Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ

ương, đất nước. Vì thế khi đất nước cĩ giặc ngoại xâm, họ đã hăng hái lên đường tham gia vào cơng cuộc đấu tranh chung, để giải phĩng dân tộc. Là chiến sĩ đồng thời cũng là thi sĩ, các nhà thơ quan niệm rằng: thơ ca là phải phục vụ cách mạng, phục vụ lý tưởng của Đảng. Cho nên mọi sự kiện, mọi vấn đề lớn nhỏ của đời sống cách mạng, thơng qua trái tim nhạy cảm của các nhà thơ đều trở thành đề tài và khơi nguồn cảm hứng sáng tác. Những trang thơ thời chống Mỹ đã làm trỗi dậy trong chúng ta những cảm xúc tự hào về Tổ quốc và nhân dân anh hùng, càng thêm mến phục những con người quả cảm khơng tiếc xương máu hy sinh thân mình cho Tổ quốc được hồi sinh. Thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ khắc hoạ được nhiều hình tượng nổi bật như: hình tượng lãnh tụ, hình tượng người chiến sĩ, hình tượng nhân dân… Trong đĩ, hình tượng đất nước là một “hình tượng đẹp đẽ được xây thành cơng vào loại bậc nhất” [ 19 . 96]. Như vậy cĩ thể khẳng định: hình tượng đất nước trong thơ ca kháng chiến chống Mỹ giữ một vị trí, vai trị đáng kể và mang vẻ đẹp riêng của nĩ, được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển cĩ tính biện chứng của thơ ca truyền thống dân tộc. Tuy nhiên qua các cơng trình nghiên cứu về văn học thời kỳ chống Mỹ, hình tượng đất nước chỉ mới được đề cập đến chứ chưa trở thành đối tượng nghiên cứu chuyên biệt. Đề tài này được thực hiện xuất phát từ yêu cầu bổ sung nguồn tư liệu cịn khá tản mạn và hạn chế về thơ ca kháng chiến chống Mỹ nĩi chung và hình tượng đất nước nĩi riêng. Cĩ thể nĩi so với số lượng tác phẩm, tuyển tập thơ ra đời khá đồ sộ thì tư liệu phê bình nghiên cứu về nĩ quá ít ỏi, khơng tương xứng, chưa đáp ứng được yêu cầu nghiên cứu, giảng dạy và học tập. Việc nghiên cứu hình tượng đất nước trong thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ khơng chỉ cung cấp thêm vốn tư liệu cần thiết cho tơi và các giáo viên Ngữ văn khác trong quá trình giảng dạy mà cịn giúp tơi khám phá ra cái hay cái đẹp của hình tượng văn học, hiểu biết sâu sắc hơn về đất nước và con người Việt Nam trong những năm đau thương mà rất đỗi hào hùng. Qua đĩ sẽ giúp người đọc bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước, lịng tự hào dân tộc thêm sâu sắc. Và mỗi thế hệ thanh niên hơm nay sẽ bước tiếp con đường mà cha ơng đã đi, đĩ là con đường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 2 II. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Từ trước đến nay đã cĩ nhiều cơng trình nghiên cứu về thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, tuy nhiên mỗi cơng trình lại nghiên cứu một vấn đề khác nhau. Đề cập đến hình tượng đất nước, ta thấy cĩ những cơng trình đáng lưu ý sau: 1. Bản sắc dân tộc trong thơ ca Việt Nam hiện đại (1945 - 1975) - Nguyễn Duy Bắc - NXB Văn hĩa dân tộc Hà Nội - 1998 : sách đã tập trung miêu tả hình tượng Tổ quốc qua các biểu trưng, mơ típ được lặp lại và các hình ảnh tượng trưng khác vừa cĩ tính chất truyền thống vừa cĩ tính cách tân, đổi mới. Đĩ là các biểu trưng về Tổ quốc trong cái nhìn sinh thái - nhân văn, trong chiều sâu văn hĩa lịch sử và trong hình ảnh nhân dân. Tổng kết, hệ thống hĩa các biểu trưng của hình tượng Tổ quốc trong tác phẩm này, ta thấy trong tâm thức người Việt Nam, Tổ quốc là mơi trường sinh thái của con người xét cả trong ý nghĩa xã hội lẫn ý nghĩa thiên nhiên. Tổ quốc, trước hết là làng quê, mái rạ, cánh đồng, bến sơng, lũy tre, rộng ra là dịng sơng, bầu trời, đất nước, là con đường nối các vùng quê, sâu hơn, Tổ quốc là mơi trường văn hĩa, là lịch sử, nhân dân, con người. Qua đây, hình tượng Tổ quốc được thể hiện mang nhiều sáng tạo mới. Tuy nhiên yếu tố truyền thống vẫn đĩng vai trị chủ yếu trong việc sáng tạo hình tượng Tổ quốc của các nhà thơ, với những sắc thái và diện mạo quen thuộc. Đặc biệt trong tác phẩm này, hình tượng Tổ quốc được khám phá từ các tác phẩm thơ của cả hai thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. 2. Cái đẹp trong thơ kháng chiến Việt Nam 1945 - 1975 - Vũ Duy Thơng - NXB giáo dục - 1998. Tác giả cung cấp cho người đọc một cái nhìn khái quát về những biểu hiện của hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến. Đồng thời, tác giả cũng sử dụng những dẫn chứng cụ thể trong một số tác phẩm thơ của các nhà thơ tiêu biểu như: Tố Hữu, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Nguyên Hồng, Nguyễn Khoa Điềm… để dẫn chứng, minh họa cho các nhận định của mình. Nhưng những nhận định của tác giả mang tính khái quát cho cả dịng thơ kháng chiến chứ khơng riêng cho thơ kháng chiến chống Mỹ. 3. Lịch sử văn học Việt Nam tập 3 - Nguyễn Đăng Mạnh (chủ biên) - NXB Đại học Sư phạm - 2002. Tác phẩm cĩ nĩi đến hình ảnh đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ nhưng chỉ đề cập thống qua. Bởi mục đích của tác giả khi viết cuốn giáo trình này nhằm khái quát đặc điểm của văn học, dựa trên sự hình thành các thể loại. Qua thành tựu, đĩng gĩp của một số cây bút tiêu biểu, từ đĩ mang đến cho người đọc một cái nhìn tồn cảnh về diện mạo và quy luật phát triển của nền văn học Việt Nam hiện đại. 4. Hình tượng đất nước trong thơ ca kháng chiến của Tố Hữu - khĩa luận tốt nghiệp của sinh viên Huỳnh Ngọc Nguyên Hồng - Lớp DH2C1 - thực hiện năm 2005. Khố luận đã đi sâu nghiên cứu, phân tích các tác phẩm thơ tiêu biểu trong 5 tập thơ của Tố Hữu: Từ ấy, Việt Bắc, Giĩ lộng, Ra trận, Máu và hoa. Đồng thời đối chiếu, so sánh nội dung, nghệ thuật biểu hiện hình tượng đất nước trong các Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 3 tác phẩm thơ của một số tác giả như: Phan Bội Châu, Tản Đà, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Bao… Qua khố luận, hình tượng đất nước đã hiện lên một cách sắc nét, sinh động giúp cho người đọc cĩ cái nhìn rõ, sâu sắc hơn về nội dung biểu hiện và nghệ thuật xây dựng hình tượng đất nước trong thơ Tố Hữu. Khố luận cũng gĩp phần khẳng định tài năng, vai trị của Tố Hữu đối với sự phát triển nền thơ ca cách mạng của dân tộc; giá trị của thơ ơng trong cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cũng như trong thời đại ngày nay. Mặc dù khố luận đi sâu khám phá hình tượng đất nước trong các tác phẩm thơ của một thi sĩ từng được mệnh danh là “con chim đầu đàn” của thơ ca cách mạng Việt Nam nhưng chưa đủ để khái quát, nhận diện đầy đủ về đặc trưng của hình tượng đất nước trong thơ ca thời kỳ này. Nhìn chung, các cơng trình nghiên cứu trên đây tuy chưa đi sâu tìm hiểu biểu hiện của hình tượng đất nước, nhưng đều là nguồn tài liệu tham khảo bổ ích và cần thiết cho tơi trong suốt quá trình thực hiện luận khố luận này. III. Mục đích nghiên cứu Việc nghiên cứu hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ nhằm những mục đích sau : 1.Khám phá những biểu hiện về nội dung và nghệ thuật xây dựng hình tượng đất nước. Qua đĩ khẳng định những đĩng gĩp của thơ ca thời kỳ chống Mỹ. 2. Bổ sung kiến thức về thơ kháng chiến chống Mỹ. Vận dụng kết quả nghiên cứu nhằm phục vụ nhu cầu học tập và giảng dạy. IV. