằng TN chỉ có một nghĩa – nghĩa ứng dụng và phủ nhận tính “nhiều nghĩa” (nghĩa đen và nghĩa bóng) trên văn bản thì thật khó khăn, phức tạp khi chúng ta giải thích và truyền thụ nghĩa của TN. Chẳng hạn các cuốn từ điển, các sách chuyên ngành về TN sẽ giải thích, ghi nghĩa của một câu TN như thế nào khi có vô vàn ngữ cảnh và mỗi người biên soạn lại có những ngữ cảnh khác nhau. Hơn nữa, thí dụ như có ai đưa cho ta một câu TN và yêu cầu giải thích nghĩa thì ta sẽ giải thích thế nào. Chẳng lẽ nói “anh hãy cho tôi một ngữ cảnh cụ thể thì tôi sẽ cho biết nghĩa”. Hay là “ở ngữ cảnh này thì thì nó có nghĩa thế này, ở trường hợp kia thì có nghĩa thế kia...”. Tóm lại, chính nghĩa khái quát, nghĩa biểu trưng, sự mở rộng nghĩa đã tạo nên hiện tượng nhiều nghĩa ở TN. Ở góc độ văn bản, TN có nghĩa đen, nghĩa biểu trưng. Còn trong môi trường ứng dụng thì nghĩa của TN được cụ thể hóa, có sự mở rộng nghĩa. 2.1.2. TN có nhiều cách hiểu - Vấn đề còn tồn nghi TN là một hiện tượng đa dạng, chứa đựng nhiều tri thức, phản ánh nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Thêm vào đó, trong quá trình lưu truyền, nghĩa của nó được mở rộng bởi quan niệm và cách dung của người sử dụng. Do đó, câu TN được hiểu khác nhau và sinh ra hiện tượng nhiều nghĩa. Đây là một thực tế. Chúng tôi xin liệt kê một số câu TN như vậy ở ba góc độ: * TN nhiều cách hiểu trong các cuốn từ điển: 1. Cả gió tắt đuốc. - Người mạnh, tài thì có kẻ khác mạnh, tài hơn [2, tr. 188]. - Phê phán, chỉ trích quá thì hỏng việc [10, tr. 89]. - Lực lượng đối địch quá mạnh thì dễ nguy hiểm [46, tr. 42]. 2. Rau muống tháng chín, nàng dâu nhịn cho mẹ chồng. - Chỉ sự nhường nhịn lẫn nhau trong ăn uống [2, 46, tr. 425, 265]. - Nàng dâu ghét bỏ mẹ chồng [10, tr. 519]. * TN nhiều cách hiểu trên báo, tạp chí: 1. Ăn hết đánh đòn, ăn còn mất vợ. - Tình cảnh khó xử, cực khổ trăm bề của thanh niên ngày trước bị “thử rể” qua cách dùng cơm ở nhà bố vợ tương lai [4, tr. 19]. - Chàng trai ăn hết thì được vợ (đánh đòn thắng lợi), ăn còn thì mất vợ. Chủ thể của “ăn” đồng thời là chủ thể của “đánh đòn” và “mất vợ” [23, tr. 27]. - Chàng trai ăn hết thì được vợ (chủ nhà mất con), ăn còn thì chủ nhà không gả con (chàng trai mất vợ) [69, tr. 31]. 2. Gái thương chồng đương đông buổi chợ, trai thương vợ nắng quái chiều hôm - Tình cảm của vợ đối với chồng sôi nổi, ồn ào; tình cảm của chồng đối với vợ biểu hiện lặng lẽ, kín đáo, kém nồng cháy [20, 31, tr. 51, 44]. - Thời điểm mà vợ chồng thường hay nghĩ đến nhau trong khi phải lao động vất vả để mưu sinh [55, tr. 26]. - Sự khác nhau của mức độ cảm xúc yêu thương của vợ chồng trong sinh hoạt phòng the [1, tr. 44 – 46]. * TN nhiều cách hiểu trong ngữ cảnh cụ thể: 1. Lời nói gói bạc. Trong thực tế, người ta có thể sử dụng với các ý sau: - Lời nói quý như gói bạc - Lời nói quý hơn gói bạc - Lời nói phải kèm gói bạc - Lời nói đi sau gói bạc - Lời nói làm ra gói bạc 2. Chuối sau cau trước. - Kinh nghiệm trồng cây: cau trồng trước nhà vì lợi, gọn và đẹp; còn chuối thì có thu lợi nhưng đẻ nhiều con, bẹ lá lôi thôi, không tiện nên trồng sau nhà [2, 10, 19, 25, tr. 316, 150, 157, 131]. - Kinh nghiệm chọn quả ngon: trái chuối ở hàng sau (hàng dưới) thì mỏng vỏ, thịt ngon hơn trái hàng trước. Còn trái cau ở hàng trước (hàng trên) thì lớn trái và đẹp hơn trái ở hàng sau [19, 25, tr. 157, 131]. - Tả một cảnh nhà nông làm ăn khấm khá [46, tr. 67]. - Kinh nghiệm ăn uống: khi cúng (cau trầu đặt trước, chuối đặt sau), khi ăn (cau trầu ăn trước thì thích thú, chuối ăn sau cùng thì phù hợp) [53, tr. 10]. 2. 2. Nguyên nhân Xuất phát từ thực trạng như trên, sau đây chúng tôi tìm hiểu một số nguyên nhân dẫn đến nhiều cách hiểu ở một câu TN ở hai góc độ chính là góc độ văn bản và góc độ ngữ cảnh ứng dụng. 2.2.1. Xét trên văn bản Xét trên văn bản là xem xét TN ở dạng cố định, dạng tĩnh mà không đặt vào ngữ cảnh cụ thể. Nghĩa là chỉ dựa vào giấy trắng mực đen, dung lượng từ ngữ, hình thức cố định của nó. 2.2.1.1. Do tính cô đọng, từ ngữ bị tỉnh lược Tỉnh lược, cô đọng là yêu cầu cao đối với TN. Nhưng cũng từ sự tỉnh lược, quá cô đọng mà dẫn đến hệ quả ở ngay bản thân câu TN và sự tiếp nhận chúng. Đó là sự không tương hợp giữa nội dung và hình thức (mối quan hệ giữa các phán đoán và hình thức suy luận không được thể hiện rõ). Từ đây dẫn đến mơ hồ về nghĩa vì thông tin chuyển vào ngầm ẩn. Điều này, đối với người tiếp nhận thì tính xác định nội dung rất thấp, rất khó, thậm chí thiếu chính xác. Nhưng mặt khác nó lại là một tiềm năng tiếp nhận. Mỗi người có thể xác định nội dung khác nhau ở một câu TN, và dĩ nhiên không tính đến những cách hiểu tùy tiện, thiếu căn cứ xác đáng. Chúng ta biết rằng một câu TN thì thường tương ứng với một phán