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 1. Đối tượng nghiên cứu: hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ 2. Phạm vi nghiên cứu: Khố luận chỉ đi sâu nghiên cứu, phân tích hình tượng đất nước trong một số tác phẩm thơ tiêu biểu của giai đoạn này. V. Phương pháp nghiên cứu Nhìn chung, khi tiến hành nghiên cứu hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ tơi đã sử dụng một số phương pháp sau : 1. Phương pháp hệ thống tư liệu Trên cơ sở những tài liệu thu thập được, tiến hành phân loại, sắp xếp những tác phẩm thơ theo từng phạm vi biểu hiện của hình tượng đất nước. Lựa chọn tác giả, những bài, đoạn thơ hay, phù hợp để làm dẫn chứng cho những nhận định nghiên cứu. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 4 2. Phương pháp phân tích tổng hợp Phân tích những câu thơ, đoạn thơ phù hợp để làm nổi bật những biểu hiện của hình tượng đất nước, làm sáng tỏ những nhận định nghiên cứu được trình bày trong khố luận. VI. Cấu trúc khố luận Ngồi phần mở đầu và phần kết luận, nội dung của khĩa luận gồm cĩ 3 chương: Chương I: Khái quát về diện mạo và đặc điểm thơ thời kỳ kháng chiến chống Mỹ I. Diện mạo của thơ ca Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ II. Những đặc điểm chính của thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ 1. Thơ ca tập trung phản ánh hiện thực cơng cuộc đấu tranh của dân tộc 2. Ý thức cơng dân, sự gắn bĩ của nhà thơ - người chiến sĩ với nhân dân, đất nước 3. Khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Chương II : Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ I. Đất nước vốn là những gì gần gũi thân quen 1. Đất nước trong chiều sâu văn hố, lịch sử 2. Đất nước - làng quê hiền hồ, bình dị mến thương II. Đất nước trong đau thương máu lửa nhưng rất đỗi hào hùng 1. Quân thù giày xéo quê hương 2. Đất nước vùng lên quật khởi, kiên cường III. Đất nước tươi đẹp 1. Đất nước đẹp trong xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc 2. Đất nước đẹp trong chiến đấu và chiến thắng Chương III : Nghệ thuật xây dựng hình tượng đất nước I. Thể loại thơ 1. Thơ tự do 2. Trường ca II. Ngơn ngữ thơ 1. Sự tiếp nhận các yếu tố khẩu ngữ, yếu tố văn xuơi 2. Vận dụng sáng tạo các biện pháp tu từ III. Hình ảnh thơ 1. Hình ảnh bà mẹ Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 5 2. Hình ảnh màn đêm 3. Hình ảnh ngọn đèn - ngọn lửa VII. Đĩng gĩp của khố luận 1. Khĩa luận giúp cho người đọc cĩ cái nhìn hệ thống hơn về nội dung biểu hiện hình tượng đất nước trong thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. 2. Qua việc tìm hiểu nội dung khố luận, người đọc sẽ bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước và lịng tự hào dân tộc thêm sâu sắc. Từ đĩ cĩ ý thức tu dưỡng bản thân, sống cĩ ích cho gia đình và xã hội để xứng đáng với truyền thống của cha ơng. Đồng thời, khố luận cịn gĩp phần khẳng định vai trị to lớn của thơ ca kháng chiến chống Mỹ trong sự phát triển của văn học hiện đại nĩi riêng và nền văn hố dân tộc nĩi chung. 3. Trong chừng mực nào đĩ, khố luận cũng đĩng gĩp vào kho tài liệu của tổ bộ mơn để phục vụ nhu cầu nghiên cứu, giảng dạy, học tập của thầy cơ và sinh viên chuyên ngành Ngữ văn. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 6 PHẦN II: NỘI DUNG ^Ư^ CHƯƠNG I: KHÁI QUÁT VỀ DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM THƠ THỜI KỲ KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ I. Diện mạo của thơ ca Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ Ngày 5/8/1964, đế quốc Mỹ tiến hành cho máy bay ném bom B52, bắn phá miền Bắc nước ta. Cuộc kháng chiến chống Mỹ mở rộng trên địa bàn cả nước. Cả dân tộc bước vào cuộc chiến đấu giải phĩng miền Nam, bảo vệ miền Bắc, thống nhất đất nước. Cuộc kháng chiến chống Mỹ đã đặt nhân dân ta trước những thử thách vơ cùng ác liệt, gay gắt, địi hỏi huy động triệt để mọi nguồn lực tinh thần và lực lượng của cả dân tộc. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nĩi: “văn hĩa nghệ thuật cũng là một mặt trận và văn nghệ sĩ là những chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Cho nên, văn học trong thời kỳ này phải trở thành một vũ khí tinh thần quan trọng, phục vụ cho những mục tiêu cao cả và sống cịn của dân tộc. Nền văn học cách mạng qua hai mươi năm hình thành và phát triển đã nhanh chĩng nhập cuộc, đứng vào đội ngũ chung của dân tộc trong cuộc ra quân vĩ đại. Và hơn bao giờ hết các nhà văn, nhà thơ cần xác định đây là giai đoạn thử thách cao nhất mà mỗi người phải tự vươn mình lên trong sáng tạo nghệ thuật. Nhà thơ Chế Lan Viên hẳn rất tâm đắc về vị trí và tư thế của người cầm bút lúc bấy giờ : Vĩc nhà thơ đứng ngang tầm chiến lũy Bên những dũng sĩ đuổi xe tăng ngồi đồng và hạ trực thăng rơi. (Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng - Chế Lan Viên) Các văn nghệ sĩ đều cĩ những chuyến đi bám sát các trận địa, các vùng chiến sự ác liệt ngay trên miền Bắc, nhiều người được điều động bổ sung cho lực lượng văn nghệ giải phĩng ở miền Nam. Nhiều người viết thực sự vừa cầm súng vừa cầm bút, khơng ít nhà văn đã hy sinh ở chiến trường trong tư cách của người chiến sĩ. Họ hy sinh nhưng hình ảnh của họ sẽ cịn sống mãi trong lịng nhân dân, họ mất mà như vẫn sống, sống hào hùng mãi : Cĩ những phút làm nên lịch sử Cĩ cái chết hĩa thành bất tử (Hãy nhớ lấy lời tơi - Tố Hữu) Đặc trưng của văn học là phản ánh hiện thực. Do đĩ, hiện thực đời sống chống Mỹ với tất cả những nét khác nhau đã được thể hiện một cách chân thực, đúng với tầm vĩc lớn lao của nĩ trong văn học. Đĩ là yêu cầu, là địi hỏi của lịch sử, thời đại. Dân tộc ta vốn cĩ truyền thống yêu thơ nhưng “lịch sử thơ ca dân Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 7 tộc chưa bao giờ biết đến một thời kỳ nào mà thơ lại cĩ một cuộc sống phong phú và sơi nổi đến thế” [ 13 . 117 ] . Thơ cĩ mặt ở khắp mọi nơi: trên chiến hào đánh giặc, trên ba lơ hành quân ra trận, trên các tờ báo, trong những đêm liên hoan văn nghệ. Trong vịng 10 năm (1965 - 1975), đã diễn ra bốn cuộc thi thơ trong khơng khí sục sơi bom đạn nhưng cũng vơ cùng náo nhiệt bởi những chiến cơng vang dội của quân và dân ta ở cả hai miền Nam Bắc. Thơ ca đã bám sát hiện thực và phản ánh trung thành những sự kiện lớn lao của đất nước, phản ánh sự chiến đấu dũng cảm của quân đội và nhân dân anh hùng. Thơ đã ghi lại được nhiều hình ảnh về đất nước, con người trong những năm tháng khơng thể nào quên. Thơ ca thời kỳ này khơng ngần ngại cất thành lời kêu gọi, khẩu hiệu, mệnh lệnh tiến cơng : Giặc Mỹ mày đến đây, thì ta tiêu diệt ngay (Sao chiến thắng - Chế Lan Viên) Anh chị em ơi! Hãy giương súng lên cao chào xuân 68 (Xuân 68 - Tố Hữu) Trong thơ những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ, ta thường gặp hình ảnh con đường ra trận, những cuộc lên đường với khát vọng chiến đấu và niềm tin tưởng tất thắng : Đường ra trận mùa này đẹp lắm Trường Sơn Đơng nhớ Trường Sơn Tây (Trường Sơn Đơng Trường Sơn Tây - Phạm Tiến Duật) Cuộc đời trải mút mắt ta Lối mịn nhỏ cũng dần ra chiến trường Cuộc chiến tranh càng lan rộng và quyết liệt, thơ càng bám sát hiện thực chiến tranh, phản ánh nhiều hình ảnh cụ thể chân thực và sinh động. Khơng chỉ bám sát hiện thực, cuộc chiến đấu qua những hình ảnh, chi tiết cụ thể như đã nêu trên, thơ chống Mỹ cịn kịp thời ghi nhận những sự kiện lớn, những vấn đề hệ trọng trong đời sống chính trị, tư tưởng. Theo hướng đĩ, thơ ca thời kỳ này giàu tính thời sự và đậm chất chính luận. Các nhà thơ Tố Hữu, Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Huy Cận, Tế Hanh… đều chuyển mạch theo hướng thơ chính luận, khuynh hướng ấy cũng chi phối cả lớp nhà thơ trẻ được sinh ra và lớn lên dưới mái