đoán. Theo lôgíc học thì một phán đoán gồm có 3 phần: chủ từ, hệ từ và tân từ. Chẳng hạn như phán đoán “rắn là loài bò sát” thì “rắn” là chủ từ, “là” là hệ từ, “loài bò sát” là tân từ. Như vậy là kết cấu của câu phù hợp với kết cấu của phán đoán và nghĩa của nó là rõ ràng, hiển nhiên. Dạng câu này chúng ta thấy xuất hiện nhiều trong TN. Chẳng hạn: Con gái là cái bòn; Đàn ông là nhà, đàn bà là cửa; Tham thì thâm…Về nghĩa, cách hiểu chúng nói chung không khó, ít gây tranh cãi vì chúng thường đơn nghĩa. Nhưng cũng có một bộ phận TN mà kết cấu câu không đầy đủ, không trọn vẹn. Điều này đã được Chu Xuân Diên đề cập: Câu trong tục ngữ là những loại câu tương ứng với các loại phán đoán... Song không phải bao giờ cũng có kết cấu phù hợp hoàn toàn với kết cấu lôgíc của những hình thức phán đoán ấy, mà trong khá nhiều trường hợp, là loại câu ở dạng rút gọn. Ở dạng rút gọn ấy, câu tục ngữ có những thành phần bị tỉnh lược [8, tr. 193]. Chúng ta sẽ thấy rõ nhận định trên qua câu TN “Cam xã Đoài, xoài Bình Định” mà về hình thức chỉ mới cho ta biết đối tượng của các phán đoán, còn “sự tình”, tức trạng thái, tính chất, nhận xét, đánh giá về đối tượng thì chưa được thể hiện rõ. Do vậy, ta có thể gọi là phán đoán ngầm. Do là phán đoán ngầm nên người ta có thể có nhiều cách hiểu. Nhưng trường hợp này người ta vẫn hiểu được rằng: cam ở xã Đoài và xoài ở Bình Định là rất ngon và nổi tiếng. Và đây là cách hiểu đúng. Tương tự như câu trên ta có: Măng sông, ếch giếng, chó nhà chùa (1), Nhất mẹ, nhì cha, thứ ba bà ngoại (2), Lợn nhà, gà chợ (3),... Quả thật, ở ba câu này, người ta chưa xác định chính xác, hay nói đúng hơn là có cách nhận xét, đánh giá khác nhau, chưa có sự thống nhất về nghĩa. Do đó, có người cho rằng cá “măng” sống ở sông, “ếch” sống ở giếng và “chó” sống ở chùa thì gầy ốm, thịt ăn không ngon [19, tr. 207]. Có người hiểu ngược lại, những con vật sống ở những môi trường này thì thịt ăn ngon, sạch... [10, tr. 428]. Tương tự như vậy, ta có: (2) - Thứ tự quyền hành của những người thân thiết trong gia đình [19, tr. 485]. - Mức độ tình cảm của người Việt trong quan hệ thân tộc [2, 10, 46, tr. 256, 469, 231] và (3) - Vật lớn và quý thì không cần phải đem bán rao ngoài chợ (con lợn), còn gà thì khác [19, tr. 157]. - Một kinh nghiệm mua lợn, gà: mua lợn tại nhà được giống lợn tốt, mua gà tại chợ thì nhiều, được chọn thỏa mái [2, 10, tr. 841, 415]. Cũng do khuyết các tổ hợp kết từ (Vì ... nên ...; Do… nên ... ; Hễ ... thì ... ; Nếu .. thì ... ;... ) và hệ từ (thì, là, mà,...) mà đối với một số câu TN, chúng ta chỉ mới biết đối tượng và tính chất (hoặc trạng thái, vị trí,...) của chúng, còn mức độ như thế nào, quan hệ giữa chúng ra sao thì không được hiển hiện. Do đó, chúng ta thấy mức độ, quan hệ giữa các đối tượng trong câu sẽ rất nhiều, đa dạng và dĩ nhiên nghĩa cũng khác đi khi thêm tổ hợp từ và kết từ. Về phía người tiếp nhận thì lại xảy ra một vấn đề mà có người gọi là “mơ hồ về tỉnh lược”. Nghĩa là người ta không biết chính xác yếu tố bị tỉnh lược là yếu tố nào, vị trí của chúng ở đâu,... Do đó, tùy mỗi người, tùy mục đích giao tiếp mà người ta chọn tổ hợp từ, kết từ phù hợp để đặt vào. Và tất nhiên, điều này sẽ dẫn đến nhiều cách hiểu ở một câu TN. Thí dụ: Ăn no, lo được (1); Ăn vóc, học hay (2); Cha già, nhà dột (3); Một quả cà, ba thang thuốc (4); Một búi cỏ, một giỏ phân (5)... Người ta có thể khôi phục bằng rất nhiều kết từ, hệ từ và đặt ở các vị trí khác nhau như sau: (1) - Ăn thì no, lo thì được. - Ăn no thì lo được. - Ăn là no, lo là được. - Ăn no là lo được. - (Nếu, vì, cứ, hễ, ...) ăn no (thì, nên, ..) lo được. (Nếu) (2) - (Hễ) ăn vóc (thì, nên...)học hay:ý chung là ăn khỏe thì học hay[2,25, tr.92, 75]. (Vì) - (Nếu) ăn (thì) vóc, học (thì) hay: ý là ăn thì khỏe, học thì hay [10, tr. 42]. (Hễ) (Nếu) (3) - (Hễ) cha già (thì, nên) nhà dột: ý chung là khi cha già thì không thể lo (Vì) cho con như trước, giống như nhà bị dột [19, 10, tr. 30, 109]. - Cha (thì) già, nhà (thì) dột: hai sự cố lớn, khó khăn mà con cái phải tự gán._.ên đàng. (LG, VC) - Câu nói bông đùa tỏ rằng bất cứ ở đâu người khôn vẫn hơn người (NL). 231. - Khôn với vợ, dại với anh em. (LGIII, 48; VCt, 727; VD, 381; NL, 160) Nghĩa: - Chồng khôn với vợ là để nên nhà nên cửa, dại với anh em để khỏi mếch lòng. Trong ấm ngoài êm. (LG) - Chồng khôn với vợ là để ăn hiếp vợ, còn dại với anh em là chịu thua mọi người. Trong thua ngoài thiệt. (LG, VC, VD) - Quá nể nang bè bạn, không dám nói thẳng ra như đối với vợ trong nhà. (NL) 232. - Không ai nắm tay tới tối, gối tay tới sáng. (LGIII, 49) - Không ai duỗi tay lâu ngày đến sáng. (NL, 160) - Không ai nắm tay thâu ngày đến tối. (VCt, 728) Nghĩa: - Không ai có thể giữ gìn cho cuộc sống mình được lâu dài mãi được. (LG) - Không thể cứ mãi mãi chỉ có một thái độ bình thản tiêu cực.(NL) - Khuyên mọi người phải làm việc, không lường biếng. (VC) 233. - Kiện gian, bàn ngay. (LGIII, 12; VD, 385; NL, 164) Nghĩa: - Khi bàn luận thì nói đúng về sự thật, khi kiện tụng thì nói dối mới thắng được. (LG) - Có xét kĩ mới hiểu sự việc, hiểu con người. (VD) - Những kẻ bàn bạc thẳng với nhau về những mánh khóe lừa lọc hòng được kiện. (NL) 234. - Kín tranh hơn lành áo. (LGIII, 15) - Kín tranh hơn lành gỗ. (NL, 164) - Kín tranh hơn lành gió. (VD, 386) Nghĩa: - Nhà nghèo, nên lo tu sửa cho nhà cửa được kín đáo để che chở cho cả gia đình hơn là chỉ lo may sắm quần áo mới lành để trưng diện cho cá nhân. (LG) - Bức đố có dán tranh đẹp hơn bức đố bằng gỗ trơn tru nhưng để không. (NL) - Kiêng cữ cẩn thận, lo liệu chu đáo tốt hơn là sự trông mong vào sự may mắn. (VD) 235. - Làm bạn, mất bạn. (LGIII, 73; VCt, 755; NL, 166) Nghĩa: - Bạn bè không nên thân thiết quá, chỉ thường thường thì chơi với nhau được lâu. (LG) - Người xấu quen thuộc ai lại lừa đảo người ta, nên bị xa lánh (VC, NL) 236. - Làm đĩ chín phương, để một phương lấy chồng. (LGIII, 78; VCt, 758; VD, 389; NL, 167) Nghĩa: - Có gian dối với nhiều người thì cũng lấy một chỗ tử tế mà ăn ở đàng hoàng để có thể nhờ sau này. (LG, VC, VD) - Trách móc người nào ăn ở tệ với mình là người vẫn giúp đỡ người ấy hoặc có quan hệ với người ấy. (NL) 237. - Làm đĩ có văn tế nôm. (VCt, 758; NL, 167) Nghĩa: - Người cả đời bất hảo nhưng cuối đời lại biết tu tâm dưỡng tính, làm điều phúc đức. (VC) - Mỉa mai những phụ nữ đĩ thỏa trong xã hội cũ chỉ chờ cơ hội được lên “bà”, được người đời nịnh nọt. (NL) 238. - Làm kiếp trâu ăn cỏ, làm kiếp chó ăn dơ. (LGIII, 81; VCt, 761; NL, 168) Nghĩa: - Hạng người nào thì làm theo cái tính bẩm sinh của hạng người ấy. (LG, VC) - Lời than phiền của những người ở lớp dưới trong xã hội cũ, không thấy được hướng tiến lên. (NL) 239. - Làm quan có dạng, làm dáng có hình. (LGIII, 87; VCt, 768; VD, 392; NL, 169) Nghĩa: - Muốn ở địa vị, hoàn cảnh nào thì xem có xứng đáng không đã, kẻo thêm xấu. (LG, VC, VD) - Tả kiểu cách của những kẻ ở địa vị nào đó muốn tỏ ra khác người. (NL) 240. - Làm rể chớ nấu thịt trâu, làm dâu chớ đồ xôi lại. (LGIII, 88; VD, 392; NL, 169) Nghĩa: - Những đồ nấu dễ bị hao ngót, dẫn đến bị nghi làm thất thoát. (LG, VD) - Xáo thịt trâu thì hay dai và đồ xôi lại thì không thể dẻo ngon được. (NL) 241. - Làm thầy thì dễ, thế chuộng thì khó. (LGIII, 90; VCt, 772; VD, 393) - Làm thầy thì dễ, thế ruộng thì khó. (NL, 170) Nghĩa: - Ăn ở sao cho người đời kính nể, trọng vọng mới là điều quan trọng, điều khó. (VC) - Tài có thể dễ tạo nên, nhưng đức giữ gìn rất khó. (LG) - Chê kẻ chỉ muốn chỉ bảo cho người ta nhưng không muốn thiệt đến quyền lợi của mình. (NL) 242. - Làm tướng hay quân, làm chồng hay vợ. (LGIII, 95; VD, 395) Nghĩa: - Người trên có hay có giỏi hay không thì cũng cần có cái hay cái giỏi của người dưới góp vào. Vậy phải biết công cho họ. (LG) - Có trực tiếp điều khiển việc gì mới nắm được đối tượng. (VD) 243. - Lành làm gáo, vỡ làm môi, lôi thôi làm thìa. (VCt, 782; VD, 396) - Lành làm gáo, vỡ làm nuôi. (NL, 172) Nghĩa: - Không có vật gì, người nào bỏ phí cả, tùy công dụng, khả năng mà dùng. (VC, VD, NL) - Thái độ bất cần, muốn sao thì sao. (VC, VD) 244. - Lắm con dòn mẹ. (LGIII, 107; VD, 397) Nghĩa: - Nhà có nhiều con thì khỏe cho người mẹ vì chúng làm đỡ việc. (LG, VD ) - Nói đùa người phụ nữ càng đẻ càng đẹp ra. (VD) 245. - Lắm rễ nhiều cành. ( LGIII, 107; VCt, 791; VD, 398; NL, 173) Nghĩa: - Nhiều con cháu thì gia đình sẽ hưng thịnh, nhiều anh em thì được nhiều sự giúp đỡ, đời mình sẽ được tốt đẹp thêm. (LG) - Làm nhiều thì tiêu pha nhiều. (VC) - Nhiều mối quan hệ phức tạp, chằng chéo. (VC, VD, NL) 246. - Lễ thầy đạo, gạo thầy tu. (LGIII, 123) - Lẽ thầy đạo, gạo thầy tu. (VD, 403) Nghĩa: - Lễ vật đem biếu thì mỗi nơi mỗi thứ khác nhau. (LG) - Nhiều lí lẽ như người giảng đạo, nhiều cơm gạo như nhà chùa (VD) 247. - Lệnh ông không bằng cồng bà. (LGIII, 125; VCt, 818; VD, 405; NL, 177) Nghĩa: - Phụ nữ là nội tướng trong nhà,lớn quyền hơn ông (LG, VC, VD) - Triệu Quang Phục phát lệnh chiêu tập binh sĩ để đánh giặc kết quả chẳng bằng bà Triệu Thị Trinh đáng cồng tụ hợp tướng sĩ. (NL) - Theo phong tục cưới ở một số dân tộc, trước khi rước dâu, nhà trai thường đánh một vài hồi lệnh, nếu có tiếng cồng nhà gái đáp lại thì mới được phép đến đón dâu. (HVH, NL) - Lời nói đùa để chế các ông chồng sợ vợ. (NL) 248. - Lính buổi mai, cai lính buổi chiều. (LGIII, 135; VCt, 822) - Lệnh buổi mai, cai lệnh buổi chiều. VD, 405) Nghĩa : - Đường công danh mau thay đổi, lên xuống, không biết đâu mà tính. (LG, VC) - Lệnh ra mỗi lúc một khác, thiếu nhất quán, lộn xộn. (VD) 249. - Lòa trôn kim, không ai lòa yếm thắm. (LGIII, 138) - Lòa được yếm thắm, khó lòa trôn kim. (VD, 407) Nghĩa: - Lầm lẫn trong công việc khó khăn chứ không ai lầm lẫn trong ăn chơi hưởng lạc. (LG) - Việc rành rành trước mắt người ta không để ý, những việc nhỏ bé lại không che giấu được người ta. (VD) 250. - Lôi thôi như cá trôi đổ ruột. (LGIII, 145; VCt, 833; VD, 410; NL, 181) Nghĩa: - Nhiều thứ chất đống, rối lùi, vương vãi,... (LG) - Lôi thôi, lếch thếch, không gọn ghẽ. (VC, VD, NL) 251. - Lội bùn lấm chơn, vọc sơn phù mặt.