trường Xã hội chủ nghĩa như: Bằng Việt, Phạm Tiến Duật, Lê Anh Xuân, Thanh Thảo…Nhìn vào diện mạo chung của thơ ca thời kỳ này, ta thấy rõ một điều là chưa bao giờ dân tộc ta cĩ một đội ngũ nhà thơ và người làm thơ đơng đảo, sung sức đến như vậy. Tuy sự đĩng gĩp của các thế hệ nhà thơ chưa thật đồng đều nhưng mỗi thế hệ đều cĩ mặt mạnh và đặc điểm riêng khơng thể thay thế được. Họ đều cĩ ý thức rút ngắn khoảng cách giữa thơ và cuộc sống, nâng mình lên ngang tầm thời đại để thơ của mình cĩ khả năng bao quát hiện thực, xây dựng những hình tượng, Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 8 biểu hiện những tình cảm lớn của thời chống Mỹ. Viết về đề tài chiến tranh cách mạng, họ thường suy nghiệm về đất nước và dân tộc anh hùng. Tổ quốc thường được khám phá, nhìn nhận trong chiều sâu lịch sử bốn nghìn năm của dân tộc. Cuộc chiến đấu với một kẻ thù hùng mạnh và tàn bạo nhất của thời đại địi hỏi dân tộc khơng chỉ phát huy sức mạnh của hiện tại mà cịn biết khơi dậy sức mạnh của quá khứ, lịch sử : Như Thạch Sanh của thế kỷ hai mươi Một cây ná, một mũi chơng cũng tiến cơng giặc Mỹ (Bài ca xuân 68 - Tố Hữu) Các nhà thơ cịn hướng tới việc khám phá Tổ quốc và dân tộc trong bề rộng của khơng gian, trong mối liên hệ với thời đại, với các dân tộc bè bạn năm châu : Đi trước thời gian, đánh thức buổi bình minh Thúc thời đại tiến nhanh lên một bước Ta đứng ở trung tâm của phong trào chống Mỹ Nhìn bốn phương vẫy gọi cả lồi người (Quyết thắng - Sĩng Hồng) Ta vì ta ba chục triệu người Cũng vì ba ngàn triệu trên đời (Miền Nam - Tố Hữu) Thơ của họ mang tính triết lý, luận bàn về thời cuộc chính trị và thế thất bại tất yếu của kẻ thù, đề cập đến các sự kiện, các vấn đề nĩng bỏng của cuộc chiến đấu để phân tích, tìm ra câu trả lời, đem đến cho người đọc một cách nhìn cách hiểu. Thơ của họ đã phản ánh được số phận, vận mệnh chung của cộng đồng, dân tộc, tuy nhiên, họ vẫn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu, nhận thức và tình cảm của người đọc. Sự xuất hiện của lớp nhà thơ trẻ đã đem đến cho thơ hiện đại Việt Nam một tiếng nĩi mới, tươi trẻ, khoẻ khoắn: Tiếng nĩi của một thế hệ sinh ra và lớn lên trong cái nơi của cách mạng. Tiếng nĩi của những người trực tiếp xung kích trên mặt trận chống quân thù. Tiếng nĩi của họ đã thực sự đáp ứng được yêu cầu của thời đại, của nền thơ chống Mỹ. [ 3 . 75 ] Thơ ca những năm kháng chiến chống Mỹ vừa kế thừa những thành tựu xuất sắc của chặng đường thơ cách mạng kể từ sau cách mạng tháng tám năm 1945 vừa cĩ những đặc điểm riêng. II. Những đặc điểm chính của thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ 1. Thơ ca tập trung phản ánh hiện thực cơng cuộc đấu tranh của dân tộc Hiện thực cách mạng là nguồn sáng tạo vơ tận đối với thơ ca. Thực tế cách mạng đã đem cuộc sống với tồn bộ sự phong phú, đa dạng của nĩ vào làm giàu Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 9 cho thơ. Khác với những sáng tác thơ ca thời kỳ trước cách mạng - những bài thơ cĩ tính chất thốt ly, xa thực tế, những sáng tác thơ sau cách mạng đã trực tiếp đề cập những vấn đề nĩng hổi của cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước mang ý nghĩa và tầm vĩc của thời đại. Hiện thực đời sống chiến tranh hơn bao giờ hết lấp lánh chất thơ. Và cũng hơn bao giờ hết hiện thực chiến tranh tràn vào thơ một cách ồ ạt từ những sự kiện lịch sử to lớn, những thử thách của đời sống chiến trường, phút giáp mặt trong chiến đấu, những tổn thất đau thương, những kỳ tích anh hùng đến những chi tiết hết sức bình thường của cuộc sống. Các nhà thơ hầu hết là những chiến sĩ đi vào cuộc chiến tranh, ở giữa cuộc chiến tranh, trực tiếp tham gia chiến đấu, giáp mặt với kẻ thù. Cho nên hơn ai hết, họ hiểu rất rõ hiện thực cuộc đấu tranh của dân tộc. Hồ trong khơng khí của thời đại chống Mỹ, trong sức sống mãnh liệt của dân tộc, các nhà thơ đã cảm nhận sâu sắc hơi thở cũng như niềm vui, nỗi buồn của nhân dân. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã nĩi hộ thế hệ mình bao cảm nhận về sự kỳ vĩ của dân tộc - thời đại - lịch sử : Trong chiến tranh này cĩ ai nĩi giùm ta Những kỳ diệu của một mùa nước lớn. Phản ánh hiện thực khơng cĩ nghĩa là sao chép, mơ phỏng, chụp ảnh một cách máy mĩc mà nhà thơ phải lựa chọn sự kiện, chi tiết để đem vào thơ, từ đĩ nắm bắt được cái cốt lõi của các vấn đề trong cuộc sống. Các nhà thơ đã đưa vào thơ những chi tiết bình thường và những chi tiết nĩi về cái dữ dội, ác liệt của cuộc chiến đấu chống Mỹ; đồng thời qua đĩ, các nhà thơ cịn khắc hoạ được vẻ đẹp tâm hồn của con người Việt Nam dù trong khĩ khăn, nguy hiểm vẫn tin tưởng, lạc quan, yêu thương đùm bọc nhau để trơng chờ ngày đất nước tồn thắng. Mỗi tác giả đã khai thác một khía cạnh khác nhau của cuộc sống, nhưng nhìn chung, họ đã nhìn ra chất thơ ẩn giấu trong những chi tiết rậm rạp của cuộc sống trong những tháng ngày ác liệt của cuộc chiến tranh. [ 3. 31] 2. Ý thức cơng dân, sự gắn bĩ của nhà thơ - người chiến sĩ với nhân dân, đất nước Mỹ tấn cơng miền Bắc đã chạm đến tình cảm sâu xa và thiêng liêng của mỗi người Việt Nam, làm bừng dậy sức mạnh lớn lao của lịng yêu nước, tinh thần dân tộc, ý chí độc lập tự do. Những tình cảm lớn ấy đã trở thành nguồn mạch cho cảm hứng thi ca. Các nhà thơ tạm thời bỏ một số đề tài và cảm hứng về đời sống thường ngày trong hồ bình, hay những vấn đề riêng tư để tập trung ngịi bút của mình vào chủ đề chống Mỹ cứu nước. Thơ ca giai đoạn này gắn bĩ mật thiết với vận mệnh của dân tộc và trở thành một bộ phận khơng thể tách rời của sự nghiệp đấu tranh ấy. Nĩ hướng vào phục vụ cho những nhiệm vụ chính trị, theo sát các diễn biến của cuộc kháng chiến, ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng và những tấm gương tiêu biểu cho cuộc chiến đấu ở cả hai miền Nam Bắc. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 10 Cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước đặt ra cho người cầm bút những nhiệm vụ mới cao quý: phải là người xây dựng pháo đài tâm hồn nhân dân, phải chú ý rèn luyện thường xuyên nâng cao chất lượng tác phẩm, phải nêu lên vấn đề của thời đại, hướng mọi tình cảm vào sự nghiệp chung của tồn dân tộc, phải cĩ sức khái quát cao, giàu những hình ảnh cụ thể sinh động của cuộc đời đầy chất anh hùng ca, lạc quan và trữ tình, làm sáng tỏ những mục đích cao quý của cuộc chiến đấu, phải tác động vào tình cảm nâng cao năng lực và ý chí bất khuất để giành chiến thắng. Nhận nhiệm vụ là người phát ngơn cho thời đại, với hai vũ khí trong tay: cây súng và cây bút, đội ngũ ấy ra quân với một khí thế sục sơi tràn trề cảm xúc. Họ làm trịn trách nhiệm của mình qua những tác phẩm chĩi ngời chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Bằng tiếng nĩi chung của cộng đồng, họ dùng các phương tiện để phát ngơn cho ý chí, khát vọng, tình cảm chung rộng lớn và thống nhất của tồn dân tộc. Như vậy, với ý thức cơng dân và tinh thần của người chiến sĩ, các nhà thơ đã hăng hái và tự nguyện đem nghệ thuật phục vụ cách mạng trên mặt trận văn hố tư tưởng. Đồng thời, họ cịn hồ mình với quần chúng nhân dân, bám sát những nơi mũi nhọn của cuộc đấu tranh. Thời kháng chiến chống Pháp nhiều văn nghệ sĩ đã đầu quân, đi chiến dịch, thời kháng chiến chống Mỹ, nhiều văn nghệ sĩ đi vào tuyến lửa, vào chiến trường miền Nam. Xuân Diệu đã nĩi lên sự gắn bĩ của nhà thơ với nhân dân mình như sau : Tơi