(LGIII, 146; VCt, 833;VD, 410; NL,181) Nghĩa: - Làm việc nguy hại thì vướng lấy sự nguy hại. (LG, VD) - Lười biếng, làm gì cũng sợ khổ đến thân. (VC, NL) 252. - Lời thầy mặc sách, cứ mạch mà cưa. (LGIII, 156) - Lỗi thầy mặc sách, cứ mạch mà cưa. (VD, 410; NL, 181) Nghĩa: - Đang làm công việc đúng đường lối, có kết quả thì mặc cho ai bàn ra tán vào, . . .( LG) - Phải trái đã có chỗ dựa, mình cứ việc làm. (VD) - Việc người trên đã có người trên lo, riêng mình cứ thẳng mà làm (NL) 253. - Lợn nhà, gà chợ. ( LGIII, 157; VCt, 841; VD, 415) Nghĩa: - Vật lớn và quý thì không cần phải đem bán rao ngoài chợ (LG ) - Một kinh nghiệm mua lợn, gà: mua lợn tại nhà được giống lợn tốt; mua gà tại chợ nhiều, được chọn thỏa mái. (VC, VD) 254. - Lợn nước nái, gái cửa buồng. (LGIII, 158) - Lợn chuồng chái, gái cửa buồng. ( VD, 415 ) Nghĩa: -Thời kì “chịu đực” của con vật và đàn bà sau thời gian kiêng cữ (LG) - Ở vị trí làm tôn thêm cái tốt, cái đẹp. (VD) 255. - Lưng chữ cụ, vú chữ tâm. (VCt, 852; VD, 420 ) - Lưng chữ cú, vú chữ tâm. (LGIII, 173) - Lưng chữ ngũ, vú chữ tâm. (NL, 185) Nghĩa: - Đàn ông có lưng chữ cụ, đàn bà có vú chữ tâm là người có dáng vóc đẹp đẽ. (VC) - Nói người phụ nữ có hình dáng xấu nhưng mắn đẻ. (LG) - Nói người phụ nữ mắn con và khéo nuôi con. (VC, VD, NL) 256. - Ma ăn mày bụt, bụt chẳng thèm ăn mày ma. (VCh, 7; VD, 423; NL, 187) Nghĩa: - Người giàu có không bao giờ nhờ vả, vay mượn người nghèo. Chỉ có người nghèo mới vay mượn của người giàu thôi. (VC) - Lời nói tự cao tự đại của người tự cho mình là không cần đến người khác. (VC, VD, NL) 257. - Ma quàn, cưới chịu, lính nằm canh. (LGIII, 180) - Ma quàn, cưới chịu. (VD, 423) Nghĩa: - Cảnh chờ đợi sốt ruột. (LG) - Những nỗi lo, tai họa đối với cuộc đời con người thời xưa như ma tang, cưới hỏi. (VD) 258. - Mai tốt, mốt hư. (LGIII, 187) - Mai làm tốt, mốt đui. (NL, 188) Nghĩa: - Tốt đó nhưng hư liền thôi. (LG) - Làm việc tốt, dù có hại cho mình, cũng sẽ cứ làm. (NL) 259. - Mài mực ru con, mài son đánh giặc. (LGIII, 190; VD, 425; NL, 188) Nghĩa: - Cùng làm hai việc gần giống nhau nhưng mỗi việc phải làm theo một cách riêng. (LG, VD) - Nói về các đồ nho vừa giúp việc nhà vừa giúp việc nước. (NL) 260. - Mảnh bát Ngô hơn bồ bát đá (đàn). (LGIII, 197; VCh,17; VD, 426; NL,189) Nghĩa: - Một phần của cái tốt đẹp cũng còn hơn nhiều cái mà kém tốt đẹp. (LG, VC, VD) - Những kẻ cùng tầm thường như nhau mà lại hợm hĩnh khinh nhau. (VC, NL) 261. - Máu chảy tới đâu, ruồi bâu tới đấy. (LGIII, 200; VCh, 21; NL, 190) Nghĩa: -Quyền lợi ở đâu thì kẻ thấp hèn bâu theo đó mà kiếm ăn.(LG,VC) - Cùng họ hàng với nhau thì không dễ bỏ nhau, mà phải bênh vực nhau. (NL) 262. - May mùa đông, trồng mùa xuân. (LGIII, 203; VD, 427; NL, 190) - May mùa sông, đông mùa bể. (LGIII, 203) - May mùa sông, dong mùa đồng. (VD, 427) Nghĩa: - Kinh nghiệm may mặc và trồng trọt: nên may mặc vào mùa đông vì trời giá lạnh, nên trồng trọt vào mùa xuân vì cây dễ tăng trưởng. (LG, NL) - Kinh nghiệm đánh bắt cá : mùa có gió may là mùa cá sông nhiều, mùa có gió đông là mùa cá bể nhiều. (LG) - Được mùa cá sông thì mất mùa cá đồng. (VD) 263. - Măng sông, ếch giếng, chó nhà chùa. (LGIII, 207; VD, 428) Nghĩa: - Những con vật sống ở những môi trường này thì gầy ốm, thịt không ngon. (LG) - Những con vật sống ở những môi trường này thì thịt ăn ngon, sạch. (VD) 264. - Mất lòng còn ruột. (LGIII, 222; NL, 194) - Hết lòng còn ruột. (LGIII, 222) Nghĩa: - Mất thứ nọ nhưng vẫn còn được thứ kia. (LG) - Mất lòng họ nhưng được lợi cho mình. (LG) - Tuy không bằng lòng nhưng vẫn có tình với nhau. (NL) 265. - Mất mùa chủ nhà, chứ không mất mùa con ở. (LGIII, 223; VD, 430) Nghĩa: - Mất mùa thì chủ nhà chịu, chứ không phải con ở. (LG) - Càng đói kém càng nhiều người phải đi ăn mài ở đợ. (VD) 266. - Mẹ lừa ưa con ngựa. (LGIII, 229) - Mẹ lừa ưa con ngọng. (VD, 432) Nghĩa: - Người trên bất chính thì sẽ ưa dùng những kẻ dưới gian tà.(LG) - Kẻ gian dối không thích có bề tôi ngay thẳng. (VD) 267. - Miệng ai tai nấy. (LGIII, 238) Nghĩa: - Miệng ai nói thì tai người ấy nghe. (LG) - Tai họa ở miệng mà ra. (LG) - Chỉ biết mình, không quan tâm đến người khác. (LG) 268. - Miệng khôn, trôn dại. (LGIII, 240; VCh, 67; NL, 198) Nghĩa: - Người con gái nói khôn ngoan, đức hạnh nhưng lại đi lang chạ, làm việc dại dột lỡ lầm. (LG, VC, NL) - Miệng càng ăn miếng ngon thì đau bụng, tháo dạ nhiều. (LG) 269. - Miệng ông cai, vai thằng lính. (LGIII, 242) - Miệng ông cai, vai đầy tớ. (VCh, 68; VD, 435; NL, 198) Nghĩa: - Người trên thì nhàn hạ, lấy miệng mà sai bảo. Còn kẻ dưới thì cực nhọc, dùng sức lực mà làm. (LG, VD) - Miệng thì sai bảo nhưng phải tự làm lấy. (NL) - Bọn tôi tớ nhà quan cậy quyền của chủ để dọa nạt dân lành nhưng thực chất chúng chỉ là hạng sai nha, tôi tớ. (VC) 270. - Mỗi người một điều, dỡ lều mà đi. ( LGIII, 256; VD, 438 ) Nghĩa : - Việc của mình thì mình tự suy tính, lo liệu, không nên nghe lời nhiều người bàn tán. ( LG ) - Ai cũng bảo thủ, không biết nhường nhịn nhau sẽ không sống cùng nhau được. ( VD ) 271. - Một câu nói ngay bằng ăn chay cả tháng. ( LGIII, 264 ) - Một câu nói ngay làm chay cả tháng. (VCh, 86; NL, 201) Nghĩa: - Nói thẳng nhiều khi nguy hại, ân hận làm chay cả tháng. (VC) - Chỉ cần một câu nói thẳng thắn cũng bằng cầu Phật cả tháng (LG, NL) 272. - Một lần thì kín, chín lần thì hở. (VD, 442) - Một kín, mười hở. (NL, 203) - Một kín, chín hở. (LGIII, 267; VCh, 94) Nghĩa: -Chê người nào không giữ kín được một điều bí mật. (LG, VC NL) - Làm việc mà khéo léo, cẩn thận, chu đáo thì chỉ một lần cũng xong; còn cẩu thả thì làm đi làm lại cũng không ra gì. (VD) - Việc làm vụng trộm nhiều lần sẽ bị phát hiện, không thể giấu giếm được. (VD) 273. - Một mái chèo xuôi, mười mái chèo ngược. (LGIII, 270) - Một mái chèo xuôi, một mái chèo ngược. (NL, 203) - Một mái chèo xuôi bằng mười mái chèo ngược. (VCh, 99) Nghĩa: - Một người xây dựng, nhiều kẻ phá đi. (LG) - Nói lên mâu thuẫn giữa hai người cùng làm một việc. ( NL ) - Lời khuyên nên chọn giải pháp thuận lợi mà làm. ( VC ) 274. - Một mặt hơn mười gói. (VCh, 100; NL, 203; LGIII, 271) Nghĩa: - Cho quà cáp nhiều cũng không bằng tay bắt mặt mừng một lần. (VC, LG) - Thà được ít nhưng nhìn thấy, còn hơn có lời hứa được nhiều nhưng chưa nhìn thấy. (NL) 275. - Một nuộc lạt, một bát cơm. (LGIII, 274; VD, 444) - Một nút lạt, một bát cơm. (NL, 205) Nghĩa: -Làm việc gì quan trọng thì phải làm cho chắc và phải tốn công (LG) - Chê người làm công làm ít mà đòi ăn nhiều. (VD, NL) 276. - Một tiền gà, ba tiền thóc. (LGIII, 276; VCh, 112; VD, 444; NL, 205) Nghĩa: - Vốn bỏ ra lúc đầu không bằng vốn bỏ ra tiếp theo để xây dựng, nuôi dưỡng. (LG, VD) - Món lợi nhỏ, thiệt thòi lớn. (VC, NL) 277. - Năm tiền có chứng, một quan có cớ. (LGIII, 307; VD, 452) - Năm tiền có chứng, năm quan có cớ. (VCh, 160; NL, 213) Nghĩa: - Sự cần thiết phải có chứng cớ khi giao nhận tiền bạc. (LG) - Đồng tiền làm thay đổi phải trái trắng đen. (VC, VD, NL) 278. - Nắn ( nắm ) bùn thành khuôn. (LGIII, 312; VD, 453) Nghĩa: - Vật, người kém cõi nếu sử dụng phù hợp thì có thể trở thành hữu ích được. (LG) -Việc làm khó khăn hoặc điều phi lí, không thể đạt được kết quả(VD) 279. - Nắng đan đó, mưa gió đan gàu. (VCh, 166; VD, 454; NL, 214) Nghĩa: - Chê người không biết thời vụ, không biết tính toán khi làm việc. (VC) - Chuẩn bị trước phương tiện để đến lúc cần có ngay mà dùng (VC, VD, NL) 280. - Ngon mồm, ôm miệng. (LGIII, 427) Nghĩa: - Ăn ngon mồm, ăn nhiều của người ta thì phải kín mồm, không nói gì được nữa. (LG) - Ăn nhiều, ngon mồm rồi sinh bệnh, mang tai họa thì sẽ ôm mồm mà la. (LG) 281. - Ngồi dai nai tác. (LGIII, 433) - Ngồi dai khoai nát. (VCh, 208; VD, 461; NL, 221) Nghĩa: - Gặp nhau mà nói chuyện lâu quá thì sẽ có sự không hay, không đẹp xảy ra. (LG, VC, VD, NL) - Gặp nhau không nên nói chuyện kéo dài làm mất thời gian, hỏng việc chủ nhà. (VC, VD, NL) 282. - Ngồi đống thóc, móc đóng tiền. ( LGIII, 433; VCh, 209; VD, 461; NL, 221) Nghĩa: - Có nhiều của cải là giàu chứ không phải có tiền mới là giàu, vì có của là sẽ có tiền. (LG, VC, NL) - Chê kẻ có tính tham lam. (VD) 283. - Ngựa nào gác được hai yên. (LGIII, 449; VD, 462; NL, 223) Nghĩa: - Cùng một lúc không thể có hai người cùng sử dụng, cùng điều khiển một công việc, một phương tiện được. (LG, VD) - Một người không thể chịu đựng được hai sự áp bức, cũng như phụ nữ không muốn có hai chồng. (VD, NL) 284. - Người chết, của hết. (LGIII, 453; VCh, 220; NL, 224) Nghĩa: - Người còn sống thì làm ra của, nếu chết rồi thì đâu còn có của làm ra nữa. (LG, VC) - Khi ốm đau tốn kém nhiều tiền của, đến khi chết thì trong nhà khánh kiệt. (NL) 285. - Người là vàng, của là ngãi. (LGIII, 457; VCh, 227; VD, 463; NL, 225) Nghĩa: - Con người là quý hơn cả, còn của cải chỉ là phương tiện để giao tiếp với nhau mà thôi. (LG, VC, VD, NL) - Người ví như là vàng, của ví như là ngãi. Của quý hay không tùy theo dùng vào việc chính nghĩa hay phi nghĩa. 286. - Người làm sao, chiêm bao làm vậy.(LGIII, 457;VCh, 227;VD, 464; NL, 225) Nghĩa: - Loại người nào thì mơ tưởng theo loại người đó. (LG) - Chỉ người nhẹ dạ, nông nổi, hùa theo người khác. (VD) - Người vụng về, xấu xa có những việc làm đúng như tính cách của họ. (VC, NL) 287. - Nhác đâm thì đổi chày, nhác xay thì đổi cối. (LGIII, 469; VCh, 242; VD, 466; NL, 228) Nghĩa: - Làm công việc khó khăn, nặng nhọc mà cảm thấy mệt mỏi thì nên đổi phương tiện khác cho thích hợp để dễ làm mà tiếp tục, đừng bỏ dở. (LG) - Chê kẻ làm việc tồi lại đổ tại công cụ. (NL) - Cung cách làm ăn dềnh dàng tắc trách của người làm thuê trong xã hội cũ. (VD) - Lời khuyên ai cũng phải làm việc. (VC) 288. - Nhất mẹ, nhì cha, thứ ba bà ngoại.(LGIII, 485; VCh, 256; VD, 469; NL, 231) Nghĩa: - Thứ tự quyền hành. (LG) - Mức độ tình cảm của người Việt trong quan hệ thân thuộc (VC, VD, NL) 289. - Nhất rậm râu, nhì bầu bụng. ( LGIII, 487) Nghĩa: - Lời khuyên con nít khi ra đường phải kính nể, nhường bước cho các cụ già, người mang bầu. (LG) - Lời nói đùa của những kẻ có râu và những người có chửa.(LG) - Tướng đàn ông sang trọng, oai vệ. (LG) 290. - Nhẹ như lông, quẳng chẳng đi, Nặng bằng chì lại xa lăng lắc. (LGIII, 492) Nghĩa: - Hành động mạnh với đối tượng yếu kém thì không có tác dụng bao nhiêu. Hành động mạnh với đối tượng mạnh mẽ thì sẽ có kết quả lớn. (LG) - Ăn ở nhún nhường, khiêm tốn thì người dù dữ cũng chẳng hành động đến mình. Kiêu căng, hách dịch thì dễ bị người ta hại.(LG) 291. - Nhiều con, dòn mẹ. (LGIII, 493) - Nhiều con, giòn mẹ. (VCh, 268; VD, 471; NL, 232) Nghĩa: - Có nhiều con thì mẹ được vui vẻ mọi mặt. (LG, VD) - Lời nói đùa người phụ nữ có nhiều con càng đẹp ra. (VD, NL) - Nhiều con thì thân xác mẹ khổ cực, tiều tụy. (VC) 292. - Nhổ cây sống, trồng cây chết. (LGIII, 497; VD, 472; NL, 233) Nghĩa: - Bỏ sự thật ngay lành để thay vào sự giả dối, chết chóc.(LG,NL ) - Hành động lẩn thẩn, lẩm cẩm. (VD) - Tính làm việc có kết quả hơn, ai ngờ lại xấu hơn. (LG) 293. - Nhờ ông vãi, húp nước xuýt. (LGIII, 499; NL, 233) Nghĩa: - Nhờ người trên mà kẻ dưới cũng được hưởng chút ít. (LG) - Định nhờ vả một người thân thế nhưng rút cuộc chẳng được gì (NL) 294. - Nóc nhà xa hơn chợ. (LGIII, 331) - Nóc nhà xa hơn kẻ chợ. (VCh, 291; VD, 476; NL, 238) Nghĩa: - Ở gần nhau mà không có việc liên quan thì ít tiếp xúc với nhau, còn ở xa nhau nhưng có nhiều việc liên quan thì lại phải tiếp xúc nhau luôn. (LG) - Việc thiết thân lại không được chú ý bằng việc viễn vong.(VD) - Ở gần người mà không có tình cảm thì không thể thân nhau bằng người ở xa. (VC, NL) 295. - Nói trước thì bước không tới. (LGIII, 381) - Nói trước mà bước không dời. (VCh, 311; NL, 241) Nghĩa: - Lời khuyên không nên nói trước là sẽ làm được khi làm việc gì thì sẽ khó đạt kết quả do chủ quan. (LG) - Nên rút tỉa kinh nghiệm của người khác và của bản thân để không còn tái phạm đáng tiếc nữa. (VC) - Chê kẻ chỉ hô hào người khác làm gì nhưng chính mình thì không làm. (NL) 296. - Nồi đồng sôi, nồi đất cũng sôi. (VCh, 319; NL, 242) Nghĩa: - Đã là người thì ai cũng như ai, có khác nhau chỉ là sự giàu sang, nghèo hèn. (VC) - Chê bai kẻ học đòi những người hơn mình. (VC, NL) 297. - Nuôi con trống dạ, đổ vạ ông vải. (LGIII, 404) - Nuôi con trong dạ, đổ dạ cho ông vải. (VD, 480) Nghĩa: - Bất lực với người dưới, bất hiếu với người trên. (LG) - Có thai nghén cần phải kiêng khem, cẩn thận vì dễ xảy ra nguy hiểm. (LG, VD) 298. - Nuôi heo lấy mỡ, nuôi đứa ở đỡ chân tay. (LGIII, 406; VCh, 329; NL, 244) Nghĩa: - Nên nuôi heo và người ở đợ để phụ cho việc ăn uống và làm lụng (LG) - Tâm lí ích kỉ của kẻ nhà giàu trong xã hội cũ, chuyên bóc lột người lao động. (VC, NL) 299. - Nước giữa giòng, chê trong chê đục, Vũng trâu nằm, hì hục khen ngon. (LGIII, 412; VCh, 341; NL, 246) Nghĩa: - Chỗ tốt, cái tốt thì chê; chỗ xấu, cái xấu thì lại ham. (LG, VC) - Sự đánh giá tùy theo tâm trạng và nhu cầu của từng lúc. (NL) 300. - Nước khe đè nước suối. (LGIII, 413; VCh, 341; NL, 246) Nghĩa: - Người trên đè người dưới. (LG) - Nước trong khe trong lành hơn nước suối. (NL) - Kẻ tiểu nhân đắc thế lên mặt hiếp đáp người quân tử. (VC) 301. - Ốm tiếc thân, lành tiếc của. (LGIII, 518; VD, 488; VCh, 360; NL, 249) Nghĩa: - Tiếc của một cách vô lối dù của ấy đã dùng vào việc chính đáng. (LG, VC) - Khi đau ốm lo tính mệnh, lúc khỏe mạnh thì lo làm ăn giữ của. (VD, NL) 302. - Ống tre đè miệng giạ (gạt). (LGIII, 521; VCh, 366) Nghĩa: - Phép tắc giữ cho mọi việc trong xã hội ở một mức nhất định, không cho ai làm hơn, làm kém. (LGIII, VC) - Người trên dùng lề luật mà bịt mồm, mịt miệng kẻ dưới hoặc không cho vươn lên. (LG) 303. - Phải