cùng xương thịt với nhân dân của tơi Cùng đổ mồ hơi cùng sơi giọt máu Tơi sống với cuộc đời chiến đấu Của triệu người yêu dấu gian lao (Những đêm hành quân - Xuân Diệu) 3. Khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn Trong giai đoạn 1954 - 1975, vận mệnh Tổ quốc đứng trước những thử thách gay gắt, cả dân tộc muơn người như một sát cánh trong cuộc chiến đấu vì lý tưởng chung là độc lập dân tộc và thống nhất Tổ quốc. Nền thơ ca của giai đoạn lịch sử này khơng thể là tiếng nĩi của những số phận cá nhân mà phải là tiếng nĩi của cả cộng đồng dân tộc và nhân dân. Hiện thực phản ánh trong thơ là hiện thực lịch sử dân tộc, nhân vật trữ tình tiêu biểu là người anh hùng đại diện cho sức mạnh và phẩm chất của dân tộc, giai cấp, cho thời đại và nhà thơ cũng là người phát ngơn cho tư tưởng, lập trường, tình cảm, quan niệm của cộng đồng, nhân danh cộng đồng mà ca ngợi và lên án, kêu gọi và cổ vũ. Đĩ là một nền thơ ca theo khuynh hướng sử thi, nĩ tiếp cận và phản ánh thực tại từ quan điểm sử thi, cân đo mọi giá trị - kể cả các giá trị thẩm mỹ - từ những tiêu chí và lợi ích của cả cộng đồng. Khuynh hướng sử thi đã hình thành từ những bước khởi đầu của nền văn học mới ngay sau cách mạng tháng tám, nhưng từ những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Pháp và nhất là trong thơ thời kỳ chống Mỹ, khuynh hướng ấy càng phát triển mạnh mẽ. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 11 Bên cạnh khuynh hướng sử thi, thơ ca thời kỳ này cịn mang đậm cảm hứng lãng mạn. Do khuynh hướng và cảm hứng ấy mà xu hướng vận động của tư tưởng và cảm xúc trong thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Mỹ thường là từ hiện tại vươn tới tương lai, trong chiến đấu gian khổ vẫn luơn tin vào thắng lợi, nĩi đến khĩ khăn thiếu thốn là để ca ngợi phẩm chất cao đẹp và nghĩa tình thắm thiết, nĩi đến hy sinh là để khẳng định sự trường tồn, bất diệt của những người anh hùng cịn mãi với đất nước và sự nghiệp cách mạng. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 12 CHƯƠNG II : HÌNH TƯỢNG ĐẤT NƯỚC TRONG THƠ KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ Tình yêu quê hương, đất nước luơn là nguồn cảm hứng vơ tận cho văn học dân tộc bao đời. Nĩ từng xuất hiện sớm và in đậm dấu ấn trong thơ của nhiều nhà thơ yêu nước như: Lý Thường Kiệt, Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Trãi, Trương Hán Siêu, Nguyễn Đình Chiểu, Bùi Hữu Nghĩa… Đến đầu thế kỷ hai mươi, hình tượng đất nước được đặt lên hàng đầu trong thơ của nhiều sĩ phu, nổi bật là nhà chí sĩ Phan bội Châu. Tuy nhiên hình tượng đất nước lúc bấy giờ trong thơ Phan bội Châu ít nhiều cịn mang tính trừu tượng, ước lệ: bởi hồn nước chưa được thức tỉnh, nên lịng dân cịn phân tán, chưa đồng tâm để cùng tuốt gươm ra. Cần đánh thức hồn quốc dân để cùng chung tay cứu nước : Hồn mê mẩn, tỉnh chưa, chưa tỉnh Anh em ta phải tính sao đây (Đề tỉnh quốc dân ca - Phan Bội Châu) Đến thời kỳ cao trào Xơ Viết - Nghệ Tĩnh, thơ ca cách mạng đặt vấn đề giải phĩng đất nước như một nhiệm vụ cấp thiết. Cùng với thơ ca Xơ Viết - Nghệ Tĩnh, dịng thơ yêu nước cách mạng được lưu hành bí mật với các tác giả tiêu biểu như: Hồ Chí Minh, Tố Hữu, Xuân Thuỷ… Họ đặt vận nước gắn liền với sự nghiệp cách mạng, đấu tranh giải phĩng nhân dân thốt khỏi áp bức, bĩc lột, xây dựng chế độ mới. Sau Phan Bội Châu, trong các tác phẩm thuộc bộ phận văn học hợp pháp, hình tượng Tổ quốc thưa thớt dần. Gần nửa thế kỷ, hình tượng Tổ quốc đã hiện lên trong thơ qua cách nĩi bĩng giĩ, xa xơi, với những biểu tượng hai mặt non - nước, nước - non, sơng núi hay lời thề… Hình ảnh Tổ quốc đã xuất hiện thấp thống trong thơ Tản Đà. Nhưng với tư tưởng thốt ly, yếm thế của nhà thơ, hình ảnh Tổ quốc lúc này cĩ khi chỉ cịn là bức dư đồ rách : Nọ bức dư đồ thử đứng coi Sơng sơng núi núi khéo bia cười Biết bao lúc mới cơng vờn vẽ Sao đến bây giờ rách tả tơi Ấy trước ơng cha mua để lại Mà sau con cháu lấy làm chơi Thơi thơi cĩ trách chi đồn trẻ Thơi để rồi ta sẽ liệu bồi (Bức dư đồ rách - Tản Đà) Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 13 Phải đến với cách mạng, trực tiếp tham gia vào cuộc đấu tranh giữ nước của nhân dân, các cây bút thơ về sau mới cĩ được niềm tự hào về đất nước ở tất cả các gĩc cạnh của nĩ, và cất lên lời thơ ca ngợi thiết tha, say mê đất nước mình. Cĩ thể nĩi hình tượng đất nước xuất hiện trong thơ kháng chiến đã thốt khỏi những điển cố, ước lệ mang tính khuơn sáo. Giờ đây, các nhà thơ khơng phải vay mượn những sự tích anh hùng, những con người anh hùng trong các sách vở nước ngồi như Cốt Đãi Ngộ Lang, Đường Ngột Ngại, Lưu Cơng hay sự văn minh của nước Nhật như trong thơ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh để so sánh với con người, đất nước Việt Nam nữa. Những từ ngữ mang tính chất trừu tượng cũng khơng cịn. Cĩ thể thấy hình tượng đất nước là hình tượng đẹp đẽ, được xây dựng thành cơng vào loại bậc nhất trong thơ kháng chiến. Chưa bao giờ chủ nghĩa yêu nước lại hồ quyện cái tơi và cái ta, lý trí và tình cảm, lý tưởng và hiện thực để cất lên tiếng thơ trong sáng, sảng khối như giai đoạn này [ 19 . 96 ] . Nhìn chung hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ đã được các nhà thơ cảm nghiệm và khám phá chủ yếu qua những biểu hiện sau đây: I. Đất nước vốn là những gì gần gũi thân quen Trong thơ kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1954 - 1975, đất nước khơng cịn là một khái niệm mơ hồ, xa xơi nữa, nĩ đã trở nên gần gũi, ấm áp gắn liền với tấm lịng yêu quê hương thiết tha của mỗi người. Tình yêu đất nước vẫn luơn là mạch cảm hứng tinh khơi, trong suốt và rạo rực trong tâm hồn các nhà thơ thời chống Mỹ. Mỗi nhà thơ cĩ nhiều cách gọi tên đất nước: giang sơn, sơng núi, nước non, nước Việt, dân tộc, trời Nam… nhưng tất cả chỉ là một - Tổ quốc Việt Nam thân yêu. 1. Đất nước trong chiều sâu văn hĩa, lịch sử Trong bài thơ Đất Nước trích trường ca Mặt đường khát vọng, cảm nghĩ về sự hình thành của đất nuớc, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã khơng minh chứng bằng sử liệu mà bằng những gì gần gũi và thân thiết với mỗi người Việt Nam. Đĩ là truyền thống, là quá khứ, là sự kế thừa văn hố và cả lịch sử dựng nước, giữ nước của cha ơng : Khi ta lớn lên đất nước đã cĩ rồi Đất nước cĩ trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay kể Đất nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn Đất nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc Điệp ngữ đất nước vọng lên như khúc nhạc thiêng liêng gợi nhớ về đất nước cĩ chiều sâu quá khứ bốn ngàn năm với nhiều kho tàng văn hố dân gian cổ xưa giàu màu sắc, âm điệu. Đồng thời thấy được đất nước chúng ta đã tồn tại từ lâu đời, gắn liền với sinh hoạt văn hố, đời sống tâm hồn của nhân dân. Và để cĩ được đất nước như hơm nay, mọi người hẳn phải gìn giữ, nỗ lực xây dựng hết mình. Bên cạnh đĩ nhà thơ cịn nhấn mạnh đến sức lao động của nhân dân để làm Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 14 nên cuộc sống, từ việc xây dựng nhà cửa đến sản xuất làm ra hạt gạo, cùng bao của cải vật chất : Cái kèo cái cột thành tên Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng Đất nước cĩ từ ngày đĩ. Nhà thơ tiếp tục mạch cảm hứng về đất nước, bằng sự suy nghiệm và miêu tả Tổ quốc qua thời gian đằng đẵng và khơng gian mênh mơng vừa chân thực vừa phảng phất khơng khí huyền thoại. Từ khơng gian và thời gian trong các truyền thuyết về cội nguồn đất nước, dân tộc: “Đất là nơi chim về. Nước là nơi rồng ở. Lạc Long Quân và Âu Cơ. Đẻ ra đơng bào ta trong bọc trứng”…đến khơng gian và thời gian gần gũi của cuộc sống hàng ngày: “Đất là nơi anh đến trường. Nước là nơi em tắm” . Và đất nước ngày càng thân thuộc hơn khi nĩ tồn tại ngay trong máu thịt con người : Trong anh và em hơm nay Đều cĩ một phần đất nước Vì thế, trách nhiệm, bổn phận đối với đất nước khơng phải là cái gì khác mà là trách nhiệm đối với chính bản thân mình : Em ơi em đất nước là máu xương của mình Phải biết._. gắn bĩ và san sẻ Phải biết hố thân cho dáng hình xứ sở Làm nên đất nước muơn đời… Tổ quốc đã được nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm quan niệm và miêu tả như một cơ thể tồn vẹn. Đĩ là nét đặc sắc, mới mẻ chưa từng cĩ trong cảm quan về Tổ quốc của dân tộc ta. Ở khía cạnh này, các nhà thơ khác đã cùng gặp gỡ với Nguyễn Khoa Điềm trong xây dựng hình tượng thơ : Ai vơ đĩ, nĩi với đồng bào đồng chí Nĩi với nửa - Việt Nam yêu quý Rằng: nước ta là của chúng ta Nước Việt Nam dân chủ cộng hồ Chúng ta, con một cha, nhà một nĩc Thịt với xương tim ĩc dính liền (Ta đi tới - Tố Hữu) Ơi Việt Nam! Yêu suốt một đời Nay mới được ơm Người trọn vẹn, Người ơi (Vui thế hơm nay - Tố Hữu) Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 15 Cán bộ khơng rời xĩm Níu lấy núm quê hương (Những đồng chí trung kiên - Thanh Hải) Chúng muốn xé bản đồ ta làm hai nửa Tổ quốc Xé thân thể ta thành máu thịt hai miền (Đừng quên - Chế Lan Viên) Ơi Tổ quốc ta yêu như máu thịt Như mẹ cha ta, như vợ như chồng Ơi Tổ quốc nếu cần ta chết Cho mỗi ngơi nhà ngọn núi con sơng (Sao chiến thắng - Chế Lan Viên) Thịt xương, tim ĩc, máu thịt, núm ruột… vốn là những bộ phận tạo thành cơ thể con người nay được các nhà thơ miêu tả như những bộ phận của sinh thể Tổ quốc, điều đĩ chứng tỏ ý niệm về đất nước, đất đai của quê hương trở nên hết sức thiêng liêng, thiết cốt đối với mọi người. Cho nên trong thời kỳ văn học này, những gì thuộc về cái tơi riêng thường bị xem là nhỏ mọn, tầm thường. Con người luơn đứng trước những vấn đề cĩ tầm cỡ lịch sử: Tổ quốc cịn hay mất, độc lập tự do hay nơ lệ? Câu hỏi ấy khiến mọi cơng dân biết tự trọng đều phải gác lại lợi ích cá nhân, quyết hy sinh tất cả, kể cả tính mạng mình để bảo vệ quê hương, đất nước. Viết về đất nước, Chế Lan Viên cịn cĩ những phát hiện mới. Đĩ là sự phát hiện hình tượng đất nước trong chiều sâu văn hố lịch sử. Trong thơ Chế Lan Viên, chúng ta thấy Việt Nam là một đất nước anh hùng nhưng đồng thời cũng là một đất nước văn hố. Khi suy nghĩ về lịch sử dân tộc, nhà thơ nhận thấy những giờ phút hào sảng, rạng rỡ nhất cũng là lúc bừng nở về văn hố nghệ thuật : Khi Nguyễn Trãi làm thơ và đánh giặc Nguyễn Du viết Kiều đất nước hố thành văn Trong giờ phút xung trận của cả nước đánh Mỹ, giữa đau thương, bom đạn, Chế Lan Viên vẫn nhìn ra cái dịu dàng, êm ả của tâm hồn và cảnh sắc Việt Nam ẩn chứa chiều sâu của văn hố dân tộc. Đây là những cảm nhận tinh tế, thấm thía về Tổ quốc : Ta đã yêu Việt Nam đẹp, Việt Nam thơ, bát ngát câu kiều, bờ tre, mái rạ Mái đình cong như bàn tay em gái giữa đêm chèo Cánh cị Việt Nam trong hơi mát xẩm xoan, cị lả Cái đơn hậu nhân tình trong nét chạm chùa keo (Thời sự hè 72 - bình luận - Chế Lan Viên ) Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 16 Với Chế Lan Viên gương mặt Tổ quốc Việt Nam qua lửa đạn là gương mặt lạc quan trong sáng. Nhà thơ đã tìm thấy cội nguồn bền vững của tinh thần dân tộc trong những biểu hiện sinh động của đời sống văn hố tinh thần : Vành vạch vầng trăng nghìn năm vẫn là gương mặt Việt Nam cười Một tục ngữ hị khoan bốn mùa trong suốt Mặt chú Tễu, tiếu lâm, hứng dừa, hề gậy reo vui… …Phĩng tên lửa lên trời xanh bật ngọn đàn bầu than vãn năm xưa Tiếng hị ơi ở các bến đị hoang thành khẩu lệnh Điện Biên, Ấp Bắc Ngơi sao lưu lạc cơ đơn đã hố nên vì sao chĩi lọi trên cờ. (Suy nghĩ 1966 - Chế Lan Viên) Cuộc tổng tiến cơng và nổi dậy mùa xuân năm 1975 đã kết thúc vẻ vang ba mươi năm chiến tranh giải phĩng, Chế Lan Viên trong bài thơ Ngày vĩ đại đã tổng kết nhiều phương diện của cuộc chiến đấu. Trong đĩ khẳng định truyền thống văn hố là một trong những cội nguồn quan trọng nhất gĩp phần làm nên chiến thắng, làm nên gương mặt Việt Nam : Ta ra đi từ nền văn minh trên lưu vực sơng Hồng Cả dân tộc bay theo hình chim Lạc Nhưng cho đến hơm nay mới thực giống mặt trời ta trên những trống đồng. (Ngày vĩ đại - Chế Lan Viên) Tâm hồn thơ cịn rất trẻ của Trần Đăng Khoa cũng đã chứa đựng những xúc cảm sâu xa về văn hố dân tộc khi nhà thơ khắc hoạ hình tượng đất nước qua biểu tượng tiếng đàn bầu : Những dây đàn bầu Lại rung lên những âm thanh về con người và mặt đất Tiếng ân tình mấy ngàn năm trước Tiếng đàn bầu, tiếng đàn bầu Ngân nga trong đêm trăng Giữa hai mùa lúa Dây đàn tưởng khơng bén tay chú nữa Mà căng trong khơng gian Tự rung lên ngàn đời sức mạnh Việt Nam. (Tiếng đàn bầu và đêm trăng - Trần Đăng Khoa) Cĩ thể nĩi tiếng đàn bầu của Trần Đăng Khoa là một biểu tượng sâu sắc về Tổ quốc và con người Việt Nam: ân nghĩa, ân tình, thuỷ chung, son sắt, mềm mại, thẳm sâu. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 17 Các nhà thơ thời kỳ kháng chiến chống Mỹ viết về đất nước khơng chỉ bằng tình yêu tha thiết, chân thành mà cịn vì niềm tự hào về một đất nước bốn nghìn năm văn hiến; về những truyền thống văn hĩa đã tạo nên bản sắc riêng của dân tộc Việt Nam; về những trang sử vẻ vang của cha ơng ta trong quá trình dựng nước và giữ nước. Đĩ cũng là cơ sở để chúng ta cĩ cái nhìn sâu sắc, đầy đủ hơn về hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ. 2. Đất nước - làng quê hiền hịa, bình dị mến thương Bằng sự cảm nhận tinh tế của trẻ thơ, Trần Đăng Khoa đã nhìn, đã nghĩ và đưa vào thơ những hình ảnh hết sức quen thuộc của làng quê Việt Nam. Này là một mảnh vườn hả hê đĩn nhận cơn mưa với vơ số những tre, bưởi, dừa, mía, ngọn mồng tơi, cỏ gà…(Mưa). Đây là đàn gà con đang liếp chiếp kiếm mồi trong vườn. Kia là đêm trăng sáng với những cây cau, cây chuối im lìm (Trăng sáng sân nhà em). Nào là một buổi hái trầu đêm (Đánh thức trầu). Một tiếng gà gáy đánh thức vạn vật (Ị ĩ o…). Một sớm heo may về, hoa cau rụng đầy vại nước (Hoa cau), rồi những chiều chăn trâu, thả diều (Thả diều). Một buổi bắt cá ngồi đồng lúa (Em kể chuyện này), một buổi bình minh bận rộn của nhà nơng (Buổi sáng nhà em). Về cơng việc hàng ngày của những đứa trẻ nơng thơn (Khi mẹ vắng nhà). Đặc biệt Trần Đăng Khoa nĩi nhiều đến cánh đồng làng Trực Trì quê nhà, nơi cha mẹ và bà con làng xĩm ngày ngày đổ giọt mồ hơi để làm nên hạt gạo “Hạt gạo làng ta - Gửi ra tiền tuyến - Gửi về phương xa…”. Hạt gạo đã ngấm bao mồ hơi cơng sức, gội bao mưa nắng, bão bùng, tắm qua bao khĩi lửa chiến tranh gĩp phần nuơi các anh bộ đội đánh thắng giặc Mỹ. Đọc những bài thơ viết về quê hương của Trần Đăng Khoa, người ta như cảm nhận được sự phĩng khống, ngây ngất, trong lành của hương đồng, giĩ nội. Chú bé Khoa đã lột tả được cái hương vị, cái thần thái, cái hồn quê Việt Nam phảng phất trong những hình ảnh rất bình thường, quen thuộc, qua cái triết lý của nhà thơ : Mái gianh ơi hỡi mái gianh Ngấm bao nhiêu nắng mà thành quê hương Từ chiều sâu nội tâm, từ sự cảm nhận tinh tế kết hợp tài năng vận dụng ngơn ngữ lột tả mối giao