tội mua mạ, phải vạ mua thơm. (LGIII, 528) - Phải tội mua mạ, phải vạ mua than. (NL, 253) Nghĩa: - Làm hai việc tội vạ là hớt chởm và cắt đầu mạ và thơm. (LG) - Đừng thấy cái gì tươi tốt bên ngoài mà cho là tốt thì sẽ lầm. (LG) - Mạ chóng héo, than dễ gây dơ bẩn, làm những việc hay bị chê trách, dễ phiền hà vào thân. (NL) 304. - Quan văn mất một đồng tiền, Làm cho quan võ mất liền Quận Công. (LGIV, 18; NL, 260) Nghĩa: - Mưu trí thắng vũ dũng và một phát tên hạ được hai con nhạn (LG) - Chế giễu bọn quan văn quá coi trọng đồng tiền. (NL) 305. - Quan viên tháng Giêng, tuần phiên tháng Mười. (LGIV, 19; VCh, 411; VD, 506; NL, 260) Nghĩa: - Vào dịp mà những người có phận sự lo việc chung trong làng được hưởng lộc, có ăn uống no đủ. (LG, VC, VD) - Sự thay đổi nhanh chóng cương vị trong xã hội. (VD, NL) 306. - Quan xa bản nha gần. (VCh, 411; VD, 507; NL, 260) Nghĩa: - Nên biết cách làm việc phù hợp. (VC, VD) -Phê phán việc ăn hối lộ của bọn nha lại thời phong kiến. (VC,NL) 307. - Quần manh dẫn quần manh. (LGIV, 30; NL, 261) - Quần manh vẫn quần manh. (LGIV, 30; VCh, 415; VD, 510) Nghĩa: - Bọn người ngu dốt lại dạy dỗ bọn người ngu dốt. (LG) - Nghèo nàn, đói rách vẫn cứ nghèo như xưa cũ. (LG, VC, VD) - Người lao động nghèo khổ đoàn kết, tụ tập thành lực lượng chống bọn phong kiến. (NL) 308. - Quen biết dạ, lạ biết áo. (LGIV, 34) - Quen sợ dạ, lạ sợ áo. (LGIV, 34) - Quen biết dạ, lạ hỏi tên. (VCh, 416; VD, 511; NL, 262) Nghĩa: - Đánh giá con người theo bề ngoài hay bề trong do ở quen và lạ. (LG, VC) -Lời dạy trẻ em đối xử thế nào khi có người khách đến nhà(VD, NL) 309. - Quen mặt, đắt hàng. (LGIV, 34; VCh, 416; VD, 511; NL, 262) Nghĩa: -Quen được nhiều người, lâu dài sẽ bán hàng được nhiều(LG, VD) - Trách người bán hàng càng quen càng bán đắt. (VC, NL) 310. - Ra tay thóc xay ra gạo. (LGIV, 45) - Ra tay gạo xay ra cám. (VCh, 423; VD, 517; NL, 264) Nghĩa: - Làm việc có kết quả. (LG, VC, VD) - Giễu những kẻ khoe khoang là tài giỏi, nhưng thực tế chẳng giỏi giang gì. (NL) 311. - Rau muống tháng chín, nhịn cho mẹ chồng. (VCh, 425; HVH, 399; VD, 519; NL, 265) Nghĩa: - Chỉ sự nhường nhịn lẫn nhau trong ăn uống. (VC, NL) - Nàng dâu ghét bỏ mẹ chồng. (VC, VD, NL) 312. - Ráy không ngứa, môn ngứa nỗi gì. (GIV, 49) - Môn không ngứa mà khoai ngứa nỗi gì.(Ch, 82; NL, 200) Nghĩa: - Người có khả năng mà lại không gây sự, còn người không có khả năng thì lại gây sự là thế nào. (LG) -Người trong cuộc không nao núng, sao mình lại băn khoăn(VC, NL) 313. - Rắn mai tại chỗ, rắn hổ về nhà. (LGIV, 51; NL, 266; VD, 521) Nghĩa: - Rắn mai cắn thì bị chết ngay tại chỗ, còn rắn hổ thì thường về đến nhà mới chết. (LG) - Rắn mai gầm thường ở trong hang, còn rắn hổ mang thì thường ra ngoài. (NL, VD) 314. - Rắn rết bò vào, cóc nhái bò ra. (LGIV, 51; VD, 521; NL, 266) Nghĩa: - Bọn hung dữ đến thì kẻ hèn yếu phải bỏ chạy, lánh xa.(LG,VD) - Nói một nơi hoang vu, không người qua lại. (NL) 315. - Rủi tay, may vai. (LGIV, 57; VD, 526) Nghĩa: - Đáng lẽ người trên phải gánh tai họa nhưng họ gặp may nên không bị mà người dưới bị rủi ro nên phải hứng chịu. (LG) - Tay phải xách thì vai đỡ phải vác. (VD) 316. - Rượu không say, say về chén. (VD, 530; NL, 270) - Rượu không hay, hay vì nhắm. (LGIV, 66) Nghĩa: - Cái duyên mặn mà của con người khiến cho người ta say đắm hơn cả rượu. (VD) - Hình thức át nội dung. (NL) - Uống rượu không giỏi nhưng ăn thức ăn thì giỏi. (LG) 317. - Sắc nanh chuột ( đâu ) dễ cắn được cổ mèo. (LGIV, 73; VCh, 455; NL, 273) Nghĩa: - Khả năng của kẻ yếu kém đâu thể thắng được, làm hại được người trên dũng mãnh. (LG, VC) - Dù kẻ thù có nguy hiểm thế nào, nếu mình có mưu mẹo, có phương tiện thì mình cũng thắng. (NL) 318. - Săn sóc chẳng bằng góc ruộng. (LGIV, 74; VD, 533; NL, 273) Nghĩa: - Làm ruộng là căn bản, hơn làm những việc vặt này nọ. (LG) - Ruộng ở góc tốt hơn ruộng ở giữa đồng. (NL) -Chăm nom cho non cái chẳng bằng để cho con cái ruộng nương(VD) 319. - Sâu ao cao bờ. (LGIV, 76; VD, 534; NL, 273) Nghĩa: - Làm việc này thật tốt thì cũng ảnh hưởng tốt qua việc khác nữa(LG) - Kinh nghiệm nuôi cá ao: ao sâu, bờ cao thì cá không đi được. (VD, NL) 320. - Sẩy đàn, tan nghé. (LGIV, 77; HVH, 419; VCh, 460; VD, 534; NL, 274) Nghĩa: - Ra khỏi đàn thì con nghé con không còn nơi nương tựa nữa và sẽ bị hư hỏng, tan nát. (LG) - Một tai họa xảy ra làm cho gia đình tan nát, chia lìa.