hồ giữa con người với thiên nhiên, Trần Đăng Khoa đã bộc lộ một tình yêu quê hương sâu sắc và truyền cho người đọc cả tình yêu ấy : Trời đất đêm nay Như chim mới hĩt Như rượu mới cất Như mật mới đơng Đi trong ngào ngạt Niềm vui gieo trồng Thịt da ta cũng Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 18 Toả hơi ruộng đồng (Hương đồng - Trần Đăng Khoa) Nghĩ về đất nước mình đã sinh ra và lớn lên, Bằng Việt luơn cĩ những lời thơ ấm áp tin yêu. Trong thơ ơng, cảnh vật quê hương, đất nước hiện lên tươi đẹp qua những chi tiết rất bình thường : Tơi đi trong sắc thắm trời xanh Cây cỏ đu đưa một dáng vui thầm Ước cây cỏ bỗng làm sao nĩi được Ơi những đồi chè đang lên xanh mướt Mạ nơ đùa rồng rắn đuổi theo nhau Hoa tím ngát trong nắng chiều hạnh phúc Những nương khoai bừng trổ nỗi vui đầu. (Lời chào từ Việt Nam 1966 - Bằng Việt) Thơ của ơng là tiếng nĩi tâm tình đưa ta về với những kỉ niệm tuổi thơ: một bếp lửa ấp iu nồng đượm, một chùm hoa gạo đỏ tươi, một tiếng tu hú, một xĩm ven đồi, hay một cánh hoa bìm bịp cũng gợi nhớ xa xơi : Hoa bìm ơi hoa bìm! Vẫn trịn trặn, đơn sơ màu tím thế! Như ước vọng mở lịng ta thủ thỉ Cĩ nét gì vẫn quyến rũ như xưa. (Từ giã tuổi thơ - Bằng Việt) Cái đẹp chính là ở trong lịng người và với tình yêu quê hương sâu đậm nên trong con mắt nhà thơ cái gì của quê hương cũng đẹp, cũng xinh cả. Khi đi xa, ai cũng nhớ về quê hương nhưng mỗi người sẽ nhớ một cách khác nhau. Viết về quê hương, Nguyễn Trọng Định đã chọn bát nước vối đơn sơ như một thứ phong vị đằm thắm nhất. Nhớ bát nước vối cũng là nhớ hình bĩng mẹ già, nhớ những câu chuyện dân dã của làng, và khơng thể thiếu được nơi tâm hồn tươi trẻ của anh: bĩng hình một cơ láng giềng cùng lứa. Với ngần ấy thứ, quả thật hồn quê Việt Nam đã hiện lên khơng thể nào trộn lẫn được. Và đĩ cũng là cái lý do khiến anh nhớ về quê hương : Đêm rừng già đi nghe mưa rơi Một mảnh áo tơi che chẳng kín người Nước chảy qua mơi hớp từng giọt nhỏ Bỗng nhớ mẹ khi ngồi bên ấm giỏ Nước vối đặc nồng ngọt ngào chuyện cũ (Nước vối quê hương - Nguyễn Trọng Định) Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 19 Người lính trẻ đang đi qua rừng già những năm tháng chiến tranh, nước mưa rừng lạnh buốt trên mơi đã khiến anh thèm và nhớ đến bát nước vối rĩt ra từ ấm giỏ. Một nỗi nhớ hồn tồn hợp lý. Chúng ta biết người lính này cịn trẻ lắm, bởi nỗi nhớ đầu tiên của anh là hướng về mẹ. Chúng ta cũng thấy hồn quê trong anh thật là dung dị, chỉ một khoảnh khắc ấy thơi, nỗi nhớ của anh đã trọn vẹn: Mẹ ngồi bên ấm giỏ - Nước vối đặc nồng - Ngọt ngào chuyện cũ. Và như vậy, vị nước vối đã thấm đượm tâm tình của anh lính trẻ. Đã bao người bưng bát nước quê kiểng ấy trên tay, mà đâu phải ai cũng thấy sự ngọt ngào của nĩ : Tháng năm tới cành chỉ cịn thấy nụ, Nụ chín vàng mẹ lấy vào rấm ủ Hạt khơ rịn trong nắng nhỏ xơn xao. Rồi những ngày ngâu tràn chum nước gốc cau, Những tháng rét trải rơm làm ổ ngủ, Bắc ấm nước mưa, con ngồi nhĩm lửa, Nụ tích mấy mùa mẹ lại sẻ ra pha… Đây là đoạn thơ đã làm rung động trái tim của hàng triệu bạn đọc. Những câu thơ giản dị đầy sức gợi đã gọi nhau, liền một mạch, làm sống dậy trong ta những tình cảm đẹp đẽ về một vùng quê nước Việt thân yêu Với Tế Hanh khi sống giữa hai nửa yêu thương, Bắc - Nam xa cách, ơng lúc nào cũng nhớ về cái làng quê ruột thịt - nơi chơn nhau cắt rốn của mình. Dù trải qua bao nhiêu thời gian, dù cuộc đời thay đổi, nhưng nhà thơ vẫn luơn trở về với dịng sơng. Ơng như mê đi trong cái mát mẻ của dịng sơng, của những bờ tre ríu rít tiếng chim kêu, của những mặt nước chập chờn con cá nhảy... Dịng sơng bỗng trở nên đẹp hơn, lung linh huyền ảo hơn, kể từ khi xuất hiện bài thơ Nhớ con sơng quê hương của chính đứa con dịng sơng ấy. Dịng sơng chính là quê hương, là người mẹ của Tế Hanh, và ơng đã để hết tâm hồn và tình cảm của mình vào bài thơ cũng như đã và sẽ sống mãi cùng dịng sơng quê ấy : Tơi nhớ khơng nguơi ánh nắng màu vàng Tơi quên sao được sắc trời xanh biếc Tơi nhớ cả những người khơng quen biết Cĩ những trưa tơi đứng dưới hàng cây Bỗng nghe dâng cả một nỗi tràn đầy Hình ảnh con sơng quê mát rượi Lai láng chảy lịng tơi như suối tưới… Ra đi với dịng sơng và trở về với dịng sơng, thơ Tế Hanh là cuộc chuyện trị thầm thì khơng dứt với con sơng thân yêu của mình. Và chính ơng cũng là một dịng sơng bình dị và đầy xúc cảm, một dịng sơng biết chắt chiu từng giọt Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 20 nước ngọt cho người dân Việt thật thà đơn hậu. Nhà thơ như khơng cịn điều gì phải ân hận khi cuối cùng được hố thân vào chính dịng sơng thân thiết nhất đời mình : Quê hương ơi lịng tơi cũng như sơng Tình Bắc Nam chung chảy một lịng Khơng ghềnh thác nào ngăn cản được Tơi sẽ lại nơi tơi hằng mơ ước Tơi sẽ về sơng nước của quê hương Tơi sẽ về sơng nước của tình thương Dịng sơng trong thơ Tế Hanh khơng cịn là dịng sơng của riêng ơng nữa mà nĩ đã vươn xa hơn trở thành dịng sơng chung của đất nước : Sơng của quê hương, sơng của tuổi trẻ Sơng của miền Nam, nước Việt thân yêu Tình yêu quê hương đều cĩ trong mỗi một con người, dù nhiều, dù ít. Và ở mỗi lứa tuổi, tình yêu quê hương lại được thể hiện theo từng cung bậc khác nhau của nhận thức. Thuở bé, Giang Nam đã yêu quê hương vì : Xưa yêu quê hương vì cĩ chim cĩ bướm Cĩ những ngày trốn học bị địn roi (Quê hương - Giang Nam) Trong nhận thức của một đứa trẻ, quê hương là cái gì đĩ gần gũi như lời ru của mẹ, êm ái như cánh diều. Ngày xưa tác giả yêu quê hương chỉ vì một lẽ đơn giản như thế: “cĩ chim cĩ bướm” và bởi quê hương cịn là cái nơi của kỷ niệm một thời trẻ con bé dại, ngây thơ : Thuở cịn thơ ngày hai buổi đến trường Yêu quê hương qua từng trang sách nhỏ Ai bảo chăn trâu là khổ Tơi mơ màng nghe chim hĩt trên cao Những ngày trốn học đuổi bướm cầu ao Mẹ bắt được chưa đánh roi nào đã khĩc Cơ bé nhà bên nhìn tơi cười khúc khích (Quê hương - Giang Nam) Quê hương là con đường đến trường, là trang sách, là bài văn, là phút mơ màng nghe chim hĩt…Quê hương đối với con người là cái gì đĩ thật giản dị, thật gần gũi, đơn sơ mà thật là thiêng liêng, sâu lắng! những câu thơ của Giang Nam làm tơi nhớ đến thơ của Đỗ Trung Quân : Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 21 Quê hương là chùm khế ngọt Cho con trèo hái mỗi ngày Quê hương là đường đi học Con về rợp bướm vàng bay (Quê hương - Đỗ Trung Quân) Quê hương khơng cịn là một khái niệm quá to tát, xa vời, mà quê hương là những cái gần gũi, thân thương với con người nhất. Với vài dịng thơ, mà tình yêu trong tác giả được thể hiện sâu sắc, dạt dào nồng thắm biết bao! Với tâm hồn tuổi thơ, tình yêu quê hương trong tác giả được khơi nguồn từ những kỉ niệm sâu lắng. Lớn lên khi rời xa quê hương, xa nơi gắn bĩ bao kỉ niệm tuổi thơ, tình yêu lại càng được nhân lên gấp bội : Cách mạng bùng lên rồi kháng chiến Quê tơi đầy bĩng giặc, từ biệt mẹ tơi đi Ra đi, nhưng lịng vẫn khơn nguơi nhớ về quê hương. Yêu quê hương tha thiết, vậy mà “quê tơi đầy bĩng giặc” nên tác giả phải đi kháng chiến. Và “cơ bé nhà bên, cĩ ai ngờ cũng vào du kích”. Thật bất ngờ làm sao! Họ cùng sống, cùng vui đùa bên nhau suốt một thời thơ bé, tình cảm trong sáng của đơi trai gái ấy cũng cứ lớn dần theo năm tháng, lớn dần trong nhận thức về quê hương của họ. Cơ gái ấy đã vào du kích, và yêu biết mấy cái vẻ thẹn thùng bẽn lẽn khi cơ gặp anh con trai : Chuyện chồng con khĩ nĩi lắm anh ơi! Tình cảm trong sáng của lứa đơi chỉ mới là chút hơi ấm truyền cho nhau trong bàn tay, mới nhen lên vậy mà người con trai bỗng dưng đã nhận được tin đau đớn : Hơm nay nhận tin em Khơng tin được dù đĩ là sự thật Giặc bắn em rồi quăng mất xác Chỉ vì em là du kích em ơi! Đau xé lịng anh chết nửa con người Hiểu được tình cảm của tác giả, ta hiểu được vì sao tác giả lại nĩi : Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất Cĩ một phần xương thịt của em tơi Tình yêu quê hương đã được nâng lên cao hơn xưa nhiều lắm. Vẫn là yêu những cảnh đẹp, những kỉ niệm tuổi thơ, nhưng giờ đây cĩ cả ý chí căm thù nữa - căm thù giặc. Yêu quê hương là phải biết căm thù kẻ đã hủy diệt những gì mà mình yêu dấu. Yêu quê hương là yêu từng mảnh đất đã thấm máu biết bao người thân. Tình yêu của tác giả với quê hương giờ đây là vơ cùng thiêng liêng, thăm Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 22 thẳm. Cái chung của cách mạng đã thấm thêm cái riêng của trái tim mình. Thật khĩ mà phân biệt được đâu là tình cảm riêng, đâu là tình cảm chung, đâu là tình người, đâu là tình quê hương. Tất cả như hịa quyện thành một khối thống nhất, khơng thể tách rời. Chính vì lẽ đĩ mà Quê hương đã đến với người đọc và để lại trong trái tim họ những rung động thiết tha, làm cho mỗi người càng thêm gắn bĩ với quê hương đất nước. Cái nên thơ nghìn đời trong thơ ca Việt Nam ta là bờ tre, giếng nước, là tạo vật thiên nhiên gắn liền với đời sống lao động, sản xuất nơi chốn ruộng đồng, từ đĩ đã tạo nên thĩi quen cảm xúc cho người đọc. Hình tượng đất nước trong thơ thời kỳ chống Mỹ cũng được các nhà thơ xây dựng trên nền những thĩi quen đĩ và nĩ đã đi vào lịng người đọc qua từng hình ảnh, đường nét, màu sắc miêu tả thật giản dị mà thân quen trìu mến. II. Đất nước trong đau thương máu lửa nhưng rất đỗi hào hùng 1. Quân thù giày xéo quê hương Liền sau niềm vui chiến thắng thực dân Pháp, miền Nam bắt đầu sống những năm tăm tối, cĩ thể chưa từng thấy trong lịch sử. Kể từ khi đế quốc Mỹ nhảy vào Việt Nam, chúng ngày đêm giày xéo đất nước ta và gây ra nhiều tội ác khiến trời khơng dung, đất khơng tha, người người đều căm giận : Bọn xé xác trẻ em. Bọn châm lửa đốt nhà Bọn mưu giết ruộng đồng ta bằng hĩa học Bọn đẵn gốc những mùa xuân nảy lộc Bọn đâm lê vào những áo cà sa… …Chúng ném bom Na - pan trong kinh nguyện nhà thờ Người Mỹ biết trộn hịa bình vào bom nguyên tử Như rưới nước hoa hồng vào máu trẻ ngây thơ (Đế quốc Mỹ là kẻ thù riêng của mỗi trái tim ta - Chế Lan Viên) Thơ Chế Lan Viên đã giúp người đọc nhận ra bộ mặt thật của kẻ thù đằng sau những luận điệu hoa mỹ, xảo quyệt của chúng. Dùng triệt để thủ pháp đối lập, thơ ơng bĩc trần bản chất tàn bạo, dã man, mất hết tính người của tên đế quốc vẫn luơn vỗ ngực khoe văn hố, văn minh và rao giảng hồ bình, nhưng hồ bình của chúng là thứ hồ bình được trộn vào bom nguyên tử mà giờ đây chúng đang rải rác khắp nơi để phá huỷ ruộng đồng, nhà cửa của ta và thế giới tự do của chúng thật ra chỉ là cái thế giới điên cuồng tàn sát đồng bào ta bất kể già, trẻ, gái, trai, đến ngay cả những em bé ngây thơ vơ tội chúng khơng tha. Cùng với Chế Lan Viên, Tố Hữu cũng cĩ những dịng thơ tố cáo tội ác man rợ của kẻ thù rất sâu sắc : Cĩ em bé nghịch ra xem giặc Nĩ bắt vơ vườn, trĩi gốc cau Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 23 Nĩ đốt, nĩ cười… em nhỏ khĩc “Má ơi! nĩng quá, cứu con mau” (Tố Hữu) Ai trong chúng ta cĩ thể giữ được bình tĩnh trước tiếng kêu như xé lịng của em bé đĩ ? - Vậy mà tên đế quốc Mỹ đã làm được. Chúng khơng những bình tĩnh mà cịn “reo cười trong lúc nước mắt ta rơi”. Nhà thơ Chế Lan Viên như thầm nhắc chúng ta hãy nâng cao tinh thần cảnh giác. Bởi vì “Ghê sợ thay chúng vẫn cĩ mặt người - Phải chi bọn giết người cĩ gương mặt quỷ - Nhân loại nhận ra liền khi chúng đi qua”. ( Đế quốc Mỹ là kẻ thù riêng của mỗi trái tim ta - Chế Lan Viên ) Khơng cĩ nỗi đau nào lớn hơn nỗi đau của người dân mất nước “Sống giữa quê hương mà như kiếp đi đày”. Nhà thơ Chế Lan Viên đau xĩt khi nhìn thấy cảnh quê hương phải nhuốm màu trong đau thương tang tĩc : Tơi nhìn ra thấy máu thịt quê hương Như đang dâng thành núi đọng thành sơng Ơi! Giĩ Lào ơi! Người đừng thổi nữa Những ruộng đĩi mùa, những đồng đĩi cỏ Những đồi sim khơng đủ quả nuơi người Cuộc sống gian lao ít tiếng nĩi tiếng cười Chỉ tiếng giĩ mù trời chen tiếng súng Của đồn giặc mấy năm trời chiếm đĩng (Kết nạp Đảng trên quê hương của mẹ - Chế Lan Viên ) Đất nước Việt Nam sao mà nhọc nhằn đến thế! vừa cởi được ách nơ lệ tám mươi năm của tên đế quốc này thì tên đế quốc nọ ùa tới cướp bĩc, tàn phá làm cho đất nước ta vốn đã nghèo nay lại càng thêm tiêu điều xơ xác : Từ núi qua thơn đường nghẽn lối Xuân Dục, Đồi Đơng cỏ ngút dày Sân biến thành ao, nhà đổ chái Ngổn ngang bờ bụi cánh dơi bay Cha mẹ dìu nhau về nhận đất Tĩc bạc thương từ mỗi gốc cau Nứa gianh nửa mái lều che tạm Sương trắng khuây dần chuyện xĩt đau … ( Núi đơi - Vũ Cao) Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 24 Đã là nỗi đau thì khơng ai muốn nhớ nhưng kẻ thù đâu chịu để chúng ta quên. Bọn chúng từ trên khơng, ngồi biển ào ạt trút xuống đầu ta những thành tựu mới nhất về khoa học giết người “Toan xĩa sạch màu xanh của lá - Toan xé trời xanh của én bay”. Thơ Tố Hữu đã phản ánh chân thực đến nhức nhối về một đất nước khơng cĩ chủ quyền đang ngày đêm quằn quại dưới gĩt giày của quân xâm lược : Giặc cướp hết non cao biển rộng Cướp cả tên nịi giống tổ tiên Lưỡi gươm cắt đất ngăn miền Núi sơng một khúc ruột liền chia ba… …Ơi nhớ những năm nào thuở trước Xĩm làng ta xơ xác héo hon Nửa đêm thuế thúc trống dồn Sân đình máu chảy, đường thơn lính đầy ( Ba mươi năm đời ta cĩ Đảng - Tố Hữu) Trước đau thương mất mát quá lớn : mất hết “non cao biển rộng”, mất cả “tên nịi giống tổ tiên”, dân tộc quyết vươn lên đối mặt với kẻ thù . 2. Đất nước vùng lên quật khởi kiên cường Kẻ thù muốn dìm chúng ta trong biển máu, trong vũng bùn nơ lệ tối tăm, nhưng làm sao chúng cĩ thể dìm được một đất nước phi thường như đất nước chúng ta : Ơi Việt Nam xứ sở lạ lùng Đến em thơ cũng hĩa những anh hùng Đến ong dại cũng luyện thành chiến sĩ Và hoa trái cũng biến thành vũ khí (Êmily, con -Tố Hữu ) Chưa bao giờ lịng yêu nước lại ngời sáng trong lịng người dân nước Việt như lúc này và chính nĩ đã tạo nên sức mạnh lớn lao đưa đất nước ta từ trong đau thương máu lửa chắp cánh bay lên như một thiên thần : Ơi Việt Nam! từ trong biển máu Người vươn lên như một thiên thần ( Máu và hoa - Tố Hữu) Cĩ thể nĩi, giai đoạn chống Mỹ là thời kỳ mà hình tượng Tổ quốc hiện lên đẹp đẽ, cao quý nhất, tồn diện nhất trong thơ ca của chúng ta. Mỗi nhà thơ đều cĩ những sáng tác trực tiếp về đề tài Tổ quốc. Trong thơ của Phạm Ngọc Cảnh, đất nước hiện ra trong tư thế hùng mạnh như chưa từng thấy ở giai đoạn kháng chiến nào trước đây : Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 25 Này đây Doi đất Cửu Long xanh Sư đồn Châu Thổ Giữa bãi sú, rừng tràm Vụt đứng dậy sư đồn Nam Bộ Từ hầm chơng, bãi đá, cung tên … ( Sư đồn - Phạm Ngọc Cảnh ) Quân đội hiện ra trong những khí phách của người chiến thắng, trong tư thế sừng sững hiên ngang giữa bãi sú rừng tràm, đất nước hiện ra trong những khung cảnh anh hùng từ chiều sâu lịch sử đấu tranh, từ chiều rộng khơng gian núi sơng hiển hách : Nhìn Nam Bắc Tây Đơng Hỏi cả hai mươi thế kỷ : Ở đâu? mỗi