(HVH,VC, VD, NL) 321. - Sẩy nồi vớ rế. (LGIV, 79) - Sẩy nồi rơi rế. (VCh, 460; NL, 274) Nghĩa: - Mất cái chính chỉ còn giữ được cái phụ. (LG) - Chê những kẻ ăn uống tham lam quá độ. (NL) - Bộ phận này hỏng cũng ảnh hưởng bộ phận liên quan. (VC) 322. - So tày, vót nhọn. (LGIV, 82; NL, 275) - So tày, vạt nhọn. (VD, 535) Nghĩa: - Dùng cái gì thì có kết quả thế ấy. (LG) - Đề ra những yêu cầu hết sức chặt chẽ. (VD, NL) 323. - Sơn lâm chẻ ngược, vườn tược chẻ xuôi. (LGIV, 89; VD, 539) - Sơn lâm chê ngược, vườn tược chê xuôi. (NL, 279) Nghĩa: - Một kinh nghiệm chẻ cây: cây mọc ở rừng núi thì chẻ ngược từ ngọn trở xuống. Còn cây mọc ở vườn tược thì chẻ xuôi từ góc lên ngọn. Làm như vậy dễ chẻ và đều hai miếng,.. (LG, VD) - Phê phán kẻ khó tính, nơi nào cũng không ưng ý. (NL) 324. - Sượng mẹ bở con. (LGIV, 95; VD, 54 ; NL, 280) Nghĩa: - Cái xấu, dở mà sinh ra cái tốt, hay. (LG) - Mẹ phải chịu đựng khó khăn để nuôi con được sung sướng.(NL) - Một kinh nghiệm chọn khoai sọ : củ cái ăn sượng, không ra gì thì củ con ăn ngon bở. (VD) 325. - Tắm khi nào, vuốt mặt khi ấy. (LGIV, 114; VCh, 531; VD, 547) Nghĩa: - Được dịp làm đẹp làm tốt thì làm cái bề mặt trước hết cho người ta thấy. Có điều kiện khoe cái đẹp thì cần phải khoe hết ra.(LG) - Không nhớ ơn trước sau, giàu rồi quên lúc nghèo,... (VC, VD) 326. - Thà ăn đâu, chẳng thà ăn trầu cách mắt. (LGIV, 161) - Thà ăn đâu, chẳng thà ăn giàu cách mắt. (NL, 287) Nghĩa: - Trách vì lời mời có sự lựa chọn, phân biệt. ( LG) - Đi đâu có nhau còn hơn giàu mà phải xa nhau. (NL) 327. - Tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ mẹ. (LGIV, 172) Nghĩa : - Ngày giỗ Lê Lợi và bà Triệu Ẩu tại Thanh Hóa. (LG) - Ngày giỗ của Trần Quốc Tuấn và chúa Liễu Hạnh. (LG) 328. - Thẳng da bụng, chùng da mặt. (LGIV, 183) - Thẳng da lưng, chùng da mắt. (VD, 555) Nghĩa: - Tham lam quá thì sẽ mắc bệnh, chịu hậu quả. (LG) - Ăn no bụng thì hay buồn ngủ. (VD) 329. - Thẳng da lưng, chùng da bụng. (LGIV, 183; VD, 555; NL, 291 ) Nghĩa: - Nói người làm việc, lạy lục nhiều mà chẳng được lợi gì. (LG) - Nói người ngay lưng đứng thẳng không chịu làm việc thì bụng đói. (VD, NL) 330. - Thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề. (VCh, 547; VD, 557; NL, 292) Nghĩa: - Ở đâu cũng có người phụ trách công việc riêng ở đấy, do đó tùy việc mà đến đúng nơi. (VC) - Những thứ mà người dân quê rất sợ. (VD, NL) 331. - Thuyền cứ mạn, quán cứ vách. (VCh, 585; VD, 564) Nghĩa: - Vị trí đo để tính lớn nhỏ. VC) - Thái độ vô trách nhiệm, hành động một cách tùy tiện, bừa bãi. (VD) 332. - Tiền nằm, lãi chạy. (LGIV, 130; NL, 307) Nghĩa: - Tiền không hoạt động gì thì lãi nó chạy xa, chẳng ra lãi. (LG) - Than phiền là vay nặng lãi, tiền chưa dùng được đã phải chịu lãi (NL) 333. - Tiền ngắn, mặt dài. (LGIV, 131; VCh, 613; NL, 307) Nghĩa: - Thấy có ít tiền thì buồn và giận. (LG) -Than phiền là tiền vay ít mà cứ lo lắng không trả được nợ.(VC, NL) - Tiền là quý nhưng danh dự quan trọng hơn. (VC) 334. - Tốt tóc nặng đầu, tốt râu nặng cằm. (VCh, 640; VD, 537; NL, 313) Nghĩa: - Bà con đông, bạn bè nhiều thì cũng lắm phiền phức. (VC) - Tốt tóc tốt râu chẳng ích lợi gì. (VD, NL) 335. - Trai khôn tránh khỏi đòn quan, gái khôn tránh khỏi đòn chồng. (VCh, 647; VD, 574; NL, 314) Nghĩa: - Không sai phạm thì ai đâu xử tệ với mình. (VC, VD) - Sự bất công trong xã hội phong kiến : quan lại có thể đánh dân, chồng có thể đánh vợ. (NL) 336. - Trâu đạp cũng chết, voi đạp cũng chết. (VCh, 664; VD, 579; NL, 318) Nghĩa: - Có nghèo thì nghèo cả đời chứ không một vài bữa. Vì vậy, nếu cần phải xài cũng không nên quá ngần ngại. (VC) - Bị ai bóc lột, áp bức đều khổ. (VC, VD, NL) 337. - Trâu trắng đi đâu mất mùa đến đấy. (NL, 319; VD, 581; VC, 666) Nghĩa: - Thực ra trâu trắng hay trâu đen cũng thế thôi. Nói người tự phàn nàn là mình không có số may, nên làm việc gì cũng thất bại. (NL) - Nêu một quan niệm duy tâm, không có cơ sở khoa học; số làm ăn không ra gì, luôn gặp rủi ro thua thiệt. (VD) - Người mình ít ai nuôi trâu trắng vì cho nó xui xẻo. Nơi nào có trâu trắng ra đời là nơi đó bị mất mùa. Điều này là do tin dị đoan. (VC) 338. - Trống hết hơi mõ chẳng còn cốc. (VCh, 687; VD, 586; NL, 323) Nghĩa: - Lúc giàu, quyền thế thì nhiều người tới lui. Lúc sa cơ thất thế thì họ xa lánh. (VC) - Người này đã kiệt sức rồi thì người kia cũng không cầm cự được nữa. (VC, VD, NL) 339. - Tửu nhập tâm như hổ nhập lâm. (LGIV, 159; VCh, 720; VD, 592; NL, 330) Nghĩa: -Rượu vào lòng như hổ vô rừng vậy: sẽ bốc, sẽ quậy,...(LG, VC,VD) - Tác hại của rượu phá hại cơ thể như hổ giết hại các con vật nhỏ trong rừng. (NL) 340. - Vụng chèo khéo chống. (VCh, 777; HVH, 526; VD, 609; NL, 344) - Vụng chèo khéo trống. (HVH, 526) Nghĩa: - Làm dỡ nhưng khéo chống chế, bào chữa.(VD, HVH, VC, NL) - Hát không hay nhưng khéo đánh trống thì cũng nghe được. (HVH ) - Chèo thuyền không được mà chống giỏi thì kết quả vẫn khả quan. (VC, HVH) 341. - Xanh vỏ đỏ lòng. (VCh, 785; HVH, 532; VD, 613; NL, 347) Nghĩa: - Bề ngoài xấu nhưng bên trong tốt. (VC, VD, HVH) - Bề ngoài tốt nhưng bên trong xấu. (VC, NL) ._.