ngọn núi dịng sơng Cũng hiển hách chiến cơng Lừng danh dũng sĩ. Ở đâu? một mũi chơng, một ngọn tầm vơng Cũng hiên ngang như trường thành, chiến lũy Và ở đâu? trên trái đất này Người vẫn ngọt ngào qua muơn nỗi đắng cay Sống chết từng giây, mưa bom lửa đạn Lịng nĩng căm thù vẫn mát tươi tình bạn ( Chào xuân 67 - Tố Hữu) Bài thơ đã nêu lên một cách cơ đọng về tính cách con người Việt Nam luơn lạc quan trong sáng, tin tưởng, yêu đời cho dù cuộc sống cĩ muơn ngàn cay đắng, đau thương; những đặc điểm của đất nước Việt Nam anh hùng - anh hùng từ ngọn núi, dịng sơng; từ một mũi chơng, một ngọn tầm vơng - mà cũng rất bình thường giản dị : Ơi! Ấp Bắc thành đồng bất khuất Chiến cơng đà vang khắp địa cầu Mà mảnh đất này giản dị biết bao Bơng súng dưới ao nở xịe cánh quạt Những rặng trâm bầu, những hàng bình bát Những đám mạ xanh, những liếp mía vàng Và đâu đây mùi bùn đất Việt Nam Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 26 Tất cả đã trở thành bất tử Từng ngọn giĩ cũng thổi vào lịch sử (Qua Ấp Bắc - Lê Anh Xuân ) Giọng điệu chung của thơ ca giai đoạn này là ngợi ca, khâm phục, tự hào. Khơng ngợi ca, khâm phục sao được khi lần đầu tiên trên thế giới một dân tộc bé nhỏ đã dám đánh và đánh thắng tên đế quốc đầu sỏ, hùng mạnh nhất chỉ với hai bàn tay khơng : Việt Nam dân tộc anh hùng Tay khơng mà đã thành cơng nên người (Bài ca mùa xuân 61 - Tố Hữu ) Dân tộc ta chính là “anh hùng áo vải”. Hình ảnh “anh hùng áo vải” là một trong những hình ảnh thân thiết, thường trực xuất hiện trong thơ Tố Hữu thời kỳ này. Xuất phát từ quan niệm giai cấp và từ lịch sử lớn lao của dân tộc, Đảng đã ra lời kêu gọi: “đứng lên thân cỏ thân rơm” vậy là cả dân tộc vùng dậy : Những bàn chân từ than bụi lầy bùn Đã bước tới mặt trời cách mạng Chính sự hào hùng đĩ đã tạo nên sức mạnh Việt Nam - sức mạnh thần kỳ mà mỗi khi nhắc đến, Chế Lan Viên phải thốt lên hào sảng : Ở đâu? ở đâu cĩ sự diệu kỳ Ta lấy vải chơn ta để may chờ chiến thắng Những vết thương đỏ chĩi sắc quân kỳ Ta nấu xích xiềng ta thành súng đạn Ở đâu, ở đâu cĩ sự tuyệt vời Chiến đấu chống Tây ba ngàn ngày khơng nghỉ Lại chiến đấu ba ngàn ngày chống Mỹ Mà hoa trên đầu súng lại càng tươi … Ở đâu? ở đâu? ở đất anh hùng Người ngã xuống tựa máu mình đứng dậy Người sống khiêng người chết để xung phong Người chết cũng thành vũ khí tiến cơng (Ở đâu, ở đâu, ở đất anh hùng - Chế Lan Viên) Nhân dân ta đã phát huy chủ nghĩa anh hùng cách mạng, chống trả quyết liệt để bảo vệ mảnh đất quê hương, để trả thù cho những người đã mất. Tiêu biểu là hình ảnh của các anh bộ đội, các mẹ, các em thiếu nhi. Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 27 Đây là hình ảnh của anh bộ đội ở Cồn Cỏ : Con ra đây lán nứa cắm ven rừng Giấc ngủ ngồi mưa, bữa cơm dưới bão Vì quê hương đi giữa biển trời chung Khi bốn mùa hạm thù vây lớp lớp Ba trăm ngày con vẫn đứng hiên ngang ( Chuyện một đêm ở Cồn Cỏ - Trọng Oánh) Các anh bộ đội chịu nhiều đắng cay, gian khổ, mà vẫn hiên ngang, thật đáng khâm phục. Nhưng đâu chỉ cĩ các anh mà cịn ở những bà mẹ “phơ phơ đầu bạc” cũng gĩp phần làm nên chiến cơng : Mẹ đào hầm từ lúc tĩc cịn xanh Nay mẹ đã phơ phơ đầu bạc Mẹ vẫn đào hầm dưới tầm đại bác Bao năm rồi tiếng cuốc vọng năm canh (Đất quê ta mênh mơng - Dương Hương Ly ) Hành động âm thầm của mẹ thật đáng ca ngợi, như con ong chắt chiu từng giọt mật, mẹ gĩp phần làm nên thắng lợi cho dân tộc, từ những đĩng gĩp tưởng chừng bé nhỏ : đào hầm nuơi giấu cán bộ hoạt động. Và đây là hành động dũng cảm của một em nhỏ đưa đị trên sơng Cổ Chiên, giữa sơng gặp giặc, khơng một phút băn khoăn suy nghĩ, em liền lao mình qua tàu giặc ném thủ pháo : Tàu thù vừa ập tới nơi Em Trì tơi đã ngang trời đứng lên Giọng em vút ngọn sĩng rền Thanh thanh như tiếng chim chuyền cành xanh “Bác Hồ ơi, cháu hy sinh!” Nĩi rồi em vút lao nhanh qua tàu ( Ánh lửa trên sơng - Lê Anh Xuân ) Ở miền Nam, “vịng hoa lửa” trong thơ Thu Bồn tượng trưng cho sức mạnh đồn kết của nhân dân miền xuơi, miền ngược. Nĩ sẽ đốt cháy âm mưu thâm độc của kẻ thù, nĩ sẽ cháy mãi, đốt lên ngọn lửa yêu nước căm thù trong lịng mỗi chúng ta : Lửa rực hai gương mặt bầu rạng rỡ Hai vịng tay lửa xiết vào nhau Người anh em ơi, đây là lời của Đảng Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 28 Gắn bĩ đến cùng, cả lúc thương đau ( Bài ca chim Chơ Rao - Thu Bồn) Đặc biệt là các anh giải phĩng quân - hình tượng trung tâm của thơ ca miền Nam thật sáng ngời chủ nghĩa anh hùng cách mạng : Anh đi xuơi ngược tung hồnh Bước dài như giĩ, lay thành chuyển non Mái chèo một chiếc xuồng con Mà sơng nước dậy, sĩng cồn đại dương (Tiếng hát sang xuân - Tố Hữu) Vì sao mà anh giải phĩng quân lại cĩ sức mạnh mãnh liệt như thế ? sức mạnh nào đã làm cho họ “lay thành chuyển non”, làm cho sĩng đại dương phải nổi ngay ở dịng kênh nhỏ ? nào cĩ gì khác ngồi sức mạnh của lịng yêu nước đã kết tinh lại thành chủ nghĩa anh hùng ở nơi anh. Hình tượng anh giải phĩng quân trong thơ Lê Anh Xuân cũng thế, thật cao đẹp, mạnh mẽ biết bao : Anh ngã xuống đường băng Tân Sơn Nhất Anh gượng đứng lên tì súng trên xác trực thăng Và anh chết trong khi đang đứng bắn Máu anh phun theo lửa đạn cầu vồng (Dáng đứng Việt Nam - Lê Anh Xuân) Cái chết của anh giải phĩng quân thật hiên ngang cao cả, thật đáng cho chúng ta khâm phục tự hào. Chết mà như sống, đang đứng bắn, đứng oai hùng, khiến giặc thấy anh phải quỳ xuống đầu hàng. Dáng đứng ấy anh để lại cho đời, tiêu biểu cho tư thế anh hùng của dân tộc ta. Những cơ gái cũng khơng kém phần yêu nước. Các cơ đã hy sinh cả “tuổi thanh xuân” của mình cho sự nghiệp cách mạng : Ơm trên mình những cành quít cành cam Phủ lên thân tàu màu áo lá ngụy trang Ơi đâu phải những cành cam cành quít Em lấy cả tuổi xanh, cả thân mình Phủ lên thân tàu yêu dấu (Những cơ gái sơng Ranh - Lưu Trọng Lư) Cũng vì quyết tâm một đời theo Đảng, theo Bác Hồ mà chị Trần Thị Lý đã chiến thắng những địn tra tấn cực kỳ man rợ của kẻ thù: “Điện giật, giùi đâm, dao cắt, lửa lung - khơng giết được em người con gái anh hùng”. Người con gái cĩ chủ nghĩa anh hùng làm sức mạnh ấy đã chiến đấu đến giọt máu cuối cùng vì quê hương, Tổ quốc, lồi người : Hình tượng đất nước trong thơ kháng chiến chống Mỹ Trần Thị Thanh Tuyền 29 Ơi trái tim em trái tim vĩ đại Cịn một giọt máu tươi, cịn đập mãi Khơng phải cho em, cho lẽ phải trên đời Cho quê hương em, cho Tổ quốc, lồi người ( Người con gái Việt Nam - Tố Hữu ) Nhận thức về đất nước luơn gắn liền với nhận thức về nhân dân, đĩ chính là nét mới trong việc thể hiện hình tượng đất nước ở thơ thời kỳ này. Cuộc kháng chiến chống Mỹ một lần nữa thể hiện sức mạnh vơ tận, phẩm chất tuyệt vời và những hy sinh vơ cùng to lớn của nhân dân. Chính những con người bình thường song rất đỗi hào hùng nêu trên đã gĩp phần tạo nên đất nước Việt Nam anh hùng mà mỗi lần nhắc đến, Tố Hữu vẫn khơng thơi ngạc nhiên, tự hào : Việt Nam! người là ta mà ta chưa bao giờ hiểu hết Người là ai? mà sức mạnh thần kỳ, Giữa cái chết, khơng phút nào chịu chết Lửa quanh mình, một tấc cũng khơng đi! … ( Với Đảng, mùa xuân - Tố Hữu) Sự ngạc nhiên đĩ của Tố Hữu chỉ cĩ thể giải thích bằng quyết tâm giành lấy hồ bình, mang lại độc lập, tự do, hạnh phúc cho con người của cả dân tộc Việt Nam : Vì độc lập tự do núi sơng hùng vĩ Vì thiêng liêng giá trị con người Vì muơn đời hoa lá xanh tươi Ta quyết thắng giành mùa xuân đẹp nhấ._.